Plan van Aanpak CO2-footprint 2012 conform ISO 14064-1, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen Baggerbedrijf West Friesland BV Gebruikte handelsnamen: Baggerbedrijf West Friesland Grond & Cultuurtechniek West Friesland Andijk, februari-juni 2014 Auteurs: M. Komen C. Kiewiet Geaccordeerd door: K. Kiewiet Functie: DGA (VGM-functionaris) CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING 1.1 Over dit rapport 1.2 Betrokkenen 1 1 1 2 CO2-FOOTPRINT 2012 2.1 Grenzen 2.2 CO2-emissiegegevens 2.3 CO2-footprint 2012 2.4 Analyse CO2-footprint 2.5 UITSLUITINGEN 2 2 4 4 5 6 3 CO2-REDUCTIEBELEID 3.1 Beleidsverklaring van directie 3.2 Kwantitatieve doelen 2017 3.3 reductiemaatregelen en verantwoordelijken 7 7 7 8 4 CO2-REDUCTIEPLAN 4.1 Maatregelen voor CO2-Reductie 4.2 Duurzame energie 9 9 15 5 KETENINITIATIEF 17 BIJLAGE 1: BRONNEN GEGEVENS 2012 Bedrijfsgegevens Elektriciteit Mobiele werktuigen Zakelijk verkeer Goederenvervoer I i i i i i BIJLAGE 2: VOERTUIGEN EN MATERIEEL IN EIGENDOM OF LEASE II BIJLAGE 3: BRANDSTOFVERBRUIK PER VOERTUIG EN WERKTUIG III BIJLAGE 4: SPECIFICATIE NAAR PROJECTEN IV BIJLAGE 5: SHORTLIST ACTIES CONFORM REDUCTIEPLAN V CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen 1 INLEIDING 1.1 OVER DIT RAPPORT Dit rapport beschrijft de CO2-footprint van het referentiejaar 2012, de CO2reductiedoelstellingen en CO2-reductiemaatregelen van Baggerbedrijf West Friesland BV. De directe aanleiding voor het opstellen van dit rapport is onze wens om het bedrijf te laten certificeren voor de CO2-Prestatieladder. We merken dat het aantoonbaar maken van de duurzaamheid steeds belangrijker wordt, onder andere richting opdrachtgevers. Met het CO2-bewust certificaat van de CO2-Prestatieladder laten wij zien dat wij ons inspannen om het energie- en brandstofverbruik in al onze projecten te verminderen. Dit doen wij niet alleen voor de klant, maar ook omdat wij vanuit de basis maatschappelijk verantwoord willen ondernemen, met oog voor het milieu en de omgeving. We spannen ons in om de bewustwording voor energie- en brandstofverbruik onder onze medewerkers te vergroten en iedereen een rol geven in het verlagen van onze CO2-footprint. Project met gunningvoordeel We hebben een project aangenomen met gunningvoordeel op niveau 3 van de CO2Prestatieladder, namelijk het project Kalverpolder. Dit betekent dat wij uiterlijk 15 december 2014 het certificaat voor niveau 3 behaald moeten hebben. Het werk is 23 september 2013 van start gegaan en loopt tot eind 2014. Leeswijzer Hoofdstuk 2 beschrijft onze CO2-footprint van het referentiejaar 2012 (3.A.1 van CO2-Prestatieladder). Deze CO2-footprint is opgesteld op basis van de eisen van ISO 14064-1. Hoofdstuk 3 bevat onze kwantitatieve reductiedoelen voor een periode van 5 jaar (tot 2017) voor scope 1 & 2 emissies van ons bedrijf en onze projecten, uitgedrukt in percentages ten opzichte van 2012 (3.B.1 van CO2-Prestatieladder). Hoofdstuk 4 beschrijft ons plan van aanpak, inclusief de te nemen maatregelen in projecten (3.B.1 van CO2-Prestatieladder). Hoofdstuk 5 beschrijft de keteninitiatieven waarin wij participeren of die wij zelf initiëren (3.D.1 van de CO2-Prestatieladder). 1.2 Bij BETROKKENEN de totstandkoming van dit rapport zijn betrokken: Michael Komen, DGA Claudia Kiewiet, administratief medewerkster Rianne van der Veen, adviseur bij Stichting Stimular Pagina 1 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen 2 CO 2 -FOOTPRINT 2012 Deze CO2-footprint is opgesteld op basis van de eisen van ISO 14064-1. 2.1 2.1.1 GRENZEN Scopes De CO2-footprint in deze rapportage heeft betrekking op scope 1 en 2 zoals gedefinieerd in de CO2-Prestatieladder van SKAO 1. Dit is toereikend voor certificering op niveau 3 van de CO2-Prestatieladder. Scope 1 (directe emissies): emissies door de eigen organisatie, namelijk emissies door verbruik van brandstoffen voor verwarming en emissies door het eigen wagenpark. Scope 2 (indirecte emissies): emissies ten gevolge van het gebruik van elektriciteit. De emissies ‘koelmiddelen’, ‘zakelijk verkeer met privé-auto’s’ en ‘vliegverkeer’ zijn voor ons bedrijf niet van toepassing. 2.1.2 Organisatorische grens De CO2-footprint heeft betrekking op het bedrijf en de bedrijfslocatie aan de Gedeputeerde Laanweg 47H te Andijk, dat wil zeggen: Energieverbruik van de gebouwen Energieverbruik projecten Brandstoffen materieel, in eigendom van het bedrijf of lease (schuifboten, kranen, graafmachines, heftruck, enz.) Eigen vrachtvervoer Brandstoffen voor auto’s en bestelwagens in eigendom van het bedrijf of lease 1 Omdat de CO2-footprint alleen betrekking heeft op scope 1 en 2, is in dit rapport het vereenvoudigde scopediagram opgenomen. Bij eventuele stijging op de ladder naar niveau 4 en 5, zullen wij het scopediagram uit het Handboek CO2-Prestatieladder pag. 52 gebruiken, vanwege de uitsplitsing van scope 3-emissies naar ‘upstream’ en ‘downstream activities’. Pagina 2 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen Gemiddeld wordt 50% van het materieel en personeel ingehuurd. Deze inhuur valt onder scope 3 en is niet meegenomen in de CO2-footprint. Baggerbedrijf West Friesland is opgericht in oktober 2007 en is voor 100% eigendom van Kom op Beheer BV (moedermaatschappij). De aandeelhouders van Kom op Beheer BV zijn: K. Kiewiet (via Grun BV) M. Komen (via Semko BV) P. Schouten (via Dregsol BV) Onder Baggerbedrijf West Friesland BV vallen twee handelsnamen: Baggerbedrijf West Friesland Grond- en Cultuurtechniek West Friesland (sinds najaar 2013) De werkzaamheden die onder Baggerbedrijf West Friesland BV vallen (scope): “Het aannemen, onderaannemen, uitvoeren en doen uitvoeren van cultuur-, ontginnings-, bagger-, grond-, en slootreinigingswerken en waterbodemsaneringen en ingrepen in de waterbodem” Hieronder is het organogram van Baggerbedrijf West Friesland BV opgenomen. Pagina 3 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen Figuur 1: Organogram Baggerbedrijf West Friesland BV 2.2 CO 2 -EMISSIEGEGEVENS De CO2-footprint is opgesteld met behulp van de Milieubarometer van Stichting Stimular. De gebruikte CO2-emissiefactoren komen overeen met de eisen van de CO2-Prestatieladder. 2.3 CO 2 -FOOTPRINT 2012 Alle energiegegevens van het referentiejaar 2012 zijn ingevoerd in de Milieubarometer. In bijlage 1 staan de bronnen van deze energiegegevens. In bijlage 2 staat een overzicht van de voertuigen en materieel die in eigendom of lease zijn bij het bedrijf. Bijlage 3 geeft een overzicht van het brandstofverbruik per voertuig en werktuig, voor zover deze gespecificeerd kon worden. Figuur 2 geeft een overzicht van de energiestromen van het bedrijf en de bijbehorende CO2-uitstoot in 2012. Figuur 3 geeft de bijdrage van de energiestromen in percentages van de totale CO2-emissie weer. Baggerbedrijf West Friesland BV CO2-footprint referentiejaar 2012 Milieugegeven CO2-parameter CO2-equivalent CO2 scope 1 Bestelwagen (in liters) diesel Zakelijk verkeer 7.792 liter 3,14 kg CO2 / liter 24,4 ton CO2 Vrachtwagen (in liters) diesel Goederenvervoer 2.373 liter 3,14 kg CO2 / liter 7,44 ton CO2 2,85 ton CO2 Aardgas voor verwarming Brandstoffen 1.564 m3 1,83 kg CO2 / m3 Personenwagen (in liters) LPG Zakelijk verkeer 4.431 liter 1,86 kg CO2 / liter 8,24 ton CO2 Diesel Mobiele werktuigen 29.211 liter 3,14 kg CO2 / liter 91,6 ton CO2 Propaan Brandstoffen Personenwagen (in liters) benzine Zakelijk verkeer Personenwagen (in liters) diesel Zakelijk verkeer Oplosmiddelen Emissies 326 kg 3,63 kg CO2 / kg 1,18 ton CO2 2.387 liter 2,78 kg CO2 / liter 6,63 ton CO2 468 liter 3,14 kg CO2 / liter 1,47 ton CO2 20,0 liter 7,20 kg CO2 / liter 0,144 ton CO2 Subtotaal 144 ton CO2 CO2 scope 2 Ingekochte elektriciteit Elektriciteit 10.022 kWh 0,455 kg CO2 / kWh Subtotaal 4,56 ton CO2 4,56 ton CO2 Totaal Totaal Compensatie Netto CO2-uitstoot 149 ton CO2 0 ton CO2 149 ton CO2 Figuur 2: CO2-footprint 2012 (=referentiejaar) NB. De CO2-footprint (emissie-inventaris) is niet geverifieerd door een CI maar in eigen beheer opgesteld en biedt voldoende zekerheid voor een juiste weergave. Voor het bepalen van de hoeveelheid uitgestoten CO2 is gebruik gemaakt van de conversiefactoren zoals opgegeven in het handboek “CO2-prestatieladder 2.2”. Pagina 4 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen Deze conversiefactoren zijn gekoppeld aan de inkoopgegevens zoals deze intern zijn verzameld. Figuur 3: CO2-footprint 2012 (% per thema) 2.4 ANALYSE CO 2 -FOOTPRINT In referentiejaar 2012 is in totaal 149 ton CO2 uitgestoten. Belangrijkste energieverbruikers In scope 1 zijn de belangrijkste energieverbruikers: Mobiele werktuigen: 53,9 kg CO2 per 1.000 euro omzet (61,5% van de totale CO2-footprint) Bestelwagen (diesel): 14,4 kg CO2 per 1.000 euro omzet (16,4% van de totale CO2footprint). In scope 2 is de belangrijkste (en enige) energieverbruiker: Ingekochte elektriciteit: 9,12 kg CO2 per vierkante meter (3,1% van de totale CO2-footprint) Specificatie naar projecten Van onze totale CO2-uitstoot houdt 95% verband met de projecten. In bijlage 4 is de toerekening van emissies overhead en projecten uitgewerkt. De emissies van propaan en oplosmiddelen zijn hierin niet meegenomen, omdat deze verwaarloosbaar klein zijn (minder dan 1% van de totale CO2-footprint). In 2012 hadden wij nog geen projecten met gunningvoordeel voor de CO2Prestatieladder. In 2013 hebben wij één project met gunningvoordeel verkregen, het gunningsvoordeel bestond uit het uitspreken/behalen van een CO2-niveau 3. Tot dusver hebben zich nog geen andere projecten voorgedaan met gunningvoordeel voor de CO2-Prestatieladder. Pagina 5 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen Kengetallen Voor de analyse van de CO2-footprint, het opstellen van doelen en monitoring daarvan hebben we de volgende kengetallen gekozen: Elektriciteitsverbruik: Aantal kg CO2 per vierkante meter vloeroppervlak gebouw Brandstoffen voor verwarming Aantal kg CO2 per kubieke meter gebouwinhoud Mobiele werktuigen, zakelijk verkeer, goederenvervoer: Aantal kg CO2 per 1.000 euro omzet. Waarbij omzet is: eigen omzet, exclusief inkoop en uitbesteding Totaal: Aantal kg CO2 per 1.000 euro omzet Onzekerheid kengetal werktuigen en vervoer De kengetallen voor elektriciteitsverbruik en brandstoffen voor verwarming zijn vrij nauwkeurig. Het effect van besparende maatregelen in het gebouw zal terug te zien zijn in de CO2-emissie per m2 c.q. m3. Het kengetal ‘per omzet’ voor vervoer en werktuigen is naar ons idee de meest geschikte, maar niet geheel eenduidig. Dat komt doordat de CO2-emissie in de projecten gerelateerd is aan diverse factoren, zoals de omvang van het project, type werkzaamheden, welke machines in een project worden ingezet, de reisafstand van kantoor naar de projectlocatie, de dikte van de te baggeren laag, de weersomstandigheden en de verhouding inzet eigen materieel en inkoop. Er zijn teveel variabelen om de CO2-emissie van de jaren onderling te kunnen vergelijken. Onze inschatting is dat de meest nauwkeurige vergelijking op basis van de omzet gemaakt kan worden. Andere kengetallen die we hebben overwogen zijn: Per gebaggerde kubieke meter Per gereden kilometer Per vervoermiddel Dit jaar zullen we de CO2-footprint van 2013 ten opzichte van 2012 bekijken en onderzoeken welk kengetal het meest geschikt is. Ook gaan we meer gegevens registreren over de diverse variabelen, voor zover dit administratief haalbaar is. 2.5 UITSLUITINGEN Koudemiddelen worden in slechts zeer beperkte mate toegepast binnen Baggerbedrijf West Friesland BV. Diverse kranen zijn uitgerust met een airco-unit; deze wordt alleen gebruikt bij het werken met een overdrukinstallatie in geval van waterbodemsaneringen. Aangezien deze projecten slechts 1 tot 2 keer per jaar voorkomen is het gebruik verwaarloosbaar klein en daarom niet meegenomen in de CO2-footprint. CO2-uitstoot als gevolg van verbanding van biomassa is niet van toepassing bij Baggerbedrijf West Friesland. De opslag en verwijdering van CO2 maken geen deel uit van de CO2-prestatieladder en zijn niet opgenomen. Pagina 6 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen 3 CO 3.1 BELEIDSVERKLARING VAN DIRECTIE 2 -REDUCTIEBELEID Baggerbedrijf West Friesland heeft zich ten doel gesteld om haar energieverbruik te reduceren. De doelstelling voor 2017 is 14% CO2-reductie per 1.000 euro omzet ten opzichte van 2012. Deze doelstelling is gericht op het totale energiegebruik van de organisatie: bedrijfsgebouwen wagenpark, materieel en vervoer projecten Alle medewerkers hebben de taak om bij hun werkzaamheden energie te besparen. Het thema energiebesparing is vast onderdeel van alle vormen van werkoverleg en het directie-overleg. 3.2 KWANTITATIEVE DOELEN 2017 De kwantitatieve doelen voor 2017 zijn gebaseerd op de CO2-footprint van 2012 (hoofdstuk 2) en het CO2-reductieplan (hoofdstuk 4). Omdat we voor relatieve kengetallen hebben gekozen (zie paragraaf 2.4), kunnen we de doelen alleen in percentages aangeven en niet in aantal kg CO2. De kengetallen zijn berekend met de Milieubarometer. Scope 1 reductie 5 % op brandstof voor verwarming (per m3 gebouwinhoud) 10 % op brandstof van zakelijk verkeer (per euro omzet) 8 % op brandstof van mobiele werktuigen (per euro omzet) 5 % op brandstof van goederenvervoer (per euro omzet) Scope 2 reductie 5 % op elektriciteit (per m2 vloeroppervlak) Duurzame energie 5 % op brandstofverbruik door gebruik van alternatieve brandstoffen 95 % op elektriciteitsverbruik door overstappen op groene stroom TOTAAL besparing op totale CO2-uitstoot 0,1 % 2,73 % 4,92 % 0,25 % besparing op totale CO2-uitstoot 0,15 % besparing op totale CO2-uitstoot 3% 3% besparing op totale CO2-uitstoot 14,15 % In 2017 is de CO2-uitstoot gereduceerd met 14,15%, ofwel gemiddeld 2,83% per jaar. Pagina 7 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen 3.3 REDUCTIEMAATREGELEN EN VERANTWOORDELIJKEN De komende 5 jaar voeren we de volgende reductiemaatregelen uit. Deze maatregelen zijn uitgewerkt in hoofdstuk 4. Scope 1 Brandstof en verwarming: Verwarming gebouwen Inkoop schone en zuinige personen- en bestelauto’s en mobiele werktuigen. Zuinig rijden en draaien. Auto’s, schuifboten en ander materieel goed onderhouden. Verantwoordelijk voor de implementatie: M. Komen, K. Kiewiet en administratief medewerkster Scope 2 Elektriciteit: Verlichting. ICT en overig kantoorapparatuur. Apparatuur werkplaats. Verantwoordelijk voor de implementatie: M. Komen, K. Kiewiet en administratief medewerkster Duurzame Energie: Groene stroom in overleg met De Toekomst Groep. Alternatieve brandstoffen. Verantwoordelijk voor de implementatie: M. Komen, K. Kiewiet en administratief medewerkster Pagina 8 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen 4 CO 2 -REDUCTIEPLAN De CO2-uitstoot beperken is het meest (kosten)effectief in de volgende volgorde: 1. Energie besparen door: efficiëntere apparatuur/voertuigen gebruiken apparatuur efficiënter instellen apparatuur/voertuigen minder uren laten maken 2. Duurzame energie gebruiken: zelf opwekken met bijv. zonnecellen, houtkachel, zonneboiler of windmolen duurzame energie inkopen zoals groene stroom (met Milieukeur), biogas of ethanol Dit hoofdstuk geeft per scope een overzicht van de belangrijkste energieverbruikers, reeds genomen maatregelen en de geplande reductiemaatregelen, inclusief de verwachte CO2-reductie. De benoemde CO2reductie betreft een indicatie. Baggerbedrijf West Friesland kiest voor een focus op maatregelen op het gebied van zakelijk verkeer en mobiele werktuigen, omdat dit de grootste energieverbruikers zijn (samen bijna 95% van de CO2-footprint). Wat betreft het gebouw: wij huren ons pand (kantoor + werkplaats) van De Toekomst Groep. 4.1 4.1.1 MAATREGELEN VOOR CO 2 -REDUCTIE Brandstoffen voor verwarming (scope 1) Het brandstofverbruik voor verwarming vormt slechts 3,1% van de totale CO2footprint. Dit betekent dat we op dit thema terughoudend zijn met investeringen en ons vooral zullen richten op besparing door gedrag, vermindering van verbruik en vervanging op een natuurlijk moment. In onderstaande tabel zijn de verbruikers van brandstof voor verwarming opgenomen, met daarnaast de geschatte CO2-reductie in 2017. CO2-EMISSIE IN 2012 EN REDUCTIE IN 2017 DOOR MAATREGELEN CO2-emissie in 2012 Verwarming kantoor en loods Verwarming op projecten (propaan) 2,85 ton Reductie in 2017, per m3 gebouwinhoud 5% 1,18 ton verwaarloosbaar Reductie in % van totale CO2-emissie 0,1% Verwarming van gebouwen Reeds genomen reductiemaatregelen: We hebben in 2011 een nieuwe hoogrendement CV-ketel aangeschaft. Bij de bouw van het kantoor hebben we de wanden goed geïsoleerd. Hierdoor hebben we 's winters weinig verwarming nodig. Pagina 9 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen De verwarming is geregeld met een thermostaat in de werkplaats en op kantoor. In de werkplaats hangt een kachel met thermostaat op 10 graden. De thermostaatklok in kantoor staat op werkdagen ingesteld op 19 graden en op vrije dagen op 16 graden. Geplande reductiemaatregelen: We verwachten weinig meer te kunnen besparen op het gasverbruik. Toch gaan we kijken wat er nog mogelijk is. Verwachte CO2-reductie 5%. Continue aandacht, eea mede-afhankelijk van CO2-cijfers 2013 (ACTIE 2014 MK) 4.1.2 Brandstof zakelijk verkeer en goederenvervoer (scope 1) Bijlage 2 geeft een overzicht van het materieel en de voertuigen die in eigendom of lease zijn bij het bedrijf. In bijlage 3 is het brandstofverbruik per voertuig en werktuig opgenomen, voor zover hier gegevens van beschikbaar waren. Ons werkgebied is tussen de 20km en 200km. Met de vrachtwagens / bussen worden alleen materialen vervoerd die nodig zijn bij de projecten. Het transport van de bagger besteden we uit of wordt door de opdrachtgever geregeld. Transport van de rupskraan wordt uitbesteed. Diverse transporteurs worden daarvoor ingeschakeld. Zij gebruiken geen gasolie van ons. In onderstaande tabel is het brandstofverbruik van zakelijk verkeer en goederenvervoer opgenomen, met daarnaast de geschatte CO2-reductie in 2017. CO2-EMISSIE IN 2012 EN REDUCTIE IN 2017 DOOR MAATREGELEN CO2-emissie in 2012 Personenwagens benzine Personenwagens diesel Personenwagens LPG Bestelwagens diesel Totaal Zakelijk verkeer 6,63 ton Vrachtwagen diesel 7,44 ton 1,47 ton 8,24 ton 24,4 ton Reductie in 2017, per euro omzet Reductie in % van totale CO2-emissie 10% 2,73% 5% 0,25% Inkoop van voertuigen Reeds genomen reductiemaatregelen: In oktober 2012 zijn een auto, een bestelbus en een jeep verkocht (VW Pheaton uit 2005, Jeep Cherokee uit 2006, VW Transporter uit 2007). Hiervoor in de plaats zijn in 2012 een andere auto (Volvo) en een BE-trailer (Iveco Daily) aangeschaft. In 2013 zijn er nieuwe caddy’s aangeschaft. Geplande reductiemaatregelen: Inkoop schone en zuinige personenauto’s: Bij aanschaf van een nieuwe personenauto of bestelauto laten we de keuze bepalen door brandstofverbruik, Pagina 10 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen milieubelasting, benodigd vermogen, grootte en gewicht van de auto en CO2emissie. We kiezen een personenauto met label A of B en een bestelauto Euro 5 of hoger. Qua type brandstof nemen we in de overweging mee: benzine, diesel, elektrisch, hybride, gas en biobrandstof. http://www.duurzaammkb.nl/tips/tip/392 en http://www.duurzaammkb.nl/tips/tip/606. Op het moment van (her)investeren de diverse mogelijkheden/alternatieven op het gebied van CO2 nagaan (ACTIE MK) Inkoop schone en zuinige vrachtauto’s: Voor aanschaf van een nieuwe vrachtauto bepalen we eerst welke grootte en welk vermogen we nodig hebben, zodat het voertuig zo min mogelijk brandstof verbruikt. We kiezen een vrachtauto die voldoet aan de geldende wettelijke Euro-norm (vanaf 2014 Euro 6). http://www.duurzaammkb.nl/tips/tip/584. Op het moment van (her)investeren de diverse mogelijkheden/alternatieven op het gebied van CO2 nagaan (ACTIE MK) Organisatie en planning Reeds genomen reductiemaatregelen: Middels toolboxen is het personeel geïnformeerd en geïnstrueerd over de geplande maatregelen voor CO2-reductie en brandstofbesparing, en de rol die eenieder hierin heeft. Bij te grote afstanden tot de projectlocatie overnachten de medewerkers ter plaatse. Carpoolen en keuze van inzet medewerkers op projecten. Geplande reductiemaatregelen: In de toolboxen en projectoverleggen is energiebesparing en zuinig omgaan met brandstof een vast thema. Medewerkers worden aangemoedigd met eigen ideeën en voorstellen te komen. Elk jaar (2013 tm 2016) houden van een toolbox op het gebied van CO2(besparing) (ACTIE MK) Standaard agendapunt “CO2-prestatieladder” invoeren bij de diverse overleggen (ACTIE KK) Chauffeurs worden geïnstrueerd om de motor niet onnodig te laten draaien. Via toolboxen en/of cursus “het nieuwe rijden” Zuinig rijden Geplande reductiemaatregelen: Banden op de juiste spanning houden: Iedere maand worden de banden van alle wagens gecontroleerd en zo nodig bijgepompt. CO2-reductie 2 tot 3%. Kosten geen (alleen tijd). Minder vervanging van de banden, dus kostenbesparing. Controle opzetten vanaf 3e/4e kwartaal 2014 (ACTIE MK) Cursus energiezuinig rijden (Het Nieuwe Rijden): Alle medewerkers krijgen een cursus Het Nieuwe Rijden, zodat ze tips en oefening krijgen voor een zuinige rijstijl. We geven hier opvolging aan door monitoring van het verbruik per kilometer en terugkoppeling en beloning van goede resultaten (waardebon). CO2-reductie 5%. Uiterlijk in 2015 (gefaseerd) het personeel op cursus laten gaan (ACTIE CK: in 2014 cursus uitzoeken en inplannen) Cijfers “verbruik per kilometer” verzamelen (ACTIE CK: 3e/4e kwartaal 2014) Pagina 11 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen 4.1.3 Brandstof mobiele werktuigen (scope 1) Bijlage 2 geeft een overzicht van het materieel en de voertuigen die in eigendom of lease zijn bij het bedrijf. In bijlage 3 is het brandstofverbruik per voertuig en werktuig opgenomen, voor zover hier gegevens van beschikbaar waren. We hebben eigen dieseltanks (containers), die mee gaan mee naar de projecten, om de boten en het materieel te voorzien van brandstof. Voor 60% 30% 10% het baggeren worden deze methodes gebruikt: mobiele kraan en schuifboot rupskraan, sleper en ponton rupskraan op de kant. CO 2-EMISSIE IN 2012 EN REDUCTIE IN 2017 DOOR MAATREGELEN Diesel CO2-emissie in 2012 Reductie in 2017, per euro omzet 91,6 ton 8% Reductie in % van totale CO2-emissie 4,92% Inkoop van materieel Reeds genomen reductiemaatregel: We hebben een geperforeerde baggerbak laten maken, zodat tijdens het baggeren het water uit de bagger kan stromen. Hierdoor hoeft minder volume te worden getransporteerd, wat minder brandstof kost. Geplande reductiemaatregelen: Inkoop zuinige en schone mobiele werktuigen: Bij aanschaf of vervanging van materieel laten we de keuze bepalen door een combinatie van factoren: brandstofverbruik, CO2-emissie, milieubelasting (fijn stof), geluid, benodigd vermogen en kosten. Naast diesel als brandstof kijken we ook naar hybride, elektrische en gasaangedreven machines. http://www.duurzaammkb.nl/tips/tip/595 en http://www.pianoo.nl/duurzaaminkopen/productgroep-zwaremotorvoertuigen. Op het moment van (her)investeren de diverse mogelijkheden/alternatieven op het gebied van CO2 nagaan (ACTIE MK) Organisatie en planning Reeds genomen reductiemaatregelen: Middels toolboxen is het personeel geïnformeerd en geïnstrueerd over de geplande maatregelen voor CO2-reductie en brandstofbesparing, en de rol die eenieder hierin heeft. Geplande reductiemaatregelen: Bij het opstarten van het project richten we de projectlocatie zo energiezuinig mogelijk in: korte afstanden, zo min mogelijk hoogteverschillen, etc. Continue aandacht (ACTIE: alle werknemers) Chauffeurs en machinisten worden geïnstrueerd om de motor niet onnodig te laten draaien. Als extra hulpmiddel wordt in machines waarvoor dit zinvol is Auto-idle – systeem geïnstalleerd. http://www.duurzaammkb.nl/tips/tip/613 Via toolboxen en/of cursus “het nieuwe rijden” Pagina 12 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen Andere technische middelen die we overwegen toe te passen in ons huidige of nieuw aan te schaffen materieel: boordcomputers, inzet juiste hydraulische slangen; inzet juiste filters; onderhoud roetfilters; intelligent sensorsysteem (Eco-mode) om de optimale afstemming van toerental/koppel te bepalen, voorzieningen voor brandstofmonitoring en toepassing van start- en stopsystemen. Continue aandacht (actie MK) Zuinig draaien Geplande reductiemaatregelen: Banden op de juiste spanning houden: Met enige regelmaat worden de banden van alle werktuigen gecontroleerd en zo nodig bijgepompt. We nemen hierbij de geadviseerde bandenspanning uit het handboek van de machines als richtlijn. CO2-reductie 2 tot 3%. Kosten geen (alleen tijd). Minder vervanging van de banden, dus kostenbesparing. Controle opzetten vanaf 3e/4e kwartaal 2014 (ACTIE MK) Dagelijks onderhoud van de werktuigen: o De machinist kan het energieverbruik van de machine beperken door dagelijks te controleren op eventuele lekkages van de hydrauliek, olie of diesel en schades aan de machine. o De leidinggevende van de machinist heeft invloed op het energieverbruik door het registreren van het onderhoud aan de machine en het voorstellen van eventuele aanpassingen aan de machine. http://www.duurzaammkb.nl/tips/tip/614 Continue aandacht (ACTIE: alle werknemers) Cursus Het Nieuwe Draaien: De chauffeurs krijgen training in efficiënt gebruik van mobiele werktuigen d.m.v. de Cursus Het Nieuwe Draaien (bij de BMWT) en opvolging daarvan. Resultaat zal zijn: brandstofbesparing door o.a. een slimme inzet van het benodigde vermogen, het tijdig uitschakelen van de machines en een slimme werkaanpak en planning. CO2-reductie 10%, kosten 1.900 euro voor 10 personen. http://www.duurzaammkb.nl/tips/tip/592 en http://www.bmwt.nl/templates/mercury.asp?page_id=2452. Uiterlijk in 2015 (gefaseerd) het personeel op cursus laten gaan (ACTIE CK: in 2014 cursus uitzoeken en inplannen) Heftruck Zet de heftruck zuiniger en hef slim, http://www.duurzaammkb.nl/tips/tip/611. Instructie via toolbox (uiterlijk in 2015) (ACTIE MK) Schuifboten Reeds genomen reductiemaatregelen: Wordt er niet gewerkt dan wordt de motor uitgeschakeld. Als er wel gewerkt wordt, dan wordt het toerental afgestemd met het soort werk. Geplande reductiemaatregelen: Toerental aanpassen in de schuifboten? (on)mogelijkheden uitzoeken (ACTIE MK, uiterlijk 2014) De juiste boot voor het juiste project. Continue aandacht in werkvoorbereidingsfase Cursus Voortvarend Besparen: Uitgezocht wordt of de cursus Voortvarend Besparen zinvol is voor schippers van onze schuifboten. In het algemeen kan door efficiënter te varen een besparing behaald wordt van 7% op het brandstofverbruik. Aandachtspunten zijn: zuinig varen, op laag vermogen, laag Pagina 13 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen toerental, motor uit zetten tijdens pauzes, route efficiënt uitzetten. http://www.ikvaarzuinig.nl en http://www.eicb.nl/content/view/192/38/ Nut van de voorgestelde cursus bepalen (ACTIE MK, uiterlijk 2015) 4.1.4 Elektriciteit (scope 2) Ons elektriciteitsverbruik wordt grotendeels bepaald door verlichting, ICT, overige kantoorapparatuur en machines in de werkplaats. Het elektriciteitsverbruik vormt slechts 3,1% van de totale CO2-footprint. Dit betekent dat we op dit thema terughoudend zijn met investeringen, maar ons vooral zullen richten op besparing door gedrag, vermindering van verbruik en vervanging op een natuurlijk moment. CO2-EMISSIE IN 2012 EN REDUCTIE IN 2017 DOOR MAATREGELEN CO2-emissie in 2012 Elektriciteitsverbruik kantoor Elektriciteitsverbruik op projecten Reductie in % van totale CO2-emissie 4,56 ton Reductie in 2017, per m2 vloeroppervlak 5% 0 Nvt Nvt 0,15% Verlichting Reeds genomen reductiemaatregelen: De verlichting in de werkplaats wordt zuinig gebruikt: de verlichtingsgroepen zijn apart geschakeld. De lampen worden alleen aangezet als het nodig is en dan meestal alleen boven de werkbank. Geplande reductiemaatregel: De TL-verlichting in het kantoor en de werkplaats is laagfrequent. Het is niet rendabel om deze nu in het geheel te vervangen door hoogfrequente TLverlichting. Vervanging zal gebeuren als lampen kapot gaan. http://www.duurzaammkb.nl/tips/tip/591 Aanpassen verlichting bij vervanging (ACTIE MK) Licht uit als niemand in een ruimte aanwezig is. Handmatig of met bewegingsmelders. Continue aandacht voor het kantoorpersoneel Inzet/mogelijkheden van bewegingsmelders nagaan (ACTIE MK, uiterlijk 2015) Het aantal TL-balken aanpassen aan de benodigde hoeveelheid licht: een deel van de TL’s kunnen we uit draaien. Continue aandacht voor het werkplaatspersoneel ICT en overige kantoorapparatuur Reeds genomen reductiemaatregelen: De computers worden einde dag uitgezet met uitzondering de computer van degene die thuis werkt. Om de verbinding tot stand te brengen. Geplande reductiemaatregelen Koffiezetapparaat, printers, kopieerapparaat uit zetten buiten kantoortijden, eventueel met tijdschakelaar Toepassen tijdschakelaars (ACTIE MK, uiterlijk 2e kwartaal 2015) Pagina 14 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen Bij aankoop van nieuwe apparatuur laten we de keuze afhangen van onder andere het energieverbruik (energielabel). Op het moment van (her)investeren de diverse mogelijkheden/alternatieven op het gebied van CO2 nagaan (ACTIE MK) Computers niet op standby-stand, maar helemaal uit, bijvoorbeeld met een tijdschakelknop. http://www.duurzaammkb.nl/tips/tip/513 (on)mogelijkheden bespreken met ICT-beheer (ACTIE KK: uiterlijk 4e kwartaal 2014) Degene die thuiswerkt moet de computer op het bedrijf niet aan hoeven houden. (on)mogelijkheden bespreken met ICT-beheer (ACTIE KK: uiterlijk 4e kwartaal 2014) Apparatuur in werkplaats Reeds genomen reductiemaatregelen: Jaarlijkse controle op elektrische gereedschappen Geplande reductiemaatregelen Compressor: controle op lekkages Overleg met Toekomstgroep (ACTIE MK: uiterlijk 4e kwartaal 2014) 4.2 DUURZAME ENERGIE Groene stroom inkopen Geplande maatregelen: Overleg met De Toekomst Groep over inkoop groene stroom. ACTIE is per 1-1-2014 ingevoerd, Certificaten van groene stroom en groen gas achterhalen bij de Toekomstgroep (ACTIE KK: uiterlijk 3e kwartaal 2014) Alternatieve brandstoffen gebruiken Reeds genomen maatregelen: Schone brandstof inkopen, is minder verbruik. Geplande reductiemaatregel: We gaan onderzoeken in hoeverre ons bedrijf alternatieve brandstoffen en technieken kan toepassen in onze huidige of nog aan te schaffen materieel, zoals: elektrische motoren, hybride voertuigen, bijmengen biodiesel, aardgas of LPG, overstappen op euro 6 dieselmotoren, gasmotoren of waterstof. Om dit te kunnen bepalen brengen we de huidige technieken in kaart, overleggen we met leveranciers en houden we de ontwikkelingen op dit gebied in de gaten. Overleg met dieselleveranciers (ACTIE KK/MK, uiterlijk 4e kwartaal 2014) Onderzoeken alternatieve technieken (ACTIE MK, op moment van investeren) Toelichting: LPG en elektriciteit zijn (nog) niet of beperkt toepasbaar in zwaardere heftrucks en andere mobiele werktuigen. Hybride machines zijn voor -meerdere toepassingen in ontwikkeling (bijv. graafmachines en heimachines) en zullen schoner zijn. Voorbeelden: Brandstofcel-aggregaat: http://www.duurzaammkb.nl/tips/tip/727. Indien er bio-ethanol wordt gebruikt is de CO2-besparing ongeveer 80%, omdat er nog Pagina 15 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen wel CO2 vrijkomt bij de verwerking en het transport van de brandstof. De kosten van een stroomaggregaat op waterstof zijn 40 euro per draaiuur. Dit is vergelijkbaar met het dagtarief van de huur van een dieselaggregaat. Elektrische cutterzuiger (Kurstjens) Dual fuel-motor op binnenvaartschepen (80% aardgas en 20% diesel) Bijmenging biodiesel, frituurvet: voertuigen op Schiphol Elektrisch of hybride aangedreven mobiele machines staan op de milieulijst 2014 en komen daarmee in aanmerking voor de fiscale stimuleringsregelingen MIA (milieu investeringsaftrek) en VAMIL (willekeurige afschrijving milieu investeringen). Zie www.agentschapNL.nl/vamil_mia. Pagina 16 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen 5 KETENINITIATIEF 1. Energiezuinige inrichting baggerproject Voorafgaand aan de uitvoering is het van belang om het baggerwerk, in alle fases (ontgraven, transport, overslag, bewerking, toepassing) zo energiezuinig mogelijk in te richten. Bijvoorbeeld: afstand tussen ontgravingslocatie en toepassingslocatie beperken het aantal overslagpunten en bewerkingen beperken gesloten grondbalans: toepassing van de partij in de directe omgeving van de projectlocatie (binnen de kwaliteitseisen van het Besluit Bodemkwaliteit) Met name de fase transport is bepalend voor de CO2-emissie van hele baggerproject. Het is in beginsel een taak voor de opdrachtgever (bijv. Waterschap) om de meest geschikte en energiezuinige baggermethode te kiezen, rekening houdend met locatie specifieke omstandigheden (bereikbaarheid, kwaliteit en eigenschappen bagger en waterbodem, bewoning). Overheden dienen bij de aanbesteding gebruik te maken van de duurzaamheidscriteria van Agentschap NL. Sommige waterschappen hebben aanvullend hierop beleid ontwikkeld voor duurzaam baggeren, met bijvoorbeeld de eis dat de bagger zo lokaal mogelijk moet worden afgezet. Baggerbedrijf West Friesland zal de opdrachtgever gevraagd of ongevraagd adviseren bij de inrichting van het baggerwerk en de keuze voor een baggermethode. We betrekken hier ook de bedrijven bij waar wij materieel inhuren, evenals de vervoerders en verwerkers van de bagger. De CO2-reductie die hiermee wordt behaald zal deels bij Baggerbedrijf West Friesland liggen (mobiele werktuigen, goederenvervoer, zakelijk verkeer) en deels in de keten. Daarom zien wij dit als keteninitiatief. Zoveel mogelijk gebruik maken van gecertificeerde bedrijven met nieuwe en zuinige machines. 2. Uitwisseling kansrijke maatregelen We zijn aangesloten bij de Vereniging van Waterbouwers. Binnen de vereniging bestaat het Platform Kleinschalig Baggeren, met daarin een aantal bedrijven die kleinschalige baggerprojecten uitvoeren. Ook heeft de vereniging een Werkgroep Duurzaamheid, die de leden adviseert over zaken rondom o.a. de CO2Prestatieladder. Wij gaan ons inspannen om samen met branchegenoten: Kennis en ervaring te delen over onze CO2-footprint en reductiemaatregelen (benchmarken, monitoring); Technische ontwikkelingen in de markt te volgen, bijvoorbeeld op het gebied van zuinige machines en voertuigen; Eventueel gezamenlijk iets ontwikkelen of in te kopen. 3. Deelname duurzaamheidskring Hoorn, project 463 De duurzaamheidskring Hoorn is een groep bedrijven in de regio West-Friesland, die regelmatig bij elkaar komt, onder leiding van een adviseur van Stichting Stimular, de officiele naam van is “Platform Milieubarometer Hoorn”. In de bijeenkomsten worden praktische tips en trucs uitgewisseld op het gebied van duurzaam ondernemen. De eigenaar van ons kantoorpand, De Toekomst, participeert in deze kring. Baggerbedrijf West Friesland gaat aan deze kring deelnemen. Pagina 17 van 17 CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen BIJLAGE 1: BRONNEN Baggerbedrijf West Friesland GEGEVENS 2012 BEDRIJFSGEGEVENS Vloeroppervlak bedrijfsgebouwen Contract Toekomstgroep. Gebouwinhoud 2012 Contract Toekomstgroep ELEKTRICITEIT Ingekochte elektriciteit (Inter) ToekomstGroep- eindejaarsafrekening. Wordt afgenomen van Nuon- grijze stroom. Brandstoffen Aardgas voor verwarming Perpectief Holding(Toekomstgroep eindejaarsoverzicht) Ketel Nefit Proline Hrc 24/CW3 is van 24-11-2011. Propaan Facturen van Primagaz. Gasflessen voor in de keet. Verwarming. MOBIELE WERKTUIGEN Diesel Facturen van Marees en Kistenmaker. Daar wordt Gasolie zwavelarm bij afgenomen. Rode diesel voor de machines. ZAKELIJK VERKEER Personenwagen (in liters) benzine MKB Brandstof. Dodge en Phaethon. Personenwagen (in liters) diesel Volvo. km-registratie wordt zelf bijgehouden en tankbonnen worden verrekend en bewaard bij het archief bank. Personenwagen (in liters) LPG MKB Brandstof. Dodge Bestelwagen (in liters) diesel MKB Brandstof. Bussen. GOEDERENVERVOER Vrachtwagen (in liters) diesel MKB Brandstof. BE-Trailer Iveco Daily. Pagina i van vi CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen BIJLAGE 2: VOERTUIGEN IN EIGENDOM OF LEASE VW Phaeton uit 2005 63-RB-VD VW Transporter uit 2009 7-VFD-25 VW Transporter uit 2007 80-VKX-4 Jeep Cherokee uit 2006 69-SK-GH Volvo uit 2011 18-DZ-VV Dodge RAM uit 2011 2-VSR-58 Drie VW Caddy’s uit 2001 3-VZX-80 3-VZX-81 9-VZZ-67 Iveco Daily (BE) uit 2008 Baggerbedrijf West Friesland EN MATERIEEL - Verkocht oktober 2012. - Lease en sinds september 2013 in bezit. - Verkocht oktober 2012. - Verkocht oktober 2012. - In bezit sinds oktober 2012. - Nieuw gekocht in 2011. - Lease per 01-2013 - In bezit sinds april 2012. Rupskraan 320D L bouwjaar 2008 gekocht in 2013. Schuifboot Schuifboot Schuifboot Schuifboot Schuifboot (CS1) bouwjaar 2006 gekocht in 2007. (CS2) bouwjaar 2008 gekocht in 2008. (CS3) bouwjaar 2009 gekocht in 2009. (CS4) bouwjaar 2009 gekocht in 2009. mini (CS5) bouwjaar 2012 sindsdien in bezit. Liebherr Hydraulische graafmachine bouwjaar 2010. In bezit sinds 2010. Sleper/duwer bouwjaar 2008 sindsdien in bezit. Takeuchi minigraver TB013, bouwjaar 2000, gekocht 2012. Takeuchi minigraver TB145, bouwjaar 2006, gekocht 2012. Heftruck Daewoo, bouwjaar 1999, sinds 2011 in bezit. Pagina ii van vi CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen Baggerbedrijf West Friesland BIJLAGE 3: BRANDSTOFVERBRUIK VOERTUIG EN WERKTUIG PER Tabel: Brandstofverbruik per voertuig/werktuig in 2012 Naam VW Phaeton VW Transporters Dodge Dodge Volvo Iveco Daily BE trailer CAT 320 Schuifboot CS1 Schuifboot CS2 Schuifboot CS3 Schuifboot CS4 Schuifboot CS5 Liebherr Hydraulische graafmachine Sleper/duwer Takeuchi minigraver TB013 Takeuchi minigraver TB145 Heftruck Daewoo km liters 14382 1385,86 68214 7792,22 30000 4430,92 15000 1000,66 2694 467,87 2372,88 diesel LPG Benzine X X X X X X X X X X X X X X X X X Verbruik (km/l) 10 9 7 15 6 0 In bovenstaande tabel is het brandstofverbruik van onze auto’s en werktuigen opgenomen, voor zover bekend. Voor een groot deel van het materieel is het vrijwel onmogelijk om het brandstofverbruik in kaart te brengen. Pas vanaf dit jaar (2013) kunnen wij de draaiuren van de schuifboten en kranen berekenen. Pagina iii van vi CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen BIJLAGE 4: PROJECTEN Baggerbedrijf West Friesland SPECIFICATIE NAAR Jaar: 2012 x = belangrijkste emissiebronnen Totaal: 149 ton CO2 CO2 scope 1 Aardgas voor verwarming (m3) Mobiele werktuigen (in liters) diesel Bestelwagen (in liters) diesel Personenwagen (in liters) benzine Vrachtwagen (in liters) diesel CO2 scope 2 Ingekochte elektriciteit (kWh) Overhead Projecten 5% 95% x x x x x x Pagina iv van vi CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen BIJLAGE 5: SHORTLIST REDUCTIEPLAN Omschrijving actie Besparing op gasverbruik pand Inkoop schone/ zuinige personenauto’s Inkoop schone/ zuinige vrachtwagens Houden van toolbox op het gebied van CO2 Standaard CO2agendapunt maken bij overleggen Bandenspanning auto’s controleren (maandelijks) Inplannen cursus “het nieuwe rijden” of “het nieuwe draaien” Verbruik per km bepalen per auto/ werknemer Verantwoordelijke Michael Komen (MK) Inkoop schone/ zuinige mobiele werktuigen Inrichten projectlocatie op zuinig/efficiënte manier Technische hulpmiddelen op materieel toepassen Onderhoud werktuigen MK Gebruik heftruck Nut van de cursus “voortvarend besparen” bepalen Aanpassen toerental wel/niet Het juiste materieel voor het juiste werk inplannen Baggerbedrijf West Friesland ACTIES CONFORM Deadline 2014 (afhankelijk van CO2 cijfers ’13) Geen: moment van (her)investeren Status Open Geen: moment van (her)investeren Jaarlijks Lopend Klaas Kiewiet (KK) 2014 MK 4e kwartaal 2014 Gereed (2e kwartaal 2014) Open Claudia Kiewiet (CK) 4e kwartaal 2014 Open CK 4e kwartaal 2014 (vervolgens per kwartaal of half jaar) Geen: moment van (her)investeren Open Geen: continu NB: via toolbox in 2014/2015 bespreken Continu Open Open MK MK Geen: continu NB: via toolbox in 2014/2015 bespreken Toolbox in 2015 4e kwartaal 2015 MK 4e kwartaal 2014 Open KK & MK (werkvoorbereiding) Continu Lopend MK MK MK Alle werknemers MK Alle werknemers Lopend Lopend (2013 gereed) Lopend Open/Lopend Open Open Pagina v van vi CO2-footprint, CO2-reductiedoelen en CO2-reductiemaatregelen Omschrijving actie Vervangen TLverlichting Efficiënt gebruik van lichtbronnen Mogelijkheden bewegingsmelders Toepassen tijdschakelaars Inkoop schone/ zuinige apparatuur Gebruik computers met ICT-beheer Lekkage compressor verhelpen Overstappen op groene stroom Certificaat groene stroom achterhalen Overleg dieselleverancier Alternatieve technieken uitzoeken Verantwoordelijke MK Baggerbedrijf West Friesland Deadline Geen: bij vervanging Continu Status Lopend 4e kwartaal 2015 Open MK 2e kwartaal 2015 Open MK Lopend KK Geen: moment van (her)investeren 4e kwartaal 2014 MK 4e kwartaal 2014 Open MK/KK 2014 KK 3e kwartaal 2014 Gereed (per 1-1-2014) Open KK/MK 4e kwartaal 2014 Lopend MK Geen: moment van investeren Lopend Kantoor- & werkplaatspersoneel MK Lopend Open Pagina vi van vi
© Copyright 2024 ExpyDoc
