Title page_Contents_Preface

Cover Page
The handle http://hdl.handle.net/1887/23438 holds various files of this Leiden University
dissertation
Author: Roon, Gerard van
Title: Macht en gewoonte in het Delftse stadsbestuur (1672-1702)
Issue Date: 2014-02-05
MACHT EN GEWOONTE IN HET DELFTSE STADSBESTUUR (1672-1702)
Delft op de Kaart Figuratief, eerste druk, ca. 1675 (Archief Delft, Coll. Beeld en Geluid, inv.nr. 108599)
MACHT EN GEWOONTE IN HET
DELFTSE STADSBESTUUR (1672-1702)
PROEFSCHRIFT
ter verkrijging van
de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden,
op gezag van Rector Magnificus prof.mr. C.J.J.M. Stolker,
volgens besluit van het College voor Promoties
te verdedigen op woensdag 5 februari 2014
klokke 16.15 uur
door
GERARDUS CORNELIS JACOBUS VAN ROON
geboren te Voorburg
in 1976
Eburon Delft
2014
PROMOTIECOMMISSIE
Promotor:
Overige leden:
Prof.dr. S. Groenveld
Prof.dr. K.J.P.F.M. Jeurgens
Prof.dr. R.C.J. van Maanen
Prof.dr. M. Prak (Universiteit Utrecht)
Dr. G. Verhoeven (Delft)
ISBN 978-790-5972-816-5. Tevens verschenen als handelseditie (Delft 2014).
Uitgeverij Eburon
Postbus 2867
2601 CW Delft
tel.: 015-2131484 / fax: 015-2146888
[email protected] / www.eburon.nl
Omslagontwerp: Maarten van Overbeek, 's-Hertogenbosch
Omslagillustratie: het stadhuis van Delft, vervaardigd door Coenraet Decker en opgenomen in:
Dirck Evertsz. van Bleyswijck, Beschrijvinge der stad Delft, etc. (Delft 1667)
Portretfoto achterzijde omslag: Hans Kouwenhoven, Alphen aan den Rijn
© 2014 G.C.J. van Roon. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige
vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enig
andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbende.
INHOUDSOPGAVE
WOORD VOORAF .................................................................................................................................... 11
INLEIDING .............................................................................................................................................. 13
Opzet, reikwijdte en bronnen .......................................................................................................... 15
1. HET DELFTSE STADSBESTUUR TUSSEN 1672 EN 1702 IN HET ALGEMEEN..................................................... 23
1.1 De veertigraad ........................................................................................................................... 23
1.2 De colleges van burgemeesters en van heren van de wet ....................................................... 28
1.3 Schout en schepenen: het gerecht ............................................................................................. 31
1.4 De ministers: pensionaris en secretarissen ............................................................................. 34
1.5 Het stadsbestuur en zijn omgeving .......................................................................................... 40
1.5.1 Beleidsterreinen en instellingen ......................................................................................... 44
Openbare orde en veiligheid ................................................................................................. 45
Handel en verkeer .................................................................................................................. 49
Openbare werken ....................................................................................................................57
Gezondheidszorg en maatschappelijke zorg ........................................................................60
Onderwijs ............................................................................................................................... 64
Kerk ........................................................................................................................................ 68
1.5.2 Over het rechtsgebied ........................................................................................................ 70
Delft in Delfland ......................................................................................................................75
Indelingen van de stad .......................................................................................................... 79
1.5.3 Het bestuur van Holland en de Republiek in het kort ....................................................... 85
Wetten, regels en privileges...................................................................................................90
Bestuursstructuur van andere steden ................................................................................... 93
2. HEREN VAN DE WET: ORDE IN DE SAMENLEVING ..................................................................................... 97
2.1 Probleemsignalering en agendavorming .................................................................................. 98
2.1.1 Actoren ............................................................................................................................... 98
2.1.2 Gebeurtenissen, ontwikkelingen en routines .................................................................. 106
Gebeurtenissen .................................................................................................................... 107
Ontwikkelingen ..................................................................................................................... 111
Routines ................................................................................................................................ 114
2.2 Voorbereidingen op de besluitvorming .................................................................................. 118
2.2.1 Betrokkenen raadplegen ................................................................................................... 119
2.2.2 Delegeren ......................................................................................................................... 123
Commissies .......................................................................................................................... 123
Regenten en ambtenaren ..................................................................................................... 135
5
MACHT EN GEWOONTE IN HET DELFTSE STADSBESTUUR
2.3 Besluiten................................................................................................................................... 137
2.3.1 Geen wijzigingen............................................................................................................... 138
2.3.2 Toepassing van bestaande regels ................................................................................... 140
2.3.3 Regels instellen of aanpassen ......................................................................................... 142
2.3.4 Niet-inhoudelijke besluiten ............................................................................................. 144
2.4 Samenvatting en conclusie .................................................................................................... 146
3. BURGEMEESTERS: BEHEER VAN STADSFINANCIËN EN -BEZITTINGEN ......................................................... 149
3.1 Initiatiefnemers ........................................................................................................................ 151
3.2 Overeenkomsten ...................................................................................................................... 153
3.3 Personeel en bestuurders ........................................................................................................ 158
3.4 Financiën................................................................................................................................. 166
3.5 Zekerheden: risicobeheersing en controle.............................................................................. 179
De eed ................................................................................................................................... 185
3.6 Samenvatting en conclusie......................................................................................................187
4. VEERTIGRAAD: NOMINATIES EN VERKIEZINGEN ..................................................................................... 189
6
4.1 De gebeurtenissen in de veertigraad ...................................................................................... 192
4.1.1 Een wijziging in de thesauriersverkiezing ....................................................................... 194
4.1.2 Willem III mengt zich in de veertigraad ......................................................................... 197
4.1.3 Het grote conflict, 1685-1687........................................................................................... 207
4.1.4 Facties ..............................................................................................................................212
4.2 Jaarlijkse nominaties en verkiezingen .................................................................................... 216
4.2.1 16 december: nieuwe veertigraden ................................................................................... 217
4.2.2 23 december: thesaurier, aanblijvende weesmeester en buitenambten ........................ 222
4.2.3 30 december: nominaties burgemeesters en schepenen ............................................... 226
4.2.4 Januari: adjuncten ter dagvaart en haven-, wees- en rekenmeesters ............................. 228
4.3 De Delftse veertigraadscarrière ............................................................................................... 231
4.4 De aanwijzing van schout en ontvanger ................................................................................ 234
4.5 Samenvatting en conclusie ..................................................................................................... 238
5. INTERACTIES EN ONDERLINGE GRENZEN
TUSSEN DE BESTUURSCOLLEGES ................................................ 241
5.1 Grote belangen van de stad .................................................................................................... 242
5.2 1672: druk versterkt de samenwerking ................................................................................... 246
5.3 Verdeling van de banen ........................................................................................................... 252
5.3.1 Kleine ambten.................................................................................................................... 253
5.3.2 Hoge ambtenaren en bestuurders ...................................................................................257
5.4 De samenwerking tussen burgemeesters en heren van de wet ............................................260
5.5 Burgemeesters correspondeerden namens heren van de wet en veertigraad ....................... 265
5.6 Verhoudingen met het gerecht ............................................................................................... 267
5.7 Samenvatting en conclusie ..................................................................................................... 272
INHOUDSOPGAVE
6. HET STADSBESTUUR IN VERGADERING ..................................................................................................275
6.1 Tijd............................................................................................................................................275
6.1.1 Vergaderdagen ..................................................................................................................275
6.1.2 Aanwezigheid................................................................................................................... 279
6.1.3 Vergadertijden .................................................................................................................. 283
6.1.4 Convocaties en agenda's................................................................................................. 285
6.2 Plaats ...................................................................................................................................... 289
6.2.1 Inrichting stadhuis .......................................................................................................... 289
6.2.2 Stukken ............................................................................................................................ 296
6.3 Handeling ............................................................................................................................... 298
6.3.1 Beraadslagingen en besluiten in de veertigraad ............................................................. 299
6.3.2 Verkiezingen in de veertigraad .........................................................................................301
Rondom de verkiezing van de wet ...................................................................................... 304
Volgorde en uitsluitingen .................................................................................................... 307
Stoeien met stembriefjes ...................................................................................................... 311
Het ondertekeningsconflict in de veertigraad ...................................................................... 313
Gekandideerden van buiten de veertigraad ......................................................................... 315
Te laat of afwezig? Boete! .....................................................................................................319
6.3.3 De gang van zaken bij de heren van de wet .................................................................... 322
6.3.4 Vergadercultuur ............................................................................................................... 324
Kritiek in de lokale politiek.................................................................................................... 325
6.4 Samenvatting en conclusie .................................................................................................... 326
7. UITVOERING: VOORSCHRIFTEN, VOORZIENINGEN EN COMMUNICATIE ...................................................... 331
7.1 Medewerkers ............................................................................................................................ 331
7.2 De zweep en de peen: boeten en bemoeienissen ................................................................... 337
7.3 De preek: communicatie ......................................................................................................... 342
7.3.1 De communicatie van de heren van de wet ..................................................................... 351
7.3.2 De communicatie van de burgemeesters ........................................................................ 358
7.3.3 De communicatie van de veertigraad ...............................................................................361
7.4 Samenvatting en conclusie..................................................................................................... 363
SLOTBESCHOUWING .............................................................................................................................. 367
BIJLAGEN............................................................................................................................................... 373
VERKORTINGEN
.................................................................................................................................... 407
BRONNENLIJST
.....................................................................................................................................409
GERAADPLEEGDE WERKEN ...................................................................................................................... 412
SUMMARY ............................................................................................................................................ 419
REGISTER
............................................................................................................................................. 424
OVER DE AUTEUR................................................................................................................................... 432
7
MACHT EN GEWOONTE IN HET DELFTSE STADSBESTUUR
Tabellen en grafieken
Tabellen
8
1. Inrichting van het onderwijs in Delft, tweede helft zeventiende eeuw.
2. Registratie van variabele uitgaven: verschillen tussen lopende memorialen en uitgavenboeken op
basis van de registers uit 1672, 1677, 1682, 1692 en 1702.
3. Weddes voor functies en taken die de stad jaarlijks betaalde, ingedeeld naar hoogte.
4. Gemiddelde aanwezigheid en aanwezigheidspercentage van schout, burgemeesters en schepenen bij vergaderingen van de heren van de wet tijdens de steekproefjaren 1672, 1677, 1682, 1692
en 1702; idem voor de pensionaris, uitgezonderd 1672.
5. Gemiddelde aanwezigheid bij de vergaderingen van de veertigraad over stads- en over landszaken, 1672, 1677, 1682, 1692 en 1702.
6. Aantal Delftse poorters dat, als niet-lid van de veertigraad, ten minste eenmaal stemmen ontving
bij de nominatie van de wet en/of bij verkiezingen voor de veertigraad, waarbij zij niet werden
gekozen, 1677 tot en met 1692.
7. Boeten voor veertigraden bij absentie of te laat komen, volgens resoluties van 28 mei 1637, 30
december 1653 en 29 januari 1689, en blijkens de mijcedullen.
8. Aantallen keuren, ordonnanties en waarschuwingen van het stadsbestuur, vermeld in de minuutresolutieboeken van de heren van de wet en de keurboeken, en als gedrukt exemplaar raadpleegbaar, 1672-1702.
9. Aantal bestudeerde resoluties in de steekproefjaren 1672, 1677, 1682, 1692 en 1702.
10. Aantal rekesten in de steekproefjaren 1672, 1677, 1682, 1692 en 1702, afgezet tegen het aantal
nieuwe zaken in de steekproefjaren.
11. Aantal en samenstelling van ad-hoccommissies van de heren van de wet die zijn waargenomen
in de selectie van gebruikte resoluties in bijlage 1 (1672, delen van 1677 en 1682, 1692 en 1702).
12. Aantal ad-hoccommissies van de veertigraad, 1672-1702.
13. Aantallen resoluties en vervolgresoluties van de commissie voor de godshuizen in 1672, 1677,
1682, 1692 en 1702.
14. Onderwerpen die vaak aan de orde komen in de resoluties van de commissie voor de godshuizen,
in absolute aantallen en percentages van het totale aantal resoluties.
15. Aantal zaken die in behandeling kwamen bij zowel de commissie voor de godshuizen als het
plenaire college van de wet en het percentage van het totale aantal resoluties van de commissie.
16. Onderwerpen die het vaakst aan de orde kwamen in de memorialen van de burgemeesters, 16721682 en 1692-1702, in aantallen en percentages van het totaal aantal besluiten.
17. Ambten die door de heren van de wet en/of de burgemeesters werden vergeven, per categorie en
inclusief bronvermelding.
18. Aantal dagen waarop de heren van de wet vergaderden op een andere dag dan de maandag in
verhouding tot het totaal aantal vergaderingen* in 1672, 1677, 1682, 1692 en 1702.
19. Dagen waarop de burgemeesters besluiten namen in de steekproefjaren 1672, 1677, 1682, 1692
en 1702, aangevuld met data uit de jaren 1673-1675, 1697 en 1700, volgens het resolutieboek van
de burgemeesters.
20. Aantallen vergaderingen van de veertigraad in stads- en landszaken in de steekproefjaren 1672,
1677, 1682, 1692 en 1702.
21. Aantallen vergaderingen van de veertigraad in stadszaken, 1672-1701
22. Dagen waarop de veertigraad vergaderde over stadszaken in de steekproefjaren 1672, 1677, 1682,
1692 en 1702.
23. Dagen waarop de veertigraad vergaderde over stadszaken in de gehele periode 1672 tot en met
66
169
173
280
282
316
320
337
374
374
376
377
378
378
378
379
380
384
385
386
386
387
387
TABELLEN EN GRAFIEKEN
1702.
24. Vergaderdata en aanwezigheid van de heren van de wet, 1672, 1677, 1682, 1692 en 1702.
25. Gemiddelde aanwezigheid en aanwezigheidspercentage van schout, burgemeesters en schepenen tijdens de steekproefjaren 1672, 1677, 1682, 1692 en 1702; idem voor de pensionaris, uitgezonderd 1672.
26. Vergaderingen van de veertigraad over stadszaken, 1672, 1677, 1682, 1692 en 1702.
27. Aanwezigheid bij de vergaderingen van de veertigraad over landszaken, 1672, 1677, 1682, 1692
en 1702.
28. Lijst van veertigen die de raad hebben verlaten, als gevolg van overlijden of vertrek, en de nieuwgekozenen, op chronologische volgorde.
29. Verband tussen nominatie van niet-veertigen voor de wet en de verkiezingen voor de veertigraad,
1676-1692.
30. Cumulatieven van tabel 29.
31. Keuren, ordonnanties en waarschuwingen uitgevaardigd door de heren van de wet, 1672-1702.
32. Aantal keuren, ordonnanties en waarschuwingen in de steekproefjaren 1672, 1677, 1682, 1692
en 1702, op basis van tabel 31.
33. Krachtenveld van heren van de wet, burgemeesters en veertigraad, 1672-1702.
34. Leden van de veertigraad in de jaren 1672 tot en met 1702.
35. Pensionarissen van Delft, 1672-1702.
36. Stadssecretarissen van Delft, 1672-1702.
37. Overzicht van rekenmunten in de Republiek.
388
390
391
393
394
396
397
398
400
401
402
405
405
406
Grafieken
1. Inwonertallen van enkele grote Hollandse steden ca. 1670 en ca. 1700.
2. Inwonertallen van Delft, 1600-1795.
3. Kenmerken van de besluiten commissie voor de godshuizen 1677, 1682, 1692 en 1702 in procenten van het totaal aantal nieuwe zaken.
4. Gemiddeld aantal stemmen per schepengenomineerde per jaar (excl. burgemeestersstemmen),
1675-1683, 1691-1692 en 1701-1702.
5. Soorten resoluties van de heren van de wet, steekproefjaren 1672-1702, in procenten van het
totaal aantal unieke zaken per jaar.
6. Verhouding tussen de dagen waarop de heren van de wet buiten de reguliere maandag vergaderden in steekproefjaren 1672, 1677, 1682, 1692 en 1702 (in totaal 28 keer).
7. Aandeel van veertigen met een meesterstitel in achtereenvolgens 1672, 1682, 1692 en 1702 (in
procenten).
42
43
128
304
375
384
402
9
WOORD VOORAF
De bestuurders van het zeventiende-eeuwse Delft waren afhankelijk van medewerking van allerlei mensen binnen en buiten hun stad. Iets dergelijks geldt ook voor de moderne historicus.
Zonder hulp van anderen was dit boek niet tot stand gekomen. Om te beginnen loodste het aanstekelijke enthousiasme en de begripvolle relativering van mijn promotor, professor Groenveld,
mij langs de kliffen van onverschilligheid die een project van tien jaar onherroepelijk meebrengt
en die het onderzoek zomaar hadden kunnen doen stranden. Gesprekken met hem en ook mevrouw Van der Weel over bestuurspraktijken in verleden en heden en vele andere onderwerpen
duurden vaak tot in de nacht en maakten dat ik met hernieuwde energie aan het werk toog. Ik
ben hem erkentelijk voor het geduld waarmee hij steeds de resultaten van mijn werk afwachtte
en van commentaar voorzag, op een immer vriendelijke, suggererende toon.
In de initiatiefase van het project hebben diverse onderzoekers hun kennis en ervaring met
mij gedeeld, en ook later kon ik rekenen op deskundigen die een of meer van mijn vele vragen
beantwoordden. Het Leidse promovendi-overleg van vaderlandse en zeegeschiedenis onder coördinatie van Femme Gaastra zorgde ervoor dat ik als buitenpromovendus kennismaakte met
collega-onderzoekers van binnen en buiten de universiteit met wie ik zowel kennis en vaardigheden als de fascinatie voor historisch onderzoek uitwisselde. De medewerkers van het Gemeentearchief Delft kwamen niet alleen met waardevolle tips, maar zijn ook talloze malen voor mij naar
het magazijn gelopen. Marieke Dekker-Abels gaf kritisch commentaar bij concepten van de
meeste hoofdstukken. Ronald Rommelse stelde zijn afstudeerscriptie over het Delftse stadsbestuur (digitaal) beschikbaar – hopelijk gaat hij die zoals gepland publiceren. Tessa Kelder nam de
moeite om de samenvatting vol specifieke termen te vertalen naar een verzorgde summary.
Maarten van Overbeek maakte de omslag van dit boek. Hen allen ben ik voor hun ondersteuning
zeer erkentelijk.
Een grote groep mensen leefde al dan niet van dichtbij mee. Sommige vriendschappen kwamen klem te zitten in de tijdsdruk die het onderzoek op het privéleven legde. Bij Sonja & Martijn, Dorianne & Chris, Manon & Reinier en natuurlijk Suzanne & Martin en mijn broer Mark,
ben ik desondanks steeds weer thuis, ongeacht de periode dat we elkaar niet hebben gesproken.
De beschikbare tijd voor het onderzoek heb ik vooral ook aan mijn directe omgeving te danken.
De roostervrije vrijdag die ik sinds jaar en dag geniet bij de Tweede Kamer der Staten-Generaal
was essentieel om op een structurele manier onderzoek te kunnen doen. Deze vrije dag kon ik na
de geboorte van onze kinderen houden dankzij mijn moeder, Heleen van Roon-Jongejan, die
daartoe al jarenlang beloftegetrouw een en soms zelfs alle jongens opvangt. Evenals mijn
schoonouders Paul en Wietke van Overbeek-Lamée maken zij en mijn vader Jaap van Roon het
11
MACHT EN GEWOONTE IN HET DELFTSE STADSBESTUUR
mogelijk dat wij onze vleugels uitslaan, ondanks de hectiek van een gezin met jonge kinderen.
Wij omvat in dit geval ook Floortje, de dierbare inspiratiebron in mijn leven, die mij steeds heeft
aangemoedigd om te plannen en af te ronden. Floortje, Matthijs, Laurens en Florian hebben het
vaak even zonder man en papa moeten stellen, omdat hij wéér bezig was met zijn boek – fysiek
of geestelijk. Voor hun grote geduld ben ik hen dankbaar.
12

Download Report