De Morgen - t Arsenaal

4•M
MAANDAG 20 JANUARI 2014 • DE MORGEN
M•5
DE MORGEN • MAANDAG 20 JANUARI 2014
Ter meerdere speer en glorie: vijf redenen waarom Homeros’ Ilias wereldliteratuur is
Deze week krijgen de 16.000 verzen van
Homeros’ beroemde heldendicht Ilias vleugels
in een bijna even heroïsche marathonlezing:
vijf avonden lang en in vijf steden zal het kruim
van de Vlaamse acteurswereld spreken van
de snelvoetige Achilles, de helmboswuivende
Hektor en Hera met de blanke armen.
Volg de karavaan, óf leg gewoon de geprezen
vertaling van Patrick Lateur op uw nachtkastje.
Waarom, zegt u? Hier zijn vijf goede
argumenten. Evelyne Coussens
l Zelfs oppergod Zeus kon het tij niet doen keren. © DANUTA HYNIEWSKA
Voor de
spanning
l A Reading from
Voor de
(denk)sport
Wilt u indruk maken op uw vrienden?
Breng tijdens de volgende borrel voor de
vuist weg het volgende te berde: “De
wrok, godin, van Peleus’ zoon Achilles
moet u bezingen. Hij was dodelijk,
bracht voor Achaïers rampspoed zonder
einde en stuurde naar de Hades vele
schimmen van forse helden, lijken werden voer voor honden en voor vogels
allerhande.” U citeert hier de allereerste
verzen uit de Europese literatuur – resten u enkel nog de overige 16.000 te
memoriseren. Overdreven? Uw historische voorgangers slaagden er met brio
in. De Ilias berust op een eeuwenoude
verteltraditie die de verhalen rond het
Grieks-Trojaanse conflict door mondelinge overlevering kneedde en polijstte.
Classicus en dichter Piet Gerbrandy vergeleek dat proces met een klassieke vorm
van Wikipedia: dankzij de “wisdom of
Homer, 1885, Lawrence
Alma-Tadema.
De Ilias berust
op een eeuwenoude
verteltraditie. © RV
Voor de actie
the crowd” bereikten de samengesmede
verhalen een stilistische en inhoudelijke
eenheid, die rond de 8ste eeuw voor
Christus op schrift werd gesteld.
‘Homeros’ was dus misschien eerder
de naam van een dichterscollectief dan
van een eenzaam genie. De Griekse
rondreizende barden kenden de duizenden verzen uit het hoofd, dankzij een
gesofisticeerde vorm van mnemotechniek, maar vooral dankzij het metrum:
de hexameter lag de Grieken als honing
op de tong. De nieuwe vertaling van
Patrick Lateur gebruikt een andere versvorm, de luchtig huppelende jambe, die
meer op maat is van de Nederlandse
taal. “De vertaling nodigt uit tot vertellen, luidop voorlezen, het is bijna
spreektaal”, vindt acteur Nico Sturm,
die deelneemt aan de marathon. “Het
zijn verzen om door te deinen en dansen, en van tijd tot tijd, als je een beetje
moe wordt, in te liggen. Ze smaken als
een zonovergoten pinot noir: smeuïg
maar fris.”
l The Abduction of Helen, 1775, Scaiaro. Paris van Troje
schaakt de Griekse Helena: lont aan het vuur. © BELGAIMAGE
Smeuïg zijn ze inderdaad, de gebeurtenissen uit de Ilias. Het epos situeert zich in het
laatste jaar van de Trojaanse oorlog, negen
jaar ervoor ontbrand omdat de Trojaanse
dandyeske prins Paris (“man van niets,
vrouwengek”) aan de haal is gegaan met
de wondermooie Helena, vrouw van de
Griekse koning Menelaos. Diens broer
Agamemnon verzamelt daarop zijn bondgenoten om fat en stad een lesje te leren.
Negen jaar liggen de Grieken al voor Troje:
geen wonder dat hun verveling en irritatie
ontaardt in kinderlijk gekrakeel.
Agamemnon ontfutselt Achilles een
meisje, waarop de grote held in zijn tentje
gaat zitten mokken en weigert nog langer
te vechten. Zo komt het dat de protagonist
van de Ilias maar liefst 18 van de 24 zangen
slechts “en sourdine” (Lateur) door het verhaal trilt. Zijn afwezigheid is alomtegenwoordig.
Pas wanneer zijn vriend Patroklos
omkomt in de strijd, zet Achilles zijn wrok
opzij, trekt opnieuw ten strijde en doodt
Hektor, Trojes grootste held. De begrafenis
van Hektor betekent het einde van de Ilias
– het Trojaanse paard en de val van Troje
zijn stof voor andere epen. Maar een droge
geschiedenis is de Ilias dus allerminst:
Homeros voert zijn toehoorders mee langs
oorlog, wrok, macht, politieke strategieën,
vriendschap, goddelijke interventies en
liefde – denk Game of Thrones, maar dan in
versvorm. Daar kunnen ook jongeren van
smullen, zoals Colin Swaelens uit het vijfde
jaar Latijn-Grieks, die zijn klasgenoten en
directeur warm maakte voor de marathon.
Tegenstribbelende generatiegenoten
snoert hij vakkundig de mond: “De puber
die zijn neus ophaalt voor de Ilias, moet
zich eerst maar eens afvragen wat zijn lievelingsboek of -film is.’’
De doem van Troje is een zekerheid van
bij het begin. Homeros laat er door een
aantal voorafbeeldingen geen twijfel
over bestaan: this city will burn. In die
zin is de Ilias dus niet spannend: de toehoorder wéét dat de stad zal ten onder
gaan, en zoals bij elke goede tragedie
rest nog enkel de vraag hoe dat zal
gebeuren. De dichter componeert zijn
verhaal met de grootste zorg, en verspringt geregeld tussen verschillende
verhaalniveaus. Er zijn grote, panoramische strijdtaferelen – het massale
oprukken van het Griekse leger – met
daarbinnen gruwelijk gedetailleerde
beschrijvingen van de manier waarop
mannen gespiesd, verhakseld of uiteengereten worden. Getroffen door een
slingersteen, gespleten door een
zwaard, doorboord door een speer?
Ook drieduizend jaar geleden smulde
men van zulke gewelddadige scènes.
Maar een goede verteller weet te
variëren, dus geregeld wordt het oorlogsbedrijf onderbroken door intieme,
menselijke taferelen. Het afscheid tussen Hektor en zijn vrouw op de
Trojaanse stadsmuren, met hun zoontje tussen hen in, bezorgt lezers of luisteraars ook vandaag nog een krop in de
keel: “Verlies ik jou, dan zink ik beter
weg onder de aarde.” Als derde verhaalplateau is er het soms tragikomische
rijk van de goden. Ze fungeren als een
geweten, maar niet als een moraliteit,
want ze zijn net zo wispelturig, eerzuchtig en verliefd als de mensen zelf.
Oppergod Zeus (“een pantoffelheld”,
aldus vertaler De Roy van Zuydewijn) is
machtig en onmachtig tegelijk, want
zelfs de grootste der goden kan de tragische loop van het lot niet keren. Het
godenniveau zorgt vooral voor een
dubbele motivatie van wat rond Troje
gebeurt. Wanneer Achilles in de 24ste
zang het lijk van zijn aartsvijand
Hektor aan diens rouwende vader
Priamos teruggeeft, is dat niet alleen
omdat Zeus het hem zo ingeeft, maar
ook omdat hij zelf geroerd is door de
smeekbede van de grijsaard.
Voor de film(taal)
Kijken naar Troy of een paar zangen Ilias lezen?
Niet twijfelen. Het Hollywoodvehikel uit 2004,
met een opgepompte Brad Pitt in de rol van
Achilles, kan op geen enkele manier de verbeelding prikkelen zoals Homeros’ verzen dat doen.
Meer nog: de taal van dat oude epos is bij momenten filmischer dan een film. Jonas Van Thielen,
theatermaker en cinefiel, wijst de passage aan
waarin Achilles terugkeert naar het slagveld: “De
snelheid van die scène! Het is alsof je Achilles op
de hielen zit, terwijl die zelf Hektor achtervolgt.
Hij passeert een hele hoop Trojanen, links en
rechts slacht hij mannen af, een houw hier, een
slag daar, hier een opengereten buik, daar een
kop eraf – en jij loopt als lezer gewoon mee.”
Maar het meest uitmuntend bewijst Homeros
zijn filmische bravoure in de beroemde ‘homerische vergelijkingen’, poëtische miniaturen waarin
een concrete gebeurtenis (zoals de aanvalsmars
van een oprukkend leger) wordt vergeleken met
een universeel verschijnsel (in de natuur). Een
kleintje, voor de smaak: “Zoals een havik in de
bergen, snelste van de gevleugelden, gemakkelijk
een schuwe wilde rotsduif achterna stormt; zij
vlucht onder hem door, maar van vlakbij schiet
hij snel krijtend steeds weer op haar af, want zijn
instinct drijft hem om haar te grijpen – zo vloog
vol vuur Achilles recht naar hem.” Ziet u het voor
u? Homerische vergelijkingen zijn films-in-defilm, en u bent uw eigen cameraman. Bovendien
vormen de golvende verzen rustpunten in de lectuur. Ze halen de toehoorder even weg uit de actie
en relativeren tegelijkertijd de menselijke oorlogszucht: in het oog van de kosmos is dat streven
naar roem eigenlijk maar onnozel.
l King Priam begging Achilles for the return of Hector's body, 1824, A.A. Iwanow. © RV
Omdat het
over u gaat
In een tijd zonder grote verhalen
– of maken we onszelf dat maar
wijs? – spreekt de Ilias van één
groot verhaal: de aloude zoektocht naar menselijke zingeving.
“De Ilias trekt tegen de achtergrond van geweld en oorlog het
hele register van menselijke
gevoelens open en stelt fundamentele vragen over leven en
dood”, vindt Patrick Lateur. In
een eerste indruk lijken
Homeros’ verzen nochtans
gericht op vooral een oud aristocratisch verhaal van roem en heldenmoed – mannelijk
machismo, zeg maar. Zie ze gaan,
Achilles en Hektor; beide even
godgelijk moedig en menselijk
dwaas tegelijk. De hoogstaande
ethos van hun daden had voor de
eigentijdse toehoorder een historische functie: ze werkte identi-
teitsvormend en -bevestigend
voor de Grieken die rond 1.200
voor Christus naar de westkust
van Turkije waren gevlucht toen
hun vasteland door Doriërs
onder de voet werd gelopen.
In dat opzicht gaat de Ilias over
wie de Grieken zijn – maar er is
meer. Het is ook een existentieel
verhaal van wat er tussen mensen
gebeurt. Dat blijkt het mooist uit
de 24ste zang, waarin het Griekse
aristocratische heldenideaal aan
het wankelen gaat. In deze zang zit
het fundamentele conflict van de
Ilias vervat, zegt Kristoffel
Demoen, professor Griekse
Letterkunde aan de UGent:
“Achilles, daarnet nog een gewetenloze seriemoordenaar, zit te
wenen met zijn vijand, de
Trojaanse koning Priamos. De ene
huilt om zijn dode vriend
Patroklos, de andere om zijn dode
zoon Hektor. Ze wenen, ze eten, ze
praten over het leven, ze slapen, ze
rouwen. Er lijkt maar één les te
zijn: je levenskeuze eist altijd ook
een tol, van jezelf of van de mensen die je dierbaar zijn.” De Ilias
werpt de vraag op waarvoor een
mens kiest in zijn korte leven.
Ambitie, succes en roem? Of een
onopvallend leven in de luwte?
Antwoorden komen er niet. Het
verhaal van Hektor en Achilles
eindigt in zang 24, de vraag blijft
nog duizenden jaren nazinderen.
Alle citaten komen uit Ilias.
Wrok in Troje - Homeros.
Vertaling: Patrick Lateur.
Uitgeverij: Athenaeum-Polak
& Van Gennep, 2010. In mei
verschijnt bij Athenaeum het
luisterboek, ingesproken door
Patrick Lateur. De Iliasmarathon vindt plaats van
21 tot en met 25 januari in
Mechelen (uitverkocht),
Brussel (uitverkocht), Tielt,
Leuven en Antwerpen.
www.iliasmarathon.be.
l Triumphant Achilles, 1892, Franz Matsch. Achilles sleept het lijk van Hektor voorbij de poorten van Troje. © RV

Download Report