Ulrike Verdonck
“Over obussen, granaatwurgers en miliciens”
Een onderzoek naar de lexicale verschillen tussen
het Belgisch en het Nederlands Nederlands
Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van
Master in de taal- en letterkunde
Nederlands
2013 - 2014
Promotor
Prof. dr. Johan De Caluwe
Vakgroep Taalkunde
Woord vooraf
“Dictionaries are like watches, the worst is better than none and the best cannot be expected to go quite true”
– Samuel Johnson (1709-1784).
De liefde voor woordenboeken heeft ook mij in haar net gestrikt. Na een eerdere kennismaking met
lexicografisch onderzoek tijdens het vak ‘Lexicale dynamiek van het Nederlands’, was het duidelijk dat ik ook
voor mijn masterproef met woordenboeken aan de slag wou gaan. Woordenboeken bevatten een rijkdom aan
informatie over taal en de werkelijkheid die erachter schuil gaat, niet alleen voor lexicografen, maar voor al wie
zich voor taal en woorden interesseert. En laat ons eerlijk zijn: wie doet dat nu niet? En toch, woordenboeken
zijn ook slechts boeken. Pakken papier, die enigszins boven de werkelijkheid lijken te zweven. Toen professor De
Caluwe voorstelde om in mijn masterproef onderzoek naar woordenboeken enerzijds en de Nederlandse
taalrealiteit anderzijds te verenigen, leek dat dan ook de ideale middenweg. Zo werd het idee om aan de hand
van woordenboeken de pluricentrische status van het Nederlands te onderzoeken, geboren.
Deze onderwerpskeuze was slechts de eerste en –zo zou later blijken- de gemakkelijkste stap. Wat volgde was
een lange reis met hoogte- en dieptepunten, die tot deze eindbestemming heeft geleid. De weg ernaartoe heb
ik echter niet alleen afgelegd. Langs de route hebben verschillende mensen mij de juiste richting aangewezen.
Ten eerste uiteraard mijn promotor professor De Caluwe, die ik niet alleen voor zijn suggestie voor dit onderwerp
dankbaar ben, maar ook voor de verdere hulp en bijstand die hij mij verleende. Ook professor Colleman en de
Nederlandse Taalunie wil ik bedanken, omdat zij mij aan enkele bronnen geholpen hebben die elders moeilijk te
vinden waren. Daarnaast gaat ook grote dank uit naar mijn familie en vrienden, die steevast enthousiast aan de
zijlijn stonden te supporteren en die –indien nodig- eerste hulp verleend hebben. In het bijzonder wil ik mijn
mama bedanken, die met veel geduld en toewijding deze tekst nagelezen heeft. Ook Guido bedank ik met heel
mijn hart: hij was mijn trouwe reisgezel tijdens deze onderneming, en heeft ervoor gezorgd heeft dat de tocht
nooit saai of eenzaam werd.
Aan allen die mij op eender welke manier geholpen hebben om van deze masterproef een beter werk te maken:
van harte bedankt!
Ulrike Verdonck
Inhoud
Inleiding ___________________________________________________________________________________ 9
1 Literatuurstudie __________________________________________________________________________ 11
1.0 Inleiding _____________________________________________________________________________ 11
1.1 Mono- en pluricentrische talen __________________________________________________________ 11
1.1.1 Algemeen ________________________________________________________________________ 11
1.1.2 Het monocentrische concept van een taal ______________________________________________ 12
1.1.3 Het pluricentrische concept van een taal _______________________________________________ 12
1.1.4 Dominante en niet-dominante variëteiten van pluricentrische talen _________________________ 14
1.2 Het Nederlands als pluricentrische taal ____________________________________________________ 15
1.2.1 De pluricentrische status van het Nederlands ___________________________________________ 15
1.2.2. Het ontstaan van het pluricentrisme: geschiedenis van de standaardisatie ___________________ 17
1.2.1 Inleiding _______________________________________________________________________ 17
1.2.2 Scheiding tussen Noord en Zuid ____________________________________________________ 17
1.2.3 Totstandkoming van een standaardtaal in het Noorden _________________________________ 18
1.2.4 Het Zuiden hinkt achterop ________________________________________________________ 19
1.2.3 Aanvaarding van het pluricentrisme binnen de lexicografie ________________________________ 21
1.2.3.1 Van een monocentrisch en prescriptief naar een bicentrisch en descriptief paradigma ______ 21
1.2.3.2 De voordelen van bicentrische woordenboeken _____________________________________ 23
1.2.4 Model ter beschrijving van natiolectismen _____________________________________________ 24
1.3 Het Belgisch Nederlands ________________________________________________________________ 28
1.3.1 Inleiding _________________________________________________________________________ 28
1.3.2 De Belgisch Nederlandse woordenschat _______________________________________________ 28
1.3.3 Het Referentiebestand Belgisch-Nederlands (RBBN) ______________________________________ 29
1.4 Het Nederlands Nederlands _____________________________________________________________ 34
1.4.1 Inleiding _________________________________________________________________________ 34
1.4.2 Subcategorisatie van het Nederlands Nederlands ________________________________________ 34
2 De BN- en NN-woordenschat in drie hedendaagse woordenboeken _______________________________ 36
2.1 De labeling van de BN- en NN- woordenschat in verschillende woordenboeken ___________________ 36
2.1.1 Opzet en methode _________________________________________________________________ 36
2.1.2 Methodologische kwesties in de verschillende woordenboeken ____________________________ 37
2.1.2.1 Het ANW _____________________________________________________________________ 37
2.1.2.2 Prisma Handwoordenboek Nederlands ____________________________________________ 38
2.1.2.3 Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal _______________________________ 39
2.1.3 Resultaten _______________________________________________________________________ 40
2.1.3.1 Algemeen overzicht ____________________________________________________________ 40
2.1.3.2 Het ANW _____________________________________________________________________ 41
2.1.3.3 Prisma Handwoordenboek Nederlands ____________________________________________ 41
2.1.3.4 Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal _______________________________ 43
2.1.3.5 Bespreking ___________________________________________________________________ 43
2.2 De lexicografische behandeling van BN- en NN-woordenschat in verschillende woordenboeken ______ 45
2.2.1 Opzet en methode _________________________________________________________________ 45
2.2.2 Resultaten _______________________________________________________________________ 49
2.3 Conclusie ____________________________________________________________________________ 55
3 De aard van de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat _______________________________ 57
3.0 Inleiding _____________________________________________________________________________ 57
3.1 Unieke woorden of unieke betekenissen ___________________________________________________ 58
3.1.1 Opzet en methode _________________________________________________________________ 58
3.1.2 Resultaten _______________________________________________________________________ 59
3.2 Woordsoort __________________________________________________________________________ 62
3.2.1 Algemeen ________________________________________________________________________ 62
3.2.2 Resultaten _______________________________________________________________________ 63
3.2.3 Bespreking _______________________________________________________________________ 64
3.3 Bijzonderheden in gebruik ______________________________________________________________ 65
3.3.1 Algemeen ________________________________________________________________________ 65
3.3.2 Stijl _____________________________________________________________________________ 66
3.3.3 Houding _________________________________________________________________________ 67
3.3.4 Domein __________________________________________________________________________ 67
3.3.5 Frequentie _______________________________________________________________________ 68
3.3.6 Tijd _____________________________________________________________________________ 69
3.3.7 Medium _________________________________________________________________________ 70
3.4 Woordrelaties ________________________________________________________________________ 70
3.4.1 Synoniemen ______________________________________________________________________ 70
3.4.2 Hyperoniemen ____________________________________________________________________ 74
3.5 Herkomst ____________________________________________________________________________ 74
3.6 Conclusie ____________________________________________________________________________ 75
Conclusie _________________________________________________________________________________ 77
Bibliografie _______________________________________________________________________________ 80
Bijlagen ___________________________________________________________________________________ I
(woorden: +/- 28 500 exclusief bibliografie en bijlagen)
Overzichtslijst van figuren
Figuur 1: Lexicale verschillen en gelijkenissen tussen het Nederlands in België en in Nederland.
16
Figuur 2: Taxonomie van natiolectismen.
25
Figuur 3: Subcategorisatiemodel voor de beschrijving van het BN.
31
Figuur 4: Subcategorieën Belgicismen volgens graad van algemeenheid.
33
Figuur 5: Omvang van de BN-woordenschat en de NN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.
40
Figuur 6: BN-labels in Prisma.
41
Figuur 7: NN-labels in Prisma.
42
Figuur 8: Omwerking van Martins (2001) categorieën naar de RBBN-categorieën.
45
Figuur 9: Lexicografische behandeling van de cultuurgebonden items.
49
Figuur 10: Lexicografische behandeling van de niet-gelexicaliseerde varianten.
50
Figuur 11: Lexicografische behandeling van de unieke varianten.
51
Figuur 12: Lexicografische behandeling van de vrije alternanten.
52
Figuur 13: Lexicografische behandeling van de alternanten met restricties.
52
Figuur 14: Lexicografische behandeling van de omgangstalige varianten.
53
Figuur 15: Lexicografische behandeling van de substandaardvormen.
53
Figuur 16: Lexicografische behandeling totaal.
54
Figuur 17: Chi-kwadraattest.
57
Figuur 18: Trefwoordenstructuur in het ANW, een voorbeeld.
58
Figuur 19: Unieke woorden en betekenissen.
59
Figuur 20: Synoniemen van de Belgisch Nederlandse woordenschat.
72
Figuur 21: Synoniemen van de Nederlands Nederlandse woordenschat.
73
Figuur 22: Hyperoniemen.
74
Overzichtslijst van tabellen
Tabel 1: Verschillende types natiolectismen.
26
Tabel 2: Types Belgicismen in het RBBN.
32
Tabel 3: Types Neerlandicismen in het PHWN.
35
Tabel 4: Gebruikte labels in Prisma voor Belgisch Nederlandse items.
38
Tabel 5: Gebruikte labels in Prisma voor Nederlands Nederlandse items.
39
Tabel 6: Omvang van de gelabelde BN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.
40
Tabel 7: Omvang van de gelabelde NN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.
40
Tabel 8: BN-labels in Prisma.
41
Tabel 9: NN-labels in Prisma.
42
Tabel 10: BN-labels in Van Dale.
43
Tabel 11: Verschillende soorten natiolectismen en hun lexicografische behandeling.
46
Tabel 12: Verschillende soorten natiolectismen en hun lexicografische behandeling omgewerkt naar RBBN. 48
Tabel 13: Unieke woorden en betekenissen.
59
Tabel 14: Betekenisverbanden tussen de
60
Tabel 15: Woordsoorten binnen de natiolectische woordenschat.
63
Tabel 16: Substantieven in de natiolectische woordenschat zonder maatschappijgebonden items.
63
Tabel 17: Overzicht van bijzonderheden in gebruik bij de natiolectische woordenschat.
65
Tabel 18: Synoniemen van de natiolectische woordenschat - volledige woordenschat.
71
Tabel 19: Synoniemen van de natiolectische woordenschat - onvolledige woordenschat.
71
Inleiding
‘Obus uit centrum van Antwerpen verwijderd’ (DS Online, 21 maart)
Alsof we er nog aan herinnerd moesten worden dat de Eerste Wereldoorlog honderd jaar geleden begon, kwamen
onontplofte granaten ons vorige week wakker schudden, één keer met dodelijke gevolgen. Blindgangers heten die
explosieven. Een prachtig woord voor zo’n afschuwelijk ding. Het zou niet mogen bestaan.
Op de Facebookpagina van Ruud Hendrickx kabbelde een gesprekje over de benaming van zo’n tuig. Is dat nu een
obus of een granaat? De taaladviseur van de VRT liet weten dat hij geen voorkeur had. Dat is ooit anders geweest.
Tot voor kort stond op zijn website bij het trefwoord obus kortweg: ‘Frans. Algemeen Nederlands is: granaat’. Nu
staat er: ‘Standaardtaal in België. Algemeen Nederlands is: granaat’. Wat moet een mens nu denken?
(Ludo Permentier, ‘Woorden weten alles’ in: De Standaard, 24 maart 2014)
Niet alle woorden die in het Nederlandssprekende gebied van België gebruikelijk zijn, zijn dat ook in Nederland,
en andersom. Hoewel beide landen de overgrote meerderheid van de Nederlandse taal met elkaar delen, blijft
een klein percentage van de woordenschat beperkt tot één van beide naties. Zoals Ludo Permentier ook in zijn
column in De Standaard aangeeft, is de verwarring over de status van deze woorden soms groot. Dat heeft te
maken met recente ontwikkelingen in verband met de visie op de Nederlandse taal. Terwijl het Nederlands
vroeger als monocentrisch werd beschouwd, dat wil zeggen als taal met één normaangevend centrum, wordt de
laatste jaren de pluricentrische status van de taal steeds meer aanvaard en actief beoefend. De Nederlandse
standaardtaal valt niet langer onder de alleenheerschappij van Nederland, maar heeft ook in België na jarenlange
onderkenning een stem toebedeeld gekregen. Op die manier bestaat er naast de Algemene Nederlandse
standaardtaal, ook een Belgisch en een Nederlands Nederlandse standaardtaal.
Hoewel het bestaan van de twee variëteiten van het Nederlands voortaan taalkundig en beleidsmatig algemeen
aangenomen wordt, bestaat er nog heel wat onzekerheid over de precieze aard en inhoud van deze twee
variëteiten. Dit onderzoek tracht op deze tekortkoming in te spelen door een nauwkeuriger beeld te schetsen
van de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat aan de hand van enkele woordenboeken. Een eerste
descriptief onderzoekluik gaat na hoe en in welke mate de hierboven geschetste evolutie van mono- naar
pluricentrisme ook in woordenboeken ingang heeft gevonden. Krijgen zowel de Belgisch als de Nederlands
Nederlandse woorden een label in de woordenboeken? En zo ja: welk label en waarop is dit labelingsysteem dan
gebaseerd? Zijn de woordenboeken het eens over de markering van natiolectismen of bestaat er onzekerheid
over welke woorden nu precies natiolectisch uniek zijn? Worden het Belgisch Nederlands en Nederlands
Nederlands –zoals de aanvaarding van het pluricentrisme vereist- ook echt gelijkwaardig behandeld of blijft het
monocentrische standpunt merkbaar? Om deze vragen te kunnen beantwoorden, werden drie hedendaagse
woordenboeken van het Nederlands onderzocht en met elkaar vergeleken: het Prisma Handwoordenboek
Nederlands (2012), het onlinewoordenboek Algemeen Nederlands Woordenboek [ANW] (in opbouw) en het Van
Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (2005).
9
In een tweede, meer speculatief onderzoeksdeel wordt de aard van de Belgisch en Nederlands Nederlandse
woordenschat op een abstracter niveau bestudeerd en met de natiolectisch status van de respectievelijke
variëteit in verband gebracht. Hoe zien deze woorden eruit en waarin verschillen ze van de Algemeen
Nederlandse woorden? Zijn er terugkerende kenmerken bij de natiolectische woordenschat? Op welke manier
verschilt het Belgisch van het Nederlands Nederlands? Om tot inzicht te komen, werden de volgende parameters
onderzocht: woordsoort van de natiolectismen (vertonen natiolectische woorden een voorkeur voor een
bepaald woordsoort?); restricties van natiolectismen (zijn natiolectismen vaker stilistisch, temporeel…
gerestringeerd dan andere woorden?); woordrelaties van natiolectismen (zijn er voor de natiolectismen vaker
dan gemiddeld synoniemen voor handen en wat is de aard van deze synoniemen? bevatten de natiolectismen
ook vaker hyperoniemen?) en tot slot de herkomst van natiolectismen (waar komen deze woorden vandaan?).
Op die manier trachten we een beeld te schetsen hoe de prototypische Belgisch en Nederlands Nederlandse
woordenschat eruitziet en proberen we inzicht te krijgen hoe deze kenmerken vanuit een pluricentrisch
taalconcept verklaard en begrepen kunnen worden.
In deel 1 van deze paper wordt een overzicht geboden van de literatuur omtrent het Belgisch en Nederlands
Nederlands. In eerste instantie (1.1) wordt het concept van mono- en pluricentrische talen en dominante en nietdominante taalvariëteiten uitgelegd. Vervolgens worden deze principes toegepast op het Nederlands (1.2): de
pluricentrische status van het Nederlands wordt aangetoond, het ontstaan van dit pluricentrisme verklaard, de
aanvaarding ervan beschreven en een model ter beschrijving voorgesteld. In een derde (1.3) en vierde (1.4)
onderdeel wordt voorts respectievelijk het Belgisch en Nederlands Nederlands omschreven. Deel 2 van dit
onderzoek gaat dieper in op de behandeling van natiolectismen in drie verschillende woordenboeken. Ten eerste
wordt de labeling van de BN- en NN-woorden bestudeerd (2.1), daarna komt ook de lexicografische beschrijving
van deze woorden aan bod (2.2). In deel 3 ten slotte, worden enkele kenmerken van het Belgisch en Nederlands
Nederlands geanalyseerd. Deze zijn: uniciteit van het woord of van de betekenis (3.1), woordsoort (3.2),
bijzonderheden in gebruik (3.3), woordrelaties (3.4) en herkomst van de woorden (3.5). Tot slot wordt een
algemene eindconclusie geformuleerd.
10
1 Literatuurstudie
1.0 Inleiding
In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de literatuur over het Belgisch en Nederlands Nederlands. In
deel 1.1 worden de begrippen “mono-“ en “pluricentrisme” gedefinieerd en de kenmerken van dominante en
niet-dominante taalvariëteiten in beeld gebracht. In deel 1.2 vervolgens wordt het pluricentrische concept op
het Nederlands toegepast. Ten eerste beargumenteren we de pluricentrische status van het Nederlands (1.2.1);
vervolgens bieden we inzicht in het ontstaan ervan door dieper op de standaardisatie in de Nederlanden in te
gaan (1.2.2); daarna worden de lexicografische implicaties van de overgang van mono- naar pluricentrisme
uiteengedaan (1.2.3) en tot slot wordt een model ter beschrijving van natiolectismen voorgesteld (1.2.4).
Vervolgens wordt in deel 1.3 en 1.4 verder ingegaan op het Belgisch Nederlands en het Nederlands Nederlands.
1.1 Mono- en pluricentrische talen
1.1.1 Algemeen
Het onderzoek naar pluricentrische talen komt op het eind van de jaren 1960 op gang met Stewart (1968) die
het onderscheid tussen “monocentrische” en “polycentrische” talen en “endonormatieve” en “exonormatieve”
standaardisatie introduceert:
The standardization of a given language may be monocentric, consisting at any given time of a single set
of universally accepted norm, or it may be polycentric, where different sets of norms exist simultaneously.
When a language has come to be used in more than one country and has, in addition, developed
multimodal standardization, the form of standardization in any one country may be either endonormative,
when it is based upon models of usage native to that country, or exonormative, when it is based upon
foreign models of usage (Stewart 1968: 534).
Dit onderscheid wordt vervolgens overgenomen door o.a. Heinz Kloss (1978) en Michael Clyne (1992), die met
zijn onderzoek over variaties in het Duits en Engels baanbrekend onderzoek levert. Hij vervangt de term
“polycentrisch” door “pluricentrisch” en introduceert twee fundamentele relaties die op pluricentrische talen
van toepassing zijn. Ten eerste is er het verband tussen taal en identiteit: “Pluricentric languages are both unifiers
and dividers of peoples. They unify people through the use of language and separate them through the
development of national norms and indices and linguistic variables the speakers identify.” (Clyne 1992: 1). Ten
tweede is de verhouding tussen taal en macht cruciaal. De machtsverdeling bij pluricentrische talen is immers
altijd asymmetrisch, wat tot het ontstaan van dominante variëteiten (DV’s) en niet-dominante variëteiten
(NDV’s) leidt:
Almost invariably, pluricentricity is asymmetrical, i.e., the norms of one national variety (or some national
varieties) is (are) afforded a higher status, internally and externally, than those of the others. […] A
“pecking order” of national varieties may be determined by relative population size of the nations, their
political power, historical factors “original heartland” and dominant and co-dominant status of the
11
language within the nation (Kloss 1976), and whether the national variety is native or nativized. So
Canadian French, Belgian Dutch, and South African and Singapore English are all in an inferior position visà-vis French-French, Dutch Dutch, and British or American English though not all in the same way (Clyne
1992: 454).
Een precieze definitie van dominante en niet-dominante variëteiten geeft Clyne (1992) niet, maar hij stelt een
lijst van criteria op om het onderscheid duidelijk te stellen. Bepalende factoren zijn onder andere bevolkingsgrootte van de naties, politieke macht, historische voorrechten, de dominante en co-dominante status van de
taal binnen een natie en het onderscheid tussen een “native” en “nativized” variëteit. Muhr (2005) heeft het
concept van dominante en niet-dominante variëteiten van een pluricentrische taal verder uitgewerkt.
1.1.2 Het monocentrische concept van een taal
Het monocentrische concept van een taal kan als volgt worden beschreven (Muhr 2005: 27):
1.
Er is één enkele taal met een bepaalde naam (bv. Frans, Duits, Nederlands) en er is één enkele
norm voor deze taal.
2.
De natie wordt gerepresenteerd door de taal die er gesproken wordt, en de natie representeert
de taal als hoogste goed en belangrijkste symbool.
3.
Elke persoon behorend tot die natie wordt verondersteld slechts één variëteit van de taal te
spreken, met name de norm (die de enige correcte is).
4.
De correcte norm is slechts voor een kleine minderheid beschikbaar.
5.
De norm wordt door het sociale dialect van de elite bepaald.
6.
De norm wordt in en rond het economische en/of demografische centrum van het land bepaald.
7.
Een monocentrisch taalbeleid bestrijdt mogelijke gevaren voor de eenheid van de taal. Zo
worden o.a. de taalkundige eigenheden van de NDV’s niet als geschikte standaardtaal aanvaard
en worden ze niet of slechts gedeeltelijk gecodificeerd; elke poging om de kloof tussen de
officiële norm en het werkelijke taalgebruik te verkleinen, wordt bovendien bestreden.
8.
Een monocentrisch taalbeleid tracht de taal naar andere landen en regio’s te verspreiden.
1.1.3 Het pluricentrische concept van een taal
Er is geen volledige eensgezindheid over welke talen als pluricentrisch moeten worden beschouwd, aangezien
de situaties waarin pluricentrische talen voorkomen sterk kunnen verschillen (Muhr 2005: 29). Toch kunnen
enkele criteria worden vastgelegd om pluricentrische talen te herkennen:
12
1.
Voorkomen: een bepaalde taal komt in minstens twee naties voor, die als interagerende centra
fungeren.
2.
Linguïstische afstand: de variëteit moet voldoende afwijkende linguïstische en/of
pragmatische kenmerken vertonen zodat deze als symbool voor identiteit en sociale uniciteit
kan fungeren.
3.
Status: de taal moet een officiële status hebben in minstens twee naties ofwel als (1) “state
language”, (2) “co-state language” of (3) regionale taal (Muhr 2005: 30).
4.
Acceptatie van het pluricentrisme: de taalgemeenschap moet de pluricentrische status van de
taal aanvaarden en deze als een deel van de sociale en nationale identiteit beschouwen.
5.
Belang voor de identiteit: de nationale norm is van belang bij de opbouw van de sociale
identiteit van de natie.
Een pluricentrische taal kan zich in verschillende situaties bevinden, naargelang de mate waarin de variëteiten
zich ten opzichte van elkaar ontwikkeld hebben. Muhr (2005: 32) onderscheidt de volgende stadia:
1.
Pluricentrische variëteiten door lang taalonderhoud en sociaal-symbolische functie: talen met
variëteiten die geen eigen territorium hebben en geen officiële erkenning in de respectievelijke
landen waar ze gesproken worden. Doordat de niet-dominante variëteit niet verdwijnt en een
sociaal-symbolische functie vervult, worden deze talen toch als pluricentrisch beschouwd,
ondanks het gebrek aan erkenning.
2.
Potentieel pluricentrische talen die wachten op erkenning. De niet-dominante variëteit van
deze pluricentrische talen wordt vooralsnog niet erkend en is dus niet aan codificatie of
statusplanning onderhevig.
3.
Pluricentrische talen zonder geschikte status. Door de demografische omvang van de
variëteiten buiten het centrum, worden deze talen als pluricentrisch beschouwd, ondanks het
gebrek aan een officiële status als “state language” of regionale taal.
4.
Talen waarbij de pluricentrische status genegeerd wordt door de dominante variëteit. Deze
talen kennen een hoge mate van centralisatie en vertonen weinig tot geen erkenning van de
pluricentrische status.
5.
Talen waarbij de pluricentrische status erkend wordt door de “moeder-“variëteit. Bij deze talen
zijn de taalkundige kenmerken van de niet-dominante variant (tot op zekere hoogte)
gecodificeerd. Tot deze talen behoort onder meer het Nederlands.
6.
Talen waarbij het pluricentrisme bewust beoefend wordt door de sprekers van de
respectievelijke nationale variëteit. Het Nederlands behoort eveneens tot deze groep.
7.
Talen waarbij de nationale variëteit in scholen wordt onderwezen. Dat geldt voor alle nationale
variëteiten, maar de mate waarin op verschillen tussen de nationale variëteiten wordt
gewezen, kan sterk uiteenlopen.
13
8.
Talen waarbij de taalkundige kenmerken van de nationale variëteit aan bod komen in het
onderwijs. Er zijn nog geen talen bekend die tot deze categorie behoren.
1.1.4 Dominante en niet-dominante variëteiten van pluricentrische talen
Veel van de kenmerken van monocentrische talen worden ook door de dominante variëteit van een
pluricentrische taal gedeeld: dominante variëteiten zijn centralistisch, elitair, monolinguaal (in de zin van één
variëteit), mononormatief en geringschattend ten opzichte van niet-normsprekenden (Muhr 2005: 28).
Hieronder volgen enkele van de belangrijkste kenmerken van DV’s (Muhr 2005: 28). Dominante variëteiten
worden door een grote groep gesproken; zijn variëteiten van de naties waar de taal oorspronkelijk werd
gesproken; zijn “native” en geen “nativized” variëteiten; hebben politieke, economische en taalkundige macht
en daardoor ook een hoge status; hebben een grote invloed op de algemene taalnorm; zijn sterk gecodificeerd
en beschikken over verschillende codificerende instanties; worden gebruikt in elektronische en gedrukte media
die voor een groot publiek beschikbaar zijn; en verspreiden tot slot hun norm en hebben daarvoor verschillende
instituties ter beschikking. Ook wat attitudes en opvattingen betreft zijn er grote verschillen tussen dominante
en niet-dominante variëteiten. De DV wordt als superieur gerepresenteerd: sprekers beschouwen zichzelf als
bewaarders van de norm en wat van deze norm afwijkt, wordt als afwijkend, niet-standaard, exotisch, schattig,
charmant of enigszins archaïsch beschouwd. Sprekers van de dominante variëteit verwarren regionale met
nationale variatie en veronderstellen dat variatie enkel in de gesproken taal voorkomt. De identificerende functie
van de nationale variëteit wordt vaak ontkend. Bovendien veronderstelt men dat de norm van de NDV’s minder
streng is dan die van de DV en terwijl taalverandering in de DV als natuurlijk wordt gezien, worden ontwikkelingen
binnen een NDV als separatistisch en bedreigend voor de eenheid van de taal opgevat. Tot slot hebben
dominante variëteiten ook betere middelen tot codificatie en taaltransport ter beschikking.
De niet-dominante variëteiten daarentegen worden door een kleinere groep sprekers gebruikt; worden binnen
naties gesproken verschillend aan het land van oorsprong; worden door koloniale expansie opgelegd; hebben
weinig politieke, economische en taalkundige macht en daardoor een lage status; moeten hun norm
rechtvaardigen en worden vaak als dialectaal of provinciaal afgeschilderd; hebben weinig tot geen impact op de
algemene taalnorm, beschikken over geen of onvoldoende codificatie en codificerende instellingen; vertonen
vaak “taalkundige schizofrenie” in de zin dat de eigen norm veel gebruikt, maar tegelijk ondergewaardeerd
wordt, hebben de neiging zich voor hun codificatie op exonormatieve regels te richten; zijn slechts schaars
aanwezig in elektronische en geprinte media; verspreiden of exporteren hun normen niet; en zijn niet
gerepresenteerd in internationale instituties zoals de EU, UNO of UNESCO. Attitudes en opvattingen over NDV’s
worden gekenmerkt door een grote onzekerheid over de taalvariëteit, een gebrek aan taalloyaliteit en
terughoudendheid tegenover taalplanning, statusplanning en codificatie. Er heerst een grote onzekerheid over
de correctheid van de eigen standaardtaal; de kennis over de eigen norm blijft beperkt; het onderscheid tussen
“lokale” en “nationale” standaarden is onduidelijk; de eigen norm wordt vaak ondergewaardeerd en de vraag
welke variëteit in het onderwijs aan bod moet komen, blijft onbeantwoord. Het gebrek aan taalloyaliteit uit zich
onder meer in de houding van de elite die weigert zich aan de norm van de NDV te conformeren aangezien deze
14
met een lage sociale status geassocieerd wordt; de culturele elite binnen de ND-natie bezwijkt vaak voor de norm
van de D-natie; en wanneer sprekers van de verschillende naties elkaar ontmoeten, verloopt de convergentie in
de richting van de dominante variëteit. Tot slot staat men terughoudend tegenover codificatie van de eigen
norm; wordt het effect van codificatie vaak geminimaliseerd; en heeft men de neiging taalkundige vernieuwingen
in de NDV te negeren uit vrees voor taalseparatie.
1.2 Het Nederlands als pluricentrische taal
1.2.1 De pluricentrische status van het Nederlands
Het pluricentrisme van het Nederlands wordt sinds Clyne (1992) aangenomen. De hierboven vermelde
parameters ter herkenning van pluricentrische talen kunnen als volgt op het Nederlands worden toegepast:
1.
Voorkomen: het Nederlands wordt in Nederland door 15 miljoen sprekers gesproken, in België
door 6 miljoen en in Suriname door 360 000 (waarvan een groot deel in Nederland woont)
(Geerts 1992). Suriname wordt voor dit onderzoek buiten beschouwing gelaten.
2.
Linguïstische afstand: het Nederlands in België en in Nederland wordt gekenmerkt door
fonologische, morfologische, syntactische, pragmatische en lexicale verschillen. Vooral de
fonologische en lexicale verschillen zijn sterk vertegenwoordigd (Geerts 1992).
3.
Status: het Nederlands wordt als officiële taal aanvaard in de Belgische grondwet, naast het
Frans en Duits. Het Nederlands is de enige officiële taal van het Koninkrijk Nederland (het Fries
wordt enkel in Friesland als tweede officiële taal aanvaard) (Geerts 1992).
4.
Acceptatie
van
het
pluricentrisme:
de
Nederlandse
Taalunie,
de
belangrijkste
taalbeleidsorganisatie voor Nederland en Vlaanderen, heeft de pluricentrische status van het
Nederlands aanvaard:
Net zoals dat in andere taalgebieden het geval is, is er ook in het Nederlandse taalgebied op het vlak van
de standaardtaal sprake van variatie die nationaal gebonden is. Het Nederlands heeft de status van
officiële taal in Nederland en België. Het standaardtaalgebruik van Vlamingen en dat van Nederlanders
vertonen onmiskenbaar verschillen […]. Die verschillende woorden, vormen, constructies,
uitspraakkenmerken kunnen dan aangeduid worden resp. als Belgisch Nederlands (d.i. behorend tot de
Nederlandse standaardtaal zoals die in het Belgische staatsverband - niet alleen in Vlaanderen, maar ook
in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest - gebruikt wordt in het publieke domein) en Nederlands Nederlands
(d.i. behorend tot de Nederlandse standaardtaal zoals die in Nederland gebruikt wordt in het publieke
domein).1
5.
Belang voor de identiteit: de Nederlandse Taalunie wijst ook op de symbolische functie die het
Nederlands in België en in Nederland vervult in het bepalen van de eigen nationale identiteit.2
1
2
<http://taalunie.org/>
idem.
15
De aanvaarding van het pluricentrisme heeft belangrijke implicaties in de taalpraktijk: het Nederlands heeft nu
niet langer één standaardtaal, maar twee standaardtalen: het Belgisch Nederlands (BN) en het Nederlands
Nederlands (NN).3 Martin (2001: 709) was de eerste om beide natiolectische variëteiten van het Nederlands
uitgebreid te behandelen. Hij definieert een standaardtaal als volgt:

een voor een bepaalde periode;

bovenregionale taal;

gesproken door een sociale en economische (midden- en) hogere klasse, maar begrepen in het
gehele taalgebied;

geschikt voor een veelheid aan communicatieve situaties en;

voor een veelheid van gespreksonderwerpen / vakgebieden.
Een standaardtaal is hier dus geen abstracte norm, maar “een bepaalde realisatie van een taal binnen vijf
dimensies van taalvariatie” (Martin 2001: 709). De standaardtaal in het Noorden werd lang als enige norm
aanvaard, maar nu ook België een eigen Nederlandse standaardtaal kent, is er sprake van twee ‘natiolecten’.
Natiolectisch varianten zijn volgens Martin (2001: 711) “die geografische varianten van een standaardtaal die
binnen bepaalde landsgrenzen algemeen worden aanvaard”. Hij neemt hierbij geen normatief-particularistisch,
maar een louter descriptief standpunt in. Eerder dan een waardeoordeel over het Belgisch Nederlands te willen
geven, tracht Martin (2001) het BN zo objectief mogelijk weer te geven.
Hoewel de natiolecten zich van elkaar onderscheiden door verschillen in uitspraak, morfologie, syntaxis,
pragmatiek, fraseologie en lexicon, vertonen ze ook een grote mate van overlap (Martin 2007: 180).
Figuur 1: Lexicale verschillen en gelijkenissen tussen het
Nederlands in België en in Nederland (naar Martin 2001: 712).
Dit is uiteraard slechts een “intuïtieve en gesimplificeerde weergave” (Martin 2001: 713) aangezien de precieze
mate van overlap niet bekend is. Bovendien zijn de grenzen tussen de variëteiten soms vaag: enerzijds de
ondergrens tussen de Belgisch Nederlandse standaardtaal en de Vlaamse dialecten of substandaard, anderzijds
de bovengrens tussen de Belgisch Nederlandse en Nederlands Nederlandse standaardtaal.
3
De termen Belgisch Nederlands en Nederlands Nederlands zijn te verkiezen boven Belgisch-Nederlands en NederlandsNederlands aangezien het koppelteken te veel suggereert dat het om twee afzonderlijke talen gaat (Colman 2009).
16
1.2.2. Het ontstaan van het pluricentrisme: geschiedenis van de standaardisatie
1.2.1 Inleiding
Om inzicht te krijgen in de taalsituatie en het taalbeleid in Vlaanderen en Nederland vandaag, is een terugblik
naar het verleden geboden. Politieke, economische, culturele en godsdienstige gebeurtenissen uit het verleden
hebben namelijk hun stempel gedrukt op onze huidige taalsituatie. De Nederlandse standaardtaal is een relatief
recent verschijnsel in de geschiedenis van de Nederlandse taal. De periode vanaf ca. 1500, het begin van het
zogenaamde Nieuwnederlands (Janssens en Marynissen 2008: 101), wordt gekenmerkt door een geleidelijke
opbouw en totstandkoming van het Standaardnederlands. Dit standaardiseringsproces loopt echter niet gelijk
aan beide delen van de huidige landsgrens, wat de tegenwoordige verschillen tussen de Belgische en
Nederlandse (standaard)taal kan verklaren. In de zestiende eeuw raakte het zuidelijke deel van de lage landen
namelijk afgescheiden van het Noorden. De totstandkoming van de Nederlandse standaardtaal zal in
onderstaande paragrafen in beknopte versie worden uiteengedaan (gebaseerd op Janssens en Marynissen 2008).
1.2.2 Scheiding tussen Noord en Zuid
Na de eenmaking van de Nederlanden onder Karel V in de eerste helft van de zestiende eeuw worden de
zogenaamde Zeventien Provinciën in 1548 deel van het Heilige Roomse Rijk. Het gebied omvat het hedendaagse
Nederland, Luxemburg en België, met uitzondering van het prinsbisdom Luik en met uitbreiding van een deel van
Noord-Frankrijk. Met de Pragmatieke Sanctie (1549) wordt door Karel V besloten dat de Zeventien Provinciën
ondeelbaar moesten blijven in de toekomst. Dit besluit komt echter in gevaar als Philips II, Karels zoon en
troonopvolger, de Nederlanden (samen met Spanje) in handen krijgt. Na een vrij voorspoedige periode in de
eerste helft van de zestiende eeuw, volgt een woelige tweede helft, die geteisterd wordt door godsdienstig
oproer dat zowel vanuit Duitsland (Maarten Luther, 1438-1546) als vanuit Frankrijk (Jan Calvijn, 1509-1564) de
Nederlanden binnenwaait. Deze protestantse opstanden worden met steeds toenemend geweld onderdrukt
door Karel V en vooral Philips II (de zogenaamde inquisitie). Dat stuit op verzet bij het volk en de adel in de vorm
van de Beeldenstorm in 1566, waarbij verschillende kerken, heiligenbeelden, kerkelijke gewaden en boeken
vernield worden. Philips II reageert door in 1567 de hertog van Alva naar de Nederlanden te sturen, die de Raad
van Beroerte opricht om de opstanden met harde hand te onderdrukken. Deze zogenaamde Bloedraad (een
benaming die er niet om liegt) vormt de aanleiding tot de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) onder leiding van
Willem van Oranje, stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Het Spaanse leger verovert de meeste Vlaamse
en Brabantse steden tussen 1583 en 1586, met als laatste grote stad Antwerpen in 1585. Met deze val van
Antwerpen komt het zuidelijke deel van de Nederlanden definitief in Spaanse handen terecht. Vanaf dit moment
begint de geschiedenis van Noord en Zuid twee verschillende paden te volgen.
In de noordelijke provincies wordt de onafhankelijkheid verklaard en de Republiek der Verenigde Nederlanden
opgericht. Het calvinisme wordt als staatsgodienst ingevoerd en de Republiek kent bloeiende economische en
culturele tijden, mede dankzij de instroom van geleerden, filosofen, politici, kunstenaars, drukkers, predikanten…
uit het Zuiden die hun heil in betere oorden komen zoeken. Er worden verschillende compagnieën opgericht,
waaronder de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en de West-Indische Compagnie (WIC), die een rijk
17
handelsimperium weten uit te bouwen. Als gevolg van deze economische voorspoed kon ook het culturele leven
tot ongekende hoogtes bloeien. De zeventiende eeuw, ook wel de Gouden Eeuw genoemd, is de eeuw van onder
meer schrijvers als Vondel, Hooft, Bredero en Huygens en schilders als Rembrandt, Vermeer en Hals. Ook de
wetenschap floreert met plantkundige Dodoens en de uit het Zuiden geëmigreerde wiskundige Stevin. De
zuidelijke Nederlanden vergaat het minder goed. Na de val van Antwerpen trekt maar liefst 10% van de zuidelijke
bevolking naar de Republiek en terwijl het Noorden floreert, raakt het Zuiden economisch, sociaal en cultureel
steeds meer in verval. Ze worden herhaaldelijk door Franse expansionistische troepen aangevallen en verliezen
onder meer Artesië en een deel van het graafschap Vlaanderen aan Frankrijk.
Deze historische omstandigheden hebben de behoefte aan een eenheidstaal, die reeds in de late middeleeuwen
met de opkomst van de boekdrukkunst was ontstaan, versterkt. De Tachtjarige Oorlog en de oprichting van de
Republiek hebben daarbij een belangrijke rol gespeeld: oorlogstijd vraagt om eenheid en ook in de prille
Republiek moest een eenheidstaal het rijk samenhouden. Bovendien bleek een algemene taal ideaal om de
ideeën van de Hervorming te verspreiden. Holland, zowel politiek, economisch als cultureel de belangrijkste
provincie, gaf hierbij de toon aan: het Hollands –dat overal op aanzien kon rekenen- ging als voorbeeld voor een
eenheidstaal fungeren. Dat Hollands was bovendien doorspekt van Vlaamse en Brabantse elementen afkomstig
van de zuidelijke immigranten. Vooral de Brabanders –die veel aanzien genoten- hebben mee hun stempel
gedrukt op de in Holland ontstane standaardtaal. Deze standaardtaal is in de eerste plaats een schrijftaal. In
tegenstelling tot de middeleeuwen, waarbij de spelling gewoon de uitspraak volgde en dus regionaal sterk kon
verschillen, wordt de spelling in de zestiende eeuw gesystematiseerd volgens het gelijkvormigheidsprincipe. Niet
alleen de spelling, ook de grammaticaregels werden in de loop van de zestiende eeuw vastgelegd met het
verschijnen van enkele grammaticaboeken.
1.2.3 Totstandkoming van een standaardtaal in het Noorden
De standaardtaal mag dan wel vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw ontstaan zijn, het heeft uiteindelijk
meer dan drie eeuwen geduurd voordat deze zich ten volle uitgebouwd en verspreid heeft. Standaardisatie is
een complex proces met verschillende fasen dat zich in de loop van de zeventiende en daaropvolgende eeuwen
voltooid heeft. Een verhaal dat zich hoofdzakelijk in het Noorden heeft afgespeeld. In onderstaande paragrafen
worden de verschillende fasen (Janssens en Marynissen 2008) in de totstandkoming van een standaardtaal
beschreven en toegepast op de ontwikkeling van de Nederlandse standaardtaal.
De eerste fase in de totstandkoming van de standaardtaal bestaat uit de selectie van een geschikte taalvariant
die als basis voor de standaardtaal moet dienen. Dit gebeurt zowel op macroniveau (welk dialect vormt de basis?)
als op microniveau (welke concrete klanken, morfemen, woorden en syntactische structuren worden
geselecteerd?). Dankzij het politieke, economische en culturele overwicht van de provincie Holland in de
zeventiende eeuw, was de keuze voor het Hollands als basis voor de standaardtaal vanzelfsprekend. Door de
grote aanwezigheid van zuidelijk immigranten in de provincie, die bovendien een hoog aanzien genoten, drongen
echter ook heel wat Zuid-Nederlandse elementen in de standaardtaal door, vooral in de geschreven taal. Over
18
de selectieprocedure op microniveau is er meer onzekerheid. Hoe werd bijvoorbeeld bij lexicale varianten tussen
Noord en Zuid bepaald welke van de twee de standaardtaal zou halen? In een aantal gevallen zijn beide varianten
naast elkaar blijven bestaan in de standaardtaal, waarbij de zuidelijke variant vaak een plechtigere status
toegekend kreeg (voorbeelden: huilen vs. wenen, al vs. reeds). Bij andere doubletten verloor één van beide
varianten het strijd. Verschillende factoren, zoals de rol van normerende grammatica- en woordenboeken en het
aanzien van bepaalde schrijvers, hebben hierbij een rol gespeeld.
Na de keuze voor een bepaalde taalvariant als basis voor de standaardtaal moeten de regels en normen die voor
deze geselecteerde standaardtaal gelden, worden vastgelegd. Dit proces, codificatie genaamd, uit zich in de
publicatie van een reeks spellingvoorschriften, grammatica’s en woordenboeken in de tweede helft van de
zestiende en de zeventiende eeuw in het Noorden. Vervolgens moet het bereik van de nieuwe standaardtaal zo
worden uitgebreid dat deze alle mogelijke domeinen, zoals wetenschap en recht, kan dienen. Deze functieuitbreiding van de taal moet ertoe leiden dat het Nederlands als waardige vervanger voor het Latijn kon optreden
in ambtelijke, wettelijke en wetenschappelijke teksten. Toch moest men tot de achttiende –en voor de
wetenschap zelfs tot de negentiende eeuw- wacht voordat het Nederlands het Latijn kon vervangen. De laatste
cruciale stap in de totstandkoming van een standaardtaal is de acceptatie door de bevolking. Deze komt in de
loop van de zeventiende eeuw op gang in het Noorden, vooral wat de schrijftaal betreft. Op een eenvormige
gesproken taal is het wachten tot het einde van de negentiende eeuw en pas in de twintigste eeuw verspreidt
de oorspronkelijk Hollandse gesproken norm zich mede dankzij het onderwijs en toegenomen mobiliteit over de
rest van Nederland.
1.2.4 Het Zuiden hinkt achterop
In de Spaanse en Oostenrijkse tijd (17e en 18e eeuw) komt de opkomende standaardisering tot stilstand door de
intellectuele en culturele aderlating in het Zuiden. Het gebrek aan contact met het Noorden en de heersende
anti-noordelijke reflex zorgen ervoor dat de Zuidelijke Nederlanden volledig buiten het standaardiseringsproces
vallen dat zich in het Noorden voltrekt. De pogingen die ondernomen worden om tot een Zuidelijke standaardtaal
te komen, blijken niet succesvol. De hoofdoorzaken hiervoor zijn een gebrek aan een politiek, economisch en
cultureel centrum dat die standaardisatie kan uitdragen en de concurrentie van het Frans en het Latijn, die een
sterke positie als standaardtaal hadden verworven. In de Oostenrijkse tijd vergroot het belang van het Frans, dat
als sociale taalgrens gaat fungeren. Terwijl het Frans aanzien genoot als taal van de adel en burgerij, bleef het
Nederlands –dat sterk versnipperd was in tal van dialecten- de taal van het gewone volk en genoot dus weinig
aanzien. In de Franse tijd (1794-1814) neemt de druk van het Frans nog toe: de Nederlandse dialecten en
regiolecten worden zo veel mogelijk onderdrukt in een poging om het Frans de eenheidstaal van het rijk te
maken. Tot een volledige verfransing is het echter nooit gekomen, maar veel Franse woorden en uitdrukking zijn
in die periode in het Nederlands doorgedrongen. Vanaf 1800 verschuift de focus naar een meer gerichte
verfransing van de elites: de welgestelde middenklasse en intelligentsia verfransen dan volledig.
19
Met het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden onder Willem I wordt de positie van het Nederlands versterkt. De
taal wordt de officiële landstaal, al is deze in eerste instantie niet verplicht en fungeert vooral naast het Frans.
Het Nederlands wordt geïntroduceerd in officiële domeinen en de grote aandacht voor het onderwijs moet het
Nederlands weer op de kaart zetten. Toch komt er ook veel weerstand tegen Willems taalpolitiek, vooral van de
verfranste burgerij en de katholieke geestelijkheid, die de taal van het Noorden als ketters beschouwt. Bij het
ontstaan van België in 1830 wordt het Nederlands dan ook opnieuw achteruit gesteld. Het Voorlopig Bestuur
stelt dat het Frans de enige officiële taal van het land is, aangezien het Nederlands te sterk versnipperd is in
verschillende dialecten. De verfransing neemt opnieuw sterk toe, en er komt opvallend weinig tegenreactie aan
Vlaamse zijde. Een uitzondering hierop vormt de Vlaamse Beweging, die tussen 1834 en 1840 ontstaat als
culturele organisatie die de Nederlandse taal en het Vlaamse volk wil verheerlijken. De eerste politieke acties
komen pas later, met het Vlaams Petitionnement in 1840 en de oprichting van de Grievencommissie. Tussen
1873 en 1887 volgen enkele wetten ten voordele van het Nederlands en in 1898 maakt de Gelijkheidswet officieel
een einde aan de Franse eentaligheid. Het is vervolgens nog wachten tot de jaren dertig van de twintigste eeuw
vooraleer Vlaanderen officieel eentalig wordt. In de loop van de twintigste eeuw moeten enkele nieuwe
taalwetten de positie van het Nederlands nog meer versterken.
Een belangrijk discussiepunt binnen de Vlaamse Beweging in de 19 de eeuw was de vraag welke standaardtaal er
gekozen moest worden in Vlaanderen. De integrationisten pleitten voor aansluiting bij de Noordelijke
standaardtaal, terwijl de particularisten voor een Vlaamse standaardtaal opteerden. Uiteindelijk winnen de
integrationisten, dankzij de kleine burgerij, de strijd. De Vlaamse burgerij zag de mogelijkheid om hun eigen
positie te versterken bemoeilijkt door het belang van het Frans, dat zij nooit even goed zouden beheersen als de
Franstalige elite. Zij vonden in het Noordelijk Nederlands een taal die de concurrentie van het Frans kon
weerstaan en waarmee zij zich bovendien van het gewone volk, dat dialect sprak, konden onderscheiden. De
keuze voor een Noordelijke standaardtaal werd bevestigd in het onderwijs, dat voor Nederlands Nederlands
lesmateriaal koos, en vond ook bijval bij enkele Vlaamse politici. Onder andere met het Cultureel Verdrag van
1946 kreeg deze keuze een officiële bevestiging.
Ondanks de keuze voor een Noordelijke standaardtaal werd deze niet zomaar onveranderd en integraal door het
Zuiden overgenomen. Vooral wat de gesproken taal betreft is de eenheid veel minder groot, voornamelijk
doordat de Vlaamse uitspraak in het Zuiden behouden bleef. Wat de grammatica betreft, zijn de Vlamingen het
meest bereid zich aan het Noorden te conformeren, al blijven ook hier enkele verschillen merkbaar. De
woordenschat neemt een tussenpositie in. Geschat wordt dat ongeveer 95% van de woordenschat overeenstemt
in Nederland en in Vlaanderen. Naast woorden die slechts in één van beide landen gesproken worden, zijn er
ook woorden die wel in het volledige Nederlandse taalgebied gebruikt worden, maar sterke frequentieverschillen
vertonen tussen Noord en Zuid.
20
Het Nederlands mag dan wel al op het einde van de negentiende eeuw als officiële landstaal erkend zijn, het
heeft tot ver in de twintigste eeuw geduurd alvorens de standaardtaal ook daadwerkelijk ingang vond in
Vlaanderen. De verspreiding van het Standaardnederlands werd bemoeilijkt door de sterke concurrentie van
het Frans enerzijds en van de Vlaamse dialecten anderzijds. Vanaf de jaren vijftig en zestig van de twintigste
eeuw vindt het Standaardnederlands ruime ingang, onder andere doordat de rol van het Frans in het openbare
leven vermindert, door betere beheersing van het Nederlands in het onderwijs, door de verlenging van de
leerplicht en door het toenemende belang van radio en televisie. Toch behoudt Vlaanderen nog steeds een
achterstand ten opzichte van Nederland wat beheersing van de standaardtaal betreft. Hoewel de meeste
Vlamingen de taal moeiteloos begrijpen, blijft de beheersing ervan beperkt tot hogeropgeleiden. Bovendien blijft
standaardtaal voor veel Vlamingen zeer formeel en onnatuurlijk aanvoelen, waardoor ze voor alledaagse
communicatie voor dialect, regiolect of tussentaal kiezen.
1.2.3 Aanvaarding van het pluricentrisme binnen de lexicografie
1.2.3.1 Van een monocentrisch en prescriptief naar een bicentrisch en descriptief paradigma
In de loop van de tweede helft van de twintigste eeuw heeft zich binnen de lexicografie in België een belangrijke
verschuiving voorgedaan (Martin 2007: 179). In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw overheerste nog
het monocentrische en presciptieve paradigma. Men ging ervan uit dat het Nederlands één norm had die in
Nederland bepaald werd en die vervolgens door Vlamingen moest worden overgenomen. Willemyns en Daniels
(2003: 295) zeggen hierover: “Vooral in de jaren zestig en zeventig konden de Vlamingen niet alleen op radio en
televisie constant de noordelijke norm horen realiseren, diezelfde media boden taalzuiverende linguïsten de
mogelijkheid hun opvattingen aan een groot publiek te slijten.” Deze visie kan verklaard worden vanuit de
toenmalige veronderstelling dat Vlaanderen geen spraakmakende socio-economische klasse kende die een norm
in eigen taalgebied zou kunnen bepalen (Martin 2001: 709). Bijgevolg moest de norm, althans wat het lexicon
betreft, uit het Noorden worden overgenomen. 4 Jaren lang overheerste dus volgens Martin (2010: 710) in
Vlaanderen de zogenaamde integrationistische opvatting waarbij elke afwijking van de Noord-Nederlandse
norm afgekeurd werd en elke vorm van acceptatie van de eigen Belgische woordenschat volstrekt
onbespreekbaar bleef.
4
De acceptatie van een eigen uitspraak- en intonatienorm in Vlaanderen is klaarblijkelijk altijd groter geweest, zoals ook
blijkt uit Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal (13e druk, 1999: XVII, eigen cursivering UV): “Zo is in de
meeste gevallen volstaan met de uitspraak en beklemtoning die in Nederland gangbaar is, terwijl daarnaast een in België
algemene uitspraakvariant kan voorkomen. […] Het ontbreken van dergelijke varianten houdt een beperking van dit
woordenboek in en niet een verwerpen of niet-accepteren van dergelijke varianten.”
21
Een eerste kentering komt er in de jaren tachtig van de twintigste eeuw met het woordenboek van De Clerck
(1981). In zijn Nijhoffs Zuidnederlands Woordenboek ruimt het normatieve standpunt plaats voor een meer
descriptieve behandeling: “[dit woordenboek is] een descriptieve, systematische behandeling van het
Zuidnederlands in zijn functie van geschreven en gesproken taal, als staatkundige variant naast het noordelijke
Nederlands” (De Clerck 1981). Hoewel De Clerck zelf aangeeft dat het normatieve standpunt in dit woordenboek
verlaten wordt, blijken ook hier nog sporen van monocentrisme: “[Het woordenboek] wil een naslagwerk zijn
voor alle Vlamingen en Nederlanders die op de hoogte willen zijn van de in de Zuidnederlandse woordenschat
voorkomende afwijkingen van de standaardtaal” (De Clerck 1981, eigen cursivering UV). Dat deze vernieuwende
aanpak niet bij iedereen positief onthaald werd, blijkt onder meer uit de reactie van C. Moeyaert in Ons Erfdeel
(Moeyaert 1982: 634) die zich in eerste plaats afvraagt of er wel nood is aan een dergelijk woordenboek
aangezien de Nederlanders die het Zuidnederlands willen begrijpen net zo goed in bestaande verklarende
woordenboeken terecht kunnen en de Vlamingen zelf de beschreven woordenschat al kennen en ze dus niet
hoeven op te zoeken. Ten tweede vreest hij dat het woordenboek de gevestigde Noord-Nederlandse norm in
Vlaanderen in gevaar zal brengen: “Ik hoop dat dit woordenboek niet gemaakt is om ‘Hollanders’ ‘de Vlamingen’
een leuk ‘Vlaams’ taaltje in de mond te helpen laten leggen” (Moeyaert 1982: 634).
In de jaren tachtig mocht men misschien nog niet rijp zijn voor ontvoogding ten opzichte van de Noordelijke
norm, in de jaren negentig wint de descriptieve en bicentrische opvatting aan terrein. Volgens Martin (2001:
710) is het Belgisch Nederlands “uit de taboesfeer gehaald en bespreekbaar geworden” in de loop van de jaren
negentig. Terwijl de Grote Van Dale in 1976 nog aangeeft dat ze “uit de aard der zaak in dit in Noord-Nederland
verschijnende woordenboek niet anders konden doen dan [zich] op een Noordnederlands [sic] standpunt
stellen” (GVD 1976: XII) lezen we in de twaalfde editie van de Grote Van Dale (1992: XXI): “[w]ie van mening is
dat er slechts één Nederlandse standaardtaal is, zal de gelabelde elementen uit zijn eigen standaardtaalgebruik
weren en het in dat van anderen afkeuren. Wie niet van de Nederlandse taaleenheid overtuigd is, zal de
elementen in kwestie zelf niet als gemarkeerd beschouwen en ze bij anderen niet afkeuren.” Van Dale keurt het
gebruik van Belgisch Nederlandse items niet nadrukkelijk af, maar laat de keuze om ze al dan niet te accepteren
aan de taalgebruiker.
Hoewel de tweede helft van de twintigste eeuw dus tot aan de jaren negentig door het monocentrische
standpunt gedomineerd wordt, is er ook één zeer vroege voorloper van de bicentrische gedachte. Reeds in 19581959 publiceert Elsevier het Winkler Prins Woordenboek [WPW] in twee delen van elk 600 bladzijden als
compendium bij de Winkler Prins Encyclopedie in de vorm van een verklarend woordenboek “met
encyclopedische informatie” (Martin 2010a: 123). In dit woordenboek worden twee belangrijke vernieuwingen
doorgevoerd, zowel wat betreft het Nederlands in het noorden als in het Zuiden. Over het Zuidnederlands
(toenmalige benaming) wordt het volgende gezegd: “In dit woordenboek is nu een eerste poging gedaan om de
respectieve waarden van de ‘zuidnederlandismen’ van Zuidnederlands standpunt uit te bepalen” (WPW 1958:
5). Voor het eerst wordt hier met andere woorden aandacht besteed aan wat de Zuidnederlanders zelf als
“goed”, “minder goed” of “verkeerd” (Martin 2010a: 123) beschouwen. Het Noordnederlands omvat dan die
taalelementen “die in Noord-Nederland gebruikelijk zijn, maar in het Zuiden vreemd lijken of zelfs totaal
22
onbegrijpelijk zijn”. Winkler Prins merkt terecht op dat deze elementen in tegenstelling tot de zuidneerlandismen
in de bestaande woordenboeken geen afzonderlijk merkteken krijgen. Het Winkler Prins Woordenboek wil deze
eenzijdige behandeling tegengaan door de noordneerlandismen op gelijkaardige wijze met een label te voorzien.
Niet enkel krijgen deze woorden het merkteken (Nnd.), in bepaalde gevallen worden ook verdere restricties als
“volkst.” of “gemeenz.” aangegeven (WPW 1958: 6). Dat deze aanpak toen niet aangeslagen heeft, heeft volgens
Martin (2010a: 123) met twee zaken te maken. Ten eerste stond het Belgisch Nederlands als natiolect nog niet
volledig op de kaart, wat ook een bicentrische visie op de Nederlandse taal bemoeilijkte. Bovendien lagen de
toenmalige machtsverhoudingen –zowel die tussen Noord en Zuid, als die binnen de Vlaamse taalgemeenschap
zelf- anders. Enerzijds waren er de taalkundigen en opiniemakers die de evolutie naar een bicentrische taal
voorstonden, anderzijds prefereerde een meer traditionele groep de zekerheid van het monocentrisme. Lange
tijd heeft deze laatste groep het pleit gewonnen, wat de gelijkwaardige behandeling van Noord- en
Zuidnederlands vertraagd heeft.
Het was wachten op het Prisma Handwoordenboek Nederlands met onderscheid tussen Nederlands-Nederlands
en Belgisch-Nederlands (2009) [PHWN] voor de in WPW geanticipeerde gelijkwaardigheid tussen beide
natiolecten in de populaire lexicografie ingang vond (De Caluwe 2012). Dit woordenboek wordt dan ook “een
mijlpaal in de Nederlandstalige lexicografie” genoemd (PHWN 2012: 5). Prisma zegt hierover zelf:
Deze nieuwe editie van het Prisma Handwoordenboek Nederlands is uniek in de hedendaagse
Nederlandse lexicografie. Niet alleen wordt in dit woordenboek ruim aandacht besteed aan het BelgischNederlands, dat wil zeggen het Nederlands zoals dat in België wordt gesproken, maar ook is dit het enige
verklarende woordenboek dat aangeeft welke woorden en uitdrukkingen Nederlands-Nederlands zijn, dat
wil zeggen alleen of vooral in Nederland worden gebruikt en niet of nauwelijks in Vlaanderen.
(PHWN 2012: 5)
Op de precieze labeling van de Belgisch en Nederlands Nederlandse items in het Prismawoordenboek en de
hiervoor gehanteerde werkwijze zal verderop worden ingegaan. Anno 2014 is Prisma niet langer het enige
woordenboek dat taalelementen die uitsluitend in Nederland of uitsluitend in België voorkomen, op
gelijkwaardige wijze benoemt. Het Algemeen Nederlands Woordenboek, of kortweg ANW, dat uitsluitend online
raadpleegbaar is (www.anw.inl.nl), treedt Prisma hierbij in de voetsporen.
1.2.3.2 De voordelen van bicentrische woordenboeken
De beslissing van om tot een gelijkwaardige behandeling van Belgisch en Nederlands Nederlands over te gaan,
heeft indertijd heel wat kritiek en controverse –aan beide zijden van de taalgrens- veroorzaakt. Dat blijkt onder
meer uit de reacties op het artikel van De Caluwe (2007) 5, waarin hij voorstelt om het Nederlands Nederlands
net als het Belgisch Nederlands als een variëteit van het Nederlands te beschouwen. Hoewel een deel van deze
reacties op verkeerde opvattingen gebaseerd zijn, zijn ze kenmerkend voor het wantrouwen van een deel van de
Nederlandse bevolking nu blijkt dat zij niet meer over het alleenrecht op de Nederlandse taal beschikken. Toch
hoeft er –zoals aangetoond door De Caluwe (2008)- geen twijfel te bestaan over het nut van een gelijkwaardige
behandeling van het BN en NN. Ten eerste is het voordelig voor de Nederlanders die dankzij labels het
geografische bereik van hun woorden kennen en er op die manier rekening mee kunnen houden. Dit houdt
5
Zie: <taalschrift.org/discussie/001516.html>
23
uiteraard niet in dat Nederlanders hun typische woorden moeten schrappen, maar wel dat ze indien nodig hun
taalgebruik kunnen aanpassen als ze voor een Vlaams publiek spreken, om misverstanden en onduidelijkheden
te vermijden. Ook voor Vlamingen is het nuttig als ze de precieze status kennen van woorden die ze opzoeken.
Of een woord Algemeen Nederlands of Nederlands Nederlands is, kan een beïnvloedende factor zijn bij de keuze
voor één van beide woorden. Tot slot zijn ook de anderstaligen die Nederlands leren gebaat bij een
gelijkwaardige behandeling. Zij kunnen dankzij de labels voorkomen dat ze in Vlaanderen typisch Nederlandse
woorden gaan gebruiken en zo niet begrepen worden.
Ook Martin wijst in een interview met De Standaard (12/12/2009) op de voordelen:
Het nut gaat nog verder. Zakenlui die iets in België willen verkopen, doen er goed aan te weten dat we
hier niet magnetron maar microgolfoven zeggen en niet wasdroger maar droogkast. […] Zulke informatie
is ook van groot belang voor vertaalwoordenboeken. Kijk naar Frans-Nederlands van Van Dale […]. Als je
de uitdrukking ‘il y a un ange qui passe’ opzoekt, dan krijg je de mooie vertaling ‘er gaat een dominee
voorbij’, maar eigenlijk weet een Vlaming niet wat dat betekent, omdat het NN is. Die moet die uitdrukking
dan weer opzoeken in een verklarend woordenboek.
Martin (2010a: 127) wijst naast het functioneel-informatieve aspect ook op een descriptief-taalkundig motief:
“de zo precies mogelijke weergave van het gebruik van items in het Nederlands vereist nu eenmaal bij een
pluricentrische taal een indicatie van wat waar –ook in geografische zin- gebruikt wordt”. Tot slot is er ook een
taalpolitieke motivatie. Als het Nederlands voortaan als bicentrische taal wordt beschouwd, dan moeten beide
centra consequent evenwaardig worden behandeld, “tenminste als men wil dat de woordenboeken in kwestie
voor de hele Nederlandstalige gemeenschap bedoeld zijn” (Martin 2010a: 127).
1.2.4 Model ter beschrijving van natiolectismen
Om het overzicht over de verschillende soorten natiolectismen te bewaren, stelt Martin (2001: 713) een model
ter beschrijving voor. Het model is multifunctioneel in die zin dat het zowel een voorspellende als verklarende
kracht heeft: enerzijds kan voorspeld worden welke natiolectismen mogelijk zijn, anderzijds kan het onderscheid
in verschillende categorieën bepaalde verschijnselen (zoals ontleningen) verklaren (Martin 2001: 173).
In eerste instantie wordt een onderscheid gemaakt tussen (1) nulequivalenten, (2) volledige en gedeeltelijke
equivalenten en (3) pseudo-equivalenten. Deze eerste groep (de nulequivalenten) omvat alle lexemen die slechts
in één van beide natiolectismen voorkomen; ze vertonen dus een 0-op-1 relatie. Bij de tweede groep
daarentegen is er sprake van een 1-op-1 (mono-equivalenten), 1-op-n relatie of n-op-n relatie (pluriequivalenten). Onder de laatste groep tot slot vallen alle schijnbare equivalenten: hier correspondeert eenzelfde
vorm met een andere betekenis in de respectievelijke natiolecten (valse vrienden) of correspondeert eenzelfde
lexeem met een verschillend gebruik (pragmatisch verschillende items). Vervolgens worden verdere
onderverdelingen gemaakt, gebaseerd op de parameters concept, lexeem en pragmatiek. Deze worden in
onderstaande schema en tabel weergegeven.
24
Figuur 2: Taxonomie van natiolectismen (naar: Martin 2001: 715).
25
NATIOLECT1
CULTUURGEBONDEN ITEM
LEXICALE LEEMTE
NATIOLECT2
CONCEPT
LEXEEM
PRAGMATIEK
-
-
-
C
-
-
“hit-and-run accident”
PRAGMATISCH VERSCHILLEND
LEXEEM
VALSE-VRIENDENPAAR
SYNONIEM
CONTEXTUELE SYNONIEMEN
VRIJE VARIANT(EN)
CONCEPT
LEXEEM
PRAGMATIEK
C’
L’
P’
“wethouder”
schepen
ongemarkeerd
C
L’
P’
“hit-and-run accident”
vluchtmisdrijf
ongemarkeerd
C
L
P
C
L
P’
“vaak”
dikwijls
verouderd
“vaak”
dikwijls
ongemarkeerd
C
L
P
C’
L
P
“zich met de benen
voortbewegen”
lopen
ongemarkeerd
“zich op de benen snel
voortbewegen”
lopen
ongemarkeerd
C
L
P
C
L’
P
“tosti met ham en
kaas”
tosti
ongemarkeerd
“tosti met ham en
kaas”
croque-monsieur
ongemarkeerd
C
L
P
C
L’
P’
“magnetron”
magnetron
ongemarkeerd
“magnetron”
microgolf
niet-algemeen
L1
L2
ongemarkeerd
C
L1
P
C
“gekke-koeienziekte”
gekke-koeienziekte
ongemarkeerd
“gekke-koeienziekte”
P
gekke-koeienziekte
dolle-koeienziekte
CONTEXTUELE VARIANT(EN)
C
L1
P1
C
“slager”
slager
ongemarkeerd
“slager”
L1
L2
P1
P2
slager
beenhouwer
ongemarkeerd
informeler
Tabel 1: Verschillende types natiolectismen (naar Martin 2001).
symbool
“xxx”
X’
betekenis
parameter is gelijk in natiolect1 en natiolect2
parameter verschilt in natiolect1 en natiolect2
parameter is deels gelijk in natiolect1 en natiolect2
concept
verschillende parameter in natiolect2
26
Cultuurgebonden items benoemen concepten die typisch zijn voor de culturele en politieke constellatie van de
samenleving waarin ze worden gebruikt (Martin 2001: 717). Ze komen slechts in één van beide natiolecten voor
aangezien het fenomeen waarnaar ze verwijzen slechts in één van beide landen bestaat. Mogelijk heeft het ene
cultuurgebonden item een tegenhanger in het andere natiolect, maar ze dekken niet exact dezelfde lading. Zo
kent het BN schepen, waar in Nederland wethouder wordt gebruikt. Volgens GVD (2005) betekenen beiden “lid
van het dagelijkse bestuur van een gemeente”, al lopen hun respectievelijke bevoegdheden in de praktijk licht
uiteen. Martin (2001: 717) merkt terecht op dat dit type cultuurgebonden items een grote gelijkenis met de
mono-equivalente synoniemen en contextuele synoniemen vertoont. Cultuurgebonden items kunnen verder
gesubcategoriseerd worden volgens het domein waartoe ze behoren: instellingen en organisaties, gebruiken,
functies en beroepen, personages, feesten, evenementen, artefacten zoals gebouwen en voorwerpen,
gerechten… (Martin 2001: 718). Het tweede type nulequivalenten bestaat uit de zogenaamde lexicale leemtes.
In de ruime zin van het woord vallen hier beide types nulequivalenten (de cultuurgebonden items en de lexicale
leemtes) onder: zowel die gevallen waarbij het om conceptuele uniciteit gaat, als die waarbij het gaat om unieke
lexicalisering van een gemeenschappelijk concept. Martin (2001: 718) echter verstaat onder lexicale leemtes
enkel deze laatste groep van unieke lexicalisering. Een standaardvoorbeeld hierbij is het “hit-and-run”-concept
dat aan beide kanten van de landsgrens bekend is, maar enkel ten zuiden ervan gelexicaliseerd wordt
(vluchtmisdrijf). Deze groep natiolectismen leent zich vanzelfsprekend makkelijk tot ontlening: het ene natiolect
kent hier een lexicale leemte dat gemakkelijk opgevuld kan worden met het lexeem uit het andere natiolect.
Bij valse vrienden daarentegen is de kans op ontlening minimaal door polysemievrees. Dezelfde woordvorm
correspondeert hier namelijk met een “een totaal verschillend concept of [er is] althans een duidelijk
betekenisverschil” (Martin 2001: 721). Deze natiolectismen leiden over de landsgrenzen heen vaak tot
verwarring en misverstand. Bekende voorbeelden zijn onder meer fysiotherapeut (gediplomeerd deskundige die
personen speciale oefeningen laat verrichten of masseert in Nederland; revalidatiearts in Vlaanderen), lopen
(zich met de benen voortbewegen in Nederland; zich op de benen snel voortbewegen in Vlaanderen) en ’s
middags (tijd tussen de morgen en de avond in Nederland; midden van de dag, rond het middaguur in
Vlaanderen). Naast deze voorbeelden van absolute valse vrienden, waarbij de volledige betekenis verschilt in de
respectievelijke natiolecten, zijn er ook partiële valse vrienden als bank, stoel en frustreren, waarbij naast een
gemeenschappelijke betekenis één van beide natiolecten een eigen betekenis heeft ontwikkeld (Martin 2001:
722). Ook bij de pragmatisch verschillende items gaat het niet echt om equivalenten. Hier is er sprake van “één
item dat al naar gelang van het natiolect een andere pragmatische waarde krijgt” (Martin 2001: 724). Vaak gaat
het om verschillen op de temporele as: bepaalde woorden zijn in Vlaanderen nog zeer gebruikelijk, terwijl ze in
Nederland (sterk) verouderd of in onbruik geraakt zijn. Enkele voorbeelden zijn enkel (in de betekenis “alleen”),
dikwijls, nochtans, gewoon (in de betekenis “gewend”) en ’s anderendaags. Niet alle verschillen zijn echter
temporeel van aard, ook stilistische en inhoudelijke (register) verschillen kunnen aan bod komen.
27
Synoniemen zijn de meest prototypische gevallen van mono-equivalenten. Hier wordt eenzelfde concept
benoemd met een verschillend lexeem in de respectievelijke natiolecten. Deze groep is sterk vertegenwoordigd
in het Nederlands, wat ook blijkt uit de populariserende lijsten en naslagwerken waarin beide synoniemen
tegenover elkaar worden gesteld. Enkele voorbeelden zijn croque-monsieur (BN) vs. tosti (NN), dakappartement
(BN) vs. penthouse (NN), dampkap (BN) vs. afzuigkap (NN)… Het verschil tussen synoniemen en contextuele
synoniemen is dat deze laatste groep een verschil in pragmatiek vertoont tussen beide natiolecten. Terwijl het
woord in het ene natiolect ongemarkeerd is, vertoont het corresponderende woord in het tweede natiolect een
afwijkend gebruik. Een voorbeeld is magnetron (NN) tegenover microgolf (BN). Deze laatste blijft beperkt tot de
spreektaal en is dus niet even algemeen in gebruik als het Noord-Nederlandse magnetron. Het Belgisch
Nederlandse microgolfoven daarentegen is wel een volwaardig synoniem van magnetron.
Naast synoniemen komen ook varianten voor. Hierbij correspondeert een lexeem in natiolect 1 met meerdere
lexemen in natiolect2. Bij de vrije varianten zijn de varianten onderling inwisselbaar zonder enig semantisch of
pragmatisch verschil. De oorzaak van deze doubletten in één van beide natiolecten ligt vaak in ontlening. Zo
ontleent het Belgisch Nederlands geregeld een woord voor een nieuw concept aan het Nederlands Nederlands
(bv. gekke-koeienziekte) alvorens een eigen variant te ontwikkelen (dolle-koeienziekte). Ook ontlening in het
Belgisch Nederlands uit het Frans kan de basis voor dubbelvormen vormen (bv. etage vs. verdieping). Doorheen
de tijd vindt soms een verschuiving plaats van vrije varianten naar contextuele varianten, waarbij de reikwijdte
van één van de varianten in een bepaald natiolect ingeperkt wordt. In het Belgisch Nederlands vindt men
bijvoorbeeld slager (dat ook in het NN gebruikelijk is) naast het informelere beenhouwer (dat in het Noorden
onbekend is). Nadat de Vlamingen het woord slager dus uit het Nederlands Nederlands hebben ontleend, is hun
endogene beenhouwer in gebruik ingeperkt.
1.3 Het Belgisch Nederlands
1.3.1 Inleiding
Het Belgisch Nederlands – en dan vooral de Belgisch Nederlandse woordenschat- is uitgebreid bestudeerd en
beschreven binnen de Nederlandse taalkunde. Verschillende overzichtslijsten (waarvan sommigen meer dan
honderd jaar oud) bieden een inblik in de Belgisch Nederlandse woordenschat: Constant Peeters’ Nederlandsche
Taalgids, Woordenboek van Belgicismen, Nijhoffs Zuidnederlands Woordenboek van De Clerck, het onlineraadpleegbare Vlaams woordenboek en het RBBN, dat hieronder aan bod zal komen. Typische kenmerken van
het Belgisch Nederlands komen dan weer bij Willemyns (1986) en (Janssens en Marynissen 2008) aan bod.
1.3.2 De Belgisch Nederlandse woordenschat
Geschat wordt dat ongeveer 5% van de Nederlandse woorden verschilt in Nederland en Vlaanderen (Janssens
en Marynissen 2008: 156). Er zijn enkele terugkerende factoren bij de beschrijving van de Belgisch Nederlandse
woordenschat. Ten eerste zijn er naast uniek Belgische woorden ook woorden die aan beide zijden van de
taalgrens voorkomen, maar frequentie- en stijlverschillen vertonen. Daarnaast zijn er de zogenaamde
“referentiële belgicismen” (Janssens en Marynissen 2008: 154), benamingen voor typisch Belgische instellingen
28
en zaken die niet in Nederland voorkomen. Daarnaast zijn er woorden die volgens Janssens en Marynissen
(2008:154) enkel tot de Belgisch Nederlandse standaardtaal worden gerekend, soms gaat het hierbij om nieuwe
concepten die aan beide zijden van de staatsgrens een andere benaming krijgen. Een opvallend kenmerk van de
Belgisch Nederlandse woordenschat is het grote aantal Franse ontleningen die het bevat. Dat aantal is nog groter
in de Vlaamse dialecten (vermoedelijk zo’n 2000 woorden), maar een aantal van deze woorden is ook in de
schrijftaal doorgedrongen. Deze leenwoorden hebben altijd de basis van veel protest gevormd: generaties van
taalzuiveraars hebben getracht ze uit de taal te weren. Dat is deels gelukt, vooral voor de Vlaamse woorden die
een veelgebruikt Noord-Nederlands equivalent hebben. De ijver van de Vlaamse taalzuiveraars ging echter zo
ver dat ze ook Franse leenwoorden die ook in Nederland gebruikt worden, door Nederlandse synoniemen wilden
vervangen. Op die manier ontstonden purismen, die soms in de Belgisch Nederlandse standaardtaal zijn
doorgedrongen, maar meestal de duimen hebben moeten leggen voor de oorspronkelijke leenwoorden. Naast
Belgische standaardtalige woorden zijn er ook een heleboel regionalismen en dialectismen die vanwege hun lage
sociale status zo veel mogelijk uit de standaardtaal moesten worden geweerd.
1.3.3 Het Referentiebestand Belgisch-Nederlands (RBBN)
Om tot een meer systematische classificatie van de Belgisch Nederlandse woordenschat te komen, werd het
Referentiebestand Belgisch-Nederlands opgericht. Deze deelverzameling van het Referentiebestand Nederlands
(RBN) kwam op initiatief van de voormalige Commissie Lexicografische Vertaalvoorzieningen (CLVV) 6 tot stand
en had tot doel het onderwicht aan Belgisch Nederlandse items in het RBN en het gebrek aan een systematische
behandeling ervan te compenseren (Martin 2007: 180). Het RBBN heeft niet enkel een lexicografische functie,
maar ook een descriptief-linguïstische: het wil het lexicale gebruik zoals het vandaag in Nederlandstalig België
voorkomt, beschrijven. De redactie gaat daarbij uit van volgende uitgangspunten (Martin 2007: 180):
1.
Het monocentrische standpunt wordt verlaten, het Nederlands wordt voortaan als
bicentrische taal beschouwd. Dit houdt in dat er twee normaangevende centra zijn: één in
Nederland en één in België.
2.
Naast de in het eerste uitgangspunt beschreven interlinguale variatie (d.w.z. variatie
tussen twee taalvariëteiten), wordt in het RBBN ook aan intralinguale variatie aandacht
besteed (Martin 2007: 181).
3.
Tot slot worden ook vaste verbindingen en clichés die verschillen tussen Noord en Zuid
opgenomen. Bijvoorbeeld: knollen voor citroenen verkopen (in Nederland) vs. appelen voor
citroenen verkopen (in België) (Martin 2007: 181). Deze vaste uitdrukkingen zijn voor dit
onderzoek minder belangrijk, aangezien wij ons tot enkelvoudige lexemen beperken.
6
vanaf 2004: Adviescommissie Lexicografische Vertaalvoorzieningen (ALVV) (Martin 2007a: 180).
29
Om de beschrijving van de standaardtaal in België te vergemakkelijken, stelt Martin (2007 e.a.) een model voor
waarbij zowel met het inter- als intralinguale aspect rekening wordt gehouden. Dit model gaat grotendeels terug
op het model van natiolectische variatie zoals in Martin (2001) beschreven (zie 1.2.4), maar bevat daarnaast ook
enkele afwijkende categorieën. In onderstaande paragrafen wordt dit subcategorisatiemodel voor het Belgisch
Nederlands besproken.
Om tot het RBBN-corpus van ongeveer 4000 items te komen, werd vanuit het zogenaamde Roulertacorpus7
(bestaande uit 7500 kandidaat-Belgicismen) vertrokken. Vervolgens werd met twee criteria rekening gehouden
om na te gaan of een woord daadwerkelijk tot het Belgisch Nederlands behoort (Martin 2007: 185). Ten eerste
werd de frequentie van elk item gecontroleerd. Als een item uitsluitend in het Belgisch Nederlandse
referentiecorpus (= het Roulertacorpus) voorkwam (1) of als een item significant meer voorkwam in het
Roulertacorpus dan in het Nederlandse equivalente corpus8 (2), dan werd het als een Belgicisme beschouwd. Als
deze test geen uitsluitsel opleverde, werden lexicografische bronnen geraadpleegd als Van Dale Groot
Woordenboek der Nederlandse taal en Verschueren Groot Encyclopedisch woordenboek (1996, 10e editie) en
werd een beroep gedaan op de resultaten van een informantenbevraging door K. Deygers (1996). Nadat van elk
item vastgesteld was of het tot het Belgisch Nederlands behoort, werd het volgens een apart algoritme
gesubcategoriseerd. Het subcategorisatiemodel wordt in figuur 3 weergegeven.
7
Dit corpus werd samengesteld op basis van Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal (12e druk, 1992); Ton van
der Wouden, Verboden op het werk te komen (1998); S. Theissen, L. Gehlen en J. Vromans, Woordenboek voor correct
taalgebruik (1994) en een corpus aangelegd door Nederlandse studenten aan de VU o.l.v. Martin (=VU-corpus) (Martin
2007).
8 Bestaande uit de Nederlandse component van het 38-miljoen-INL-corpus, minus wetteksten en de Belgische component,
grootte 22.5 miljoen woorden.
30
Belgisch-Nederlandse
woorden en uitdrukkingen
Woorden/uidrukkingen
voor nietcultuurgebonden
fenomenen
Woorden/uitdrukkingen
voor cultuurgebonden
fenomenen
cultuurgebonden
items
Interlinguale varianten
Belgische varianten met
een niet (volledig)
gelexicaliseerde expressie
als variant
niet-gelexicaliseerde varianten
Unieke Belgische
varianten
unieke varianten
Intralinguale varianten
Vrije alternanten
vrije alternanten
Belgische alternanten met
restricties op het vlak van tijd
/ stijl / sociale groep / inhoud
alternanten met
restricties
Varianten uit vnl.
omgangstaal
omgangstalige
varianten
Substandaardvormen
substandaardvormen
Figuur 3: Subcategorisatiemodel voor de beschrijving van het BN.
(naar: Martin 1997 en 2001; zie ook Colleman 1999 en Deschamps-Smedts 2005).
31
Ten eerste wordt een onderscheid gemaakt tussen cultuur- en niet-cultuurgebonden items. Onder de
cultuurgebonden items vallen alle “woorden/uitdrukkingen die fenomenen benoemen die typisch zijn voor (de
cultuur van) de samenleving waarin het Belgisch Nederlands wordt gebruikt, nl. die van (Nederlandstalig) België”
(Martin 2007: 182). Bij de niet-cultuurgebonden items vervolgens wordt een onderscheid gemaakt tussen interen intralinguale varianten. Bij de interlinguale varianten treedt variatie op tussen beide natiolecten van het
Nederlands, namelijk het Belgisch en het Nederlands Nederlands. Onder andere de niet-gelexicaliseerde
varianten vallen hieronder: terwijl het beoogde concept in het BN met één enkel woord of uitdrukking wordt
benoemd, kan in het NN enkel een omschrijving worden gebruikt. In het Nederlands Nederlands bestaat met
andere woorden een lexicale leemte. Tot de interlinguale varianten behoren ook de unieke varianten:
“woorden/uitdrukkingen die typisch zijn voor het Belgisch Nederlands en die in Nederland niet (of nauwelijks)
voorkomen/bekend zijn en die variëren met woorden/uitdrukkingen die typisch zijn voor het Nederlands in
Nederland en die niet (of nauwelijks) voorkomen/bekend zijn in het Belgisch Nederlands” (Martin 2007: 183). Bij
de intralinguale varianten daarentegen treedt er variatie op binnen één natiolect. Bij de vrije alternanten
bijvoorbeeld worden zowel de Belgisch Nederlandse als de Nederlands Nederlandse variant min of meer
gelijkwaardig gebruikt door de Belgisch Nederlandse gemeenschap. De alternanten met restricties daarentegen
komen enkel in het Belgisch Nederlands voor en zijn in één of andere zin (anders dan louter omgangstalig)
beperkt in gebruik. Deze omgangstalige restrictie geldt dan weer wel voor de omgangstalige varianten:
“woorden/uitdrukkingen die in Vlaanderen heel vaak worden gebruikt in de spreektaal, en ook wel worden
geschreven, maar die door de Belgisch Nederlandse spraakmakende gemeente niet als voorkeursvormen worden
beschouwd, althans niet in de schrijftaal […]. In de regel komen deze varianten niet in het Nederlands van
Nederland voor” (Martin 2007: 183). Deze gebruiksrestrictie geldt ook voor de substandaardvormen. Deze items
worden, hoewel ze vaak in het niet-dialectische taalgebruik van Nederlandstaligen voorkomen, door sommige
prestigesprekers in België als niet correct beschouwd en worden dus vermeden of afgekeurd. Deze groep is nogal
heterogeen van aard en moeilijk af te bakenen doordat de grenzen tussen omgangstaal, tussentaal en dialect
vaak nogal vaag zijn (Martin 2007: 183). Deze indeling levert onderstaande resultaten op.
Type Belgicisme
cultuurgebonden items
varianten niet gelexicaliseerd
unieke varianten
vrije alternanten
alternanten met restricties
omgangstalige varianten
substandaardvormen
totaal
Aantal
553
449
418
1128
220
591
628
3987
Tabel 2: Types Belgicismen in het RBBN (naar Martin 2007).
Deze zeven subcategorieën kunnen ook op een andere manier gegroepeerd worden, namelijk volgens hun mate
van “algemeenheid” (Martin 2005). In dit geval worden drie grote groepen onderscheiden. Groep 1 is de “meest
stabiele, meest algemene” (Martin 2005: 48): de items die tot deze groep behoren worden, zo goed als door alle
BN-sprekers gebruikt. Dit hoeft niet te verbazen: woorden in deze groep hebben geen equivalent in het NN en
kunnen dus niet vermeden worden. Hieronder vallen (1) de cultuurgebonden items, (2) de niet gelexicaliseerde
32
varianten en (3) de Belgische unieke varianten. Bij groep 2 vervolgens is er de keuze tussen een BN- en een NNvariant, wat de algemeenheid of stabiliteit van deze groept verzwakt. De (1) vrije alternanten vormen veruit de
grootste categorie binnen deze groep, naast de Belgische alternanten met restricties. De laatste groep tot slot
bevat items die “voornamelijk in de gesproken taal voorkomen en, hoewel daar veel gebruikt, niet altijd
geaccepteerd worden als standaardtaal” (Martin 2005: 48). De omgangstalige varianten en de
substandaardvormen behoren tot deze groep. In onderstaande figuur worden deze groepen schematisch
weergegeven met naast elke categorie het aantal voorkomens in het RBBN.
Belgicismen
Groep 1
Groep 2
Groep 3
(1410)
(1348)
(1219)
Woorden/uitdrukkingen
voor cultuurgebonden
fenomenen (553)
Vrije alternanten (1128)
Varianten uit vnl.
omgangstaal (591)
Belgische varianten met
een niet (volledig)
gelexicaliseerde
expressie als variant
(449)
Belgische alternanten
met restricties (220)
Substandaardvormen
(628)
Belgische unieke
varianten (418)
Figuur 4: Subcategorieën Belgicismen volgens graad van algemeenheid (naar Martin 2005: 48).
Het subcategorisatiemodel van Martin (1999) is een grote verbetering ten opzichte van eerdere pogingen tot
beschrijving van het Belgisch Nederlands. Deze vroegere beschrijvingen zijn grotendeels historisch van aard; dit
wil zeggen dat de indelingen gebaseerd zijn op de herkomst van de woorden. Willemyns (1986) bijvoorbeeld
onderscheidt zeven categorieën: (1) officiële Belgische terminologie, (2) archaïsmen, (3) ontleningen uit andere
talen, (4) barbarismen (voornamelijk gallicismen), (5) purismen, (6) dialectismen en (7) Vlaamse neologismen.
Het probleem met deze indeling is dat de categorieën erg heterogeen van aard zijn en bepaalde items bovendien
moeiteloos onder twee categorieën kunnen worden ondergebracht. Bij de benadering van Martin (1999 en 2001)
en Colleman (1999) daarentegen staat niet zozeer de afkomst als wel het communicatieve functioneren in de
taalgemeenschap centraal. Het sterke punt van deze communicatieve benadering is dat de theoretische
33
classificatie die Martin en Colleman maken, lijkt te corresponderen met de perceptie van de taalgebruiker. Dat
blijkt uit een onderzoek van Deschamps en Smedt (2005) waarbij een zestigtal Belgicismen aan het testpubliek
werd voorgelegd om de aanvaardbaarheid ervan na te gaan. Daarbij werden twee parameters ingesteld die
corresponderen met beide descriptieve modellen: enerzijds de parameter Frans / niet-Frans, in overeenkomst
met het historische model van o.a. Willemyns (1986); anderzijds de parameter interlinguaal / intralinguaal in
overeenkomst met het communicatieve model van Martin (1999 en 2001) en Colleman (1999). Het resultaat van
dit onderzoek kan als volgt worden samengevat:
Bij toetsing van twee modellen om het Belgisch Nederlands te beschrijven –een historisch en een
communicatief- op hun normatieve relevantie blijkt de historische parameter Frans / niet-Frans normatief
niet (meer) zo belangrijk te zijn. Er bestaat slechts een klein verschil in acceptatie tussen Franse en nietFranse woorden, en al helemaal geen verschil tussen directe en indirecte ontleningen. De parameter
interlinguaal / intralinguaal, geïntroduceerd door Martin en Colleman, blijk daarentegen wel relevant.
Interlinguale woorden zijn voor de informanten heel wat acceptabeler dan intralinguale woorden. Er is
ook een klein verschil tussen unieke Belgische woorden en Belgische woorden zonder variant. […] De
communicatieve benadering van Martin (1997) en van Colleman (1999) lijkt vanuit normatief standpunt
dan ook een betere manier om Belgisch-Nederlandse woorden te beschrijven dan de historische
benadering van onder andere Willemyns (1986). De categorieën ‘unieke Belgische woorden’, ‘Belgische
woorden zonder variant’ en ‘vrije alternant’ zeggen niet alleen iets over de relatie tussen de Belgische
woorden en hun noordelijke variant, maar ook iets over de normatieve status in Vlaanderen. De unieke
Belgische woorden en de Belgische woorden zonder variant [= niet-gelexicaliseerde varianten, UV]
worden over het algemeen beschouwd als standaardtaal, de vrije alternanten minder. Ook het
uitgebreide schema van Martin (2001) heeft normatieve consequenties. ‘Valse vrienden’ bijvoorbeeld
worden volgens Martin niet gemakkelijk onderling ontleend, en dat wordt door het onderzoek bevestigd”
(Deschamps en Smedts 2005: 944).
1.4 Het Nederlands Nederlands
1.4.1 Inleiding
In tegenstelling tot de Belgisch Nederlandse woordenschat is de Nederlands Nederlandse woordenschat amper
onderzocht binnen de literatuur. Dat heeft, in overeenstemming met Muhrs (2005) beschrijving van
pluricentrische variëteiten, te maken met het dominante karakter van de Nederlands Nederlandse variëteit. Het
Nederlands uit Nederland is als het ware de “default”-vorm van het Nederlands en vergt dus geen verdere
beschrijving. Als gevolg daarvan blijft de omvang en de aard van de uniek Nederlandse woordenschat dus
vooralsnog onduidelijk.
1.4.2 Subcategorisatie van het Nederlands Nederlands
In navolging van het Referentiebestand Belgisch-Nederlands werd in 2007 een gelijkaardig project met
betrekking tot het Nederlands Nederlands opgestart (Martin 2010a: 117). Aan de hand van dit project werden
de NN-woorden in het PHWN met een label voorzien. Door het gebrek aan een empirische database voor het NN
echter, moest voor een alternatieve werkwijze worden geopteerd. In eerste instantie werden mogelijk NNwoorden gegenereerd op basis van (1) het RBBN-corpus dat voor veel Belgicismen een NN-equivalent weergeeft,
34
(2) persoonlijke ervaringen van de onderzoekers W. Martin en W. Smedts die door hun taalkundige ervaring met
zowel Nederland als Vlaanderen geschikte beoordelaars zijn en (3) persoonlijke incompetenties van Martin en
Smedts: woorden die bij beiden onbekend waren, golden als kandidaat NN-woorden. Vervolgens werden deze
potentiële NN-woorden getoetst met behulp van Google ter bevestiging of verwerping. Daarbij werd tot op
zekere hoogte met de parameters inter- en intralinguale variatie rekening gehouden. Dit onderzoek leverde
onderstaande resultaten op.
Type NN-woord
NN-items zonder restricties
Cultuurgebonden NN-items (“in Nederland”)
Items die vooral maar niet uitsluitend in NN voorkomen
NN-items uit vnl. spreektaal
NN-items met temporele of stilistische restrictie
NN-items met andere restricties (vooral domeinrestricties)
totaal
Aantal
2643
340
679
271
242
71
4246
Tabel 3: Types Neerlandicismen in PHWN (naar: Martin 2010a).
35
2 De BN- en NN-woordenschat in drie hedendaagse woordenboeken
2.1 De labeling van de BN- en NN- woordenschat in verschillende woordenboeken
2.1.1 Opzet en methode
Dit descriptief-comparatieve deel tracht een beeld te schetsen van de labeling van de Belgisch Nederlandse en
Nederlands Nederlandse woordenschat in drie verschillende woordenboeken. Het recent opgerichte
onlinewoordenboek Algemeen Nederlands Woordenboek vormt het vertrekpunt van deze vergelijking. Ten
eerste is het ANW nog niet uitvoerig onderzocht in de lexicografische literatuur. Daarnaast heeft ook een
praktische reden bij deze keuze een rol gespeeld. Een online woordenboek leent zich namelijk uitstekend tot
snelle en specifieke zoekopdrachten. Zo kan men in het ANW via een afzonderlijke zoekfunctie alle woorden met
het label ‘(vooral) in België’ of ‘(vooral) in Nederland’ met één muisklik genereren. Vervolgens werden alle
woorden die in het ANW als Belgisch Nederlands of Nederlands Nederlands gemarkeerd worden, vergeleken met
het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (2005) en het Prisma Handwoordenboek Nederlands
(2012) om na te gaan of ze ook daar een restringerend label opgelegd krijgen, en zo ja welk label precies. Het
gehanteerde labelingsysteem verschilt namelijk enigszins tussen de verschillende woordenboeken (zie: 2.1.2). In
een tweede fase van het onderzoek werd nagegaan of de beschrijving van de Belgisch Nederlandse
woordenschat in de verschillende woordenboeken voldoet aan de criteria zoals door Martin (2001) opgesteld.
Hieronder zal de gebruikte werkwijze nader gespecificeerd worden.
Ten eerste werden alle woord-betekenisparen met het label ‘(vooral) in België’ of ‘(vooral) in Nederland’ uit het
ANW geselecteerd via een automatische zoekopdracht. Het is belangrijk om veeleer over ‘woordbetekenisparen’ dan over ‘woorden’ te spreken aangezien een restringerend label beperkt kan blijven tot één
van de betekenissen van een polyseem woord. Zo is het woord appendicitis zowel in België als in Nederland
gebruikelijk in de betekenis van “blindedarmontsteking”, maar krijgt de betekenis “blindedarm” het
gebruikslabel ‘in België’. Het lijkt erop dat het ANW –dat overigens nog volop in ontwikkeling is- veel
verschillende subbetekenissen onderscheidt, daar waar Van Dale en Prisma dat veel minder doen. Metaforische
en metonymische extensies van de grondbetekenis van een woord krijgen vaak een afzonderlijke betekenis,
hoewel deze door de meeste taalgebruikers indirect afgeleid en begrepen kunnen worden. Zo krijgt
beenhouwerij de betekenissen “winkel van een beenhouwer”, “beenhouwerijgebouw” en “activiteiten van een
beenhouwer”. Om de oorspronkelijke data zo min mogelijk aan te tasten, werd ervoor geopteerd deze
betekenisonderscheidingen te bewaren. Bij de vergelijkende fase van dit onderzoek (zie verderop) werd er
overigens wel in de mate van het mogelijke met deze soms overbodig gedistingeerde betekenissen rekening
gehouden. Daarnaast neemt het ANW –in tegenstelling tot Van Dale en vooral ook Prisma- heel wat doorzichtige
samenstellingen9 op. Zo kwamen in de geselecteerde data maar liefst negenentwintig samenstellingen met
kwetsuur (bv. hamstringkwetsuur, oorlogskwetsuur, polskwetsuur…), negen met appelsien (bv. bloedappelsien,
appelsienschil, wijnappelsien…), acht met namiddag en zeven met voormiddag voor. Omdat elk van deze
samenstellingen in Prisma en Van Dale wegens hun doorzichtige betekenis achterwege blijft, werden deze
9
Dit wil zeggen: samenstellingen waarvan de betekenis rechtstreeks uit de betekenis van de delen kan worden afgeleid.
36
samenstellingen uit de data verwijderd. In plaats daarvan werd enkel het grondwoord (resp. kwetsuur, appelsien,
namiddag en voormiddag) in de data opgenomen samen met het correcte label. Tot slot werden ook alle
uitdrukkingen en vaste verbindingen uit de data verwijderd, aangezien dit onderzoek zich tot enkelvoudige
lexemen beperkt. Voorbeelden zijn o.a. fricassee in de verbinding fricassee maken van iets, mot als in iets in de
mot hebben en haagschool in de uitdrukking haagschool houden.
In een tweede fase werden deze woord-betekenisparen uit het ANW vergeleken met het PHWN en de GVD. Een
groot deel van de woorden uit het ANW komt niet voor in Van Dale of Prisma. Dat heeft uiteraard te maken met
de beperkingen in omvang van gedrukte woordenboeken, die strengere selectieregels moeten aanwenden om
hanteerbaar te blijven. Bovendien kwam in een aantal gevallen het woord wel voor in Van Dale of Prisma, maar
niet in de precieze betekenis(sen) die het ANW onderscheidt. In dit geval moest bepaald worden of de
algemenere betekenis in het PHWN of de GVD de lading van de gedetailleerdere betekenis(sen) in ANW dekt. De
zes betekenissen die het ANW bijvoorbeeld voor het werkwoord snokken vermeldt, kunnen in Prisma onder twee
betekenissen worden ondergebracht. Zo omvat de betekenis “rukken (aan)” uit Prisma de betekenissen “rukken
aan iets”, “van zaken: rukken aan iets” en “iets van een plaats rukken” uit het ANW; en kunnen de ANWbetekenissen “met rukken bewegen" en "iets met rukken bewegen” onder de Prismabetekenis “rukkende of
schokkende bewegingen (doen) maken” worden ondergebracht. Betekenissen uit het ANW die echter niet onder
de algemenere beschrijving uit Prisma of Van Dale vallen, worden als afwezig gemarkeerd. Zo is de zesde
betekenis van snokken uit het ANW (“trekken aan een sigaret”) te afwijkend om onder de twee basisbetekenissen
uit Prisma te vallen en krijgt dus het label afwezig in Prisma. Uiteraard is het oordeel over de gelijkheid van
bepaalde woord-betekenisparen in de verschillende woordenboeken enigszins voor discussie vatbaar en deels
subjectief. Van de woord-betekenisparen die wel in het PHWN en/of Van Dale voorkwamen werd vervolgens
nagegaan of, en zo ja welk label ze krijgen. Woorden zonder label10 kregen de markering ‘gn label’, woorden met
een label krijgen het exacte label uit het respectievelijke woordenboek. Alle resultaten van onderzoeksfase 1 en
2 zijn in bijlage 1 terug te vinden.
2.1.2 Methodologische kwesties in de verschillende woordenboeken
2.1.2.1 Het ANW
Het Algemeen Nederlands Woordenboek is “een corpusgebaseerd, digitaal woordenboek van het eigentijdse
Nederlands in Nederland en Vlaanderen.” 11 Net zoals het Prisma Handwoordenboek Nederlands wil het ANW
beide natiolecten van het Nederlands gelijkwaardig behandelen, door niet enkel wat Belgisch Nederlands maar
ook wat Nederlands Nederlands is te labelen (Colman 2009: 7). De labels ‘(vooral) BN’ en ‘(vooral) NN’ worden
hier gebruikt om respectievelijk de Belgisch Nederlandse en Nederlands Nederlandse woordenschat te
markeren. Merk op dat het ANW geen onderscheid maakt tussen woorden die eigen zijn aan de
Nederlandse/Belgische cultuur (zogenaamde cultuurgebonden items) en woorden die eigen zijn aan de
Nederlandse/Belgische taalvariëteit. Ook wordt nergens aangegeven of de gelabelde items uitsluitend in één
10
Dit wil zeggen: labels die een regionale, diachrone en of pragmatische beperking inhouden, met domeinsrestricties (zoals
‘medisch’ of ‘juridisch’) werd geen rekening gehouden.
11 http://anw.inl.nl/show?page=help
37
natiolect voorkomen (‘NN’/’BN’) of dat het veeleer om een natiolectische tendens gaat (‘vooral NN’/’vooral BN’).
In dat opzicht is de labeling in het ANW minder nauwkeurig dan bijvoorbeeld in Prisma.
Voor de labeling van natiolectismen heeft het ANW zich op twee domeincorpora binnen het algemene ANWcorpus gebaseerd. Het Domeinencorpus Nederland bevat teksten van Nederlandse oorsprong voor 1341
domeinen; het Domeinencorpus België bevat Belgische teksten voor 1307 domeinen. Op basis van deze
deelcorpora werd bepaald welke woorden en uitdrukkingen enkel of voornamelijk in Belgische en welke enkel
of voornamelijk in Nederlandse teksten worden gebruikt. Deze corpora zijn afgesloten en worden niet verder
aangevuld.12
2.1.2.2 Prisma Handwoordenboek Nederlands
Het Prisma Handwoordenboek Nederlands is uniek in het opzicht dat het het enige gedrukte woordenboek is dat
het Belgisch en het Nederlands Nederlands op gelijkwaardige manier labelt. In navolging van de vorige edities
van Prisma worden Belgisch Nederlandse items gemarkeerd met het label ‘BN’. Naast dit natiolectische label,
wordt het label ‘in België’ gebruikt voor cultuurgebonden items. In totaal werden zo’n 3500 items op die manier
gelabeld, gebaseerd op de Belgisch Nederlandse woordenschat zoals door het RBBN aangegeven. De zeven
categorieën die in het RBBN onderscheiden worden, worden in Prisma gereduceerd tot vier grote klassen. Deze
worden schematisch in onderstaande tabel weergegeven.
label
verklaring
BN
“woorden en uitdrukkingen die alleen in België worden gebruikt en die daar
algemeen gebruikelijk zijn” (PHWN 2012: 6)
“woorden en uitdrukkingen die alleen in België worden gebruikt, maar die een
gebruiksbeperking vertonen […]. Hieronder vallen woorden die vooral of uitsluitend
in gesproken of geschreven taal voorkomen, die tot een bepaald domein behoren of
die vooral door een bepaalde sociale groep worden gebruikt.” (PHWN 2012: 6)
“woorden en uitdrukkingen die weliswaar typisch Belgisch-Nederlands zijn, maar die
een tegenhanger hebben die in Nederland gebruikelijk is én die eveneens in België
voorkomt […]. Dat label komt vrij vaak voor, omdat het gebruik van Nederlandse
varianten decennialang in België gepropageerd werd. Daardoor kennen en gebruiken
heel wat Belgen naast het typische Belgisch-Nederlandse woord vaak ook het
Nederlands-Nederlandse of het algemene equivalent. Het verschil met de eerste
groep is dat de Nederlands-Nederlandse tegenhanger daar niet bestaat of in België
niet of nauwelijks bekend is.” (PHWN 2012: 6)
“woorden of uitdrukkingen die oorspronkelijk Belgisch-Nederlands zijn, maar die nu
ook wel in Nederland worden gebruikt” (PHWN 2012: 7)
BN + beperkend label
BN ook
vooral BN
Tabel 4: Gebruikte labels in Prisma voor Belgisch Nederlandse items.
De labeling van Nederlands Nederlandse termen is nieuw ten opzichte van vorige edities van het Prisma
Handwoordenboek Nederlands. In totaal werden zo’n 5000 items met een ‘NN’ label gemarkeerd. Daarnaast
wordt ook het label ‘in Nederland’ gebruikt voor cultuurgebonden items. In navolging van de Belgisch
Nederlandse woordenschat worden ook hier vier groepen onderscheiden.
12
idem
38
label
verklaring
NN
“woorden en uitdrukkingen die alleen of in uitgesproken mate in Nederland worden
gebruikt en daar algemeen gebruikelijk zijn” (PHWN 2012: 7)
“woorden of uitdrukkingen die oorspronkelijk Nederlands-Nederlands zijn, maar die
ook in België ingang vinden” (PHWN 2012: 7)
“woorden en uitdrukkingen met een NN- of vooral NN-label die een
gebruiksbeperking vertonen” (PHWN 2012: 8)
“woorden en uitdrukkingen die een typisch Nederlands-Nederlandse tegenhanger
hebben naast een in het hele taalgebied gebruikelijke variant” (PHWN 2012: 8)
vooral NN
NN ook
NN / vooral NN +
beperkend label
Tabel 5: Gebruikte labels in Prisma voor Nederlands Nederlandse items.
In tegenstelling tot de BN-woordenschat, waar een beroep kon worden gedaan op het RBBN-bestand voor de
correcte labeling van items, zijn er voor de Nederlands Nederlandse items geen empirische data voor handen.
De redactie van Prisma heeft dus een “afweging” (PHWN 2012: 8) gemaakt van welke woorden wel en niet tot
het Nederlands Nederlandse lexicon behoren. Bij onzekerheid onder de redactieleden werd gebruik gemaakt van
frequentiegegevens op het internet. PHWN (2012: 8) merkt echter terecht op dat deze labeling in zekere mate
subjectief is en dat de labeling van NN-items dus voor verfijning en verbetering vatbaar is.
2.1.2.3 Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal
Over de labeling van regionaal beperkte woorden is Van Dale zeer beknopt. Het woordenboek vermeldt in de
inleiding de labels ‘gewestelijk’ om dialectwoorden te markeren en ‘Belgisch Nederlands’ om woorden die enkel
tot de Belgisch Nederlandse standaardtaal behoren, aan te duiden. Aan dit laatste label kan een extra restrictie
worden toegevoegd als het bijvoorbeeld om een spreektalige variant gaat. Het is echter niet duidelijk op basis
van welke criteria de toekenning van de labels is gebeurd.
Bovendien beperkt Van Dale zich in tegenstelling tot de andere woordenboeken tot de labeling van de Belgisch
Nederlandse woordenschat. Woorden die enkel in Nederland worden gebruikt, krijgen geen natiolectisch label.
In de volgende editie van Van Dale, die in het najaar van 2015 zal verschijnen, zal dit wel gebeuren. De redactie
zegt hierover in schriftelijke correspondentie: “Na het verschijnen van de huidige, veertiende druk van de Grote
van Dale in 2005 heeft de redactie veel tijd besteed aan het labelen van typisch Nederlandse termen. Ook de
labeling van de Belgisch-Nederlandse items is herzien en uitgebreid.”
39
2.1.3 Resultaten
2.1.3.1 Algemeen overzicht
OMVANG VAN DE BN-WOORDENSCHAT
IN DE VERSCHILLENDE WOORDENBOEKEN
VANDALE
449
PRISMA
OMVANG VAN DE NN-WOORDENSCHAT IN DE
VERSCHILLENDE WOORDENBOEKEN
271
279
PRISMA
420
441
ANW
ANW
720
0
217
200
400
aanwezig
600
637
0
afwezig
200
400
aanwezig
afwezig
600
Figuur 5: Omvang van de BN-woordenschat en de NN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.
AFWEZIG
ANW
PHWN
GVD
AANWEZIG
MET LABEL
ZONDER LABEL
ABSOLUTE CIJFERS
0
720
720
0
PROCENT
-
100%
100%
-
ABSOLUTE CIJFERS
441
279
200
79
PROCENT
61%
39%
72%
28%
ABSOLUTE CIJFERS
271
449
219
230
PROCENT
38%
62%
49%
51%
Tabel 6: Omvang van de gelabelde BN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.
AFWEZIG
ANW
PHWN
AANWEZIG
MET LABEL
ZONDER LABEL
ABSOLUTE CIJFERS
0
617
617
0
PROCENT
-
100%
100%
-
ABSOLUTE CIJFERS
401
216
103
113
PROCENT
65%
35%
48%
52%
Tabel 7: Omvang van de gelabelde NN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.
Bovenstaande tabellen en grafieken geven een overzicht van de omvang van de Belgisch en Nederlands
Nederlandse woorden in de verschillende woordenboeken in verhouding tot het ANW, en geven daarnaast ook
aan hoeveel van de natiolectische woorden uit het ANW ook in Prisma en Van Dale een label krijgen. In
onderstaande paragrafen worden de woordenboeken afzonderlijk behandeld. Daarna worden enkele algemene
en vergelijkende vaststellingen gedaan.
40
2.1.3.2 Het ANW
In het Algemeen Nederlands Woordenboek werden in totaal 720 woord-betekenisparen met het label ‘(vooral)
in België’ gedetecteerd en 617 woord-betekenisparen met het label ‘(vooral) in Nederland’. 13 Deze gelabelde
woorden vormen het vertrekpunt voor de vergelijking met de andere woordenboeken.
2.1.3.3 Prisma Handwoordenboek Nederlands
label
cijfer
BN
BN + BEPERKEND LABEL
BN, SPREEKTAAL
BN, VERO.
BN, FORMEEL
BN, HISTORISCH
BN, M.G.
BN, SCHRIJFTAAL
BN, STUD.
BN OOK
BN OOK,
totaal
72
59
51
3
1
1
1
1
1
in België;
7%
Labels in Prisma
vooral BN;
1%
BN; 36%
BN ook; 24%
48
46
1
BN +
beperkend
label; 29%
SPREEKTAAL
BN OOK, VOORAL
1
SPREEKTAAL
VOORAL BN
1
14
6
IN BELGIË
NIET-NATIOLECTISCH LABEL
VERO.
M.G.
VROEGER
TOTAAL
nietnatiolectisch
label; 3%
Figuur 6: BN-labels in Prisma.
3
2
1
200
Tabel 8: BN-labels in Prisma.
Van de 720 BN-items die in het ANW voorkomen, staan er slechts 279 in Prisma, waarvan 72% ook daadwerkelijk
een label krijgt. Over iets meer dan één vierde van de zogenaamde BN-woorden is er dus geen eensgezindheid.
Dit betekent echter niet dat het ANW een groter aantal woordbetekenisparen een BN-label toekent dan Prisma,
daarvoor moeten we kijken naar de verhouding tussen het aantal betekenissen met een BN-label en het totale
aantal betekenissen. Prisma verklaart in totaal 90 500 woordbetekenissen in het woordenboek, waarvan 3 108
een BN-label krijgen: 3.4% van de Belgisch Nederlandse woordbetekenissen wordt dus gelabeld. Bij het ANW is
dat 3.9%; de relatieve hoeveelheid BN-woorden is dus voor beide woordenboeken min of meer gelijk.
De woorden die het ANW Belgisch Nederlands noemt, krijgen in Prisma achttien verschillende labels, die in de
vier hierboven vermelde groepen kunnen worden ingedeeld. De grootste groep omvat de BN-woorden (72
items), gevolgd door de BN-woorden met een beperkend label (59) en de ‘BN, ook’-woorden (48). Van de ‘vooral
BN’-woorden werd slechts één attestatie gevonden. BN-woorden met een beperkend label kunnen op hun beurt
13
Resultaat vastgesteld in september 2013, de huidige resultaten liggen hoger door de voortdurende uitbreiding en
bijwerking van het woordenboek.
41
in zeven subgroepen worden opgedeeld, waarvan ‘BN, spreektaal’ veruit de grootste is (51 resultaten). Daarnaast
komen nog andere restricties voor als ‘verouderd’ (3), ‘formeel’ (1), ‘historisch’ (1), ‘minder gebruikt’ (1),
‘schrijftaal’ (1) en ‘studententaal’ (1). Een minderheid van de door het ANW als BN-woorden beschouwde items,
krijgt in Prisma een label dat geen natiolectische, maar temporele of pragmatische restrictie omvat. Hieronder
vallen ‘verouderd’ (3), ‘minder gebruikt’ (2) en ‘vroeger’ (1). Over het algemeen echter zijn het ANW en Prisma
het echter eens over de labeling van de Belgisch Nederlandse woordenschat: 180 van de 200 woorden krijgen in
beide woordenboeken het label Belgisch Nederlands en nog een 14 andere het label ‘in België’. Toch is Prisma
niet altijd consequent in het labelen van bepaalde items. Zo krijgt het woord franskiljon een BN-label, terwijl het
daarvan afgeleide adjectief franskiljons geen label krijgt.
label
cijfer
NN
NN + BEPERKEND LABEL
NN, SPREEKTAAL
NN, VROEGER,
totaal
43
9
6
2
Labels in Prisma
in Nederland;
39%
niet-natiolectisch label;
2%
SPREEKTAAL
NN, VROEGER
0
9
40
VOORAL NN
IN NEDERLAND
IN NEDERLAND,
NN; 42%
1
NN OOK
38
2
vooral NN; 9%
VROEGER
NIET-NATIOLECTISCH LABEL
VERO.
TOTAAL
2
2
NN +
beperkend
label; 8%
Figuur 7: NN-labels in Prisma.
103
Tabel 9: NN-labels in Prisma.
Van de NN-woordenschat uit het ANW komt slechts 35% voor in het Prisma (216 van de 617) en krijgt iets minder
dan 50% een label. In tegenstelling tot bij het Belgisch Nederlands is hier wel een groot verschil tussen het ANW
en Prisma wat de relatieve omvang van de NN-woorden betreft: 4.7% van de totale woorden in Prisma krijgt een
NN-label, tegenover slechts 2.3% in het ANW.
Ook bij de Nederlands Nederlandse woordenschat is de categorie met een ‘NN’ label het grootst (43 attestaties).
Opvallend is echter dat de ‘NN ook’-categorie hier volledig ontbreekt en dat de cultuurgebonden items bijna de
helft van het aantal woorden met een Nederlands karakter beslaat. NN-woorden met een beperkend label
omvatten hier slechts twee verschillende restricties (‘spreektaal’ en ‘vroeger’) die eventueel met elkaar
gecombineerd kunnen worden. De niet-natiolectische woordenschat blijft beperkt tot verouderde woorden (2
attestaties). Dit betekent dat het ANW en Prisma het over maar liefst 101 van de 103 termen eens zijn wat de
markering van het Nederlands Nederlandse karakter betreft. Ook hier is de labeling echter niet altijd consequent
in Prisma: het prefix elfsteden- krijgt geen label, terwijl Elfstedentocht het label ‘in Nederland’ krijgt.
42
2.1.3.4 Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal
label
ALGEMEEN BN
BN, NIET ALGEMEEN
GEWESTELIJK
BN, SPREEKTAAL
BN
IN BELGIË
VEROUDERD
BN, WEINIG GEBRUIKT
WEINIG GEBRUIKT
BN, VEROUDERD
GEWESTELIJK, BN, SPREEKTAAL
NIET ALGEMEEN
ARCHAÏSCH BN, NIET ALGEMEEN
BN, INFORMEEL
BN, STUDENTENTAAL,
GVD
In Van Dale komt 62% procent van de BN-woorden uit het ANW voor,
64
37
30
27
24
12
6
5
4
3
3
3
1
1
1
waarvan 49% een label krijgt. De woorden die door het ANW Belgisch
1
1
1
‘verouderd’ en ‘verouderd, gewestelijk’ niet altijd duidelijk. Nog andere
VEROUDERD
BN, STUDENTENTAAL
VOLKSTAAL, BN, SPREEKTAAL
VOLGENS BELGISCHE
IN HET BELGISCHE
VAN BELG. INSTELLINGEN EN
LITERAIRE TAAL
TOTAAL
Tabel 10: BN-labels in Van Dale.
(64 resultaten), gevolgd door ‘BN, niet algemeen’ (37 resultaten) en
‘gewestelijk’ (30 resultaten). Vaak worden verschillende labels met
elkaar gecombineerd: zo komt ‘BN’ onder meer voor in combinatie met
‘algemeen’, ‘niet algemeen’, ‘spreektaal’, ‘weinig gebruikt’, ‘verouderd’;
en komen ook ‘gewestelijk’ en ‘BN’ bij eenzelfde woord voor. De
grenzen tussen deze labels zijn vaak zeer vaag en voor discussie vatbaar.
Zo is het verschil tussen ‘BN, verouderd’, ‘archaïsch BN, niet algemeen’,
labels zijn ronduit verwarrend: is een woord als ajuin, dat het label
standaardtaal of niet? Ook bij woorden die eigen zijn aan de Belgische
1
1
label ‘in België’, maar soms wordt enkel het specifieke domein waarin
1
1
230
arbeidsrecht’ of ‘van Belgische instellingen en diensten’). Nog andere
DIENSTEN
VEROUDERD, GEWESTELIJK
een overzicht: Tabel 10). Het meest voorkomende label is ‘algemeen BN’
1
1
STAATSBESTEL
INFORMEEL
vierentwintig verschillende labels of labelcombinaties toegekend (voor
‘gewestelijk, BN, spreektaal’ krijgt nu aanvaardbaar in de gesproken
ARBEIDSRECHT
HISTORISCH
Nederlands bestempeld worden, krijgen in de Grote Van Dale maar liefst
cultuur is er geen eensgezindheid. Meestal krijgen deze woorden het
ze worden gebruikt vermeld (bijvoorbeeld ‘volgens Belgische
cultuurgebonden woorden krijgen helemaal geen label, maar hun
Belgische karakter wordt dan in de woordverklaring aangegeven. Over
het algemeen kunnen we stellen dat de labels in Van Dale weinig
verhelderend en soms ronduit verwarrend werken en dat ook de classificatie in verschillende categorieën voor
verbetering vatbaar is.
2.1.3.5 Bespreking
Van de Belgisch Nederlandse woorden die in het ANW staan komt ongeveer 39% voor in Prisma en 62% in Van
Dale. Van de Nederlands Nederlandse woordenschat komt 35% voor in Prisma. Van Dale werd hier buiten
beschouwing gelaten omdat dit woordenboek geen Nederlands Nederlands labelt. Deze cijfers liggen binnen de
verwachtingen: de omvang van het Prisma Handwoordenboek is, zoals de titel aangeeft, veel geringer dan de
omvang van de Grote Van Dale. Belangrijker is echter het percentage BN- en NN-woorden dat beide
woordenboeken overeenstemmend met het ANW een natiolectisch label geeft. Hier scoort Prisma veel beter:
72% van de door het ANW Belgisch Nederlands gemarkeerde woorden krijgt een label, tegenover 49% in Van
Dale. Van deze woorden krijgt in Prisma nog eens 97% een label dat naar de Belgische identiteit van het woord
verwijst (de rest omvat een niet-natiolectische beperking zoals ‘verouderd’), terwijl de gelabelde woorden in Van
Dale slechts in 80% van de gevallen het Belgische karakter vermeldt. Ook deze resultaten voldoen aan de
verwachtingen: Prisma stelt de nauwkeurige labeling van beide natiolecten voorop als één van de belangrijkste
43
doelstellingen van het woordenboek; Van Dale daarentegen besteedt hier geen bijzonder aandacht aan. Niet
alleen kwantitatief overtreft Prisma Van Dale in de labeling, er zijn ook grote kwalitatieve verschillen. De labels
in Prisma worden duidelijk onderscheiden in vijf categorieën die elk uitgebreid verklaard worden. Bovendien
geeft de redactie duidelijk aan waarop deze labels gebaseerd zijn (het RBBN). Van Dale daarentegen schept
nergens duidelijkheid over de gebruikte labels, wat het voor de gebruikers moeilijk maakt deze correct te
interpreteren. Ook geeft Van Dale niet aan waarop de labeling gebaseerd is. Bovendien onderscheidt Van Dale
een enorme hoeveelheid labels, met vaak vage grenzen.
De omvang van de BN- en de NN-woordenschat in het ANW is ongeveer even groot: er komen een honderdtal
minder woordbetekenisparen met het NN-label voor dan met het BN-label. Opvallend is echter dat er bij de
Belgisch Nederlandse woordenschat een grotere eensgezindheid is in het labelen tussen ANW en Prisma dan bij
de Nederlands Nederlandse woordenschat: 72% van de BN-woorden krijgt in Prisma een label, tegenover slechts
48% van de NN-woorden. Dit kan op verschillende manieren verklaard worden. Ten eerste is er een gebrek aan
adequate middelen om de NN-woordenschat te onderscheiden van de rest. Terwijl Prisma voor de BN-woorden
nog een beroep kon doen op het RBBN, zijn er voor de labeling van NN-woorden geen directe bronnen voor
handen. De woordenboekredacteurs moeten hiervoor veeleer op hun taalgevoel berusten, wat de resultaten
enigszins subjectief en betwistbaar maakt. Het ANW, dat zich voor de labeling op respectievelijk Belgische en
Nederlandse corpora baseert, heeft dus betere bronnen voorhanden en kan dus een betrouwbaarder beeld
schetsen. Ten tweede kan de verschillende taalsituatie in Vlaanderen en Nederland een rol hebben gespeeld.
Terwijl in Vlaanderen de kloof tussen de norm en de praktijk veel groter is, leunt de gesproken taal in Nederland
veel dichter bij de standaardtaal aan. In Vlaanderen dient een scala aan dialecten, regiolecten en tussentaal vaak
ter vervanging van de standaardtaal in gesproken communicatie. De discrepantie tussen de norm en de praktijk
is er een veel bestudeerd en bediscussieerd onderwerp binnen de taalkunde. Dit leidt tot een groter bewustzijn
en dus betere labeling van niet-standaardtalige taalvormen dan in Nederland. Op een gelijkaardige manier kan
ook het grotere aantal labels dat nodig is om de Belgisch Nederlandse woordenschat te beschrijven, verklaard
worden. De grenzen tussen standaardtaal, tussentaal, regiolect en dialect zijn niet altijd duidelijk en ook voor de
gesproken taal kunnen andere normen gelden dan voor schrijftaal. Om al deze nuances in woordenboeken op te
kunnen nemen, is er nood aan een uitgebreid repertoire labels. Anderzijds is het ook mogelijk dat de gebruikte
labels voor de NN-woorden onvoldoende zijn, en dat er verdere subclassificaties nodig zijn, die door een gebrek
aan een uitgebreide beschrijving van de NN-woordenschat verborgen blijven. Tot slot kan ook de nog steeds
geldende invloed van het Nederlands Nederlands als norm voor het hele Nederlandse taalgebied een rol hebben
gespeeld. Het is mogelijk dat heel wat woorden die in België onbekend of ongebruikelijk zijn, geen NN-label
krijgen doordat veel woordenboekredacteurs –vaak wellicht onbewust- nog steeds een noordelijke norm
hanteren. Het is dus moeilijk na te gaan of en hoeveel de Belgisch Nederlandse woordenschat daadwerkelijk
groter is dan de Nederlands Nederlandse. Vermoedelijk is deze eerste groter, maar door onderrapportering van
het Nederlands Nederlands is de kloof wellicht minder groot dan op het eerste zicht lijkt.
44
2.2 De lexicografische behandeling van BN- en NN-woordenschat in verschillende
woordenboeken
2.2.1 Opzet en methode
Niet alleen de mate waarin de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat correct en nauwkeurig
gelabeld wordt, bepaalt de kwaliteit van een woordenboek voor het hele Nederlandse taalgebied, ook de mate
waarin deze items correct gedefinieerd worden en de mate waarin naar natiolectische tegenhangers wordt
verwezen, spelen een grote rol. Martin (2001) stelt hiervoor een uitgebreide beschrijving op die aangeeft op
welke manier de verschillende Belgisch Nederlandse items in woordenboeken aan bod moeten komen. Hij maakt
hiervoor gebruik van de acht categorieën uit zijn model ter beschrijving van natiolectismen (zie Martin 2001):
cultuurgebonden items, lexicale leemtes, pragmatisch verschillende lexemen, valse-vriendenparen, synoniemen,
contextuele synoniemen, vrije varianten en contextuele varianten. De vereiste informatie in woordenboeken
voor elk van deze categorieën wordt op het schema op de volgende bladzijde weergegeven telkens voorzien van
een voorbeeld.
Om na te gaan in welke mate de woordenboeklemma’s van de BN-woordenschat aan Martins eisen voldoen,
werden uit elk van de drie woordenboeken alle Belgisch Nederlandse items geselecteerd die in het RBBN
voorkomen. Voor elk van deze items werd vervolgens nagegaan welke categorie ze in het RBBN krijgen
toebedeeld: cultuurgebonden item, niet-gelexicaliseerde variant, unieke variant, vrije alternant, alternant met
restricties, omgangstalige variant en substandaardvorm. De categorieën in het RBBN verschillen echter lichtelijk
van de categorieën zoals door Martin (2001) opgesteld. Om de lexicografische beschrijving van de BNwoordenschat mogelijk te maken, werden de RBBN-categorieën aan de categorieën uit Martin (2001) gelinkt.
Het schema in figuur 8 toont op welke manier beide systemen aan elkaar gekoppeld kunnen worden.
RBBN
Martin 2001
cultuurgebonden items
cultuurgebonden items
niet gelexicaliseerde varianten
lexicale leemte
valse vrienden
unieke varianten
synoniem
vrije alteranten
vrije varianten
alternanten met restricties
contextuele synoniemen
omgangstalige variant
pragmatisch verschillend lexeem
substandaardvormen
contextuele varianten
Figuur 8: Omwerking van Martins (2001) categorieën naar de RBBN-categorieën.
45
LABEL
DEFINITIE
VERWIJZING
A
categorie
CULTUURGEBONDEN ITEM
→ met tegenhanger
geocultureel label
onderlinge
verwijzing
B
→ zonder tegenhanger
geocultureel label
parafraserende
definitie
parafraserende
definitie
natiolectisch label
parafraserende
definitie14
n.v.t.
1.
2.
UNIEKE NATIOLECTISCHE
LEXICALISERING
ANDERE KENM.
schepen (in B.): lid van het dag. bestuur
van […] (in N. ≈ wethouder)
wapenstilstand (in B.) officiële feestdag in België n.a.v. de wapenstilstand
gesloten aan het einde van WOI
vluchtmisdrijf (BN): het doorrijden na
een ongeval
n.v.t.
3.
VALSE- VRIENDENPAAR
natiolectisch label
parafraserende
definitie
n.v.t.
volgen op elkaar in
polyseem of
homoniem
4.
PRAGMATISCH VERSCHILLEND
natiolectisch label
parafraserende
definitie
n.v.t.
labeling in één
datacategorie voor
beide natiolecten
ITEM
5.
SYNONIEMENPAAR
natiolectisch label
parafraserende
definitie
onderlinge
verwijzing
6.
VRIJE NATIOLECTISCHE
natiolectisch label
parafraserende
definitie
verwijzing van
minder naar meer
algemene variant
natiolectisch label
geen parafraserende
definitie
natiolectisch label
geen parafraserende
definitie
verwijzing / verwijsdefinitie naar
algemenere variant
of neutraal
synoniem
verwijzing / verwijsdefinitie naar
algemenere variant
of neutraal
synoniem
VARIANT
7.
CONTEXTUELE NATIOLECTISCHE
VARIANT
8.
CONTEXTUEEL NATIOLECTISCH
SYNONIEM
VOORBEELD
lopen
1. (NN): zich met de benen
voortbewegen
2. (BN): zich op de benen snel
voortbewegen
valies (NN: vero.; BN: inf.): koffer
enkel (schrijftalig, behalve in BN):
alleen, slechts
dieetwinkel (BN): 1. winkel waar
(alleen) zuivere natuurproducten
verkocht worden (NN: reformhuis)
reformhuis (NN): 1. winkel waar […]
(BN: dieetwinkel)
rondpunt (BN): rond verkeersplein
waarop een aantal wegen uitkomt (syn.
rotonde)
rotonde: rond verkeersplein […]
nonkel <BN, omgangstaal voor> oom
oom …
nonk <BN, kindertaal voor> nonkel,
oom
kine (BN, inf.) verkorting van →
kinesitherapie
kinesist (BN, inf.) → kinesitherapeut
kinesitherapeut (BN): gediplomeerd
deskundige […] (NN: fysiotherapeut)
Tabel 11: Verschillende soorten natiolectismen en hun lexicografische behandeling (naar: Martin 2001).
14
Geen maakwoordsynoniem om de illusie van een tegenhanger te vermijden.
46
De cultuurgebonden items uit het RBBN komen overeen met de cultuurgebonden items in Martin (2001).
Hetzelfde geldt voor de niet-gelexicaliseerde varianten (RBBN) en de lexicale leemtes (Martin 2001) en de vrije
alternanten (RBBN) en de vrije varianten (Martin 2001). De overige categorieën zijn minder eenduidig aan elkaar
te linken. De unieke varianten uit het RBBN kunnen zowel overeenstemmen met de synoniemen uit Martin
(2001) (meest gewone analyse), maar kunnen daarnaast ook valse vrienden zijn. Dat bewijst een woord als
fysiotherapeut, dat in beide naties voorkomt met een verschillende betekenis, en dat door het RBBN een ‘unieke
variant’ genoemd wordt. Deze woorden zijn dan uniek in die zin dat de koppeling van een bepaalde woordvorm
aan een bepaalde betekenis uniek is voor een bepaald natiolect. De alternanten met restricties en de
omgangstalige varianten kunnen elk zowel met de contextuele synoniemen als met de contextuele varianten
vergeleken worden. Het enige verschil tussen deze laatste twee is dat bij de synoniemen één woord in natiolect 1
correspondeert met één ander woord in natiolect2, terwijl bij de varianten één woord in natiolect1
correspondeert met twee varianten in natiolect2 waarbij één van beide varianten op een bepaalde manier
gerestringeerd is. De substandaardvormen kunnen door hun niet-standaardtalige karakter niet aan één van
Martins categorieën gelinkt worden.
In Tabel 12 worden de eisen voor de lexicografische behandeling van natiolectismen volgens Martin (2001) zo
omgewerkt dat ze voor de categorieën van het RBBN kunnen worden gebruikt. Onderstaande wijzigingen werden
hierbij doorgevoerd. De synoniemen en de valse vrienden werden samengebracht onder de ‘unieke varianten’;
de ‘pragmatisch verschillende lexemen’ werden verwijderd en de ‘contextuele synoniemen’ en ‘contextuele
varianten’ werden vervangen door ‘alternanten met restricties’ en ‘omgangstalige varianten’. Aangezien de
behandeling van de contextuele synoniemen en contextuele varianten identiek is, is er geen nood aan verdere
onderscheidingen binnen de ‘alternanten met restricties’ en ‘omgangstalige varianten’. Tot slot werd de
categorie ‘substandaardvormen’ aan het schema toegevoegd. Deze groep krijgt dezelfde behandeling als de
omgangstalige varianten met dit verschil dat hier naast een natiolectisch label ook een label dat op het nietstandaardtalige karakter wijst, moet worden toegevoegd.
47
LABEL
DEFINITIE
VERWIJZING
B
categorie uit RBBN
CULTUURGEBONDEN ITEM
→ met tegenhanger
→ zonder tegenhanger
geocultureel label
geocultureel label
parafraserende definitie
parafraserende definitie
2.
NIET-GELEXICALISEERDE
natiolectisch label
parafraserende definitie15
onderlinge
verwijzing
n.v.t.
n.v.t.
1.
A
VARIANTEN
3.
UNIEKE VARIANTEN
A
B
→ valse vrienden
→ synoniemen
natiolectisch label
natiolectisch label
parafraserende definitie
parafraserende definitie
4.
VRIJE ALTERNANTEN
natiolectisch label
parafraserende definitie
5.
ALTERNANTEN MET
natiolectisch label
geen parafraserende
definitie
RESTRICTIES
6.
OMGANGSTALIGE VARIANTEN
natiolectisch label
geen parafraserende
definitie
7.
SUBSTANDAARDVORMEN
natiolectisch label +
substandaardlabel
geen parafraserende
definitie
n.v.t.
onderlinge
verwijzing
verwijzing van
minder naar meer
algemene variant
verwijzing / verwijsdefinitie naar
algemenere variant
of neutraal
synoniem
verwijzing / verwijsdefinitie naar
algemenere variant
of neutraal
synoniem
verwijzing / verwijsdefinitie naar
algemenere variant
of neutraal
synoniem
Tabel 12: Verschillende soorten natiolectismen en hun lexicografische behandeling omgewerkt naar RBBN.
Vervolgens wordt voor elk geselecteerd BN-woord nagegaan of de beschrijving ervan voldoet aan de
vooropgestelde eisen. Hierbij moeten enkele aspecten in beschouwing worden genomen. Zo schrijft Martin
(2001) dat de vrije alternanten, de alternanten met restricties, de omgangstalige varianten en de
substandaardvormen telkens naar hun (meer algemene) variant moeten verwijzen. Het RBBN vermeldt bij deze
categorieën dan ook telkens een variant. Deze varianten zijn echter niet absoluut: er zijn ook evenwaardige
tegenhangers van de vermelde varianten denkbaar. Vandaar werden woordenboeklemma’s die een andere
variant vermelden dan die in het RBBN ook goedgekeurd. Ten tweede meent Martin (2001) dat omgangstalige
varianten en substandaardvormen geen parafraserende definitie nodig hebben. Toch werden lemma’s die wel
een omschrijving geven voor het woord in kwestie niet afgekeurd, omdat deze informatie geen fout oplevert
maar hooguit overbodig is. De BN-lemma’s die aan alle vooropgestelde eisen voldoen, krijgen in de bijlage de
opmerking ‘OK’. Lemma’s die daarentegen in één of meerdere eisen te kort schieten, krijgen als opmerking de
vereisten die niet voldaan zijn. Voor een overzicht zie bijlage 2.
15
Geen maakwoordsynoniem om de illusie van een tegenhanger te vermijden.
48
2.2.2 Resultaten
A. De cultuurgebonden items
ANW
Prisma
Van Dale
30%
100
%
70%
Totaal
16%
31%
69%
84%
Figuur 9: Lexicografische behandeling van de cultuurgebonden items.
Over het algemeen scoren de cultuurgebonden items slecht: gemiddeld voldoet slechts 16% van het totale aantal
BN-lemma’s aan de eisen zoals door Martin (2001) opgesteld. Het grootste probleem ligt bij het ANW, waar
nergens een onderscheid wordt gemaakt tussen woorden die eigen zijn aan de cultuur van de gemeenschap
waarin ze gebruikt worden (“cultuurgebonden items”) en woorden die eigen zijn aan de taal waarin ze worden
gebruikt (“natiolectische items”). Het ANW gebruikt voor beide categorieën slechts één label (‘(vooral) in België’),
hoewel volgens Martin (2001) een onderscheid tussen unieke woorden en unieke begrippen wenselijk is. Omdat
deze items wel nog steeds een natiolectisch label bevatten, gaat het niet echt om een grote fout, veeleer om een
onnauwkeurigheid. Opvallend is dat het Algemeen Nederlands Woordenboek het wel goed doet wat de
verwijzing naar culturele tegenhangers betreft. Het woord aanpassingsklas verwijst in de definitie als enige
woordenboek naar het Nederlandse semi-equivalent schakelklas. Bij Van Dale en Prisma doet zich hetzelfde
probleem voor als bij het ANW, hetzij in mindere mate. Ook hier krijgen sommige cultuurgebonden items een
natiolectisch in plaats van een geocultureel label. Prisma geeft nochtans in de inleiding aan een onderscheid te
maken tussen cultuurgebonden items (‘in België’) en taalgebonden items (‘BN’), maar lijkt dat in de praktijk niet
altijd te doen. Woorden als alarmbelprocedure, parastataal en zweeppartij, die duidelijk in het Belgische
politieke systeem verankerd zijn, krijgen in Prisma het label ‘BN’, terwijl deze concepten in Nederland
onbestaande zijn. Deze vaststelling is enigszins vreemd aangezien Prisma zich voor de labeling van Belgisch
Nederlandse woorden rechtstreeks op het RBBN heeft gebaseerd. Blijkbaar heeft de redactie ervoor gekozen
niet alle items die in het RBBN onder de categorie ‘cultuurgebonden items’ vallen automatisch een geocultureel
label te geven. Dat hetzelfde probleem zich ook bij Van Dale stelt, hoeft minder te verbazen: hier worden over
het algemeen veel minder eenduidige grenzen gesteld tussen de verschillende gebruikte labels. Een ander
probleem in Van Dale is dat in één enkel geval de parafraserende definitie wordt vervangen door louter een
synoniem (belgicist krijgt de verklaring “unitarist”). Nederlandstaligen uit Nederland die het woord in Van Dale
opzoeken, zijn niet gebaat met een dergelijke verklaring aangezien het volledige concept waarnaar het woord
verwijst hen vreemd is.
49
B. Niet-gelexicaliseerde items
ANW
Prisma
Van Dale
Totaal
8%
24%
23%
38%
76%
62%
92%
77%
Figuur 10: Lexicografische behandeling van de niet-gelexicaliseerde varianten.
De niet-gelexicaliseerde items voldoen gemiddeld in 77% van de gevallen aan de vooropgestelde eisen. Prisma
scoort het best van de drie woordenboeken: hier voldoet maar liefst 92% aan de norm. In één geval (heenmatch)
geeft Prisma een synoniem als definitie, wat volgens Martin (2001) de verkeerde indruk wekt dat het concept
ook in het andere natiolect een tegenhanger kent. In dit geval rijst echter de vraag of het RBBN wel de correcte
categorie heeft toegekend: het concept “eerste wedstrijd in een reeks van twee die op het veld van de
tegenstander wordt gespeeld” is namelijk ook in Nederland bekend en wordt daar met heenwedstrijd
gelexicaliseerd. Dit bewijst Google ook: heenwedstrijd levert 153 000 resultaten op op Nederlandse websites. Als
we dit foutief gecategoriseerde woord dus buiten beschouwing laten, voldoen alle niet-gelexicaliseerde items in
Prisma aan Martins (2001) vereisten. Het ANW scoort met 76% correcte resultaten eveneens goed. Ook hier
krijgen vier items (afpitsen, heenmatch, opvoeder en zonnetent) een synoniem als verklaring maar opnieuw kan
de vraag gesteld worden of het RBBN deze woorden niet fout classificeert. De voorgestelde synoniemen in het
ANW lijken namelijk stuk voor stuk aannemelijk en ook op Google komen deze varianten in grote getale voor.
Opnieuw geldt hier dus eigenlijk een 100% correctheidspercentage als de foutief gecategoriseerde items buiten
beschouwing worden gelaten. Over Van Dale kan hetzelfde gezegd worden: twee items (opdeciemen en
zonnetent) moet eigenlijk als correct worden beschouwd door een foute categorie. Bij perequatie daarentegen
lijkt het opgegeven synoniem niet helemaal correct: “aanpassing” of “verhoging” is te ruim om het concept dat
door het Belgische perequatie wordt uitgedrukt te vatten. Daarnaast geeft Van Dale in één geval (roofing) ook
een verwijzing naar een Nederlands Nederlands equivalent, wat voor niet-gelexicaliseerde items intrinsiek
onmogelijk is. Het is niet geheel duidelijk of dit aan een foute categorisering van het woord roofing als nietgelexicaliseerd item te wijten is, of dat Van Dale hier een verkeerde verwijzing geeft.
50
C. Unieke varianten
ANW
Prisma
3%
4%
97%
96%
Van Dale
10%
90%
Totaal
5%
95%
Figuur 11: Lexicografische behandeling van de unieke varianten.
Gemiddeld beantwoordt slechts 5% van de unieke varianten aan de door Martin (2001) opgestelde normen voor
lexicografische behandeling. In Prisma dalen de cijfers zelfs tot amper 4%, wat overeenkomt met één item in
absolute cijfers. Het grootste probleem is dat heel wat items (14 in totaal) geen parafraserende definitie krijgen,
maar de definitie beperken tot het geven van een NN-variant. Belgische Nederlandstaligen die de betekenis van
bijvoorbeeld het Belgisch Nederlandse bedevaarder opzoeken, zijn niet gebaat bij een dergelijke
betekenisomschrijving. Bovendien krijgt geen van deze NN-synoniemen een label dat op het Nederlands
Nederlandse karakter ervan wijst. Een drietal andere woorden krijgt wel een parafraserende definitie, maar geen
verwijzing naar een NN-variant. Dit vormt dan weer een probleem voor Nederlandstaligen uit Nederland, die de
betekenis van het woord in kwestie wel begrijpen, maar deze niet rechtstreeks kunnen koppelen aan hun eigen
variant. Nog andere woorden (5 in totaal) geven zowel een parafraserende definitie als een verwijzing naar de
gebruikelijke variant in Nederland, maar laten bij het lemma van deze NN-variant het label achterwege en
verwijzen niet naar de BN-variant. Er is dus eenzijdige verwijzing van BN- naar NN-varianten, maar niet andersom.
In één ander geval ontbreekt het lemma van de NN-variant waarnaar bij het BN-woord verwezen wordt. Bij het
ANW treden gelijkaardige problemen op. In één geval wordt de NN-variant als definitie gebruikt, negen items
bevatten geen verwijzing naar de NN-variant en in de gevallen die wel een parafraserende definitie en NNverwijzing geven, omvatten 10 lemma’s van het NN-woord geen label en geen verwijzing naar het Belgisch
Nederlandse equivalent, krijgt 1 lemma wel een NN-label maar verwijst niet naar de BN-variant en ontbreken 8
lemma’s van de NN-variant. In één geval (revisor) wordt in de definitie verwezen naar een ander BN-woord in
plaats van naar het Nederlands Nederlandse equivalent. Slechts één van de unieke varianten voldoet in het ANW
aan alle eisen, namelijk de valse vriend fysiotherapeut. Van Dale scoort het best met in totaal 2 correct
behandelde items (10% van het totaal). De rest vertoont dezelfde gebreken als bij Prisma en ANW met het
bijkomende probleem dat sommige belgicismen geen natiolectisch label bevatten.
51
D. Vrije alternanten
ANW
Prisma
Van Dale
21%
28%
35%
65%
72%
Totaal
43%
57%
79%
Figuur 12: Lexicografische behandeling van de vrije alternanten.
Wat de vrije alternanten betreft zijn er vrij grote verschillen tussen het ANW enerzijds en Prisma en Van Dale
anderzijds. Ongeveer 65% van alle Belgisch Nederlandse woordenboeklemma’s in ANW voldoet aan Martins
(2001) voorschriften. Bij de overige 35% ontbreekt ofwel de verwijzing naar de Nederlandse variant (13 gevallen)
of wordt de variant gebruikt als definitie (10 gevallen). In de andere woordenboeken gelden dezelfde problemen,
hetzij in grotere mate. In Prisma wordt in 33 gevallen de NN-variant gegeven zonder verdere omschrijving.
Hoewel dit niet conform is aan Martins vereisten, vormt dit gebrek aan omschrijving een minder groot probleem
dan bij de unieke varianten, aangezien beide natiolectische varianten in België verondersteld worden gekend te
zijn. Daarnaast geeft Prisma in één geval ook enkel een parafraserende definitie, zonder naar de NN-variant te
verwijzen. In Van Dale treden deze twee gebreken op gelijkaardige wijze op, met als bijkomend probleem dat
hier in twee gevallen een natiolectisch label ontbreekt. In totaal beantwoordt de lexicografische behandeling van
de Belgisch Nederlandse woordenschat in 43% van de gevallen aan Martins (2001) vereisten.
E. Alternanten met restricties
ANW
Prisma
Van Dale
5%
17%
100
%
100
%
Totaal
83%
95%
Figuur 13: Lexicografische behandeling van de alternanten met restricties.
52
De alternanten met restricties voldoen het meest aan Martins (2001) normen. In ANW en Prisma beantwoorden
zelfs alle gevallen aan de vooropgestelde eisen. De enige vereiste is dan ook dat het lemma een verwijzing naar
de meer algemene variant omvat, een parafraserende definitie is niet noodzakelijk. In Van Dale krijgt één woord
geen natiolectisch label en voldoet dus niet aan de voorschriften. Merk op dat de alternanten met restricties de
kleinste groep van de zeven uitmaakt.
F. Omgangstalige varianten
ANW
Prisma
Van Dale
Totaal
7%
14%
22%
78%
16%
86%
84%
93%
Figuur 14: Lexicografische behandeling van de omgangstalige varianten.
De cijfers van de omgangstalige varianten zijn, wat Prisma en Vandale betreft althans, vergelijkbaar met die van
de substandaardvormen. Het verschil tussen beide categorieën is dan ook niet altijd duidelijk en tot op zekere
hoogte arbitrair. Gemiddeld is 84% van de Belgisch Nederlandse lemma’s conform aan Martins (2001)
voorschriften. Bij het ANW ligt dat percentage het laagst (78%), doordat in 12 gevallen de verwijzing naar een
algemenere variant ontbreekt. Deze variant is nochtans cruciaal in de betekenisomschrijving opdat Belgische
sprekers van het Nederlands hun taalgebruik zouden kunnen aanpassen in formele situaties indien ze dat
wensen. Ook in Prisma en Van Dale zorgt hetzelfde probleem voor een foutenpercentage van respectievelijk
14% en 7%. Over het algemeen voldoen de Belgische omgangstalige varianten echter vrij goed (84% gemiddeld)
aan de norm.
E. Substandaardvormen
ANW
Prisma
Van Dale
Totaal
5%
11%
17%
41%
59%
95%
83%
89%
Figuur 15: Lexicografische behandeling van de substandaardvormen.
53
De resultaten voor substandaardvormen verschillen sterk tussen de drie woordenboeken: Prisma en Van Dale
scoren met 83% en 89% zeer goed, terwijl het ANW slechts drie lemma’s (5%) bevat die aan alle eisen voldoen.
Dit komt voornamelijk door het gebrek aan een label dat op het niet-standaardtalige karakter van de woorden
wijst in het ANW. Terwijl in Prisma en Van Dale labels als ‘spreektalig’ en ‘gewestelijk’ bijna altijd op de nietalgemene aard wijzen, gebeurt dat bij het ANW slechts in drie keer met het label ‘(vooral) in de gesproken taal’.
In totaal daalt het gemiddelde op die manier tot 41%. Een ander probleem, dat ook in Prisma en Van Dale
voorkomt, is dat de verwijzing naar een algemenere variant ontbreekt. Toch gebeurt dit in mindere mate dan bij
de omgangstalige varianten, wellicht doordat het niet-standaardtalige karakter van deze woorden duidelijker is
en de vraag om een goed alternatief dus prominenter. Daarnaast ontbreekt in sommige gevallen het
natiolectische label, wat niet geheel fout is, aangezien deze woorden niet meer tot de standaardtaal behoren.
Een label dat naar het dialectale karakter verwijst, volstaat dus; al zou het voor tweedetaalverwervers die het
woordenboek gebruiken, wenselijk zijn te weten of het om een Belgisch of Nederlands dialectwoord gaat. Een
dergelijk substandaard label ontbreekt echter bij twee woorden in Prisma (acajou en bles), wat daar voor een
hogere foutenmarge zorgt in vergelijking met Van Dale.
Totaal
ANW
40%
60%
Prisma
54%
46%
Van Dale
46%
54%
Totaal
55%
45%
Figuur 16: Lexicografische behandeling totaal.
Globaal gezien voldoet nog niet de helft van alle woordenboekenlemma’s van Belgische Nederlandse woorden
aan Martins (2001) voorschriften. Het grootste probleem doet zich voor bij de unieke varianten, waar vaak ofwel
de parafraserende definitie ofwel de verwijzing naar de Nederlands Nederlandse variant ontbreekt. Hetzelfde
geldt voor de vrije alternanten. Het probleem bij de cultuurgebonden items en de substandaardvormen is dan
weer dat het adequate label vaak ontbreekt. De alternanten met restricties en de omgangstalige varianten
scoren het best, mede omdat Martins (2001) vereisten daar veel minder streng zijn.
54
Verbazend genoeg scoort Van Dale, het woordenboek dat bij de labeling van natiolectismen het slechtst scoorde,
hier het best. Dat kan verklaard worden vanuit de omvang van het woordenboek: de gemiddelde lengte van een
lemma is hier veel groter dan bijvoorbeeld in Prisma. Van Dale geeft vaak zowel een parafraserende definitie als
één of meerdere synoniemen, terwijl Prisma zich vaak tot één synoniem ter verklaring beperkt. Ook wat de
labeling van omgangstalige varianten en substandaardvormen betreft scoort Van Dale goed: het uitgebreide
scala aan labels zorgt ervoor dat standaardtalige en niet-standaardtalige Belgische woordenschat beter van
elkaar onderscheiden wordt. Dat het ANW het laagste percentage correcte woordenboeklemma’s bezit, heeft
vooral te maken met een gebrek aan een onderscheid tussen cultuurgebonden en taalgebonden items
(cultuurgebonden items: 0% correct) en het gebrek aan een onderscheidend label tussen standaardtalige en nietstandaardtalige vormen (substandaardvormen: 5% correct). Wat de vrije alternanten betreft doet het ANW het
wel weer goed. Prisma schommelt tussen beide met enerzijds een goede score voor omgangstalige varianten en
substandaardvormen en anderzijds een minder goede score voor unieke varianten en vrije alternanten.
2.3 Conclusie
Er zijn grote verschillen tussen de drie woordenboeken wat de labeling van natiolectismen betreft. Het Prisma
Handwoordenboek scoort –zoals verwacht- steevast beter dan Van Dale, zowel wat kwantitatieve als
kwalitatieve labeling betreft. Toch is –zeker voor het Nederlands Nederlands- de eensgezindheid over de labeling
slechts gering: 72% van de Belgische natiolectismen uit het ANW krijgt een label in Prisma, tegenover 48% van
de Nederlandse natiolectismen. In Van Dale daalt dat cijfer voor het BN zelfs tot 49%. Dit gebrek aan
eensgezindheid blijkt ook als we de relatieve verhouding van de natiolectische woordenschat tot de totale
woordenschat in het woordenboek bekijken. Het Belgisch Nederlands omvat 3.9% van het totaal in het ANW en
3.4% in Prisma. Het Nederlands Nederlands daarentegen bestrijkt 2.3% van de totale woorden in het ANW, in
Prisma maar liefst 4.7%. Hoewel het Prisma Handwoordenboek dus dubbel zoveel Nederlands Nederlandse
woorden bevat, wordt nog steeds de helft van de NN-woorden uit het ANW niet in Prisma erkend. Er is dus met
andere woorden grote onduidelijkheid over de NN-woordenschat. Dat kan aan de dominante status van de
variëteit gekoppeld worden. Het Nederlands uit Nederland is altijd dominant geweest ten opzichte van dat in
België, en wordt/werd dus de vanzelfsprekend als enige correcte taal beschouwd. Verdere analyse van deze
variëteit was dus ook niet nodig wat tot het gebrek van aan een systematische beschrijving heeft geleid.
Dat Prisma vrij goed scoort wat labeling betreft, betekent niet automatisch dat de inhoudelijke behandeling van
de natiolectismen, zoals Martin (2001) voorschrijft, ook hier tot de beste behoort. Integendeel, terwijl het Van
Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal bij de labeling het slechtst scoorde, behaalt het woordenboek
nu de beste score (54%). De resultaten voor de verschillende woordenboeken liggen echter niet zo ver uit elkaar:
het ANW haalt 40%, Prisma 46%. In totaal voldoet nog niet de helft van de lemma’s aan de door Martin (2001)
opgestelde vereisten. Het grootste probleem doet zich voor bij de unieke varianten, waar de verwijzing naar de
natiolectische tegenhanger ofwel ontbreekt ofwel geen label bevat. Ook gebeurt de verwijzing slechts eenzijdig:
BN-woorden verwijzen vaker naar NN-woorden dan andersom. Hieruit blijkt dat het monocentrische standpunt
nog niet volledig uit de woordenboeken is verdwenen. Andere categorieën die het slecht doen zijn de
55
cultuurgebonden items (door een gebrek aan een onderscheid tussen geoculturele en natiolectische labels) en
substandaardvormen (door een gebrek aan een ‘niet-standaardtaal’-label). De alternanten met restricties (95%),
de niet-gelexicaliseerde items (71%) en de omgangsvormen (84%) daarentegen doen het over het algemeen wel
goed. Hoewel de labeling in de woordenboeken –zeker bij Prisma- dus vrij goed is, geldt dat voor de
lexicografische beschrijving van de natiolecten veel minder. De omvang van het woordenboek speelt zeker een
rol, maar ook in kleinere woordenboeken (Prisma) is een meer consequente behandeling van natiolectische
items vereist. Een gelijkaardig onderzoek voor de Nederlands Nederlandse woordenschat kan mogelijk nog een
nieuw licht op deze toestand werpen en zou op een verschillende behandeling van belgicismen en
neerlandicismen kunnen wijzen.
56
3 De aard van de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat
3.0 Inleiding
De status van het Belgisch Nederlands en de verhouding ten opzichte van het Nederlands Nederlands komen
ruim aan bod binnen de literatuur. Ook geven verschillende lijsten en woordenboeken een overzicht van de
woorden die tot het Belgische natiolect behoren en zijn er verschillende classificaties van het BN gemaakt. Over
de aard van het Belgisch Nederlandse en Nederlands Nederlandse lexicon daarentegen is er veel minder
geweten. Hoe zien de BN- en NN-woorden er nu precies uit? En waarin verschilt deze natiolectische
woordenschat van de gemeenschappelijke Nederlandse woordenschat? Dit onderzoeksdeel tracht een eerste
verkennend antwoord te geven op deze vragen. Enkele parameters worden hierbij onderzocht: woordsoort
(substantief, adjectief, werkwoord of tussenwerpsel); bijzonderheden in gebruik (stijl, houding, domein,
frequentie, tijd en medium); woordrelaties (hypo- en hyperoniemen en synoniemen); en tot slot de herkomst
van het woord (inheems, ontlening of andere). Daarnaast bestuderen we ook of het bij de natiolectismen om
unieke woorden of unieke betekenissen gaat. Op die manier proberen we inzicht te krijgen in de manier waarop
natiolectismen zich onderscheiden van het gemeenschappelijke deel van de Nederlandse standaardtaal en
trachten we na te gaan of Belgische natiolectismen zich anders gedragen dan Nederlandse natiolectismen.
Dit onderzoeksdeel is volledig op het ANW gebaseerd. Het voordeel van het ANW is dat er op kenmerken van
woorden (bv. woordsoort, gebruiksbeperkingen, woordrelaties…) kan worden gezocht. Via verschillende
combinaties van zoekfuncties (bv. “woordsoort = substantief” + “taalvariëteit = (vooral) in Nederland”), kan de
correlatie van verschillende factoren worden bekeken. Om correlaties tussen eigenschappen van een woord en
zijn natiolectische status als BN en NN woord vast te stellen, werd gebruikt gemaakt van een automatische chikwadraat test. Bij alle significante resultanten zal de p-waarde en het significantielevel worden vermeld (bv.
p=0.0014 < 0.01). Onderstaande afbeelding toont bij wijze van voorbeeld de significantietest om na te gaan of
het aantal substantieven significant hoger ligt in het Belgisch Nederlands dan in de totale woordenschat:
Figuur 17: Chi-kwadraattest.
57
Het is belangrijk aan te geven dat dit onderzoek op een groter aantal woorden gebaseerd is dan het onderzoek
in deel 216, aangezien dit deel in een latere fase werd onderzocht en de omvang van de natiolectische
woordenschat dan was toegenomen in het ANW. In totaal labelt het woordenboek hier 1100 woorden als
Belgisch Nederlands, en 648 woorden als Nederlands Nederlands. Een deel van deze woorden omvat echter nog
geen betekenisomschrijving en geen woordkenmerken (zogenaamde “woorden met een minimaal profiel”) en
kan dus niet verder worden bestudeerd. Deze woorden werden uit de data geselecteerd: op die manier bleven
1029 BN- en 630 NN-woorden over, op een totaal van 27 69317 woorden.
3.1 Unieke woorden of unieke betekenissen
3.1.1 Opzet en methode
Zijn de items die tot de Nederlands en Belgisch Nederlandse woordenschat behoren uniek in het opzicht dat het
volledige woord met al zijn betekenissen slechts aan één kant van de landsgrens voorkomt of is/zijn enkel één of
meerdere betekenissen van dat woord uniek voor één land, naast één of meerdere gedeelde betekenissen? Om
dit na te gaan werden alle BN- en NN-items18 in het ANW ingevoerd en gecontroleerd op het aantal betekenissen
en het aantal labels. Maatschappijgebonden woorden (zie bijlage 3.1) werden voor dit onderzoeksdeel uit data
geselecteerd, aangezien deze voor de vergelijking tussen BN en NN niet interessant zijn. Alle woorden met
dezelfde vorm worden in het ANW, ongeacht of ze etymologisch gezien verwant zijn of niet, in één artikel
behandeld. Om verdere structuur aan te brengen onderscheidt het ANW vervolgens drie betekenisniveaus:
“koepels”, “kernbetekenissen” en “subbetekenissen”.19 De kernbetekenissen (aangegeven met Arabische cijfers)
omvatten de hoofdbetekenis van een woord, de subbetekenissen (aangegeven met Arabische cijfers na de
komma) bevatten dan ondergeschikte betekenissen aan de hoofdbetekenis. Als verschillende hoofdbetekenissen
echter zo sterk van elkaar verschillen, of als het verschillende woordsoorten betreft, worden deze verder
onderscheiden onder “koepels” (aangegeven door hoofdletters), die overeen lijken te stemmen met
afzonderlijke trefwoorden in schriftelijke woordenboeken. Onderstaand voorbeeld verduidelijkt dit:
Figuur 18: Trefwoordenstructuur in het ANW, een voorbeeld.
16
Tenzij anders vermeld.
De totale woordenschat bedraagt eigenlijk 28 259 woorden, maar ook hier werden de woorden die geen
betekenisomschrijving en woordkenmerken bevatten, uitgefilterd. Daarvoor werd het aantal woorden per woordsoort
(substantief, adjectief, werkwoord, voornaamwoord, telwoord, voegwoord, voorzetsel en bijwoord) opgezocht en opgeteld.
De som van dit aantal (27 693) is dan het totale aantal volledig uitgewerkte lemma’s.
18 De BN- en NN-items uit onderzoekdeel 1 (720 resp. 637).
19 < http://anw.inl.nl/show?page=help_artikelstructuur>
17
58
Bij elk in het ANW ingevoerd woord wordt deze betekenisstructuur vermeld en wordt aangegeven welke
betekenissen een label bevatten.20 Op die manier kunnen drie hoofdcategorieën van elkaar onderscheiden
worden:
1.
Unieke woorden:
Deze artikels bevatten ofwel één enkele betekenis met een label, ofwel meerdere (hoofd- en/of sub-)
betekenissen die allemaal een label krijgen. Dit houdt in dat het volledige woord slechts in één natie
gebruikt wordt.
2.
Unieke betekenissen:
Deze artikels bevatten allemaal meerdere (hoofd- en/of sub-)betekenissen. Het natiolectische label
blijft hier beperkt tot een deel van de betekenissen, de andere betekenissen worden zowel in België als
in Nederland gebruikt. Er zijn verschillende types mogelijk (zie verderop).
3.
Valse vrienden:
Deze artikels bevatten allemaal meerdere (hoofd- en/of sub-)betekenissen. Een deel van de
betekenissen krijgt een NN-label, een ander deel krijgt een BN-label. Daarnaast komen eventueel ook
betekenissen zonder label voor.
3.1.2 Resultaten
Belgisch Nederlands
Nederlands Nederlands
17%
32%
68%
83%
Belgisch Nederlands
Unieke woorden
321
Unieke betekenissen
150
Nederlands Nederlands
Unieke woorden
244
Unieke betekenissen
47
Belgisch en Nederlands Nederlands
Valse vrienden
26
Tabel 13: Unieke woorden en betekenissen.
Figuur 19: Unieke woorden en betekenissen.
1. Unieke woorden
Zowel wat de Belgisch Nederlandse als de Nederlands Nederlandse items betreft, is de groep unieke woorden
het grootst. Deze groep omvat de duidelijkste soort natiolectismen aangezien het volledige woord aan de andere
kant van de landsgrens onbekend is. Opvallend is dat het aandeel unieke woorden veel groter is dan het aandeel
unieke betekenissen in het Nederlands Nederlands in vergelijking met het Belgisch Nederlands. Dat kan verklaard
worden door het hoge aantal cultuurgebonden items (zie 3.3.5). Deze groep is verder minder interessant voor
nader onderzoek.
20
Voor een overzicht: zie bijlage 3.1.
59
2. Unieke betekenissen
BN
NN
De unieke betekenissen representeren respectievelijk 17% en 32%
geen verband
70
29
van de Nederlands en Belgisch Nederlandse woordenschat. Bij deze
wel verband
79
18
categorie is het interessant verder te onderzoeken hoe de unieke
metafoor
20
6
BN-/NN-betekenissen zich tot de andere betekenissen verhouden.
metonymie
39
8
specialisering
8
4
generalisering
12
overig
2
gemeenschappelijke betekenis? Om dit na te gaan, werden alle
onduidelijk
1
betekenissen ingevoerd in het ANW en op hun verwantschap
Tabel 14: Betekenisverbanden tussen de
betekenissen van niet-unieke woorden.
Gaat het om niet-verwante betekenissen of bestaan er metaforische
en
metonymische
onderzocht.
In
relaties
sommige
tussen
gevallen
de
geeft
unieke
het
en
ANW
de
de
betekenisrelaties zelf aan, maar meestal gebeurt dat niet. Hier werd
de betekenisrelatie zelf bestudeerd. Enkel de betekenisrelaties tussen de BN-woorden en de niet-BN-woorden
(of de NN-woorden en de niet-NN-woorden) werd nagegaan, de onderlinge relatie tussen de verschillende BN/NN-betekenissen werd niet bestudeerd. Omdat dit tot op zekere hoogte subjectief werk is, werden de
betekenisrelaties die niet in het ANW vermeld worden, tussen ronde haakjes gezet in de bijlage. De resultaten
worden in bovenstaande tabel weergegeven.
Van de Belgisch Nederlandse betekenissen is iets meer dan de helft verwant met de niet-BN-betekenissen, voor
het Nederlands Nederlands is dat ongeveer 38%. In de meeste gevallen gaat het om metonymische
betekenisextensies, op de tweede plaats komen de metaforische extensies. Voorbeelden zijn onder meer:
vleugel in de NN-betekenis “piaono” (metafoor) en de betekenis “honderdguldenbiljet” van het woord snip
(metonymie). Daarnaast komt ook generalisering en specialisering voor (vormen van metonymie). In dit eerste
geval is een ruimere betekenis gangbaar in het Belgisch Nederlands, terwijl in het Algemeen Nederlands enkel
meer specifieke betekenissen in gebruik zijn. Zo wordt trui zowel in België als in Nederland gebruikt in de
betekenis “tricot van wielrenners”, terwijl het enkel in België ook voor andere sportlieden dan wielrenners kan
worden gebruikt. Bij specialisering is het tegengestelde proces in werking: hier is de brede betekenis algemeen
van toepassing, terwijl een meer specifieke betekenis tot één natiolect beperkt blijft. Consigne betekent
bijvoorbeeld in beide landen “instructie aan de uitvoerders over de toepassing van een beslissing”, en in België
daarnaast ook “militair bevel om de kazerne niet te verlaten”. In een aantal gevallen is er een verschil tussen
België en Nederland wat de woordsoort van een woord betreft. Zo kan affirmatief in België zowel als adjectief,
substantief en tussenwerpsel gebruikt worden, in Nederland daarentegen enkel als die laatste twee. Het woord
tempex dan weer is in België enkel een substantief, in Nederland ook een adjectief.
60
3. Valse vrienden
Negen van de zesentwintig valse vrienden zijn gedeeltelijke valse vrienden (dat wil zeggen: hebben ook een
gedeelde betekenis), de overige zeventien zijn volledige valse vrienden. Bij beide groepen zijn er woorden waarbij
de betekenissen verwant zijn, en woorden waarvoor dat niet geldt, al is het precieze aantal moeilijk vast te
stellen. Er zijn enkele duidelijke gevallen van metonymie bij de gedeeltelijke valse vrienden: de NN-betekenis
“uithangbord bij een apotheek” van het woord gaper is bijvoorbeeld een metonymische extensie van de BNbetekenis “iemand die gaapt”, aldus het ANW. Ook de NN-betekenis “mannelijk lid” en de BN-betekenis
“Nederlander” van het woord Kees/kees zijn beide metonymische extensies van de algemeen bekende
mannenvoornaam Kees. Daarnaast zijn er ook enkele gevallen waarbij de Belgische en Nederlandse betekenis
slechts licht van elkaar verschillen, zoals in voormiddag en namiddag (en de daarmee gevormde samenstellingen)
waarmee telkens een licht afwijkend tijdstip van de dag wordt bedoeld.
61
3.2 Woordsoort
3.2.1 Algemeen
In dit onderdeel wordt nagegaan of de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat een voorkeur
vertoont voor een bepaalde woordsoort, of met andere woorden of de natiolectische woordenschat bijvoorbeeld
een groter aantal substantieven bevat in vergelijking met de totale woordenschat in het ANW. Los van de
verschillende syntactische combinatiemogelijkheden is er namelijk ook een conceptueel verschil tussen de
verschillende woordsoorten. De taalgebruiker concipieert substantieven klaarblijkelijk anders dan werkwoorden
en dat heeft ook op het domein van de dagelijkse taalpraktijk belangrijke implicaties. Gentner (1981) geeft in zijn
artikel een overzicht van zes conceptuele verschillen tussen werkwoorden en substantieven en linkt ze
vervolgens aan twee principes die hij “adjustability” en “compositional latitude” noemt. Dit eerste principe
definieert Gentner (1981: 168) als volgt:
The semantic structures conveyed by verbs and other relational terms are more likely to be altered to fit
the context than the semantic structures conveyed by object-reference terms. Verbs are highly reactive;
nouns tend to be inert.
Het tweede principe, dat van de “compositional latitude” (Gentner 1981: 168) betekent het volgende:
Verb conflations are less tightly constrained by the perceptual world than concrete noun conflations.
Loosely speaking, noun meanings are given to us by the world, verb meanings are more free to vary across
languages.
De betekenis van werkwoorden is met andere woorden in hogere mate afhankelijk van de context dan bij
substantieven, waarvan de betekenis op een meer directe of ‘natuurlijke’ manier aan de niet-talige werkelijkheid
wordt ontleend. Dit verschil in standvastigheid van betekenis heeft te maken met de verschillende aard van de
niet-talige concepten waarnaar substantieven en werkwoorden respectievelijk verwijzen. Terwijl substantieven
entiteiten benoemen (bv. boom, huis, fiets…), worden werkwoorden veeleer gebruikt om naar de relatie tussen
deze entiteiten te verwijzen (bv. leggen, geven, veroorzaken…). Entiteiten in de buitentalige werkelijkheid
kunnen goed worden herkend en gemakkelijk worden benoemd: het zien van een voertuig met twee wielen, een
stuur en pedalen volstaat om het waargenomen voorwerp als ‘fiets’ te herkennen. Voor de relatie tussen
entiteiten daarentegen krijgt de taalgebruiker veel minder rechtstreekse impulsen en is hij veel meer
overgeleverd aan zijn of haar interpretatiekader. Zo zal, na het bekijken van enkele beelden, het antwoord op de
vraag wat heb je gezien? veel meer gelijklopen bij de verschillende waarnemers, dan het antwoord op de vraag
wat is er gebeurd?. Abstracte gebeurtenissen zijn nu eenmaal veel minder direct en objectief te benoemen dan
concrete zaken. Deze conceptuele verschillen weerspiegelen zich dan ook in het gedrag van werkwoorden en
substantieven als afzonderlijke groep. Van adjectieven kan worden aangenomen dat deze een tussenpositie
tussen substantieven en werkwoorden innemen.
62
3.2.2 Resultaten
BN
Totaal aantal woorden
substantieven
adjectieven
werkwoorden
tussenwerpsels
bijwoord
NN
Totaal
aantal
% van totaal
aantal
% van totaal
aantal
% van totaal
1.029
100%
630
100%
27.693
100%
928
38
48
4
11
90,18%
3,69%
4,66%
0,39%
1,07%
599
4
21
4
2
95,08%
0,63%
3,33%
0,63%
0,32%
20.096
4.033
2.567
75
471
72,57%
14,56%
9,27%
0,27%
1,70%
Tabel 15: Woordsoorten binnen de natiolectische woordenschat.
De natiolectische woordenschat bevat substantieven, adjectieven, werkwoorden, tussenwerpsels en
bijwoorden. Ook bij andere woordsoorten, zoals voorzetsels, kan natiolectische variatie optreden, maar deze kan
enkel vastgesteld worden in specifieke verbindingen en kan dus niet uit woordenboeklemma’s worden afgeleid.21
Het aantal substantieven ligt zowel voor de Belgisch Nederlandse (90%) als de Nederlands Nederlandse
woordenschat (95%) een pak hoger dan het aantal substantieven in de totale ANW-woordenschat (73%). Dit
verschil tussen de natiolectische en de totale woordenschat is zowel voor het BN als voor het NN significant. 22
Dit kan in eerste instantie verklaard worden door het hoge aantal maatschappijgebonden termen in de
natiolectische woordenschat. Deze termen, die instellingen en zaken benoemen die eigen zijn aan de
maatschappij waarin ze worden gebruikt, worden in hoge mate direct door de werkelijkheid aan de taalgebruiker
opgedrongen. Bovendien is het belangrijk al deze verschillende entiteiten in de werkelijkheid ook met
verschillende namen te benoemen, om verwarring te vermijden. Toch is het hoge aantal maatschappijgebonden
woorden geen afdoende verklaring. Om een beeld te krijgen van de natiolectische substantieven zonder
maatschappijgebonden items, werd de volgende zoekfunctie ingevoerd: “taalvariëteit = (vooral) in België /
(vooral) in Nederland” + “woordsoort = substantief” + “domein = ingevuld”. Hoewel niet alle woordenschat met
een domeinrestrictie maatschappijgebonden is en hoewel –omgekeerd- niet alle maatschappijgebonden items
een domeinrestrictie bevatten, geeft deze zoekfunctie toch een goede indicatie van het aantal substantieven
met een maatschappijgebonden aard op. Deze zoekfunctie leverde onderstaande resultaten op:
Totaal subst.
Maatschappijgebonden subst.
Niet-maatschappijgebonden subst.
Totaal aantal woorden
zonder maatschappijgebonden
Niet-maatschappijgebonden subst.
BN
aantal
928
127
801
% van totaal
973
801
NN
aantal
599
235
364
% van totaal
413
82,32%
364
Totaal
aantal
20.096
2.692
17.404
% van totaal
25.567
88.13%
17.404
68,07%
Tabel 16: Substantieven in de natiolectische woordenschat zonder maatschappijgebonden items.
21
22
Bv. met pensioen gaan in Nederland; op pensioen gaan in Vlaanderen.
(met p=0 < 0.01)
63
Ook hier is het verschil tussen de BN- en de totale woordenschat enerzijds en de NN- en de totale woordenschat
anderzijds significant.23 De maatschappijgebonden items buiten beschouwing gelaten ligt het aantal
substantieven dus nog steeds hoger in de natiolectische woordenschat dan in de totale woordenschat.
Ook bij de adjectieven is er een significant verschil tussen de natiolectische en niet-natiolectische woordenschat,
hetzij in de omgekeerde richting. Hier ligt het aantal Belgisch Nederlandse en Nederlands Nederlandse
adjectieven namelijk zeer laag in vergelijking met de totale woordenschat. Terwijl het BN nog 38 adjectieven
bevat (goed voor bijna 4%), bevat het NN amper 4 adjectieven (0.63% van de totale NN-woordenschat); bij de
totale woordenschat daarentegen is bijna 15% adjectief. Hetzelfde geldt voor de werkwoorden: bijna 5% van de
Belgisch Nederlandse en iets meer dan 3% van de Nederlands Nederlandse woorden is een werkwoord,
tegenover 9% van de totale woordenschat. Bij de tussenwerpsels kan er geen significant verschil worden
vastgesteld, net als bij de Belgisch Nederlandse bijwoorden. Bij de Nederlands Nederlandse woordenschat
daarentegen ligt het aantal bijwoorden significant lager dan bij de totale woordenschat.
3.2.3 Bespreking
Het overwicht aan substantieven enerzijds en onderwicht aan adjectieven en werkwoorden anderzijds is moeilijk
te verklaren. Er kunnen echter wel enkele indicaties worden aangereikt. Het verschil tussen werkwoorden en
substantieven speelt namelijk ook in andere taalkundige verschijnselen een rol. Zo heeft onderzoek (Tadmor
2009: 61) aangetoond dat substantieven veel vaker ontleend worden uit andere talen dan adjectieven en
werkwoorden. In de World Loanword Database zijn ongeveer 31% van alle substantieven een leenwoord,
tegenover 14% van de werkwoorden en 15% van de adjectieven (Tadmor 2009: 61). Aangezien (vooral) het
Belgisch Nederlands voor een groot deel uit (Franse) leenwoorden bestaat, kan dit principe een rol hebben
gespeeld. Toch verklaart dit niet waarom ook het Nederlands Nederlands zo veel substantieven bevat, al heeft
daar wellicht de grote hoeveelheid cultuurgebonden items (zie: 3.3.3) tot een nominaal overwicht geleid. Op een
meer abstract niveau kan ook de aard van de verschillende woordsoorten een rol hebben gespeeld. Aangezien
substantieven een concreter en direct aan de werkelijkheid gerelateerde betekenis hebben (Gentner 1981), is er
een grotere nood aan veel substantieven: elk concept in de werkelijkheid vereist een eigen naam. Werkwoorden
daarentegen hebben vagere betekenissen en kunnen op die manier een grotere hoeveelheid verschijnselen in
de werkelijkheid met één naam benoemen (Gentner 1981). Er zijn dus minder werkwoorden nodig om de
werkelijkheid te beschrijven dan substantieven. Dit algemene principe –dat voor alle talen geldt en ook uit de
totale woordenschat in het ANW blijkt- wordt in de natiolectische woordenschat mogelijk nog versterkt, doordat
de verankering van de niet-talige in de talige werkelijkheid voor natiolectismen prominenter is. Een andere factor
kan zijn dat nieuwe “nominale” concepten ook vaker met nieuwe namen benoemd worden, terwijl voor nieuwe
“verbale“ concepten bestaande werkwoorden worden gebruikt. Als er een nieuw concept ontstaat (of een
bestaand concept een naam krijgt), kunnen deze –zeker naarmate de pluricentrische status van het Nederlands
meer aanvaard wordt- aan beide kanten van de landsgrens een andere naam krijgen. Denk bijvoorbeeld aan
nultolerantie/zerotolerantie in België tegenover zerotolerance in Nederland. Op die manier vergroot de nominale
23
In beide gevallen: (met p = 0 < 0.01).
64
woordenschat in de beide natiolecten, terwijl de verbale woordenschat vermindert of stagneert. Gezien het
grote aantal neologismen in beide natiolecten (zie 3.3.6) kan deze factor een grote rol hebben gespeeld. Verder
onderzoek is vereist om deze suggesties te onderbouwen of weerleggen en andere verklaringen aan te reiken.
3.3 Bijzonderheden in gebruik
3.3.1 Algemeen
Naast een natiolectisch label, krijgen veel Belgisch en Nederlands Nederlandse items in het ANW ook een ander
restringerend label. Deze items kunnen via de zoekfunctie “bijzonderheden in gebruik” gegeneerd worden. Het
ANW onderscheidt zes verschillende categorieën: stijl, houding, domein, frequentie, tijd en medium. Elk van deze
categorieën wordt in de volgende paragrafen nader onderzocht; de resultaten worden in onderstaande tabel
samengevat.
Bijzonderheden in gebruik
BN
NN
Totaal
aantal
% van totaal
aantal
% van totaal
aantal
% van totaal
(zeer) formeel
5
0,49%
7
1,11%
96
0,35%
(zeer) informeel
37
3,60%
32
5,08%
365
1,32%
vulgair
3
0,29%
3
0,48%
22
0,08%
TOTAAL
46
4,47%
42
6,67%
538
1.94%
pejoratief
7
0,68%
8
1,27%
161
0,58%
eufemistisch
1
0,10%
3
0,48%
24
0,09%
liefkozend
1
0,10%
1
0,16%
18
0,06%
schertsend
5
0,49%
3
0,48%
57
0,21%
ironisch
-
-
2
0,32%
19
0,07%
sarcastisch
-
-
9
0,03%
Stijl
Houding
1
0,10%
beledigend
4
0,39%
1
0,16%
31
0,11%
TOTAAL
19
1,85%
18
2,86%
319
1,15%
148
14,38%
258
40,95%
3.050
11,01%
12
1,17%
7
1,11%
148
0,53%
16
1,55%
22
3,49%
155
0,56%
Domein
is ingevuld
Frequentie
weinig gebruikt
Tijd
verouderend
archaïsch
-
-
4
0,63%
47
0,17%
neologisme
58
5,64%
148
23,49%
1.772
6,40%
TOTAAL
74
7,19%
174
27,62%
1.974
7,13%
(vooral) geschreven taal
4
0,39%
7
1,11%
181
0,65%
(vooral) gesproken taal
13
1,26%
10
1,59%
50
0,18%
TOTAAL
17
1,65%
17
2,70%
231
0,83%
Medium
Tabel 17: Overzicht van bijzonderheden in gebruik bij de natiolectische woordenschat.
65
3.3.2 Stijl
Het Algemeen Nederlands Woordenboek onderscheidt zes stilistische labels, die in dit onderzoek tot drie werden
gereduceerd: ‘zeer formeel’, ‘formeel’ (samengevoegd in dit onderzoek tot ‘(zeer) formeel), ‘zeer informeel’,
‘informeel’ (samengevoegd tot ‘(zeer) informeel’) ‘vulgair’ en ‘specialistisch’ (slechts één resultaat, en werd dus
buiten beschouwing gelaten). Bij het Belgisch Nederlands is er geen significant hoger aantal woorden dat een
‘(zeer) formeel’ label draagt in vergelijking met de totale woordenschat. Bij het Nederlands Nederlands echter
wel24: 1.11% van de NN-woorden is formeel tot zeer formeel gekleurd, terwijl dat in het totaal slechts 0.35% een
formele restrictie krijgt. De natiolectische woordenschat die een ‘(zeer) informeel’-restrictie krijgt, ligt zowel
voor het BN als het NN significant hoger dan gemiddeld.25 Deze resultaten leggen een opvallend verschil bloot
tussen beide natiolecten: terwijl de natiolectische woordenschat in België vooral op het informele niveau
restricties kent, krijgt het Nederlands Nederlands zowel informele als formele restricties. Dat het Belgisch
Nederlands een laag formeel karakter heeft, hoeft niet te verbazen: veel van de Belgisch Nederlandse
standaardwoorden stammen immers uit de sociaal minder prestigieuze dialecten of regiolecten en hebben dus
eerder een informeel karakter. Een vage grens tussen de dialecten, regiolecten, tussentaal en de Belgische
standaardtaal bemoeilijkt bovendien ook een duidelijke afbakening (zie literatuurstudie 1.2.1). Daarnaast geniet
het Belgisch Nederlands als niet-dominante variëteit van het Nederlands geen hoge status, en is het dus niet
ondenkbaar dat Belgisch Nederlandse sprekers –die onzeker zijn over de correctheid van hun eigen taal- voor
formele situaties op het Algemeen Nederlands26 (of zelfs op het Nederlands Nederlands) overschakelen. Toch is
het opvallend dat het Nederlands Nederlands, naast een hoog aantal formele restricties, ook heel wat informele
woorden bevat (5%) –zelfs meer dan het Belgisch Nederlands (3.6%). Dat lijkt contra-intuïtief als we denken aan
de lagere status van het Belgisch Nederlandse natiolect. Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat de grens
tussen standaardtaal en niet-standaardtaal in Nederland minder streng is, en dat dus een pak woorden die in
een Belgisch Nederlandse situatie niet tot de standaardtaal zouden worden gerekend in Nederland wel worden
aanvaard, hetzij met een informeel label (zie ook: De Caluwe 2012). Die minder strenge grens zou ten eerste
verklaard kunnen worden door het feit dat het bewustzijn omtrent niet-standaardtalige gebruik in Nederland
minder groot is in vergelijking met Vlaanderen. Ten tweede laten jaren van integrationistisch taalbeleid sporen
na: de taal in het Noorden wordt nog steeds sneller als norm aanvaard dan de taal in Vlaanderen. De onzekerheid
aan Belgisch Nederlandse zijde leidt daarentegen tot een grote voorzichtigheid omtrent aanvaarding van
bepaalde items, ook al zijn ze al geruime tijd in het hele taalgebied gangbaar.
Een andere opvallende vaststelling is dat vier van de zeven formeel gelabelde woorden in het Nederlands
Nederlands uit het Frans ontleend zijn. Ook bij het Belgisch Nederlands zijn twee van vijf de formele woorden uit
het Frans afkomstig. Het verschil schuilt echter in de informele woorden: terwijl de Belgisch Nederlandse
informele woordenschat enkele Franse ontleningen kent (depanneren, facteur, occasie, roderen) ontbreken deze
volledig in de Nederlands Nederlandse informele woorden. Daar komen dan weer enkele woorden uit de talen
van de voormalige overzeese kolonies: Surinaams Nederlands (jaardag), Indonesisch (pisang) en Papiaments
24
(met p=0.001622 < 0.01).
In beide gevallen: (met p=0 < 0.01).
26 Dat wil zeggen: het deel van de Nederlandse standaardtaal dat zowel in België als in Nederland gebruikelijk is.
25
66
(swa). Het Frans wordt in Nederland dus vooral voor formele woorden gebruikt, terwijl het Frans in België zowel
formele woordenschat (Frans was jarenlang de taal van het bestuur en administratie) als informele
woordenschat (via dialect) oplevert.
Ook wat het label ‘vulgair’ betreft is er een significant verschil tussen het NN/BN en de totale woordenschat,
hetzij in minder mate voor het BN27. In totaal krijgen 46 Belgisch Nederlandse woorden een stilistische label, en
42 Nederlands Nederlandse op een totaal van 538 gelabelde woorden. Zo’n 4.5% tot 6.7% van de natiolectische
woordenschat is dus stilistisch gerestringeerd. Het verschil tussen het Belgisch en het Nederlands Nederlands is
niet significant.
3.3.3 Houding
Onder de restrictie ‘houding’ onderscheidt het ANW de labels ‘pejoratief’, ‘eufemistisch’, ‘liefkozend’,
‘schertsend’, ‘ironisch’, ‘sarcastisch’, ‘beledigend’ en ‘kwetsend’. Het totale aantal BN- woorden en NN-woorden
dat een dergelijk label krijgt, ligt significant hoger dan in de totale woordenschat, hetzij minder bij het Belgisch
Nederlands.28 Het meest voorkomende label is zowel voor het BN als NN ‘pejoratief’ (respectievelijk 7 en 8
resultaten), gevolgd door ‘schertsend’ (resp. 5 en 3) en ‘beledigend’ (resp. 4 en 1). Deze woorden bevatten voor
een groot deel scheldnamen, die een grotere emotionele lading bevatten en ook meer cultuurgebonden zijn.
Enkele voorbeelden zijn onder andere: ajuin, flik, Kees (BN) en bonenteller, patjepeeër en hermelijnvlo (NN). Een
deel van deze woorden zijn duidelijke maatschappijgebonden (ajuin voor een inwoner van Aalst en Kees als
schertsende benaming van Belgen voor Nederlanders); een ander deel is onder specifieke culturele of historische
omstandigheden ontstaan (patjepeeër). Het natiolectische karakter van deze woorden lijkt zeer uitgesproken 29,
en de kans op ontlening vanuit het ene in het andere natiolect is dus wellicht gering. Toch is het verschil tussen
het BN/NN en de totale woordenschat voor geen van de afzonderlijke labels significant. Deze restrictie is dus
minder belangrijk bij de natiolectische woordenschat dan de stilistische restrictie.
3.3.4 Domein
Het ANW kent domeinen toe aan woorden die “op één of andere manier verbonden zijn met een vaktaal en/of
een specifiek gebied in de samenleving”.30 In totaal worden een vierentwintigtal koepeldomeinen onderscheiden
die elk op hun beurt in domeinklassen en domeinnamen worden onderverdeeld. Enkel deze domeinklassen en
domeinnamen echter worden in het ANW getoond. De koepeldomeinen zijn:
27
BN: (met p=0.023484 < 0.05); NN: (met p=0.000914 < 0.01).
BN: (met p=0.042933 < 0.05); NN: (met p=9.5E-05 <0.01).
29 Dat bewijst o.a. een zoekopdracht op Google: patjepeeër komt slechts 39 maal voor op Belgische websites, tegenover 5
830 maal op Nederlandse websites; hetzelfde geldt voor bonenteller (450 maal in Nederland, 9 maal in België). (De andere
woorden kunnen vanwege homonymie niet worden onderzocht.)
30 <http://anw.inl.nl/show?page=help_artikelstructuur>
28
67
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Agricultuur en visserij
Automatisering, informatie
en communicatie
Economie en arbeid
Eten, drinken en
genotsmiddelen
Feestdagen,
herdenkingen, festiviteiten
en evenementen
Flora en Fauna
Gebouwen, monumenten
en huisvesting
8. Geschiedenis
9. Gezondheid en zorg
10. Instellingen en
organisaties
11. Kunst en cultuur
12. Landen, gebiedsdelen en
gemeenten
13. Mens en maatschappij
14. Natuur en milieu
15. Natuurkunde en
scheikunde
16. Onderwijs en wetenschap
17. Overheid, politiek en
bestuur
18. Recht, openbare orde en
veiligheid
19. Religie,
levensbeschouwing en
filosofie
20. Sport en spel
21. Taal en literatuur
22. Techniek en technologie
23. Toerisme en recreatie
24. Verkeer en vervoer
Hoewel niet elk van deze domeinen een specifiek cultureel of maatschappelijk gebied bestrijkt, geven deze
domeinen toch een goede indicatie van welke woorden een meer maatschappijgebonden karakter hebben. Alle
BN- en NN-woorden afzonderlijk controleren, is binnen het bestek van dit onderzoek niet mogelijk. Bovendien is
de grens tussen wat cultuurspecifiek en wat taalspecifiek is niet altijd eenduidig vast te stellen. Vandaar baseren
we ons op deze domeinrestricties om een globaal beeld van de maatschappijgebonden woordenschat te krijgen.
Om te weten hoeveel van de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat maatschappijgebonden is,
werden de zoekfuncties “(vooral) Belgisch Nederlands”/”(vooral) Nederlands Nederlands” gecombineerd met de
zoekfunctie “domein is ingevuld”. Op die manier werden 148 Belgische en 258 Nederlandse items gegenereerd,
wat goed is voor respectievelijk 14% en 41% van de totale natiolectische woordenschat. In het volledige
woordenboek omvatten 3050 trefwoorden een domein, wat neerkomt op 11% van het totaal. Het verschil tussen
het Belgisch Nederlands en de totale woordenschat is significant, maar niet in de hoogste mate.31 Het Nederlands
Nederlands daarentegen bevat hoog significant meer maatschappijgebonden items dan gemiddeld. 32 Bijna de
helft van de woorden is hier maatschappijgebonden. Dit overwicht kan verklaard worden doordat deze woorden
het duidelijkst natiolectisch gerestringeerd zijn. Vermoedelijk ontbreekt nog een heel deel Nederlands
Nederlandse woorden in het ANW, doordat het bewustzijn omtrent het natiolectische karakter van deze
woorden er minder groot is dan in België.
3.3.5 Frequentie
Het ANW onderscheidt de frequentielabels ‘weinig gebruikt’, ‘vooral’ en ‘soms’, maar enkel dit eerste label komt
voor in combinatie met ‘(vooral) in België’ en ‘(vooral) in Nederland’. Twaalf BN-woorden krijgen een ‘weinig
gebruikt’-label, tegenover zeven NN-woorden. Voor het Belgisch Nederlands is het verschil met de totale
woordenschat significant33, voor het Nederlands Nederlands niet. Vermoedelijk zijn (een deel van) deze Belgisch
Nederlandse woorden in onbruik geraakt door concurrentie van de Nederlands Nederlandse vorm (bv. smoor
door mist, nevel; soigneren door verzorgen en sortie door uitstapje). Dit label is echter minder interessant voor
verder onderzoek aangezien de waarde van deze labels relatief is. Het ANW geeft namelijk zelf aan dat de
frequentielabels op frequenties in het ANW-corpus gebaseerd zijn en dus “zeer relatief” 34 zijn. Het valt te
31
(Met p=0.011512 < 0.05).
(Met p=0 < 0.01).
33 (Met p=0.007505 < 0.01)
34 http://anw.inl.nl/show?page=help_artikelstructuur
32
68
vermoeden dat de frequentiebeperkingen voor het Belgisch Nederlands en de totale woordenschat in
werkelijkheid hoger liggen dan wat door het ANW aangegeven wordt (zie bijvoorbeeld ook het hoge aantal labels
BN/NN + verdere restrictie in het PHWN).
3.3.6 Tijd
Onder de temporele restricties vallen de labels ‘verouderend’, ‘archaïsch’ en ‘neologisme’, dat gebruikt wordt
voor alle woorden die vanaf het jaar 2000 voor het eerst opgetekend werden. Aangezien het label ‘archaïsch’
slechts 47 resultaten bevat in het totaal wordt het hier samen gerekend met het label ‘verouderend’. Het Belgisch
Nederlands bevat op die manier 16 ‘archaïsch/verouderdend’ labels, het Nederlands Nederlands 26. In beide
gevallen is het verschil met de totale woordenschat significant. 35
Veel van de Belgisch Nederlandse
verouderende woorden zijn eerder volkstalige of dialectisch gekleurde woorden, die door een algemenere
variant verdrongen worden (bv. oogmeester door oogarts, echel door bloedzuiger). Dit kan aan de gestage
verdwijning van de dialecten ten voordele van een algemenere taalvariëteit gekoppeld worden. Een ander deel
zijn maatschappijgebonden items, die door maatschappelijke evoluties verouderd zijn geraakt (bv. BRT en BRTN
die nu door VRT vervangen zijn). Ook voor het Nederlands Nederlands bestaat de verouderende woordenschat
vooral uit niet langer actuele maatschappelijke termen (AVBB, CFO, NOV, ziekenfondspatiënt…). Een ander deel
is in onbruik geraakt doordat het concept waarnaar het woord verwijst gedateerd is geraakt (bv. cineac:
“bioscoop met journaals”). De ‘archaïsche’ woorden bestaan hier vooral uit onderwijs- en religiegerelateerde
termen als hoofdmeester, burgerschool, LBO en sticht.
Het ANW besteedt bijzonder veel aandacht aan het onderscheiden van neologismen: in totaal bevat het
woordenboek 1 974 neologismen waarvan 58 in het Belgisch Nederlands en 148 in het Nederlands Nederlands.
Bijna één vierde van de NN-woordenschat is met andere woorden een neologisme. 36 Veel van deze neologismen
benoemen recente uitvindingen, die (nog) niet in Vlaanderen gebruikt worden, of daar een andere naam krijgen:
adob, afluistercamera, biobedfilter, fijnstofflitspaal, fileventiel… Bij een ander deel gaat het duidelijk om
maatschappijgebonden items (bv. Drentenier voor een rentenier in Drenthe, mabelen voor “het verwijderen van
ongunstige informatie uit Wikipedia”, zoals de Nederlandse prinses Mabel deed en sonjabakkeren “het dieet van
Sonja Bakker volgen”). Dat het aantal neologismen binnen de NN-woordenschat zo groot is, heeft vermoedelijk
te maken met het feit dat het natiolectische karakter van deze woorden veel makkelijker via corpusonderzoek
kan worden vastgesteld. Deze woorden, die recente maatschappelijke ontwikkelingen benoemen, komen vaker
in kranten voor en kunnen dus eenvoudig aan één bepaalde natie worden toegeschreven. Het ANW-corpus, dat
in totaal 102,5 miljoen tokens bevat, bestaat dan ook voor 40 miljoen tokens uit krantentaal. Teksten uit de
Nederlandse kranten NRC en Meppeler Courant en de Belgische krant De Standaard werden in het corpus
opgenomen, wat ook meteen het grotere aantal NN- dan BN-neologismen verklaart.
35
36
Voor BN: (met p=0.007505 < 0.01); voor NN: (met p=0 < 0.01).
Significant (met p=0 < 0.01) meer dan de totale woordenschat.
69
3.3.7 Medium
Het ANW labelt in totaal 231 woorden als ‘(vooral) geschreven’ en ‘(vooral) gesproken’ waarvan 17 voor het BN
en 17 voor het NN. De cijfers zijn niet significant en lijken zeer beknopt (zie opnieuw de labels in Prisma). Zo is
het onwaarschijnlijk dat slechts 13 van de 1029 BN-woorden vooral in de gesproken taal voorkomen, omdat het
Belgisch Nederlands net een relatief kleine afstand tot dialecten, regiolecten en tussentaal vertoont, en dat voor
geschreven –meer dan gesproken taal- het mononormatieve standpunt van Nederland als norm nog gangbaar
is. De lage cijfers kunnen verklaard worden door het feit dat de labels op corpusonderzoek gebaseerd zijn: het is
zeer moeilijk om schrijf- en spreektalige nuances in een schriftelijk corpus te vatten en corpora met spreektalige
teksten zijn voor het Belgisch Nederlands nog niet voldoende voor handen.
3.4 Woordrelaties
3.4.1 Synoniemen
Maar liefst 539 van de 1029 BN-woorden (52%) en 229 van de 630 NN-woorden (35%) bevat in de
betekenisomschrijving ten minste één synoniem. Dat is een pak hoger dan de totale woordenschat die slechts
27% synoniemen bevat. Dit hoge aantal kan in de eerste plaats verklaard worden door de grote hoeveelheid
substantieven in de natiolectische woordenschat (zie 3.2). Deze woordsoort bevat namelijk het grootste aantal
synoniemen: 34% van de substantieven bevat een synoniem, tegenover slecht 13% van de adjectieven en 11%
van de werkwoorden. Toch is deze verklaring niet afdoende, aangezien het gemiddelde aantal synoniemen bij
de substantieven nog steeds lager ligt dan bij de natiolectische woordenschat. Het hoge percentage synoniemen
bij de BN- en NN-woordenschat wijst erop dat voor veel van deze natiolectische woorden een synoniem voor
handen is. Of dit synoniem ook een natiolectisch label draagt, of daarentegen in het volledige taalgebied
voorkomt, zal in onderstaande paragrafen worden onderzocht.
Om de aard van de synoniemen van Belgisch en Nederlands Nederlandse lexemen na te gaan, werd elk van de
synoniemen opgezocht in het ANW en de eventuele labels ervan nagegaan.37 Een deel van de synoniemen 38
echter bestaat (nog) niet als lemma in het ANW en kan dus niet beoordeeld worden. 39 In dit geval zijn er twee
mogelijkheden. Ofwel bevat het natiolectische woord in kwestie ook andere synoniemen die wel een lemma
hebben en waarvan de labels dus kunnen worden opgezocht. In dat geval krijgt het natiolectische woord de
opmerking ‘eventueel andere’, omdat naast de labels van de aanwezige synoniemen er ook eventueel andere
labels mogelijk zijn. Over deze groep woorden bestaat dus enige onzekerheid, omdat de data onvolledig zijn.
Ofwel bevat het woord in kwestie geen andere synoniemen met een lemma, en kan over dit woord dus in het
geheel geen uitspraak worden gedaan. Deze woorden krijgen onder de categorie “label” een liggend streepje (-)
en worden buiten beschouwing gelaten voor verder onderzoek. Om met deze restrictie rekening te houden,
werden de data op twee verschillende manieren verwerkt: één keer mét de onvolledige data erbij (“volledige
37
Zie bijlage: 3.2.
Deze worden in de data tussen ronde haakjes () geplaatst.
39 Een deel van de synoniemen zonder eigen lemma krijgt wel een label, deze woorden werden zoals de woorden met een
eigen lemma behandeld.
38
70
woordenschat”) en één keer zonder de onvolledige data (“onvolledige woordenschat”). 40 In totaal werden op
die manier respectievelijk 479 en 360 woorden onderzocht voor het Belgisch Nederlands en respectievelijk 183
en 120 woorden voor het Nederlands Nederlands.
Wat de labels van de synoniemen van de natiolectische woordenschat betreft, zijn er zeven mogelijkheden.
Ofwel bevat geen van de aanwezige synoniemen een label (“geen label”); ofwel bevatten alle aanwezige
synoniemen een BN-label (“BN-label”) of een NN-label (“NN-label”). Daarnaast zijn er ook combinaties mogelijk:
een woord kan één of meerdere synoniemen hebben zonder label en tegelijkertijd ook één of meerdere
synoniemen met een label (“geen label + BN-label” of “geen label + NN-label”); of kan één of meerdere
synoniemen hebben met een BN-label en tegelijkertijd ook één of meerdere synoniemen met een NN-label (“BNlabel + NN-label”); of kan tot slot ook synoniemen hebben met zowel een BN-label als een NN-label en
tegelijkertijd synoniemen zonder label (“NN-label + BN-label + geen label”). Tabellen 15 en 16 geven een
overzicht van de resultaten voor de volledige en de onvolledige woordenschat.
Belgisch Nederlands
Volledige woordenschat
Nederlands Nederlands
absolute cijfers
percentage
absolute cijfers
percentage
geen label
315
66%
49
27%
BN-label
36
8%
40
21%
NN-label
35
7%
67
37%
geen label + BN-label
58
12%
9
5%
geen label + NN-label
15
3%
11
6%
deel NN-label + deel BN-label
17
4%
7
4%
deel NN-label + deel BN-label
+ deel geen label
TOTAAL
3
<1%
-
-
479
100%
183
100%
Tabel 18: Synoniemen van de natiolectische woordenschat - volledige woordenschat.
Belgisch Nederlands
Onvolledige woordenschat
geen label
BN-label
NN-label
geen label + BN-label
geen label + NN-label
Nederlands Nederlands
absolute cijfers
226
30
30
44
12
percentage
47%
6%
6%
9%
3%
absolute cijfer
33
28
42
5
8
percentage
18%
15%
23%
3%
4%
deel NN-label + deel BN-label
deel NN-label + deel BN-label
+ deel geen label
15
3
3%
<1%
4
-
2%
-
“eventueel andere”
119
25%
63
34%
TOTAAL
479
100%
183
100%
Tabel 19: Synoniemen van de natiolectische woordenschat - onvolledige woordenschat.
40
De resultaten van beide verwerkingsmethoden worden verderop als volgt weergegeven: “%onvolledige
woordenschat/%volledige woordenschat”, bv. 47%/66% voor de BN-synoniemen zonder label.
71
De synoniemen zonder label schommelen voor het Belgisch Nederlands tussen de 47% en 66%, terwijl dat voor
het Nederlands Nederlands slechts 18%/27% bedraagt. Dit hoge aantal bij het Belgisch Nederlands wijst erop dat
er voor een grote meerderheid van de Belgische woordenschat een synoniem voor handen is dat in het volledige
taalgebied gebruikelijk is. Dat aantal vergroot nog als we er de synoniemgroepen bijtellen waarvan een deel geen
label en een deel een BN-label of een NN-label heeft. In totaal heeft dan 59%/88% van de Belgicismen minstens
één synoniem dat aan beide zijden van de landsgrens voorkomt. Het gaat hier om zogenaamde vrije varianten
(Martin 2001), of eventueel contextuele varianten (aangezien er geen rekening gehouden werd met verdere
restricties van de synoniemen). De Belgisch Nederlandse woordenschat die enkel Belgische synoniemen bevat
bedraagt slechts 6%/8%. Het hier om cultuurgebonden items en om lexicale leemtes. In beide gevallen ontbreekt
een Nederlands Nederlandse tegenhanger; ofwel doordat het concept in Nederland onbestaande is, ofwel
doordat het concept er niet gelexicaliseerd wordt. De groep van cultuurgebonden items lijkt hier het grootst
(auditoraat, cabinettard, peletonremmer, wetsdokter, zitdag…), al zijn er ook niet-gelexicaliseerde items (flessen
in de betekenis van “laten zakken”). Vervolgens zijn er de Belgisch Nederlandse woorden die enkel een
Nederlands Nederlands synoniem hebben. Deze behoren, samen met de synoniemen die deels een BN- en deels
een NN-label bevatten, tot de natiolectische synoniemen of contextuele synoniemen (Martin 2001). Eenzelfde
concept wordt hier in beide landen verschillend gelexicaliseerd en het lexeem van het ene natiolect is volstrekt
ongekend of ongebruikt in het andere. Enkele voorbeelden (BN/NN) zijn onder andere aanhoudingsmandaat vs.
arrestatiebevel, confituur vs. jam, plattekaas vs. kwark, praline vs. bonbon en kassei vs. kinderkopje. Tot slot is er
nog een mogelijkheid die niet in Martin (2001) vermeld wordt, en die tweede bestaande categorieën lijkt te
combineren: woorden die zowel een synoniem met een Belgisch Nederlands, als Nederlands Nederlands label
bevatten, en daarnaast ook één of meerdere synoniemen zonder label. Een voorbeeld is het Belgische peperkoek,
met als synoniemen lekkerkoek (BN), ontbijtkoek (NN) en honingkoek, kruidkoek (geen label). Deze groep is een
mengvorm van de natiolectische synoniemen en de vrije varianten.
deel NN-label +
deel BN-label; 3%
Belgisch Nederlands: synoniemen
geen label + NN-label; 3%
deel NN-label + deel BN-label +
deel geen label; 1%
geen label + BN-label; 12%
NN-label; 7%
BN-label; 8%
geen label; 66%
Figuur 20: Synoniemen van de Belgisch Nederlandse woordenschat.
72
Bij de Nederlands Nederlandse woordenschat bedraagt het aantal vrije of contextuele varianten 25%/32%,
minder dan de helft van de Belgische woordenschat. Hier heeft slechts één vierde tot één derde van de woorden
een synoniem dat in het volledige Nederlandse taalgebied gebruikt wordt. De groep NN-woorden met enkel NNsynoniemen daarentegen is hier het grootst: 23%/37% van de NN-woordenschat heeft geen Belgische of
algemene tegenhanger. Het grootste deel daarvan zijn opnieuw cultuurgebonden items (achtstegroeper,
elfstedenrijder, scheefwoner…). Ook de groep natiolectische synoniemen is vrij groot (17%/25%) en omvat
woordparen (NN/BN) als carillon vs. beiaard, taugé vs. sojascheut, kapelaan vs. onderpastoor en panty vs. nylons.
In tegenstelling tot wat men zou verwachten, is de groep natiolectische synoniemen in de resultaten niet identiek
voor het Belgisch en Nederlands Nederlands. Dit heeft grotendeels te maken met het voorlopige karakter van
het ANW, dat een woord dat als synoniem bij een ander woord voorkomt soms wel al een label geeft, zonder dat
dat eerste woord ook een eigen lemma (en dus eigen synoniemen) heeft. Naarmate het aantal lemma’s in het
ANW uitgebreid wordt, zou deze inconsistentie moeten worden opgelost.
Nederlands Nederlands: synoniemen
geen label + NN-label; 6%
deel NN-label + deel BN-label; 4%
geen label + BN-label; 5%
geen label; 27%
NN-label; 37%
BN-label; 21%
Figuur 21: Synoniemen van de Nederlands Nederlandse woordenschat.
Het verschil tussen de aard van de synoniemen van het Belgisch Nederlands en die van het Nederlands
Nederlands is zeer groot. Terwijl de Belgisch Nederlandse woordenschat in de helft tot 80% van de gevallen een
algemeen synoniem heeft, blijft dat voor het Nederlands Nederlands tot één vierde/één derde beperkt. Dat kan
enerzijds verklaard worden door de status van het Belgisch Nederlands als niet-dominante variëteit van het
Nederlands. De Belgisch Nederlandse woorden werden lange tijd niet erkend als standaardtalig, en moesten dus
door een Noordelijk equivalent vervangen woorden. In sommige gevallen heeft die Nederlandse variant de
Belgische verdrongen, maar vaker bleven beide woorden naast elkaar bestaan, wat tot het ontstaan van vrije
varianten heeft geleid. Hoewel het Belgisch Nederlands nu officieel erkend wordt, blijft de invloed van het
Nederlands Nederlands nog merkbaar. Zoals Martin (2001) aangeeft, worden nieuwe concepten in België soms
aanvankelijk met de Nederlandse naam benoemd, alvorens ze een eigen Belgische naam krijgen (bv.
dollekoeienziekte naast gekkekoeienziekte). Het hoge aantal Nederlandse woorden zonder algemeen of Belgisch
synoniem anderzijds kan verklaard worden doordat de NN-woordenschat voor een groot deel uit
73
cultuurgebonden items bestaat. Het is niet duidelijk in welke mate dat komt doordat de Nederlands Nederlandse
woorden echt weinig niet-cultuurgebonden natiolectismen bevat, of in welke mate deze niet-cultuurgebonden
items ondergerapporteerd blijven door de dominante status van het Nederlands Nederlands. Vermoedelijk
hebben beide factoren een rol gespeeld.
3.4.2 Hyperoniemen
Hyperonomienen BN
Hyperonomienen NN
Hyperoniemen tot. ws.
24%
39%
53%
61%
47%
76%
Figuur 22: Hyperoniemen.
Hyperoniemen zijn algemene overkoepelende begrippen waaronder bepaalde concrete subbegrippen vallen, die
dan “hyponiemen” genoemd worden (Smessaert 2009: 75). De verhouding tussen hypo- en hyperoniemen is
recursief in die zin dat elk hyponiem tegelijkertijd een hyperoniem kan zijn van een ander woord. Het woord
hond bijvoorbeeld is een hyperoniem van chihuahua en poedel en tegelijkertijd een hyponiem van het
algemenere woord zoogdier. Hypo- en hyperoniemrelaties kunnen beschreven worden in mate van
‘algemeenheid’: hoe hoger het woord op de hypo-/hyperoniem ladder, hoe algemener als het ware de betekenis
van het woord. De natiolectische woordenschat bevat significant meer hyperoniemen dan de totale
woordenschat41 en is dus als het ware vaker een ‘hyponiem’. We zouden kunnen stellen dat de natiolectische
woordenschat dus een minder ‘algemeen’ karakter heeft dan de gemiddelde woordenschat en dus vaker voor
specifiekere concepten wordt gebruikt. Hoewel het ANW ook de hyponiemen van een woord onderzoekt, is deze
informatie vooralsnog niet beschikbaar op de website. We kunnen dus niet nagaan in welke mate de
hyponiemische BN/NN-woorden zelf ook hyperoniemen zijn. Deze informatie zou de mate van ‘algemeenheid’
van deze woorden kunnen nuanceren. Verder onderzoek kan hier een nieuw licht op werpen.
3.5 Herkomst
Aangezien de zoekfunctie op herkomst in combinatie met ‘(vooral) in België’ of ‘(vooral) in Nederland’ vooralsnog
ontoereikend is in het ANW, werd de herkomst van de natiolectische woordenschat op een andere manier
onderzocht. Alle Belgisch Nederlandse woorden uit bijlage 3.3 (720 in totaal) werden in het Van Dale Groot
woordenboek van de Nederlandse taal en op Etymologiebank opgezocht om hun herkomst te bepalen. Vooral
41
Voor beide natiolecten: (met p=0 < 0.01).
74
aan leenwoorden werd bijzondere aandacht besteed. Maar liefst 135 van de 720 Belgische woordbetekenisparen, bijna één vijfde, heeft een Franse oorsprong. Er zijn vier verschillende mogelijkheden: ontlening
uit het Frans (127), ontlening uit het Oudfrans (7), leenvertaling uit het Frans (11) en gevormd naar het Frans (3).
Deze grote invloed van het Frans op het BN hoeft niet te verbazen: ook in de literatuur over het Belgisch
Nederlands komt het Franse karakter uitdrukkelijk aan bod. De lange overheersing van het Frans in het huidige
Vlaanderen en de sociale status die deze taal toebedeeld kreeg, hebben dus duidelijk blijvende sporen nagelaten.
Ook in Nederland hebben historische omstandigheden hun stempel gedrukt op de taal van nu, hetzij in mindere
mate. Hier hebben enkele woorden uit de talen en culturen van de voormalige Nederlandse koloniën hun sporen
nagelaten: baboe, pisang en taugé (<Indonesisch) zijn bekende voorbeelden. Een andere interessante
onderzoekslijn zou de voorkeur voor Engelstalige termen in het Nederlands Nederlands zijn in tegenstelling tot
Franse of endogene woorden in het Belgisch Nederlands. In bijlage 1 zijn enkele voorbeelden te vinden (jam vs.
confiture en zero tolerance vs. nultolerantie), maar de data zijn niet uitgebreid genoeg voor diepgaand taalkundig
onderzoek.42
3.6 Conclusie
De natiolectische woordenschat onderscheidt zich inderdaad op een aantal vlakken van de gedeelde
woordenschat in Nederland en Vlaanderen. Ten eerste is er een significant verschil wat de woordsoort betreft:
het Belgisch en Nederlands Nederlands bevatten opvallend meer substantieven dan de rest van de
woordenschat. Ten eerste komt dit door het hoge aantal cultuurgebonden items (maatschappijspecifieke
concepten lenen zich het best tot substantieven), daarnaast ook door de conceptuele aard van substantieven.
Wat gebruiksrestricties van de natiolectische woorden betreft, zijn er –afhankelijk van het soort label- eveneens
significante verschillen. De Belgisch Nederlandse woorden dragen vaker een informeel label, terwijl het
Nederlands Nederlands zowel een hoog aantal woorden met een informeel als met een formeel label bevat.
Deze verschillen kunnen enerzijds verklaard worden door de geringe afstand van het Belgisch Nederlands tot de
Vlaamse dialecten en regiolecten en anderzijds door de nog steeds geldende invloed van het monocentrisme,
waardoor voor formele situaties op het Algemeen (of Nederlands) Nederlands een beroep wordt gedaan, en
waardoor informele woorden sneller tot de standaardtaal worden gerekend in Nederland dan in Vlaanderen.
Ook bij de labels die een bepaalde houding uitdrukken, zijn er soms verschillen, maar deze zijn minder belangrijk
en in het totaal niet significant. Domeinrestricties vormen dan wel weer een belangrijke factor bij de
natiolectische woordenschat. Deze restrictie werd gebruikt om maatschappijgebonden van nietmaatschappijgebonden woorden te onderscheiden. Het hoeft niet te verbazen dat de maatschappijgebonden
woorden veel hoger liggen bij de natiolectische variëteiten, al is het opvallend dat bijna de helft van de NNwoorden aan de Nederlandse maatschappij gebonden is. Ook dit kan aan de dominante status van het NN –en
bijgevolg ondermaatse rapportering van niet-maatschappijgebonden unieke Nederlands Nederlandse woordengeweten worden. Bij de temporele restricties valt vooral het grote aantal neologismen op: wellicht kunnen
natiolectische neologismen door het gebruik van krantencorpora makkelijk worden vastgesteld: het overwicht
42
Vooral de NN-woorden blijven grotendeels tot maatschappijgebonden items beperkt, en kunnen dus niet uitgebreid
onderzocht worden op Engelse invloed.
75
aan Nederlandse kranten verklaart het overwicht aan Nederlandse neologismen. De labels frequentie en medium
tot slot, leveren te beperkte data op om uitvoerige conclusies uit te trekken.
Natiolectische woorden bevatten vaker hyperoniemen en synoniemen dan de rest van de woordenschat. Vooral
het grote aantal synoniemen is belangrijk, omdat op die manier inzicht kan worden verkregen voor welke
natiolectismen er een alternatief voor handen is, en wat de aard van dat alternatief is. Het Belgisch Nederlands
bevat in minstens 60% tot maximum 80% van de gevallen (afhankelijk van de meegerekende woordenschat)
minstens één synoniem dat in het volledige taalgebied gebruikt wordt. Deze woorden komen overeen met de
categorieën ‘vrije alternanten’ en ‘contextuele varianten’ van Martin (2001). Voor de overgrote meerderheid van
de Belgische woorden is dus een algemene variant voor handen, terwijl dat voor het Nederlands Nederlands
slechts in één derde tot één vierde van de gevallen geldt. De Belgische woorden met enkel Belgische synoniemen
(de zogenaamde cultuurgebonden items of niet-gelexicaliseerde items) blijven tot 6% à 8% beperkt. In het NN
daarentegen is deze groep daarentegen veruit het grootst (23%/37%). Het verschil tussen het Belgisch en het
Nederlands Nederlands is dus zeer groot en kan enerzijds verklaard worden door het hoge aantal
maatschappijgebonden woorden in het NN, en anderzijds door de positie van het BN, dat als niet-dominante
variëteit van het Nederlands in sterke mate door het Nederlands Nederlands beïnvloed werd (en wordt).
76
Conclusie
In dit onderzoek hebben we getracht een beeld te schetsen van de mate waarin de vrij recent aanvaarde
pluricentrische status van het Nederlands ook in woordenboeken terug is te vinden. In de eerste plaats gebeurde
dit door na te gaan hoe natiolectisch gebonden items, zowel wat de labels als de woordverklaring betreft, in
verschillende woordenboeken behandeld worden. In de tweede plaats werd dieper op enkele kenmerken van
het Belgisch en Nederlands Nederlands ingegaan, om te ontdekken of en in welke mate deze variëteiten zich
enerzijds van elkaar onderscheiden en anderzijds van de Algemeen Nederlandse standaardtaal, en of deze
eventuele verschillen door hun respectievelijke status als niet-dominante en dominante variëteit van het
Nederlands verklaard kunnen worden.
Uit het onderzoek naar de woordenboekbehandeling van Belgisch en Nederlands Nederlandse woorden is ten
eerste gebleken dat er grote onduidelijkheid bestaat over welke woorden nu al dan niet tot één van beide
natiolecten gerekend moeten worden. Dat valt op als we de resultaten van de labeling in het Prisma
Handwoordenboek Nederlands, het Algemeen Nederlands Woordenboek en het Van Dale Groot woordenboek
van de Nederlandse taal bekijken en vergelijken. Over het Belgisch Nederlands is de eensgezindheid groter dan
over de Nederlands Nederlandse: 72% van de BN-woorden uit het ANW komen ook in Prisma voor, tegenover
48% van de Nederlands Nederlandse. Ook wat de relatieve omvang van de natiolectische tot de totale
woordenschat betreft, zijn er verschillen tussen beide taalvariëteiten. Het Belgisch Nederlands beslaat in het
ANW 3.4% van de totale woordenschat, in Prisma 3.9%; voor het Nederlands Nederlands is dat respectievelijk
4.7% en 2.3%. Dat de onzekerheid over het Nederlands Nederlands veel groter is, heeft te maken met het gebrek
aan adequate bronnen of corpora die tot een systematische classificatie van het NN kunnen leiden. Dit kan dan
weer aan de dominante status van het NN geweten worden. Het Nederlands uit Nederland werd namelijk
eeuwenlang als enige norm aanvaard en is dus als het ware de “default”-vorm van het Nederlands. Aan een
uitgebreide beschrijving van deze variëteit is er op die manier veel minder behoefte geweest: het Nederlands in
Nederland was het enige échte Nederlands en daarmee was de kous af. Hoewel twee van de drie behandelde
woordenboeken de gelijkwaardige labeling van beide natiolecten vooropstelt (het derde woordenboek zal dat
vanaf de volgende editie doen), wordt deze doelstelling in de realiteit bemoeilijkt door de lange monocentrische
voorgeschiedenis.
Ook wat de lexicografische behandeling van de Belgisch Nederlandse woorden betreft, blijven sporen van de
monocentrische visie zichtbaar. Dat bleek toen we de lemma’s van de BN-woordenschat toetsten aan de eisen
voor de lexicografische behandeling van natiolectismen, zoals door (Martin 2001) opgesteld. Over het algemeen
scoren de lemma’s slechts matig: nog niet de helft van alle onderzochte Belgicismen voldoet in de drie
woordenboeken aan Martins (2001) eisen. Toch zijn er grote verschillen vast te stellen tussen de verschillende
woordenboeken én tussen de zeven verschillende categorieën. De omvang van het woordenboek speelt een
belangrijke rol in de score: hoe omvangrijker het woordenboek, hoe beter de score. De niet-gelexicaliseerde
varianten, de alternanten met restricties en de omgangstalige varianten doen het over het algemeen goed. De
cultuurgebonden items, de substandaardvormen en vooral de unieke varianten doen het matig tot zeer slecht.
77
Vooral deze laatste groep is interessant omdat beide natiolecten in deze categorie direct tegenover elkaar
worden gesteld: één Belgisch Nederlands woord correspondeert hier met één Nederlands Nederlands woord. In
deze groep wordt de verschillende behandeling van beide natiolectismen duidelijk. Belgisch Nederlandse
woorden krijgen hier vaak een Nederlands Nederlands synoniem, zonder de vermelding dat deze variant
uitsluitend in Nederland wordt gebruikt. Daarnaast verwijst men eenzijdig van de Belgische naar de Nederlandse
variant, zonder van de Nederlandse naar de Belgische te verwijzen. Hieruit blijkt opnieuw de dominante status
van het NN, dat soms onterecht als standaard voor het volledige taalgebied wordt beschouwd.
In het tweede onderzoeksdeel vervolgens werd de aard van de Belgisch en Nederlands Nederlandse
woordenschat aan de hand van een aantal parameters in het ANW onderzocht. Een deel van deze kenmerken
zullen opnieuw door de verschillen tussen dominante en niet-dominante taalvariëteiten verklaard kunnen
worden, een ander deel niet. Een eerste belangrijke vaststelling –die als verklaring voor een groot deel
eigenschappen kan dienen- is de grote dominantie van maatschappijgebonden woorden in het Nederlands
Nederlands (ongeveer 40%). Dit verklaart ten eerste waarom het bij de NN-items vaker unieke woorden dan
unieke betekenissen betreft: veel van de NN-woordenschat bestaat uit benamingen voor instellingen en
culturele verschijnselen dus meestal ook slechts één betekenis hebben. Ten tweede verklaart dit het geringe
aantal NN-woorden dat minstens één synoniem heeft dat in het volledige taalgebied gebruikt wordt. Terwijl de
Belgische woorden in 60% tot 80% minstens één tegenhanger hebben die in beide naties wordt gebruikt, blijft
dit voor het Nederlands Nederlands tot één derde à één vierde beperkt. De vele maatschappijgebonden items
vormen echter ook een hindernis binnen dit onderzoek, omdat op die manier de écht natiolectische
woordenschat (dat wil zeggen de natiolectisch unieke woorden, niet de natiolectisch unieke concepten)
moeilijker in beeld gebracht kan worden. Het ANW bevat sowieso al minder NN-woorden dan BN-woorden en
als deze maatschappijgebonden woorden dan nog eens buiten beschouwing worden gelaten, wordt de NNwoordenschat wel zeer klein. Een verklaring voor dit overwicht komt er opnieuw door de dominante status van
het Nederlands in Nederland. De maatschappijgebonden items zijn veel eenvoudig vast te stellen dan de nietmaatschappijgebonden woorden. Door een gebrek aan goeie bronnen én door een onbewust nog geldende
monocentrische visie blijft een deel van de NN-woordenschat vermoedelijk ondergerapporteerd.
Nog andere eigenschappen van het BN en NN kunnen vanuit een pluricentrisch standpunt verklaard worden. Zo
bevatten beide taalvariëteiten significant vaker gebruiksrestricties in vergelijking met de totale woordenschat.
Vooral de stilistische labels ‘(zeer) formeel’ en ‘(zeer) informeel’ leveren belangrijke informatie op. Het Belgisch
Nederlands krijgt vaker een ‘informeel’-label dan de totale woordenschat, wat door de geringe afstand van het
Belgisch Nederlands tot de dialecten verklaard kan worden. De ‘formele’ woorden liggen daarentegen niet hoger
in het BN dan in het totaal, in tegenstelling tot in het NN. Het BN geniet als niet dominante variëteit minder
status dan het NN, en de onzekerheid over de eigen taal is bij de sprekers groot. Het is dus niet ondenkbaar dat
de Belgisch Nederlandse taalgebruikers voor formele situaties op het Algemeen of zelfs het Nederlands
Nederlands overschakelen. Dat het NN anderzijds ook een hoog aantal ‘informele’ labels bevat, lijkt misschien
vreemd, maar kan op een gelijkaardige manier verklaard worden. Door de lage status en de onzekerheid omtrent
78
het BN worden woorden daar mogelijk minder snel tot de Belgische standaard gerekend. Het NN daarentegen,
dat voorheen als enige norm gold, kent die onzekerheid niet en neemt dus wellicht meer ‘grensgevallen’ op in
de Nederlandse standaard, hetzij met een informeel label.
Tot slot zijn er ook enkele kenmerken die niet rechtstreeks aan de natiolectische status van beide variëteiten
kunnen worden gekoppeld. Het Belgisch Nederlands en het Nederlands Nederlands bevatten bijvoorbeeld een
significant hoger aantal substantieven –en een lager aantal adjectieven en werkwoorden- dan de totale
woordenschat. Hier hebben eerder conceptuele verschillen tussen de woordsoorten een rol gespeeld, al blijft
een eenduidige verklaring achterwege. Daarnaast wordt ook het hoge aantal Franse woorden in het Belgisch
Nederlands eerder door historische dan natiolectische factoren gebonden, al zijn deze uiteraard sterk aan elkaar
verwant.
79
Bibliografie
Clyne, M. (1992). Pluricentric Languages: Differing Norms in Different Nations. Berlin / New York: De Gruyter
Mouton.
Colman, L. (2009). ‘De verscheidenheid in de eenheid: het Belgische en Nederlandse Nederlands in
het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW)’. In: E. Beijk, L. Colman, M. Göbel, F. Heyvaert, T.
Schoonheim, R. Tempelaars & V. Waszink (red.), Fons verborum. Feestbundel voor prof. dr. A.F.M.J.
(Fons) Moerdijk, aangeboden door vrienden en collega’s bij zijn afscheid van het Instituut voor
Nederlandse Lexicologie. Leiden/Amsterdam: Instituut voor Nederlandse Lexicologie/Gopher BV, 131142.
Ook beschikbaar op: < www.inl.nl/images/stories/onderzoek_en_onderwijs/publicaties/
fonsverborum2009/colman.pdf >
De Caluwe, J. (2007). ‘Nederlands en Belgisch Nederlands zijn evenwaardig. Toch?’ In: Taalschrift.
Beschikbaar op: < http://taalschrift.org/discussie/001516.html >
De Caluwe, J. (2008). ‘Nederlands Nederlands is een variëteit van het Nederlands’. In: vakTaal 4, 6-9.
Den Boon, T. & D. Geeraerts (2005). Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal.
Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie.
Ook elektronisch raadpleegbaar via VPN-verbinding.
[= Van Dale 2005]
Deschamps, K. & Smedts, W. (2005). ‘De beschrijving en normering van Belgisch Nederlands: een
confrontatie tussen twee modellen’. In: Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 83,
929-946.
Deygers, K. (1996). Het Belgisch Nederlands in de Grote Van Dale. UGent: ongepubliceerde masterscriptie.
Geerts, G. (1992). ‘Is Dutch a pluricentric language?’. In: M. Clyne (red.), Pluricentric languages –
Different Norms in Different Nations. Berlijn / New York: Mouton de Gruyter, 71-91.
Gentner, D. (1981). ‘Some interesting differences between verbs and nouns’. In: Cognition and Brain Theory 4,
161-178.
Homepage ANW.
< http://anw.inl.nl/>
Homepage De Standaard.
< http://www.standaard.be/>
Homepage Etymologiebank.
< http://www.etymologiebank.nl/>
Homepage Google.
< https://www.google.be/>
Homepage Social Science statistics
< http://www.socscistatistics.com/>
Kloss, H. (1978). Die Entwicklung neuerer germanischer Kultursprachen seit 1800. Düsseldorf: Pädagogischer
Schwann Verslag.
80
Martin, W. (2001). ‘Natiolectismen in het Nederlands en hun lexicografische beschrijving’. In:
Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 79, 709-736.
Martin, W. (2005). ‘Culturele identiteit en taalgebruik in Vlaanderen vanuit RBBN-perspectief’. In:
Z. Klimaszewska (red.), Culturele identiteit in het nieuwe Europa. Warzawa : Zakład Niderlandystyki,
Instytut Germanistyki, Wydział neofilologii.
Martin, W. (2007). ‘Het Belgisch Nederlands anders bekeken: het Referentiebestand BelgischNederlands (RBBN)’. In: F. Moerdijk e.a. (red.), Leven met woorden. Afscheidsbundel voor professor
Piet Sterkenburg. Leiden: Brill, 179-192.
Martin, W. & W. Smedts (2009). Prisma Handwoordenboek Nederlands met onderscheid tussen NederlandsNederlands en Belgisch-Nederlands. Derde, herziene druk. Houten: Het Spectrum.
[= PHWN]
Martin, W. (2010a). ‘Belgisch-Nederlands en Nederlands-Nederlands. Bien étonnés de se trouver
ensemble?’. In: E. Hendrickx e.a. (red.), Liever meer of juist minder? Over normen en variatie in taal.
Gent: Academia Press, 111-130.
Martin, W. (2010b). ‘Komt wie er het noorden bij verliest, in de bonen terecht? (en omgekeerd).
Over het gebruik van de labels Belgisch-Nederlands en Nederlands-Nederlands in verklarende
woordenboeken Nederlands’. In: Neerlandia/Nederlands van Nu 114, 3, 32-35.
Moeyaert, C. (1982). ‘Zuidnederlands woordenboek’. In: Ons Erfdeel 25, 634-635.
Ook beschikbaar op DBNL:
< http://www.dbnl.org/tekst/_ons003198201_01/_ons003198201_01_0148.php >
Muhr, R. (2012). ‘Linguistic dominance and non-dominance in pluricentric languages: A typology’. In:
R. Muhr (red.), Non-dominant Varieties of pluricentric languages. Getting the Picture. In
memory of Michael Clyne, 23-48.
Smessaert, H. (2009). Basisbegrippen semantiek. Leuven: Acco.
Stewart, W. (1968). ‘A sociolinguistic typology for describing national multilingualism’. In: J. Fischman & A.
Joshua (red.), Readings in the sociology of language. The Hague / Paris: Mouton, 531-546.
Tadmor, U. (2009). ‘Loanwords in the world’s languages: findings and results.’ In: M. Haspelmatch &
U. Tadmor (red.), Loanwords in the World’s Languages: A comparitive handbook. Berlin: De Gruyter
Mouton, 55-75.
Willemyns, R. (1986). ‘Regionalismen in het Nederlands’. In: Verslagen en Mededelingen van de
Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 1, 108-131.
Winkler Prins Woordenboek, eerste uitgave (1958-1959). Samengesteld met medewerking van de redactie van
de Winkler prins encyclopedieën. Amsterdam / Brussel: Elsevier.
[= WPW]
81
Bijlagen
1 Overzicht van de natiolectische woordenschat in alle woordenboeken ___ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
1.1 Legenda.................................................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
1.2 Belgisch Nederlands............................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
1.3 Nederlands Nederlands ......................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2 Lexicografische behandeling van de BN-woordenschat in verschillende woordenboeken Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.
2.1 Het Algemeen Nederlands Woordenboek ............................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.1.1 Cultuurgebonden items .................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.1.2 Niet-gelexicaliseerde varianten ...................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.1.3 Unieke varianten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.1.4 Vrije alternanten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.1.5 Alternanten met restricties ............................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.1.6. Omgangstalige varianten............................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.1.7 Substandaardvormen ..................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.2 Het Prisma Handwoordenboek Nederlands ........................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.2.1 Cultuurgebonden items .................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.2.2 Niet gelexicaliseerde items............................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.2.3 Unieke varianten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.2.4 Vrije alternanten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.2.5 Alternanten met restricties ............................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.2.6 Omgangstalige varianten................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.2.7 Substandaardvormen ..................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.3 Het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal ................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.3.1 Cultuurgebonden items .................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.3.2 Niet-gelexicaliseerde varianten ...................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.3.3 Unieke varianten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.3.4 Vrije alternanten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.3.5 Alternanten met restricties ............................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.3.6 Omgangstalige varianten................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
2.3.7 Substandaardvormen ..................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
3 Kenmerken van de natiolectische woordenschat _____________________ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
3.1 Unieke woorden of unieke betekenissen .............................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
3.1.1 Belgisch Nederlands ....................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
3.1.2 Nederlands Nederlands .................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
3.1.3 Valse vrienden ................................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
3.2 Synoniemen ........................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
3.2.1 Belgisch Nederlands ....................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
3.2.2 Nederlands Nederlands .................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
I
3.3 Herkomst ............................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
II

Fiche - Gravelart!

S-pression duo-dansers bevestigen in het Belgisch kampioenschap

Definitieve profielkeuze Atheneum Klas: Naam: Handtekening ouder

EED Wet van 30 juli 1894 betreffende de eedaflegging in

Wat is voorleesvader in het Engels?

Zweminstructeur/coördinator Stichting Prisma

presentatie

02/04/2014 - Annexes du Moniteur belge

uitnodigingsbrief met het programma en de link om u in te schrijven

Voltijdse Psychosociale medewerker (m/v)