gemeente Hardinxveld-Giessendam HG 14332 GEMHG/INT/15757 2014 Preventie- en Handhavingsplan Alcohol gemeente Hardinxveld-Giessendam Gem. Hardinxveld-Giessendam 10-7-2014 Inhoudsopgave Inleiding……………………………………………………………………………………………………. I Hoofdstuk 1 Probleemanalyse………………………………………………………………………… 3 Hoofdstuk 2 Algemeen…………………………………………………………………………………. 4 2.1 Waarom is de link tussen preventie en handhaving zo belangrijk……………………………………. 4 2.2 Verzuip jij je Toekomst?!...................................................................................................... 5 Hoofdstuk 3 Doelstellingen Preventie- en Handhavingsplan Alcohol HardinxveldGiessendam ………..…………………………………………………………………………………….. 7 3.1 Alcoholpreventie……………………………………………………………………………………………………………… 7 3.2 Toezicht………………………........................................................................................................ 7 Hoofdstuk 4 Acties Preventie- en Handhavingsplan Alcohol………………………………….... 11 4.1 Acties alcoholpreventie ………………………………………………………………………………………………….. 11 4.2 Acties toezicht en handhaving ............................................................................................ 12 Hoofdstuk 5 Uitvoering……………………………………………………………………………….… 15 5.1 Uitvoering alcoholpreventie……………………………………………………………………………………………. 15 5.2 Uitvoering toezicht en handhaving ...................................................................................... 15 Hoofdstuk 6 Resultaten……………………………………………………………………………….… 16 6.1 Alcoholpreventie en handhaving……………………………………………………………………………………… 16 Hoofdstuk 7 Begrote kosten...……………………………………………………………………….… 18 7.1 Preventie i.r.t. het project V.j.j.T?!…………………………………………………………………………………….18 7.2 Toezicht en handhaving Drank- en Horecawet..................................................................... 18 Hoofdstuk 8 Ten slotte.……………………………………………………………………………….… 19 Literatuurlijst..……………………………………………………………………………….……………. II Bijlagen……....……………………………………………………………………………….……………. III -1- Inleiding De Drank- en Horecawet is een bijzondere wet omdat een van de voornaamste doelen is dat het onze jeugd beschermt tegen de schadelijke effecten die alcohol kan hebben op de gezondheid en de veiligheid. Elk kind heeft immers het recht om op een gezonde en veilige manier op te groeien. Onze gemeente is sinds 2013 de belangrijkste uitvoerder van de Drank- en Horecawet geworden. Zowel op juridisch-, handhavings-, en educatief- vlak is de gemeente de regisseur van het 1 Nederlandse alcoholbeleid. Het verplichte Preventie en Handhavingsplan is in feite de wettelijke bekrachtiging van dit gegeven. Dit Preventie en Handhavingsplan focust zich op het gemeentelijke terrein waar preventie en handhaving samenkomen en elkaar kunnen versterken. Het is geen samenvoeging van het gehele preventie- en handhavingsbeleid voor alcohol binnen de gemeente. Ook is het geen uitvoeringsplan. Voor zowel het preventie- als het handhavingsdeel zullen bepaalde zaken in de praktijk nog verder moeten worden uitgewerkt. Het plan is gebaseerd op de meest actuele wetenschappelijke kennis over effectief lokaal alcoholbeleid en op de praktijkkennis van deskundigen die al jarenlang lokaal alcoholbeleid ontwikkelen, uitvoeren, coördineren of onderzoeken. Ook sluit het aan op de eerder verschenen handreiking gezonde gemeente van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (het RIVM). Wij willen het Trimbosinstituut en de Dienst Gezondheid & Jeugd, project Verzuip jij je Toekomst?! (VjjT) bedanken voor de aangereikte basisdocumenten. Het Trimbos-instituut en VjjT hebben een model Preventie- en Handhavingsplan voor gemeenten beschikbaar gesteld. Met deze modellen hebben deze partijen ons als gemeente goed op weg geholpen met de belangrijke taak die wij in de uitvoering van de Drank- en Horecawet hebben. 1 Zie artikel 43a van de Drank- en Horecawet. -2- 1 Probleemanalyse Sinds 1988 is onder Nederlandse jongeren het alcoholgebruik flink toegenomen. Jongeren gingen in de loop van de afgelopen decennia meer, vaker én op jongere leeftijd drinken. In 2003 waren Nederlandse jongeren zelfs koplopers in Europa, als het ging om “binge drinken”, oftewel het op een avond meer dan vijf drankjes drinken (Hibell e.a., 2012). Afgelopen decennium werd sterk ingezet op het voorkomen van drinken door jongeren onder de 16. Gevolg was dat drankgebruik onder jonge pubers sterk afnam, vooral onder de jongste groep: in 2003 had 36% van de 12-jarige jongens de afgelopen maand gedronken, in 2011 was dat geslonken tot 9,4%. Bij 12-jarige meisjes daalde het aandeel actuele drinkers van 25,4 naar 5,8% (Verdurmen e.a., 2012). In geen ander Europees land nam drankgebruik onder jonge drinkers zo spectaculair af. Onder jongeren van 16 jaar en ouder veranderde er echter weinig. Zij verminderden hun alcoholgebruik niet. Bijna de helft van de jongeren van 16 jaar was de afgelopen maand een keer dronken of aangeschoten, zo blijkt uit de cijfers van 2011 (Verdurmen e.a., 2012). Als jongeren aan drank willen komen is dat relatief makkelijk in Nederland. Meer dan de helft van de verkooppunten (53%) leefde de oude leeftijdgrens van 16 jaar niet na in 2013 (Roodbeen, e.a., 2014). Als jongeren in hun puberjaren veel drinken, neemt de kans toe dat ze later problemen met hun drankgebruik krijgen. Eén op de drie mannen in de leeftijdsgroep van 16 tot 24 jaar valt onder de noemer ‘probleemdrinker’. Iemand wordt zo genoemd als ‘hij of zij problemen heeft door regelmatig of stevig drinken’. Regelmatig drinken is daarbij minstens 21 dagen per maand vier of meer glazen drank. Stevig drinken is minstens vier keer per maand zes of meer glazen drank. De problemen lopen uiteen van black-outs door drankgebruik tot alcoholongevallen, regelmatige dronkenschap/katers en problemen met vrienden en familie (Van Dijkck e.a. 2005). Alcoholgebruik kan ongunstig zijn voor de ontwikkeling van de hersenstructuren. Juist als hersendelen in ontwikkeling zijn, zijn ze erg kwetsbaar voor deze giftige stof. Wordt er gekeken naar het brein van personen die erg veel hebben gedronken in hun puberteit, dan blijkt dat bepaalde functies bij hen minder goed ontwikkeld zijn. Pubers met alcoholproblemen scoren lager dan andere jongeren op taalvaardigheid, intelligentie, aandacht en ruimtelijk inzicht. Overmatig alcoholgebruik kan dus gevolgen hebben voor de hersenen, maar vergroot ook de kans op verkeersongevallen, letselschade, geweld (waaronder ook seksueel geweld) en onveilig vrijen. Vooral jongeren die veel drinken zijn vaker bij deze vormen van riskant gedrag betrokken. -3- 2 Algemeen 2.1 Waarom is de link tussen preventie en handhaving zo belangrijk? Integrale benadering is een cruciaal kenmerk van effectief alcoholbeleid. Wetenschappelijke studies laten zien dat een integrale benadering van de problematiek rondom alcohol een cruciaal kenmerk is van effectief alcoholbeleid (Reynolds, 2003). Recent onderzoek van het RIVM, Centrum voor Gezond Leven, het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP en het Trimbos-instituut bevestigt dat beleid 2 op het gebied van alcoholmatiging het meest effectief is als het integraal wordt aangepakt (Mulder, Bovens, Franken & Sannen, 2013). De belangrijkste pijlers waarop alcoholbeleid dient te zijn gebaseerd, zijn regelgeving (grenzen stellen), handhaving (grenzen bewaken) en publiek draagvlak (grenzen overdragen). In figuur 1 wordt dit schematisch weergegeven. Het creëren van bewustwording bij alcoholverstrekkers en ouders is een noodzakelijke voorwaarde voor gedragsverandering, die ingegeven wordt door een helder beleid over alcoholpreventie bij jongeren. Door het versterken van het toezicht en de handhaving via de mogelijkheden in de Dranken Horecawet, kunnen er aanvullende effecten bereikt worden op het terugdringen van de beschikbaarheid van alcohol voor jongeren. Dit is ook het uitgangspunt van het landelijke alcoholpreventiebeleid. Naast het voorkomen van schadelijk alcoholgebruik vanuit het perspectief van de volksgezondheid en het jeugdbeleid, is het landelijke beleid ook gericht op het terugdringen van criminaliteit en verstoringen van de openbare orde. Handhaving Regelgeving Preventie Publiek draagvlak Figuur 1. Integraal beleidsmodel voor effectief lokaal alcoholbeleid (Reynolds, 2003). Maatregelen gericht op het beperken van de beschikbaarheid van alcohol zijn het meest effectief. Dit wordt ook bevestigd door een overzichtsstudie naar alcoholbeleid van de Wereldgezondheidsorganisatie (Babor e.a., 2010). Alcoholgebruik is niet alleen een persoonlijke maar ook een bewuste keuze. Drinkgedrag wordt voor een groot deel bepaald door de omgeving, zoals de ouders, de prijs van alcohol, het productaanbod, verkoopregels, normen, tradities en het sociale netwerk. 2 Zie de brochure Effectief Alcoholbeleid: hoe pakt u dat aan?, te downloaden via http://www.loketgezondleven.nl/gemeente-en-wijk/gezonde-gemeente/alcohol/. U kunt op deze pagina ook een korte film bekijken over effectief alcoholbeleid. In zowel de brochure als de film komt dhr. Van der Borg, burgemeester van de gemeente Molenwaard en bestuurlijk ambassadeur van Verzuip jij je Toekomst?!, aan bod. -4- De volgende omgevingsfactoren zijn van invloed op het drinkgedrag van jongeren: 1) de prijs van alcohol; 2) het beschikbare assortiment; 3) het aantal verkooppunten; 4) de leeftijdsgrenzen en naleving en handhaving daarvan; 5) de aanwezige promotie van alcohol; 6) de normen in de sociale omgeving van het individu (bijvoorbeeld van ouders); 7) het overheidsbeleid. Tabel 1 geeft een overzicht van beleidsmaatregelen en hun effectiviteit zoals aangetoond in wetenschappelijk onderzoek (Babor e.a., 2010). Tabel 1. Beleidsmaatregelen en hun effectiviteit zoals aangetoond in wetenschappelijk onderzoek (Babor e.a., 2010). Maatregel Effectiviteit Hoeveelheid onderzoek Minimum verkoopleeftijd +++ +++ Verhogen van prijs (accijnzen, minimumprijs) +++ +++ Beperken van verkooptijden ++ ++ Meer handhaving ++ ++ Beperken van reclame +/++ +++ Training barpersoneel - +++ Een eenzijdige aanpak gericht op slechts één of twee van dergelijke factoren is gedoemd te mislukken. Preventiestrategieën die gebaseerd zijn op handhaving van wet- en regelgeving, training van alcoholverstrekkers, instellen van alcoholvrije zones en intensieve media-aandacht zijn potentieel succesvol (Holder e.a., 1999). 2.2 Verzuip jij je Toekomst?! De gemeenten in de regio Zuid-Holland Zuid (w.o. Hardinxveld-Giessendam) hebben, in overeenstemming met de Landelijke Nota Gezondheidsbeleid, gezamenlijk het voorkomen van het gebruik van alcohol en middelen door jongeren vastgesteld als prioriteit voor gezondheidsbevordering. 3 Deze ambitie wordt vormgegeven door het preventieprogramma van VjjT . In VjjT werken zestien gemeenten in Zuid-Holland Zuid samen met de politie, het Openbaar Ministerie en de Dienst Gezondheid & Jeugd om het alcoholgebruik en genotmiddelengebruik onder jongeren terug te dringen. Het programma is in 2009 gestart vanuit een samenwerking tussen het Regionaal College (portefeuillehouders Openbare Orde en Veiligheid) en de Gemeenschappelijke Regeling ZuidHolland Zuid (portefeuillehouders Volksgezondheid). In het programma zijn de pijlers beleid, handhaving en bewustwording verankerd. In de aanpak wordt zoveel mogelijk een integrale benadering gehanteerd, gericht op de beleidsterreinen Volksgezondheid, Jeugd, Onderwijs en Openbare Orde & Veiligheid. 3 www.verzuipjijjetoekomstzhz.nl -5- Na een looptijd van vier jaar is VjjT in 2012 geëvalueerd. De evaluatie laat zien dat de inspanningen van het programma de gewenste uitwerking lijken te hebben op de beschikbaarheid van alcohol voor jongeren en het drinkgedrag van jongeren: 8) ouders zijn zich bewuster geworden van hun verantwoordelijkheid. Steeds meer ouders laten hun kind dat jonger dan 16 jaar is, thuis niet drinken. Ook is een toenemend aantal ouders van mening dat thuis ‘leren drinken’ onverstandig is; 9) de veranderende houding van ouders beperkt de beschikbaarheid van alcohol voor jongeren. Dit is terug te zien in het drinkgedrag van jongeren, zoals de startleeftijd waarop jongeren in de regio ZHZ beginnen met het drinken van alcohol. Deze is tussen 2006 en 2011 niet verder gedaald, waarmee een negatieve trend doorbroken is; 10) daarnaast is er voor het eerst sinds jaren een dalende trend te zien in het aantal alcoholvergiftigingen onder jongeren. In 2011 werd een afname in het aantal ‘comazuipers’ gemeten van 16% ten opzichte van het jaar daarvoor. De voorgaande gegevens zijn gebaseerd op 2011. De resultaten die tot nu toe bekend zijn over de periode 2012-2014 zijn positief. 11) Het alcoholgebruik van jongeren neemt steeds verder af. Bij de laatste meting in schooljaar 2011-2012 gaf 43% van de tweedeklassers aan wel eens alcohol te drinken. In 2008-2009 was dit nog 60%. Ook het zogenaamde “binge drinken”, het drinken van 5 of meer glazen bij één gelegenheid, is afgenomen. 4 12) Ouders hebben een beperkende houding aangenomen ten opzichte van alcohol en jongeren . o Steeds minder ouders bieden hun kind(eren) thuis alcohol aan om te laten proeven (8% in 2013; 10% in 2009); o Volgens de ouders hebben steeds minder kinderen wel eens alcohol geproefd (38% in 2013; 46% in 2009); o steeds minder ouders vinden het goed dat hun kind thuis alcohol drinkt (6% in 2013; 12% in 2009); o de leeftijd waarop ouders het goed vinden dat hun kind drinkt stijgt. Gemiddeld vinden ouders de leeftijd van 16,2 jaar een verantwoorde startleeftijd voor het eerste slokje alcohol (15,7 jaar in 2009). Voor het eerste glas is dit 17,5 jaar (17,2 jaar in 2009). 13) Het aantal alcoholvergiftigingen in de regio neemt af. In de eerste helft van 2013 bleek dat ambulancepersoneel minder mensen met een alcoholvergiftiging had behandeld dan in het jaar ervoor. In het eerste half jaar van 2012 werden 91 mensen door ambulancepersoneel behandeld met als belangrijkste geregistreerd letsel ‘alcoholvergiftiging’. In de eerste helft van 5 2013 waren dit er 77 . Eind 2015 worden de nieuwste resultaten over de periode 2012-2015 verwacht. Slechts op het gebied van het intensiveren van handhaving, waarbij VjjT sterk afhankelijk was van de Nederlandse Voedselen Warenautoriteit (NVWA), bleken de ambities niet waargemaakt te kunnen worden. Het toezicht en de handhaving ontwikkelde zich hierdoor tot de achilleshiel van het programma. De Drank- en Horecawet en daarbinnen het preventie- en handhavingsplan alcohol bieden kansen om de handhaving van de leeftijdsgrenzen te verbeteren. De gemeente Hardinxveld-Giessendam heeft vanaf 1 januari 2013 zelf de bevoegdheid en de wettelijke verplichting om toezicht te houden op de naleving van de Drank- en Horecawet. Deze taak is voortvarend door de burgemeester opgepakt, door het aanwijzen van toezichthouders, het opstellen van de Drank- en Horecaverordening en beleid en het daadwerkelijk uitvoeren van toezicht en indien noodzakelijk handhaven. 4 5 Uitkomsten attitudemeting onder ouders van 13-14 jarigen in 2013. Aantallen op basis van registratiecijfers van de Regionale Ambulancedienst Zuid-Holland Zuid. -6- 3 Doelstellingen Preventie- en Handhavingsplan Alcohol HardinxveldGiessendam 3.1 Alcoholpreventie Het primaire doel van de gewijzigde Drank- en Horecawet is het verminderen van alcoholgebruik onder jongeren en alcohol gerelateerde verstoringen van de openbare orde aanpakken. De aanpak alcoholmatiging is een continu proces. We willen draagvlak zoeken en creëren in onze samenleving voor dit thema. Wij hebben als missie dat jongeren onder de achttien jaar geen alcohol drinken en jongeren van achttien tot drieëntwintig jaar matigen in het alcoholgebruik. Het zal, zeker gelet op de verhoging van de leeftijdsgrens naar 18 jaar, een uitdaging zijn om de groep jongeren die nu zestien of zeventien is, te bereiken met de boodschap dat alcohol onder de achttien jaar niet verstandig en niet meer toegestaan is. Het is van belang om onze jeugd, maar ook de ouders, commerciële bedrijven en paracommerciële instellingen goed te informeren over de wetswijziging, de doelstellingen van de wetswijziging maar ook de consequenties bij overtreding hiervan. We willen nog beter zicht krijgen op de verkoop van alcohol aan jongeren onder de 18 jaar. Doordat we hier nog beter zicht op krijgen kunnen we zorgvuldiger omgaan met de beschikbare middelen. We zullen over het algemeen geen uitgebreide toezichts- en handhavingsacties starten maar zetten onze toezichts- en handhavingscapaciteit gericht in op vooraf bepaalde hotspots. Deze hotspots passen we indien nodig aan. Doelstellingen VjjT VjjT geeft invulling aan alcoholpreventie in de regio Zuid-Holland Zuid, waaronder onze gemeente. Het 6 programma kent de volgende doelstellingen voor de periode 2013 t/m 2015: 1. Het tegengaan van alcoholgebruik door jongeren onder de 18 jaar (10 t/m 17 jaar); 2. Het tegengaan van schadelijk alcoholgebruik door jongeren van 18 t/m 23 jaar. De uiteindelijke doelgroep van VjjT bestaat uit jongeren in de leeftijd van 10 t/m 23 jaar. Omdat onderzoek heeft laten zien dat vooral de sociale omgeving van jongeren bepalend is voor hun alcoholgebruik, richten de activiteiten van het programma zich op de omgeving van jongeren. Hieronder verstaan we ouders/verzorgers en intermediairs vanuit scholen, horeca, paracommercie, zorgkaders, politie, etc. Deze partijen spelen een prominente rol in het bewustwordingsproces rondom het gebruik van alcohol door jongeren. Tevens wordt er aandacht besteed aan de jongeren en dan met name het alcoholgebruik door jongeren onder de 18 jaar in of op publiek toegankelijke plaatsen. 3.2 Toezicht Met de wijziging van de Drank- en Horecawet, is het toezicht op de naleving van de wet verschoven van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit naar onze gemeente. Doelen van de gewijzigde Drank- en Horecawet zijn (zoals reeds is aangegeven) het verminderen van alcoholgebruik onder jongeren en het voorkomen van alcohol gerelateerde verstoringen van de openbare orde. Hieronder wordt beschreven op welke wijze het toezicht wordt uitgevoerd. 6 Het verminderen van alcoholgebruik onder jongeren kost tijd. Daarnaast wordt het drinkgedrag van jongeren door verschillende zaken beïnvloed. Ook algemene aandacht in de media, wijzigingen in landelijke wetgeving en andere omstandigheden kunnen bijdragen aan een verandering in het alcoholgebruik van jongeren. -7- Toezichtsprioriteiten In onze gemeente is de aanpak van overmatig alcoholgebruik onder jongeren van groot belang. 7 Absoluut toezicht is onmogelijk. Derhalve heeft de burgemeester in zijn handhavingsbeleid een keuze gemaakt waarop de nadruk van het toezicht (in concrete zin) komt te liggen: A. Jongeren (18 min) en alcohol. B. Alcoholmatiging onder jongeren (18 plus). C. Dronkenschap vanuit het oogpunt van volksgezondheid, en openbare orde en veiligheid. D. Openbare orde, veiligheid en zedelijkheid. E. Alcoholverkoopverbod. F. Overige relevante bepalingen over verstrekking van alcohol. G. Controles drank- en horecavergunningen en voorschriften H. Aanwezigheid leidinggevenden. I. De drank- en horecavergunningen in de inrichting aanwezig. J. Oneerlijke mededingingsbepalingen in de Drank- en Horecaverordening. K. Overige administratieve tekortkomingen van de Drank- en Horecawet. Deze prioriteiten zijn onderverdeeld in drie categorieën: 1. controle op de leeftijdsgrens en dronkenschap (de onderdelen A tot en met C hebben hierop betrekking); 2. het effect van het alcoholgebruik op het ontstaan van wanordelijkheden vanuit het horecabedrijf en de rol van de vergunninghouder daarbij (onderdeel D); 3. de verkoop in strijd met de Drank- en Horecawet en andere aangelegenheden / omstandigheden die te maken hebben met illegale verstrekking, illegale horeca-activiteiten, bepalingen inzake oneerlijke mededinging en administratieve tekortkomingen (onderdelen E tot en met K). Categorie 1 heeft de hoogste prioriteit, aflopend naar categorie 3. Toezicht Het toezicht kan ingedeeld worden in de basiscontrole, de leeftijdsgrenscontrole en bijzondere controles. Hieronder zijn de verschillende controles weergegeven: 1) De leeftijdsgrenscontrole wordt uitgevoerd bij zogenaamde hotspots. Hotspots zijn locaties waar veel jongeren komen en alcohol proberen te kopen. De leeftijdsgrenscontrole richt zich op de naleving van de geldende leeftijdsgrens, zowel door de verstrekker als de jongere. 2) De basiscontrole vindt plaats bij natuurlijke personen of rechtspersonen die alcohol mogen 8 9 verstrekken / verkopen met of zonder drank- en horecavergunning . Ook bij bedrijven waar een alcoholverkoopverbod geldt kan een basiscontrole worden uitgevoerd. De controle richt zich, afhankelijk van het soort bedrijf, op de vergunningsbepalingen en eventuele vergunningsvoorschriften en of -beperkingen, of het alcoholverkoopverbod. 3) Bijzondere controle: de controle op dronken personen, hokken en keten en de verkoop van alcohol via internet. Gelet op de doelstellingen van het toezichts- en handhavingsbeleid, is het speerpunt met name de naleving van de leeftijdsgrens. De controles richten zowel op de verstrekker als op de jongere. Andere controles worden in beperkte mate uitgevoerd. Naleving leeftijdsgrens(zen) Tot 1 januari 2014 golden twee leeftijdsgrenzen. De leeftijdsgrens van 16 jaar voor zwakalcoholhoudende drank en de leeftijd van 18 jaar voor sterke drank. Met de wijziging van de Drank- en 7 Beleidsregels Handhaving horeca en alcohol d.d. 1 januari 2014 Artikel 3 van de Drank- en Horecawet. 9 Artikel 18, tweede lid en artikel 25, derde lid, van de Drank- en Horecawet. 8 -8- Horecawet per 1 januari 2014 geldt zowel voor sterke als zwak-alcoholhoudende drank een leeftijdsgrens van 18 jaar. Het is op dit moment lastig om te bepalen wat de hoogte van de nalevingspercentage zou moeten zijn. Dit vanwege het feit dat er vanwege de verhoging van de leeftijdsgrens, voor deze nieuwe grens nog geen nalevingscijfers beschikbaar zijn. Eind 2014 worden overigens wel de resultaten van het mystery shopping onderzoek van VjjT beschikbaar gesteld. Wel zijn wij per 1 januari 2013 begonnen met het houden van toezicht en de handhaving van de Drank- en Horecawet. Een onderdeel van deze werkzaamheden is het controleren of de leeftijdsgrenzen worden nageleefd. Vanaf 1 januari 2013 tot en met 31 december 2013 hebben 54 verkennende/voorlichtende gesprekken met ondernemers en paracommerciële rechtspersonen plaatsgevonden. Verder zijn 13 leeftijdsgrenzencontroles in supermarkten, horeca en verenigingen uitgevoerd. Bij geen van de gecontroleerde bedrijven en instellingen is een overtreding van de leeftijdsgrenzen geconstateerd. Ambitie komende jaren Ondanks het feit dat wij op dit moment nog niet over nalevingscijfers beschikken, bestaat wel de ambitie om voor de jaren 2014 en 2015 een nalevingsgedrag van 40% voor de leeftijdsgrens van 18 jaar te realiseren. Deze ambitie baseren wij in feite op het mystery shoppingsonderzoek, welke is 10 uitgevoerd in 2011 (bijlage 1). Uit dit onderzoek komt naar voren dat het nalevingsgedrag op basis van 10 controles 0% was. Hoewel dit onderzoek gebaseerd is op de oude leeftijdsgrens van 16 jaar, is dit onderzoek wel geschikt om als nulmeting te dienen. Verder bestaat het streven om het nalevingsgedrag jaarlijks met circa 10 tot 15% te laten stijgen tot een max. van 80% -100%. Of dit een haalbaar streven is moet nog in de praktijk bezien worden. Wel wordt opgemerkt dat wij de afgelopen jaren sterk ingezet hebben op voorlichting, preventie en, toezicht rondom het thema alcohol. Verder merken wij op dat jongeren, ouders, scholen, ondernemers, verenigingen en andere maatschappelijke instellingen steeds meer hun verantwoordelijkheid nemen om het nalevingsgedrag te bevorderen. Hotspots Het is van belang te bepalen wat de hotspots binnen de gemeente zijn. Dit zijn locaties waar veel jongeren komen en alcohol proberen te kopen. Voorbeelden van hotspotlocaties zijn: (jongeren)cafés, evenementen, zoals Koningsdag en Oud- en Nieuw, sporttoernooien, schoolfeesten, supermarkten en slijterijen. Voor onze gemeente zal periodiek inzichtelijk gemaakt waar de ‘hotspots’ zich bevinden. Deze hotpots worden, indien nodig, regelmatig bijgesteld. Toezichthouder / BOA in regionaal samenwerkingsverband 11 Voor diverse overtredingen kunnen bestuursrechtelijke sancties worden opgelegd . In de Drank- en 12 Horecawet en de 'Regeling toezichthoudende ambtenaren Drank- en Horecawet’ is bepaald dat de 13 toezichthouder moet zijn aangewezen als Bijzondere opsporingsambtenaar (BOA) in domein I of II en daarnaast moet beschikken over een speciaal diploma toezichthouder Drank- en Horecawet. Deze toezichthouder met BOA-bevoegdheden kan ook strafrechtelijk optreden tegen specifieke overtredingen van de Drank- en Horecawet. Gelet op de doelstellingen en de hoge eisen die worden gesteld aan de toezichthouders, is besloten om een samenwerkingsvorm in de regio Alblasserwaard & Vijfheerenlanden (A&V) op te zetten. Deze samenwerking is vastgelegd in het Convenant regionale samenwerking toezichthouders / BOA’s Horeca en Alcohol. Deze samenwerking zal de komende jaren verder worden geïntensiveerd 10 Zie de Factsheet Alcohol en Jongeren in Zuid Holland Zuid Hotspotonderzoek, te downloaden via http://www.dienstgezondheidjeugd.nl/thema-professionals-gemeente/onderzoeksrapporten-2 11 Zie de Beleidsregels Handhaving horeca en alcohol d.d. 1 januari 2014. 12 Artikel 41, eerste lid, aanhef en onder b., van de Gemeentewet. 13 Circulaire Buitengewoon Opsporingsambtenaar. -9- Politie De politie heeft geen expliciete taak bij het toezicht en de handhaving van de Drank- en Horecawet, behalve bij misbruik of verstoring van de openbare orde. De politie heeft voornamelijk een signalerende rol. Tijdens reguliere controles/surveillances in de openbare ruimte, in horecabedrijven en bij evenementen, houden zij een vinger aan de pols door actief te kijken naar het schenken dan wel het in bezit hebben van drank door jongeren. Wanneer geconstateerd wordt dat jongeren drank bij zich hebben, spreken zij de jongeren hierop aan. Overigens heeft de politie wel de bevoegdheid om strafrechtelijk op te treden tegen 18-minners die op straat of in het café (publiek toegankelijke plaatsen) in het bezit zijn van alcohol. - 10 - 4 Acties Preventie- en Handhavingsplan Alcohol 4.1 Acties alcoholpreventie De doelstellingen van VjjT?! zijn uitgewerkt in speerpunten en bijbehorende activiteiten voor de periode 2013-2015. Hieronder is een totaaloverzicht van de activiteiten van het programma weergegeven. In overleg met onze gemeente worden de activiteiten en planning aan de lokale situatie aangepast. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat wij alleen acties inzetten, indien deze onderdelen om extra aandacht vragen. De algemene tendens is wel dat het alcoholgebruik van 14 15 jongeren onder de 16 jaar afneemt (bijlage 2), dat alcoholvergiftiging onder jongeren stabiliseert 16 (bijlage 2) en de ouders strenger worden als het om het alcoholgebruik van hun kinderen gaat (bijlage 3). In algemene zin kan dan ook gesteld worden dat de inspanningen van de afgelopen jaren rendement opleveren en het steeds beter gaat met het alcoholgebruik van jongeren. Beleid (alcohol) Speerpunt 1. Naar een eenduidig alcoholbeleid op middelbare scholen Uitrol landelijk keurmerk Alcoholvrije School bij scholen voor voortgezet onderwijs. Beleidsadvies De Gezonde School en Genotmiddelen bij basisscholen. Beleidsadvies De Gezonde School en Genotmiddelen bij scholen voor voortgezet onderwijs. Overige actiepunten binnen de pijler Beleid Gemeenten adviseren over afstemming VjjT-activiteiten en lokale activiteiten. Handhaving (alcohol) Speerpunt 2. Advisering m.b.t. preventie bij gewijzigde Drank- en Horecawet Informatiebijeenkomsten voor alcoholverstrekkers organiseren. Gemeenten adviseren over rol van preventie bij lokale implementatie Drank- en Horecawet (o.a. m.b.t. modelverordeningen). Regionale handhavingscommunicatie verzorgen. Uitvoeren van mystery shopping onderzoek. Speerpunt 3. Advisering aanpak openbare dronkenschap Samenwerking met Halt rondom afdoening Alcohol. Evenementen organisatoren stimuleren tot actief genotsmiddelenbeleid. Gemeenten ondersteunen bij het organiseren van trainingen voor horecapersoneel. Verdere aanpak openbare dronkenschap ontwikkelen i.s.m. andere regionale alcoholpreventieprojecten. Uitvoeren van onderzoek naar doortappen in de horeca. Bewustwording (alcohol en andere middelen) Algemeen “Verzuip jij je Toekomst?!-actiemaand” per gemeente, waarbij supermarkten, horeca, sportverenigingen, scholen, politie, jongerenwerk, etc vanuit hun eigen verantwoordelijkheid en met steun van VjjT activiteiten organiseren. Speerpunt 4. Ouders Ouderavonden “Help, mijn kind wordt een puber!” in het basisonderwijs (via de Gezonde School). Ouderavonden De Gezonde School en Genotmiddelen in het basisonderwijs (via de Gezonde School). 14 Zie Rapportage uitvoeringsprogramma's 2013 Hardinxveld-Giessendam, p. 13 en 14. Zie Rapportage uitvoeringsprogramma's 2013 Hardinxveld-Giessendam, p. 15. 16 Zie de Factsheet Attitudemeting ouders: alcohol en alcoholspecifieke opvoeding. 15 - 11 - Ouderavonden De Gezonde School en Genotmiddelen in het voortgezet onderwijs. Ouderbijeenkomsten voor ouders van (uitgaande) jongeren (o.a. Kroegentocht). Inzet oudercomité (rapportavonden voortgezet onderwijs, Avondvierdaagse en andere 17 contactmomenten) . Bewustwordingsacties rondom e-health via lokale media en social media. Speerpunt 5a. Alcoholverstrekkers: horeca en evenementen Organiseren van trainingen voor horecapersoneel (BarCode, Eerste Hulp Bij Drank- en drugsongelukken in het Uitgaanscircuit). Adviseren van evenementenorganisaties over beleid m.b.t. middelengebruik. Speerpunt 5b. Alcoholverstrekkers: detailhandel Stimuleren van verbetering van de leeftijdscontrole bij alcoholverkoop middels gesprekken met detaillisten en brancheorganisaties. Speerpunt 5c. Alcoholverstrekkers: sportverenigingen Stimuleren van structurele aandacht voor alcohol en andere middelen in beleid gericht op (jeugd)leden, ouders, barpersoneel en bestuur. Speerpunt 6. Jongeren Digitale lesmodules De Gezonde School en Genotsmiddelen in het basisonderwijs (via de Gezonde School). Digitale lesmodules De Gezonde School en Genotsmiddelen in het voortgezet onderwijs Lagerhuisdebat in het voortgezet onderwijs. Wedstrijd voor MBO-leerlingen rondom meest vernieuwende aanpak voor alcoholpreventie bij jongeren. Bewustwordingsacties rondom e-health via lokale media en social media. Speerpunt 7. Vroegsignalering en deskundigheidsbevordering Uitrol landelijk protocol Vroegsignalering Riskant Alcoholgebruik bij Jongeren bij intermediairs. Borgen van multidisciplinair nazorgtraject voor jongeren met een alcoholintoxicatie in het ziekenhuis. Stimuleren van deskundigheidsbevordering over alcohol en andere middelen in de eerste lijn. 4.2 Acties toezicht en handhaving Leeftijdsgrens Bij alle verkooppunten van alcoholhoudende drank waar jongeren proberen alcohol te kopen wordt de leeftijdsgrens door de toezichthouder gecontroleerd. Dit gebeurt steekproefsgewijs of tijdens de jaarlijkse controlemomenten. Soms wordt een inspectie uitgevoerd naar aanleiding van een klacht. Meestal wordt een inspectie niet aangekondigd. De controle begint met een observatie. Daarna worden de bevindingen teruggekoppeld aan de ondernemer. Als bij de verkoop van alcoholhoudende drank aan jongeren de leeftijd van jongeren niet correct wordt vastgesteld (18 jaar en bij twijfel onder 25 jaar altijd legitimeren), wordt direct opgetreden. Verder heeft de burgemeester bij 18 19 vergunningsplichtige personen/rechtspersonen de bevoegdheid om tot intrekking of schorsing van de drank- en horecavergunning over te gaan. Bij niet-vergunningsplichtige bedrijven, waaronder supermarkten, heeft de burgemeester, in het geval dat de leeftijdsgrens in een periode van 12 20 maanden drie keer wordt overtreden, de bevoegdheid om een alcoholafdeling tijdelijk te sluiten . 17 Het oudercomité bestond uit vrijwillige ouders en was van 2009 tot juli 2013 actief. Artikel 31 van de Drank- en Horecawet. 19 Artikel 32 van de Drank- en Horecawet. 20 Artikel 19 a, eerste lid, van de Drank- en Horecawet. 18 - 12 - Voorbeelden van controles op de leeftijdsgrens zijn: de controle van de leeftijdsgrens in supermarkten, slijterijen en cafés in Hardinxveld-Giessendam, en integrale leeftijdsgrenscontroles. Drank- en horecavergunning Jaarlijks worden in beginsel alle vergunningsplichtige bedrijven en instellingen tenminste eenmaal gecontroleerd. Tijdens de (on)aangekondigde controles wordt gecontroleerd of de vergunningshouder beschikt over een vergunning om bedrijfsmatig alcohol te verstrekken. Daarnaast worden de eventuele aan de vergunning gekoppelde voorschriften en beperkingen gecontroleerd. Als ondernemers niet aan de eisen voldoen, riskeren zij een waarschuwing of een boete. Ook heeft de 21 22 burgemeester de bevoegdheid om tot intrekking of schorsing van de drank- en horecavergunning over te gaan. In ons gemeente wordt in het geval dat sprake is van een overtreding, te allen tijde het gesprek met de ondernemer aangegaan en wordt gekeken of en hoe de onvolkomenheid kan worden opgelost. In Hardinxveld-Giessendam beschikken 36 bedrijven (rechtspersonen en natuurlijke 23 personen) en paracommerciële instellingen over een drank- en horecavergunning. Evenementenontheffing 24 Tijdens alle middelgrote en grote evenementen met een evenementenontheffing voert de toezichthouder Drank- en Horecawet (hierna toezichthouder) in beginsel een controle uit. Het gaat om 25. circa tien evenementen per jaar Ten aanzien van kleine evenementen met een evenementenontheffing zal steekproefsgewijs of n.a.v. van een klacht/melding een controle uitgevoerd worden. Alcoholverkoopverbod De controles op het alcoholverkoopverbod worden uitgevoerd bij alle soorten bedrijven en instellingen waar geen alcohol verstrekt mag worden. De controles zijn meestal onaangekondigd. Een inspectie kan steekproefsgewijs of naar aanleiding van een klacht/melding uitgevoerd worden. Als bedrijven of instellingen niet aan de eisen voldoen, riskeren zij een waarschuwing of een boete. Dit uiteraard nadat een persoonlijk gesprek is gevoerd. Bepaling van strafrechtelijke aard 26 De Drank- en Horecawet geeft een toezichthouder (die tevens BOA is) de bevoegdheid om aan 18minners die op straat of in een café alcohol aanwezig / voor consumptie gereed hebben een boete 27 (bestuurlijke strafbeschikking) op te leggen. De hoogte van de geldboete bedraagt €45,00 voor 16 28 minners, en € 90,00 voor 16 en 17 jarigen . 21 Artikel 31 van de Drank- en Horecawet. Artikel 32 van de Drank- en Horecawet. 23 Peildatum 1 mei 2014. 24 Ontheffing artikel 35 van de Drank- en Horecawet. 25 Peildatum 1 januari 2014. 26 Artikel 45, eerste lid, van de Drank- en Horecawet. 27 Peildatum 1 januari 2014. 28 Peildatum 1 januari 2014. 22 - 13 - Tabel 2. uit te voeren controles / toezicht en handhaving Regeling Drank- en Horecawet Type contole Aantal controles per jaar Controles leeftijdsgrens: 4 supermarkten Leeftijdsgrenscontrole 2 x actie per jr., per supermarkt Controles leeftijdsgrens: 4 slijterijen Leeftijdsgrenscontrole 2 x actie per jr., per slijterij Controles leeftijdsgrens: 16 Leeftijdsgrenscontrole 1 x actie per jr. 16 Leeftijdsgrenscontrole 1 x actie per jr. niet- Leeftijdsgrenscontrole 1 x actie per jr. horecabedrijven Controles leeftijdsgrenzen: paracommerciële horecabedrijven Controles leeftijdsgrenzen overige vergunningsplichtige bedrijven/instellingen Controles leeftijdsgrenzen tijdens een Leeftijdsgrenscontrole / 10 ontheffingen per jaar evenement met een evenementen-ontheffing basiscontrole Controles drank- en horecavergunning Basiscontrole 36 vergunningen 1 x actie per jr. Controles illegale horeca, hokken en keten. Basiscontrole 1 x actie per jr. of meldingen Controles verstrekken van alcohol elders dan Basiscontrole 1 x actie per jr. Basiscontrole 1 x actie per jr. Basiscontrole 1 ter plaatse, zonder vergunning Controle verbod verstrekken alcohol i.r.t. verstoring openbare orde Controle aanwezigheid leidinggevende x actie per jaar t.a.v. 36 vergunningsplichtige bedrijven Controles of 18 minners alcohol op de weg of Bijzondere in een horecabedrijf leeftijdsgrenscontrole controle / 2 x actie per jaar - 14 - 5 Uitvoering 5.1 Uitvoering alcoholpreventie Voor de uitvoering van de acties gericht op alcoholpreventie wordt verwezen naar de strategie van 29 Verzuip jij je Toekomst?! voor de periode 2013 t/m 2015 . 5.2 Uitvoering toezicht en handhaving Voor de uitvoering van het toezicht en de handhaving wordt verwezen naar de Beleidsregels handhaving horeca en alcohol d.d. 1 januari 2014 en hoofdstuk 4.2 van dit plan. 29 Zie de Bestuurssamenvatting strategie Verzuip jij je Toekomst?! 2013-2015. - 15 - 6 Resultaten 6.1 Alcoholpreventie en handhaving De twee hoofddoelstellingen van VjjT zijn vertaald in een aantal operationele doelstellingen, die laten zien welke resultaten er begin 2016 worden verwacht. De gegevens zijn gebaseerd op de regio ZHZ en geven een getrouw beeld van de situatie in de gemeente Hardinxveld-Giessendam. Wij hebben geen zelfstandige onderzoeken uitgevoerd. De onderzoeken worden door VjjT namens de 16 deelnemende gemeenten uitgevoerd. De hieronder vermelde cijfers zijn gebaseerd op het jaar 2011. In 2015 worden nieuwe onderzoeken uitgevoerd. 1. Het tegengaan van alcoholgebruik door jongeren onder de 18 jaar (10 t/m 17 jaar): De gemiddelde startleeftijd van jongeren voor het drinken van alcohol is verder toegenomen (12,9 jaar in 2011); 30 Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat de afgelopen maand alcohol heeft gedronken, is verder afgenomen (26% in 2011); 31 Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat de afgelopen maand aan “binge drinken” heeft gedaan (5 of meer glazen bij één gelegenheid) is verder afgelopen (20% in 2011); Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat dronken of aangeschoten is geweest in de 32 afgelopen maand is verder afgenomen (12% in 2011); Het percentage ouders dat aangeeft dat zijn of haar kind thuis géén alcohol mag drinken voor het 18e levensjaar is ten minste 70% (92% in 2011 voor de 16 jaar-grens); Het percentage ouders dat denkt dat het verstandig is om jongeren thuis te leren drinken is verder afgenomen (30% in 2011); Er is sprake van een verbetering in de naleving van de wettelijke leeftijdsgrenzen voor 33 alcoholverkoop in supermarkten, (sport)verenigingen, slijterijen en horeca (22% in 2011) . 2. Het tegengaan van schadelijk alcoholgebruik door jongeren van 18 t/m 23 jaar: 34 Het percentage jongeren van 18 t/m 23 jaar dat de afgelopen maand aan “binge drinken” heeft gedaan (4 of meer glazen bij één gelegenheid voor vrouwen, 6 of meer glazen bij één gelegenheid voor mannen), is verder afgenomen (12% in 2009); Het aantal jongeren van 16 t/m 23 jaar dat als gevolg van een alcoholvergiftiging wordt behandeld door ambulancepersoneel is verder afgenomen (58 jongeren in 2011); Het aantal alcoholgerelateerde incidenten waarbij jongeren van 16 t/m 23 jaar betrokken zijn en dat door de politie wordt geregistreerd, is verder afgenomen (1.030 incidenten in 2010); Er is sprake van een verbetering in de naleving van het wettelijk verbod op doorschenken bij 35 dronkenschap in de horeca (17% in 2010) . 30 De specificatie ‘afgelopen maand’ heeft te maken met de vraagstelling in het onderzoek. De specificatie ‘afgelopen maand’ heeft te maken met de vraagstelling in het onderzoek. 32 De specificatie ‘afgelopen maand’ heeft te maken met de vraagstelling in het onderzoek. 33 De verantwoordelijkheid voor het organiseren en uitvoeren van handhaving om de naleving van alcoholverstrekkers te controleren, ligt bij de gemeente. Verzuip jij je Toekomst?! zal gemeenten adviseren en ondersteunen om dit goed vorm te geven, maar kan hier geen directe invloed op uitoefenen. 34 De specificatie ‘afgelopen maand’ heeft te maken met de vraagstelling in het onderzoek. 35 De verantwoordelijkheid voor het organiseren en uitvoeren van handhaving om de naleving van alcoholverstrekkers te controleren, ligt bij de gemeente. Verzuip jij je Toekomst?! zal gemeenten adviseren en ondersteunen om dit goed vorm te geven, maar kan hier geen directe invloed op uitoefenen 31 - 16 - Vallend onder beide hoofddoelstellingen: Minimaal 50% van alle scholen voor voortgezet onderwijs is alcoholvrij voor leerlingen en voldoet hiermee aan de criteria van het landelijke keurmerk Alcoholvrije School (tot nu toe 2 scholen in 2012); Er is een werkende keten van vroegsignalering en verwijzing van jongeren met risicovol alcoholgebruik, waarbij jongeren worden verwezen naar een preventief contactmoment met 36 een professional (pilotproject in 2011-2012 ). 36 De pilot is in de gemeenten Binnenmaas, De Waard (nu: Molenwaard) en Dordrecht uitgevoerd. De resultaten zijn op te vragen bij de projectleider van Verzuip jij je Toekomst?!. - 17 - 7 Begrote kosten 7.1 Preventie in relatie tot het alcoholmatigingsproject VjjT?! In 2014 heeft de gemeente Hardinxveld-Giessendam € 6.363,00 voor het project VjjT?! betaald. Voor het jaar 2015 is € 6.377,00 in de begroting opgenomen. Voor de uitvoering van de acties gericht op alcoholpreventie wordt verwezen naar de strategie van Verzuip jij je Toekomst?! voor de periode 2013 t/m 2015. Na 2015 zal de gemeenteraad opnieuw bepalen of en voor welk bedrag onze gemeente een bijdrage aan het alcoholmatigingsproject VjjT?! zal leveren. 7.2 Toezicht en handhaving Drank- en Horecawet Jaarlijks heeft de gemeenteraad € 25.000,00 beschikbaar gesteld voor het toezicht op de naleving van de Drank- en Horecawet. Dit bedrag is vanaf 2013 structureel in de begroting opgenomen. Het bedrag is bedoeld voor het uitvoeren van toezicht, het opstellen van handhavingsbesluiten en hiermee gepaard gaande bezwaar- en beroepsprocedures, en het opstellen en actualiseren van het horecabeleid en de drank- en horecaverordening. - 18 - 8 Ten slotte De komende periode doen we meer ervaring op rond dit onderwerp. Uit gesprekken met de verschillende doelgroepen doen wij wellicht nieuwe inzichten op. Als het nodig is gebruiken we deze nieuwe inzichten voor bijstelling van dit Preventie- en Handhavingsplan. Uiteindelijk wordt de evaluatie van dit plan gelijktijdig met de nieuwe Nota lokaal gezondheidsbeleid uitgevoerd. . Dit Preventie- en Handhavingsplan is voor de jaren 2014 en 2015. Het plan dient vierjaarlijks vastgesteld te worden. Bij de eerstvolgende algehele herziening van het plan zal deze geïntegreerd 37 worden in de nieuwe Nota lokaal gezondheidsbeleid . De verwachting is dat deze nieuwe nota eind 2015 wordt opgesteld. 37 Artikel 43a, eerste lid, van de Drank- en Horecawet. - 19 - Literatuurlijst Babor, T., e.a. (2010). Alcohol: no ordinary commodity. Research and public policy. Second Edition. Oxford: Oxford University Press. Bieleman, B., Kruize, A. & Zimmerman, C. (2011). Monitor alcoholverstrekking jongeren 2011. Groningen: Intraval. Crews, F.T., Braun, C.J., Hoplight, B., Switzer, R.C. 3rd, & Knapp, D.J. (2000). Binge ethanol consumption causes differential brain damage in young adolescent rats compared with adult rats. Alcohol: clinical and experimental research, 24(11), 1712-1723. Dalen, W.E. van, Franken, F., de Greeff, J., Mulder, J., van Straten, P. & van der Wulp, N.Y. (2013). Het perspectief voor de Alcoholvrije School in Nederland. Utrecht: STAP Dijck, D. van, & Knibbe, R.A. (2005). De prevalentie van probleemdrinken in Nederland: Een algemeen bevolkingsonderzoek. Maastricht: Universiteit van Maastricht. Hibell, B., Guttormsson, U., Ahlström, S., Balakireva, O., Bjarnason, T., Kokkevi, A., & Kraus, L. (2012). The 2011 ESPAD report: Substance use among students in 36 European countries. Stockholm: The Swedish Council for Information and Alcohol and Other Drugs (CAN). Holder, H. D. (1998). Alcohol and the Community: A Systems Approach to Prevention. Cambridge: Cambridge University Press. Holder, H.D. (1999). Alcohol and the community. A systems approach to prevention. Cambridge: Cambridge University Press. Mulder, J., Bovens, R., Franken, F., & Sannen, A. (2013). Proces in uitvoering. Een zoektocht naar de operationalisatie van cruciale procesfactoren in de uitvoering van regionale alcoholprojecten. Utrecht: Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid (STAP). Reynolds, R.I. (2003). Building Confidence in Our Communities. London: London Drug Policy Forum. Roodbeen, R., Lie, K.J. & Schelleman-Offermans, K. (2014). Alcoholverkoop aan jongeren 2013. Nuchter, kenniscentrum leeftijdsgrenzen. Van der Vorst, H., Engels, R.C.M.E., Meeus, W., & Dekovic, M. (2006). Parental Attachment, Parental Control, and Early Development of Alcohol Use: A Longitudinal Study. Psychology of Addictive Behaviors , Vol. 20, No. 2, 107–116 Verdurmen, J., Monshouwer, K., Dorsselear, S. van, Lokman, S., Vermeulen-Smit, E., & Vollebergh, W. (2012). Jeugd en riskant gedrag 2011: Kerngegevens uit het peilstationsonderzoek scholieren. Utrecht: Trimbos-instituut. Wagenaar, A.C., Toomey, T.L. & Erickson, D.J. (2005). Complying With the Minimum Drinking Age: Effects of Enforcement and Training interventions. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 29, 2, 255-262 - 20 - Bijlagen 1) 2) 3) 4) 5) Factsheet Alcohol en Jongeren in Zuid Holland Zuid Hotspotonderzoek. Rapportage uitvoeringsprogramma's 2013 Hardinxveld-Giessendam. Factsheet Attitudemeting ouders: alcohol en alcoholspecifieke opvoeding. Bestuurssamenvatting strategie Verzuip jij je Toekomst?! 2013-2015. Beleidsregels handhaving horeca en alcohol d.d. 1 januari 2014. - 21 -
© Copyright 2024 ExpyDoc
