Verslag studiereis Duitse Gezonde School - VO-raad

Duitse ‘Gute Gesunde Schulen’ inspireren Nederlandse
onderwijsdelegatie
“Gezonde scholen leveren betere onderwijsresultaten”
“Een goede gezonde school helpt hogere onderwijsresultaten te behalen, vermindert schooluitval en
bevordert aantoonbaar sociale vaardigheden”. Prof. dr. Peter Paulus van Universiteit Lüneburg laat
overtuigende causale relaties zien tijdens de studiereis van de Onderwijsagenda Sport, Bewegen en
een Gezonde Leefstijl (SBGL). Een delegatie van zo’n vijftig schooldirecteuren uit het po, vo en mbo,
vakleerkrachten gym, onderwijsbestuurders en mensen van het ministerie van OCW en NOC*NSF
bracht van 23 tot en met 27 maart 2014 een bezoek aan scholen in Berlijn en Bünde om te leren van
de Duitse aanpak van de Gezonde School.
Wat duidelijk wordt tijdens de studiereis is dat een goede gezonde school meer is dan een school die
alleen aandacht besteedt aan gezondheidspromotie. Gezondheid is niet iets extra’s maar is een
alomvattend onderdeel van het onderwijs, met een integrale aanpak rondom het kind en met aandacht
voor welzijn en gezondheid van de medewerkers. Van vraaggericht ‘onderwijs draag a.u.b. bij aan
gezondheid’ naar aanbodgericht ‘gezondheid draagt bij aan betere schoolprestaties’.
Speelvriendelijk
Dat het kind centraal staat bij het Integraal Kind Centrum Erika-Mann-Grundschule wordt meteen
duidelijk bij de eerste stap die de Nederlandse onderwijsdelegatie in het gebouw zet: de sfeer, een
speelvriendelijke en uitdagende binnentuin, een creatieve inrichting en de persoonlijke aandacht voor
een gezonde leeromgeving. De basisschool ligt in een achterstandswijk in het centrum van Berlijn en
telt ruim 600 leerlingen waarvan 80% Duits niet als eerste taal heeft. Sinds twee jaar heeft inclusie de
bovenhand boven integratie. Alle lesonderdelen gaan uit van de mogelijkheden van ieder kind en er is
een grote mate van ouderbetrokkenheid bij het programma.
Op het programma van de Duitse studiereis stond ook een bezoek aan de Schele Schule waar
kinderen vijf uur per week sport kunnen kiezen in het Olympisch park. Op de laatste dag bracht de
delegatie een bezoek aan het Erich Gutenberg Berufskolleg in Bünde, een mbo-college dat werkt
volgens het zelforganiserend leren.
Ook het belang van de gezonde medewerker in het onderwijs kwam uitdrukkelijk naar voren. Kevin
Dadaczynsky van de Universiteit van Lüneburg toont onderzoeksresultaten dat directies een
belangrijke rol spelen bij het stimuleren van gezonde leefstijl op scholen.
Positieve effecten
Rinda den Besten, voorzitter PO-raad, over haar impressies van de studiereis
http://poraad.nl/node/6349: “Een terugkerend onderwerp tijdens de reis was het belang van
samenhangend wetenschappelijk bewijs dat een Gezonde School-beleid op zichzelf ook direct hogere
schoolresultaten tot gevolg heeft. Er is steeds meer bewijs voorhanden dat inzetten op Gezonde
Scholen werkt. De praktijk in Duitsland laat ook zien dat een Gezonde School goed is voor leerlingen.
Men is enthousiast over wat ermee wordt bereikt. Ook volgens het RIVM zijn er veel voordelen van
een Gezonde School en heeft zo’n school wel degelijk een positief effect op schoolprestaties.
Onderwijsagenda Sport, Bewegen en een Gezonde Leefstijl in en om het onderwijs, 2012-2016
Gezonde School-beleid draagt bij aan het ‘welbevinden van kinderen, versterkt hun weerbaarheid,
zorgt voor betere schoolprestaties en een betere gezondheid, helpt voortijdig schoolverlaten
terugdringen en zorgt voor succesvollere loopbanen.’
Onderwijsagenda SBGL
Ook in Nederland is er toenemende aandacht voor sport, bewegen en een gezonde leefstijl. De PORaad, VO-raad en MBO Raad hebben gezamenlijk de ‘Onderwijsagenda Sport, Bewegen en een
Gezonde Leefstijl’ opgezet rondom dit thema. Doel: in 2016 halen meer leerlingen/studenten de
beweegnorm en hebben 850 scholen een vignet Gezonde School gekregen (basisscholen: 450, voscholen: 200 en mbo-scholen: 200). Scholen kunnen zo’n vignet verdienen wanneer ze hebben laten
zien dat ze structureel aan gezondheid werken.
Lees ook het blog van Rinda den Besten: Gezonde scholen worden betere scholen! “Daar profiteert
een leerling niet alleen tijdens zijn schoolcarrière, maar ook de rest van zijn leven nog van.”
Studiereis Duitsland
Beleid & praktijk rond sport, bewegen en een gezonde leefstijl
Hieronder volgen samenvattingen van lezingen en bezoeken aan scholen in Berlijn en Bünde van 23
tot en met 27 maart 2014. De Onderwijsagenda Sport, Bewegen en een Gezonde Leefstijl heeft deze
studiereis georganiseerd om te leren van de Duitse aanpak van de Gezonde School. De delegatie
bestond uit zo’n vijftig schooldirecteuren uit het po, vo en mbo, vakleerkrachten gym,
onderwijsbestuurders en mensen van het ministerie van OCW en NOC*NSF. Aan het einde van het
verslag staan de impressies (citaten) van de deelnemers uit het onderwijs (po, vo en mbo).
Onderwijsagenda Sport, Bewegen en een Gezonde Leefstijl (SBGL)
Het po, vo en mbo hebben een gezamenlijke agenda gemaakt om scholen te stimuleren te komen tot
beleid voor sport en bewegen en gezonde leefstijl. Scholen zijn aan zet.
Dit betekent:

kennis ontwikkelen en toegankelijk maken (via www.gezondeschool.nl);

ondersteuning van scholen door adviseurs/experts (beleidsontwikkeling);

geld beschikbaar maken voor ondersteuning.
Zie ook www.hoegezondisjouwschool.nl, als trigger voor Gezonde School
Inleiding Goof Buijs: SHE Network (Schools for Health in Europe).
Introductie tot Gezonde School concept in Duitsland.

SHE network: 43 landen. Gestart in 1992, initiatief van WHO EURO, EU en Raad van Europa.
Taken: goede voorbeelden delen, netwerkbijeenkomsten, samenwerking tussen gezondheid en
educatie en onderzoek

Kind staat centraal in een holistische benadering binnen school – gemeenschap – gezondheid;
Belangrijke toevoeging is relatie tussen school en haar omgeving (de wijk / het dorp);

Hij introduceert een nieuw model voor Gezonde School, ontwikkeld door ASCD en CDC: Het
‘Whole School model: a collaborative approach to learning and health. Het model is interessant
voor de Nederlandse Gezonde School-aanpak (meer op www.ascd.org/learningandhealth).

Internationaal onderzoek laat positieve
effecten zien van Gezonde School
(zoals minder spijbelen, betere
leerprestaties, et cetera); Nog weinig
Nederlands onderzoek. Zie SHE
factsheet 2 via
www.schoolsforhealth.eu.

Belangrijk om gezondheid structureel
in te bedden in curriculum

In de presentatie staan acht key
succesfactoren voor succesvolle
implementatie van een Gezonde
School, o.a. leiderschap en
partnership/netwerken:

Scholen kunnen lid worden van SHE
Network om kennis en ervaringen te
delen met andere scholen in Europa, Rusland en Centraal-Azië (school twinning, formulier
verkrijgbaar via [email protected]).
Lezing prof.dr.Peter Paulus, Leuphana Universiteit Lüneburg, [email protected]
Psycholoog, een van de grondleggers van Gezonde School in Duitsland en Europa.

Hij schetst een perspectiefverandering: van scholen die gezondheid promoten (gezondheid de
school inbrengen vanuit de gezondheidssector) naar betere scholen door gezondheid. Hoe kan
gezondheid bijdragen aan school in plaats van andersom. Van vraag: onderwijs draag a.u.b. bij
aan gezondheid. Naar aanbod: gezondheid draagt bij aan betere schoolprestaties.
Iedereen vindt gezondheid belangrijk, maar de gezondheidsinterventies die traditioneel de school in
gebracht worden, worden zelden structureel:

Management en docenten vinden gezondheid niet hun ‘probleem’

Extra last voor de docenten/ management

Docenten zijn niet goed opgeleid, voelen zich niet capabel en doen het dan ook niet.
Er is veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen gezondheid en schoolprestaties.
Uit longitudinaal onderzoek blijkt er een causaal verband is:

Een betere gezondheid leidt tot betere scholen: gezondheid is ondersteunend aan educatie.

Overgewicht, obesitas, verminderde activiteit en geestelijke gezondheid hebben invloed op
prestatie, spijbelgedrag en het afmaken van de school.
Onderwijs wil goede kwaliteit en goede resultaten van de school: gezondheid draagt hieraan bij.

Het is van belang dat iedereen die betrokken is bij de school zich ‘gezond’ voelt en gezamenlijk
aan het welbevinden werkt: directie, docenten en leerlingen (ouders betrokken): the whole school
approach: hele school moet aangepakt worden / betrokken zijn voor gezondheidsverandering.
Whole school, whole community, whole child:
It needs a village to raise a child (wat kunnen wij allen het kind geven). A child needs a village to grow
up good and healthy (wat heeft een kind nodig: misschien vragen kinderen iets anders dan wij voor
hen bedenken).

Scholen worden in Duitsland vanuit meerdere oogpunten beoordeeld. Niet alleen de beoordeling
van het behalen van de verplichte onderwijstaken, ook bijvoorbeeld op leiderschap en cultuur.
SEIS = Self Evaluation In Schools. Het wordt niet in alle Duitse deelstaten gebruikt (slechts 5 of 6
van de 16) doordat het overheidssysteem overal iets anders is. Elke staat heeft eigen ministerie
van onderwijs;

Schoolleiders zijn cruciaal voor verandering naar Gezonde School;

Leraren die directeur willen worden, krijgen nu in Duitsland (sommige deelstaten) een opleiding
waarvan ook health management onderdeel is;

In Duitsland lopen verschillende programma’s. Dat verschilt per deelstaat. Goed voorbeeld:
www.anschub.de;

Verdere ontwikkelingen:
- Link Gezonde School aan gezond opgroeien
-

Link Gezonde School aan gezonde community ontwikkelingen;
In Duitsland is ouderbetrokkenheid volledig onderdeel van de aanpak. Hiervoor zijn diverse
folders en activiteiten. Deze folders worden ook vertaald voor andere nationaliteiten;

De staten die deelnemen, investeren en financieren + zorgverzekeraars zijn verplicht om een deel
van de inkomsten te besteden aan gezondheidspromotie (€ 2,86 per verzekerde, zorgpremie
ongeveer €300 per maand). Maar ook de Return on Investment is inzichtelijk gemaakt: 1:14 (nog
niet heel solide onderbouwd).

PPS (publiek-private samenwerking) is onderdeel van de aanpak. Niet alleen in financiën, maar
ook in menskracht, kennis en kunde;

Belangrijk om Gezonde School en JOGG te linken (Gezonde School als onderdeel van gezonde
wijken en gezonde steden);

NOC*NSF: sport is cruciaal onderdeel van gezonde wijkontwikkeling. Leg verbindingen tussen
sportvereniging, welzijnsorganisaties, school en politie;
Erika Mann Grundschule, Berlin

School in sociaal meest arme wijk in Berlijn. 79% van de leerlingen heeft financiële ondersteuning
van de staat nodig;

81% van de leerlingen heeft een buitenlandse nationaliteit en heeft niet Duits als eerste taal. Er
zijn 49 nationaliteiten op school. Het streven is dat kinderen in de school Duits spreken; Kinderen
starten allemaal met een taaltest. Slogan: ‘inclusion instead of integration’

Passend onderwijs is doorgevoerd. Voor kinderen met speciale behoeften (autisme, ADHD, etc.)
ontvangt de school extra middelen voor ondersteuning in de les (bijvoorbeeld 8 uur een extra
leerkracht); Kinderen moeten in hun eigen wijk naar school

Er wordt extra ingezet op cultuur/ theater

Kinderen hebben les van 8.00 – 13.30 uur; 1e klas vanaf 5,5 jaar

Kinderen kunnen voor schooltijd komen (6.00 – 8.00 uur), inclusief gratis ontbijt. Een actrice
sponsort dit. Ook is er een naschools programma waarvan kinderen gebruik kunnen maken. Ze
mogen kiezen, ook sport en bewegen op het schoolplein. Kinderen kunnen ook tussen 16.00 –
18.00 uur blijven en daarvoor betalen ouders extra; Ouders betalen 19 tot 37 euro voor lunch per
maand.

Er is veel buitenspeelruimte met veel uitdagende gebieden; moestuin aanwezig;

Kinderen kunnen ‘probleemoplosser’ worden, lossen kleine ruzies en problemen op school op.
Daarna komen docenten, et cetera in actie;

Kinderen maken ’s ochtends tussen 8.00 – 8.30 uur huiswerk op school, waarbij de ouders
aanwezig mogen zijn (voor eventuele gesprekken met docent); veel animo voor

Gezonde leefstijl is geen focus van de school, maar komt terug in alle onderdelen van het
onderwijs en BSO. Het kind staat wel absoluut centraal;

Er is geen specifieke aandacht voor gezondheidsbevordering van de medewerkers

School boekt goede resultaten qua leerontwikkelingen en leerprestaties, zeker gezien de
achtergrond van de kinderen;

3 uur sport per week

Veel aandacht voor sociaal-emotionele ontwikkeling
DINSDAG 25 MAART 2014
Lezing Kevin Dadaczynski: From principals to quality, www.leuphana.de,
[email protected]

Hij stelt dat schooldirecteuren cruciaal zijn voor het bevorderen van een gezonde leefstijl onder de
medewerkers, leerlingen en de school;

Onderzoek gedaan in NRW (Nordrhein-Westfalen), onder basis- en voortgezet onderwijs, 2000
directeuren deden mee. Belangrijke kanttekening is dat dit onderzoek onder directeuren heeft
plaatsgevonden en het dus de perceptie is van de directeuren dat ze veel invloed hebben in het
promoten van een Gezonde School.

Een groot deel van de directeuren geeft aan dat ze zich niet (fysiek / gezondheid) in staat achten
om tot het pensioen door te werken;

In Duitsland heerst een vergelijkbaar probleem rondom scholen en schoolgezondheid -> weinig
transparantie / samenhang in de aanpak, maatregelen en activiteiten voor de school. Er zijn veel
programma’s;

Er zijn wel kwaliteitscriteria / meetinstrumenten voor de programma’s, maar het ontbreekt aan
afstemming met/voor de specifieke schoolsituatie;

Met de QHPS procedure is er een gestandaardiseerd instrument ontwikkeld om de kwaliteit en
effectiviteit van een programma te meten;

Het lastige blijft dat iedere school een ander programma nodig heeft. Niet ieder goed programma
is goed voor iedere school. Maatwerk per school is noodzakelijk, het is wel van belang om de
kwaliteit van programma in het algemeen te meten.
Lezing Dirk Medrow

Voormalig sportdocent, deels werkzaam voor Anschub programma. Nu werkzaam voor ministerie
van onderwijs en coördineert Gute Gesunde Schule voor Berlijn (op deelstaatniveau);

Boodschap: ieder kind telt, maar gezondheid wordt gerealiseerd door de hele organisatie en niet
door 1 persoon. Bovendien kost het tijd (3 – 5 jaar);

Belangrijk om gezondheid aan te pakken in de reguliere lessen. Niet door apart programma;

Zijn advies: onderbreek de lessen op de kritische momenten. Dit is geen vrije tijd, maar je moet
het anders gebruiken. Bijvoorbeeld door te bewegen (beweegtussendoortjes) of zingen of een
spelletje doen en vervolgens de actie terug te brengen naar de lessen;

Belangrijk is dat iedereen het in de school doet en altijd op hetzelfde tijdstip. De dagelijkse routine
zorgt voor de verbetering van de gezondheid;
Lezing Peter Paulus / Mind Matters in Germany (geestelijke gezondheid)
Op dinsdagochtend ging prof. Dr. Peter Paulus in op de succesvolle aanpak Mind Matters,
overgenomen uit Australië. De aanpak is gebaseerd op onderzoek en praktijk en verbetert het
onderwijs door het bevorderen van de mentale gezondheid. Het is een integrale benadering voor de
hele school, uitgaande van acht kwaliteitsdimensies zoals cultuur, leiderschap, samenwerking,
personeel, resultaten en successen. De kern is het ontwikkelen van goede scholen met mentale
gezondheid.

Kracht van deze aanpak is dat het uitgaat van de gehele schoolaanpak (leerling, leraar, directeur,
overig niet-lesgevend personeel, ouders en de gemeenschap);

Evaluatie toont goede resultaten zien, externe partners financieren (ca. € 1,5 mln.);

MindMatters is geen programma, maar een middel voor sociaal-emotionele ontwikkeling
(geestelijke gezondheid);

Mogelijkheid bekijken om aanpak Europees uit te rollen, ook in Nederland.
De kosteneffectiviteit van het ‘mental health promotion’ programma’s (Return on investment, Knapp et
al, 2011) laat volgens een Engels onderzoek zien dat preventie van gedragsproblemen via sociaalemotionele leerprogramma’s zeer kosteneffectief is (zie de afbeelding op de volgende pagina). Dit
geldt ook voor schoolprogramma’s gericht op pesten, en programma’s rond mental health op de
werkvloer.
Middag: bezoek aan Ambassade in Berlijn en Yobeka (yoga als beweegtussendoortje).
WOENSDAG 26 MAART 2014
Lezing Duits Olympisch Comité
Boris Rump, bij DOSB verantwoordelijk voor Sport & Schule, licht toe dat in Duitsland de
samenwerking tussen sport en onderwijs sterk verschilt per deelstaat: 16 Bondslanden (deelstaten) in
Duitsland, elk land maakt autonoom keuzes, uitwisseling in heel Duitsland tussen verschillende
Bondslanden is minimaal. 90.000 sportverenigingen.
In 2009 hebben DOSB (Duits NOC*NSF), de DVS ( Duitse vereniging voor Sportwetenschap) en de
DSLV (‘KVLO’ van Duitsland) een gezamenlijk document uitgegeven: Memorandum on P.E. and
School sports. Nog steeds actueel, om een impuls te geven aan het optimaliseren van PE en
schoolsport op alle schoolniveaus in Duitsland.
Te vinden via: www.dosb.de

Hebben ook Provinciale Olympische Netwerken (op Bündesländer niveau);

Werken vergelijkbaar als NOC*NSF;

‘Pisa shock’ -> onderwijs was in 2003 onvoldoende in Duitsland. Daardoor nieuw beleid en
nieuwe programma’s in de school, waaronder sport en bewegen;

Schooltijden zijn aangepast -> 2 -3 dagen in de week tot 16:00 uur. Voor sportverenigingen
lastiger omdat kinderen niet meer vroeg kunnen sporten en dan komen de volwassenen al.
Daarom noodzaak sport en onderwijs samen te brengen.

Daarnaast geeft het samenbrengen van twee soorten organisaties problemen: vrijwilligers
(verenigingen) en professionals (scholen)

Sportbonden en onderwijsministerie werken samen met verdragen om dit 'op te lossen'. Er was
grote angst bij verenigingen over hun bestaansrecht in deze ontwikkeling. Lastig is het verschil in
organisatie tussen sport (verenigingsorganisatie - vrijwilligers) en de school (formeel);

Daarom overeenkomst tussen ministerie van sport en onderwijs (deelstaatniveau) om continuïteit
in het naschools aanbod te realiseren. Hierdoor soort van combinatiefunctionarissen (CF)
aangesteld. Maar iedere regio doet het weer anders

Er is wel een financieringsprobleem in sommige deelstaten voor de CF. Salaris is laag (in
sommige deelstaten maar 14 euro per uur).

De gymleraar of CF wordt door dit systeem meer pedagoog, terwijl hij/zij een sportopleiding heeft.
Daarvoor is bijscholing noodzakelijk;

Kennen ook een bijdrage van het ministerie voor sportaanbieders om aanbod voor de school te
ontwikkelen (zoals Sportimpuls); Er is geld voor trainers, scholen betalen ook (een deel) vanuit
middelen voor naschoolse opvang. Succesfactoren: kwaliteit en ambitie van de school(leider),
interesse vanuit de school, een vitale vereniging, bereikbaarheid en beschikbaarheid van een
accommodatie;

In Nordrhein-Westfalen is het programma succesvol. Daar wordt veel geïnvesteerd;

Sport speelt geen hoofdrol in de Duitse Gezonde School.
Andreas Dähn, projectcoördinator ‘Sport Macht Schule’
In Berlijn is Sportjugend Berlin verantwoordelijk voor het stimuleren van samenwerking tussen
sportverenigingen en scholen. Bij de invoering van de Ganztagschule bestond er grote angst in
Duitsland dat dit de doodsteek zou zijn voor de jeugdsport bij verenigingen. Dat blijkt niet het geval.
Daar waar wordt samengewerkt, leidt dit zelfs tot meer lidmaatschappen bij verenigingen.
Interessante aanknopingspunten:

‘Contract’ dat scholen met verenigingen sluiten

Samenwerking tussen sport en onderwijs leidt tot dagelijks uur sport en bewegen op en rondom
school.

Sportaanbod wordt georganiseerd op basis van vraag/behoefte leerlingen

Gedifferentieerd aanbod voor verschillende leeftijdsgroepen en ook verbinding met
gezondheidsthema’s.

Ook aandacht voor speciale doelgroepen : kinderen die beperkt zijn in bewegen

Stijging sportparticipatie in 17 jaar van 29,6 naar 42,4 procent

Het Berlijnse schoolsysteem is in 2010 veranderd. Vanaf toen was er alleen een Gründschule (1e
– 6e klas), Integrierte Sekundarschulen (waren eerst 3 niveaus) en Gymnasium; Alle scholen zijn
‘Ganztagsschulen’;

Doorgeleiden naar de sportvereniging is een belangrijk onderdeel van het programma, daarvoor
zijn afspraken gemaakt;

Er zijn circa 750 samenwerkingsverbanden (Gründschulen en Gymnasium);

Voor secundaire scholen is het anders geregeld. Die hebben alle een budget, waarvan ze zelf
mogen beslissen of ze het besteden aan sport, handvaardigheid, muziek, et cetera;

Er zijn ook programma’s voor de kleuterscholen, maar dat gaat meer over motorische
ontwikkelingen in plaats van sport;

De activiteiten zijn meestal op het schoolplein of in de sporthal;

Meer info en documenten te vinden via www.sportjugend-berlin.de.
Middag bestond uit een bezoek aan de Schele Schule (een privéschool in handen van de familie
Schele, vlakbij het Olympisch stadion). Een po-school (kindcentrum) die een sociaal veilige
schoolomgeving weet te creëren met een uitgebreid sport- en beweegaanbod tijdens en naschools.
DONDERDAG 27 MAART 2014
Bezoek Erich Gutenberg Berufskolleg
Op donderdagochtend ontving Afra Gongoll, directeur van het Erich Gutenberg Berufskolleg ons in
een inspirerende Gezonde School-omgeving. Teamwork is de basis voor alle veranderingen in de
school. Vanaf 2007 heeft de school een ontwikkeling doorgemaakt naar ‘Self Organised Learning’
(SOL). Dit heeft geresulteerd in een betere sfeer en houding onder de studenten, meer commitment
vanuit de leerkrachten en positief effect in de thuissituatie. Studenten nemen meer
verantwoordelijkheid voor wat en hoe ze leren. Dat vraagt van leraren dat zij studenten
verantwoordelijkheid geven. Ook de leeromgeving en gehele indeling van het gebouw is ingericht op
het zelf organiserend leren.

Ze houden bewust rekening met de samenstelling van het team (leeftijd, man-vrouw, etc.) om een
Gezonde School te zijn. Iedere leeftijdsgroep heeft weer andere voorwaarden nodig om zich
gezond te voelen;

Ze hebben vakopleidingen (duaal systeem) en voltijds opleidingen; 1500 studenten.

Besteden veel aandacht aan de ontwikkeling van de docenten en bekijken daarbij steeds of het
de studenten bereikt;

Gezondheid op school is niet de afwezigheid van ziekte, maar het welzijn van studenten en
medewerkers;

Ze gebruiken de inspectie als externe evaluatie: wat kan er beter?, niet als controle;

SOL heeft goede resultaten opgeleverd en feedback van studenten, docenten, bedrijven en
ouders. Van studenten: snellere ontwikkeling van competenties, betere atmosfeer in de school,
minder uitval/afwezigheid. Docenten: commitment, teamplayers, ontspannen atmosfeer, minder
problemen met gedrag van studenten (minder stress). Ouders en organisaties (stageorganisaties)
positieve feedback, studenten presenteren zich goed, 'zien' werk, positieve effecten op het
privéleven, studenten hebben meer zelfvertrouwen, meer betrokkenheid van ouders.
De resultaten van de aanpak Gutenberg school zijn interessant (zie onderstaande afbeelding).
Bijdrage Rüdiger Bokhorst, Bertelmansstiftung 10 jaar Anschub.de
Anschub.de is een landelijke alliantie voor school en gezondheidsbevordering en bedoeld als
landelijke impuls om via regionale netwerken school en relevante partners bij elkaar te brengen. Het is
een netwerk van onderwijs, (lokale) overheden, bedrijfsleven (120 bedrijven) en zorginstellingen die
financiële middelen leveren of bijdragen in de vorm van kennis, kunde en menskracht aan de
deelnemende scholen. Return on investment: 1:3.
Ze gebruiken Gute Gesunde Schule (GGS) als een kwaliteitsinstrument/aanpak ( op basis van SEIS
Framework ) om de kwaliteit van onderwijs te verhogen door gezondheid. Opvallend resultaat is dat bij
de deelnemende scholen de indicator ‘tevredenheid’ bij kinderen het meest is verbeterd, terwijl die bij
leerkrachten achterblijft. Leerkrachten zien GGS nog te vaak als iets wat er bij komt, en zijn vaak bang
dat het ingrijpt op hun stijl van lesgeven.
Een sence of urgency is voor scholen een belangrijke driver om te werken aan GGS, helemaal voor
leraren want die laten nog vaak lage betrokkenheid zien. Schoolontwikkeling vraagt continue
ondersteuning, met regelmatig nieuwe impulsen. Scholen moeten nog leren evaluaties als uitnodiging
tot veranderen of verbeteren te zien in plaats van als vijand te beschouwen. In lokale samenwerking
wordt nog te veel competitie ervaren in plaats van elkaar versterken. Belangrijk om succesvol te zijn is
geloof bij de directeuren, de leraren enerzijds en anderzijds beloning en ondersteuning van derden/
overheden / ministeries. Wat positief uit de evaluaties blijkt, is dat het aandeel scholen dat deelneemt
aan GGS andere scholen aanbeveelt het ook te gaan doen, is gestegen van 35% naar 65%.
In Duitsland helaas ook actueel: zorgen over voortbestaan Anschub, omdat de nu belangrijke
kartrekker, namelijk de Bertelmansstiftung, niet meer betrokken is. Het initiatief wordt nu in enkele
deelstaten (waaronder Berlijn) uitgevoerd, meestal gecoördineerd door ministerie van Onderwijs, maar
succes is zeer afhankelijk van de personen. Interessante bron over gezondheid van docenten als
onderdeel van GGS is: www.handbuch-lehrergesundheit.de.
Lezing Professor Peter Sloane (Paderborn University) / Fostering self-regulated learning in
vocational colleges

Gaat over een project NeGeL (New Learning Approaches in Vocational Education);

NeGeL gaat over ‘vocational maturity’, promotion of health en inclusion;

Worden vooral gefinancierd door Mohn Stiftung en de Unfallkässe

Belangrijk is dat ze niet uitgaan van de theorie, maar van de mogelijkheden en uitgangspunten
van de docenten;

Verder gaan ze niet uit van de individuele lesuren, maar van het volledige curriculum

Programma is opgestart om de leraren meer in hun kracht te zetten. Ze waren namelijk niet
tevreden met het oude systeem, voelde zich niet gewaardeerd en hadden het gevoel dat ze hun
werk niet goed deden. Nu is dat omgedraaid.

Doen met het Gutenberg Berufskolleg aan action research: de onderzoekers ontwikkelen met de
school onderzoeksplannen en voeren deze uit.
Lezing Sven Dieterich /Unfallkässe, The School Development Awards Gute Gesunde Schule

Verzekeraar betaalt mee vanuit de gedachte dat zij ook een rol hebben in preventie. Het is ook
een verplichting van de overheid (het is een publieke organisatie). Preventie om
beroepsgebonden ongevallen te voorkomen, beroepsziekten, et cetera.

Daarom budget beschikbaar gesteld voor het ontwikkelen van Gute Gesunde Schulen;

Scholen krijgen feedback over hun ontwikkeling: stand van zaken ten opzichte van andere
scholen en een persoonlijk evaluatie/adviesrapport. De verzekeraar helpt de school niet verder
met implementatie. Dat moet de school alleen doen;

Het prijzengeld mag vrij worden ingezet -> bijvoorbeeld voor het ontwikkelen van een schoolplein;

Het deelnemen had ook een positief effect op het hoger op de agenda krijgen van gezondheid op
school en er werd integraler (met meerdere disciplines in de school) over gesproken;

500.000 euro beschikbaar voor scholen, een school kan maximaal 15.000 euro krijgen

Vijf kwaliteitsdimensies
- Werkcondities: fysieke ruimte, plein, meubilair, relaxruimte voor docenten,
- Dagelijkse structuur en vrijetijdsbesteding: lesrooster, beweegmomenten, gezonde voeding in
pauzes, projecten gericht op gezondheid, leren koken
-
Schoolklimaat, integratie, participatie: ouders worden betrokken, is er aandacht voor speciale
doelgroepen, wat is de sfeer in de school, er worden gesprekken ingepland met studenten en
-
ouders, studenten worden ook uitgenodigd bij teamoverleggen
Samenwerking en teamwork: wordt er feedback gevraagd van studenten,
-
teambuildingsactiviteiten
Gezondheidsmanagement: er is een rooster/ plan waarin verantwoordelijken voor veiligheid,
gezondheidsbevordering en preventie zijn opgenomen, protocollen
-
Aanpak binnen de school gericht op preventie, meer dan op curatie. Onderwerp is ook geen
onderdeel van gesprek met ouders.
-
+Redenen voor scholen om mee te dingen (in volgorde van belangrijkheid): de kans om
suggesties voor verbetering te krijgen en impulsen, de kans om externe feedback te krijgen,
PR, het geld.

Prijs belangrijke reden voor kwaliteitsslag binnen scholen, brengt gesprekken op gang

Conclusies
- Gezondheid is een goed topic voor de ontwikkeling van scholen, omdat het de school
verschillende kansen biedt waarbij er een combinatie gemaakt kan worden tussen
institutionele en individuele interesses.
-
Voor een award gaan, kan bijdragen aan een betere structuur of gezondheidsmanagement en
communicatie.
-
Een award kan bijdragen aan het proces voor het opzetten van en bereiken van doelen.
Tevredenheid bij gezonde scholen neemt toe.
Take aways studiereis

Er is voldoende bewijs (wereldwijd) voor effectiviteit van Gezonde School. Moet worden vertaald
in een Nederlands practise based document

Gezonde School is geen project, maar het vraagt om een structurele inzet van scholen en
eigenaarschap bij scholen;

Vertaalslag nodig van beleid naar praktijk;

Zet het kind centraal en denk en doe inclusief;

Werken aan gezondheid moet makkelijk en gratis. Gezondheid verbindt iedereen;

Belangrijk is o.a. dat je naar het hele dagarrangement kijkt en niet naar het individuele lesuur.

Make better schools through health

Gezamenlijke input voor achterban; feiten op een rij, opbrengstenoverzicht

Onderlinge contacten, uitwisselen binnen Nederland; netwerk Gezonde Scholen opzetten?

Niet vanuit losse elementen werken, maar vanuit basiselementen onderwijs opbouwen om
kinderen tot leren te krijgen; is Gezonde School dan de aansprekende naam of roept het te
beperkte associaties op?

Doorlopende leerlijn gezonde leefstijl (tussen 0-24) voor po, vo en mbo belangrijk. SLO ontwikkelt
dit voor einde dit jaar

We kunnen blijven sleutelen aan leerlingen/studenten, maar het gaat erom dat de leraren en het
management de Gezonde School internaliseert.

De Gezonde School moet geen vrijwillige keuze zijn, maar de norm. Het lijkt heel erg op een
kwaliteitssysteem voor een vitale organisatie.

PISA-shock zet Duitse scholen in beweging

Sport macht Schule: interessant voor aanvullen bewegingsonderwijs tot 5 uur per week

Ouderbetrokkenheid belangrijk

Dagarrangementen (Erica Mann / Schele Schule)

Gezonde School is een goed instrument om je school te evalueren.

Creëer wellbeing

Geef leerlingen/studenten verantwoordelijkheid en betrek ze sterk. Dat levert op termijn een
betere en relaxtere attitude op

Visie duidelijker omschrijven waar je heen wilt en waarom dat zo belangrijk is.

Interessant krachtenveld door po, vo en mbo bij elkaar te brengen. Wenselijk om ook hbo’s,
GGD’en en zorgverzekeraars hierbij te betrekken.

Organiseer nationaal congres over gezonde leefstijl op school

Organiseer gezonde school netwerk (landelijk/regionaal), ook hbo

Blijf investeren in sterke uitvoeringsorganisatie

Blijf communiceren naar ministeries dat overall visie aanwezig moet zijn: duidelijke boodschap op
brede visie.
Impressies deelnemers directies en leerkrachten po, vo en mbo
studiereis Berlijn en Bünde
Ingrid Bleijenberg, Directeur openbare basisschool ‘De Schakel’ in Nieuwegein
“Ik heb mijn eigen visie weer verbreed door een ander perspectief van de overige deelnemers.”
De Schakel heeft sinds twee jaar het predicaat “Gezonde School”en kreeg in 2013 het predicaat
“Excellente school’.
Gwendolijn Boonekamp, senior docent gezondheidsbevordering en leefstijl HAN Nijmegen
“Wat duidelijk werd, is dat ook opleiders opgeleid moeten worden voor een Gezonde School. Jammer
dat de Vereniging Hogescholen er niet bij is. Ik stel voor dat we bij mijn hbo beginnen!”
Mark van den Bosch, directeur basisschool en sportcoördinator Kindante, Sittard
“Deelnemers aan deze reis hebben mijn eigen ideeën weer verder gebracht. En ik heb meteen een
afspraak met een adviseur van de Gezonde School gemaakt.”
Stijn Braspenning, docent gymnastiek Noorderpoort Beroepsonderwijs Stadskanaal
“Iedereen heeft een goede reden om aan de Gezonde School mee te doen. Ik kan geen reden
bedenken waarom niet.”
Marco Colson, docent gymnastiek Broekhin College, Vlodrop
“Het heeft me aan het denken gezet wat nu eigenlijk een Gezonde School is. Je kunt het heel breed
invullen, het gaat vooral ook om welzijn en welbevinden. Voor zowel leerling als docent.”
Leon Corba, adjunct-directeur Corderius College Amersfoort
“Goed om alles weer een keer op een rijtje te hebben. Ik wil me nu gaan richten op de samenhang
binnen onze school, we moeten meer verbinden. Daarvoor ga ik met een adviseur van de gezonde
School om tafel, kijken of we het vignet kunnen aanvragen.”
Jos Cozijn, directeur Kraaienboom in Benningebroek en lid van de coördinatie groep WSNS
“Gezonde Scholen gaan hier in Berlijn vooral om geestelijk welzijn, een kind dat goed in zijn vel zit. En
niet alleen om voeding en bewegen waar je in eerste instantie alleen aan denkt.”
Arlène Crok, docent gymnastiek en coördinator Zaan Primair, Westzaan
“We moeten de hele organisatie meenemen, van bestuur tot kind.”
Wendy Dekker, medewerker afdeling sport, vitaliteit en evenementen Nova College
“Sport is een minder groot onderdeel dan ik had verwacht bij de Duitse Gezonde Scholen. Ik heb
leuke contacten opgedaan, goed om te horen vanuit andere onderwijsvelden dan het mbo, goed
netwerk.”
Eco van Efferink, hoofd Montessorischool Waalsdorp, hoofd naschoolse opvang en hoofd
kinderopvang
“Dat neem ik zeker mee bij het HRM-beleid, de vitale mens.”
Marijn Esman, docent gymnastiek Zaan Primair, Zaandam
“De Gezonde School is voor mij nu veel tastbaarder geworden. Het kind staat hier echt centraal, als
een kind lekker in zijn vel zit en het leuk vindt op school, gaan de leerprestaties ook omhoog. Iedereen
is erbij gebaat, ook de leraar.”
Emile van den Haak, onderwijsmanager HALO, Den Haag
“Gezondheid is geen project. Het gaat om een paradigmashift, vanuit het totale gezondheidsverhaal
denken, het totale pedagogische klimaat.”
Margitt Janssen-Kuyper, senior adviseur P&O ROC van Twente, Hengelo
“Ik zie in Duitsland een bevestiging van onze aanpak. Gezondheid is de basis van goed onderwijs,
niet alleen voor studenten maar ook voor het personeel. Je hebt ambassadeurs nodig. De organisatie
moet ervan doordrenkt zijn.”
Ton de Jong, docent gymnastiek Mondriaan College Oss
“Goed om te horen hoe je het beter naar de leerlingen kunt brengen, hoe je de ouders kunt betrekken
en het personeel. Ook fijn dat er subsidiemogelijkheden zijn om het van de grond te tillen.”
Jos van Kimmenaede, directeur bestuurder Openbaar Basis Onderwijs Midden Drenthe
“Binnen het onderwijs kijkt iedereen naar binnen en is bezig met de waan van de dag. Dat doorbreek
je met zo’n reis.”
Jeroen van ’t Klooster, docent gymnastiek Hilfertsheem-Beatrix, Zwolle
“Natuurlijk ben ik voor meer bewegen maar Gezonde School moet je breder trekken. Het gaat erom
dat kinderen blij worden, sociaalwelbevinden, lekker in je vel zitten.”
Eelco van der Kruk, directeur Arentheem College, Arnhem
“Ga maar gewoon starten, gebruik de expertise die er is en wacht niet tot het helemaal klaar is. Je
moet het niet alleen doen, gebruik de gezonde schooladviseurs en experts. De houding van de leiding
is heel bepalend, je moet een overall visie hebben. De onderlinge contacten bij de reis zijn heel
waardevol. “
Frans Larooi, directeur basisschool OBS Het Palet, Krommenie
“Ik heb nieuwe kennis binnen het netwerk opgedaan, nieuwe aanspreekpunten. Mijn gedachte over de
Gezonde School is bevestigd. Het gaat vooral om well being.”
Ruud Lombarts, docent ROC Graafschap College, Doetichem
“Er gebeurt al veel, het fundament is er, nu nog de verankering in school. Goed om partijen in te
schakelen die je kunnen helpen. Je gezond, je prettig voelen is belangrijk, dat wordt hier weer
bevestigd met onderzoeksgegevens. Ieder kind heeft er recht op.”
Gerald Oude Alink, projectleider, teamleider en senior docent ROC van Twente
“Die Gute Gesunde Schule heeft als uitgangspunt gewoon een goede en veilige basis te willen zijn
van waaruit kinderen in staat zijn zich te ontwikkelen. De benadering is van binnenuit. Ook heeft
uitwisseling van ideeën en ontwikkelingen van de reisgenoten mij geïnspireerd en verrijkt”
Nels Rijvers, teammanager en onderwijs manager CIOS Goes-Breda
“Gezondheid is veel meer omvattend dan alleen voeding en bewegen. Het gaat om de totaalaanpak:
de inrichting van het gebouw, het personeelsbeleid, de dagindeling, het veilig voelen, aandacht
krijgen. “
Ronald Roossien, docent gymnastiek Noorderpoort Beroepsonderwijs Stadskanaal
“We moeten het met zijn allen doen. Breed draagvlak is belangrijk; school, gemeente en bedrijven.
Het gaat over meer dan onderwijs. Het gaat om vitale burgers, vitale werknemers. Dat vergt een
cultuuromslag. “
Wilfried Rouwhorst, opleidingsmanager Basis Zorg en Welzijn ROC Graafschap College, Doetinchem
“Er gebeurt al veel, dat moeten we verankeren in schoolbeleid en instrumenten, o.a. HRM om het uit
te voeren. Docenten moeten het doen. Als je het kind centraal zet komt gezondheid vanzelf.”
Bert Steen, opleidingsmanager Kinderopvang ROC Friese Poort, Heerenveen
“Gute Gesunde Schule heeft vooral met pedagogische visie te maken, een goede omgeving bieden
aan studenten, je kunt het niet alleen ophangen aan een gezonde kantine of bewegingsonderwijs.”
Henny Verheijen, directeur Orioncollege Noord Beijerlandstraat, Amsterdam
“Gezonde School is veel meer dan een gezonde kantine. Het gaat om de totale atmosfeer van je
school die de kwaliteit van de school kan verbeteren. De Gezonde School kan een mooie bijdrage
leveren, zeker als de opbrengst van schoolprestaties en welbevinden omhoog gaan. Dit werkbezoek
heeft mij geleerd dat het begint met leiderschap. “
Simon Weel, manager afdeling sport, vitaliteit en evenementen Nova College
“Gezondheid draagt bij aan betere leerprestaties. Gezonde werknemers wordt het speerpunt. Voor
studenten doen we al heel veel maar het moet breder gedragen worden. Volgend jaar gaan we veel
aandacht geven aan HRM, gezonde werknemers zijn van groot belang.”
Ferenc Weisz, teamleider CIOS Goes-Breda
“De scope op gezondheid is anders dan in Nederland. Gezondheid zit in veel kleine dingen, goed
werkgeverschap hoort daar ook bij. Het gaat om een goede omgeving creëren, een goed gezond
pedagogisch klimaat dat ze kunnen meenemen in de rest van hun carrière.”
René van der Wielen, directeur OBC Bemmel, vmbo-t locatie Essenpas
“We focusten vooral op leerlingen. Ik heb nu gezien hoe je docenten erbij kunt betrekken voor een
goede werkplek. Gezonde School is een vorm van onderwijsontwikkeling, een totaalconcept in plaats
van een project.”

Download Report