Het verhaal van Zwarte Piet - Nederlands Centrum voor Volkscultuur

Het
verhaal
van
Zwarte
Piet
Geschiedenis
en betekenis
Frits Booy
De discussie over het al dan niet racistische en discriminerende karakter van het
verschijnsel Zwarte Piet was in het najaar van 2013 op z’n hevigst. Omdat daarbij van
alles en nog wat over het ontstaan, de geschiedenis en de betekenis van deze donkere
dienaar van Sinterklaas werd beweerd, is het zinvol om deze drie aspecten eens
uitgebreid onder de loep te nemen en indien nodig te corrigeren en/of aan te vullen.
De feiten, beweringen en meningen over Zwarte Piet worden in dit boekje op een
rij gezet, waarna enkele conclusies volgen.
Het verhaal van Zwarte Piet
1
I De historische feiten
1 Ontstaan van Zwarte Piet
Zwarte Piet is een personage met een donker uiterlijk (zwarte of
bruine huid) en gaat gekleed in het kostuum van een zestiendeeeuwse, Moorse page. Hij komt pas – voor zover bekend – vanaf
het eerste kwart van de negentiende eeuw, als dienaar bij Sint
Nicolaas voor en alleen bij de Nederlandse Sint Nicolaas/Sinterklaas/Sint en de Vlaamse Sint Niklaas. Daarvoor is nergens ter
wereld sprake van Zwarte Piet.1
Het sinterklaasfeest vóór de Reformatie
Het sinterklaasfeest werd in onze streken vóór de Reformatie (dat
is tot circa 1570) vooral gevierd op klooster- en kathedraalscholen,
waarvan de leerlingen op 6 december één van hen kozen om als
Sint Nicolaas op te treden. Deze ‘jongensbisschop’ trok dan met
een klein gevolg leeftijdgenoten, die soms als duivels verkleed
waren, door de stad. Deze maskerade ging langs arme mensen om
hun kinderen te trakteren op koek en appels en soms op nieuwe
schoenen. Later kregen alle kinderen geschenken en lekkers. We
vinden dit kinderfeest onder andere in Dordrecht (1363) en Utrecht
(1427).
Het is opvallend dat er soms in zo’n gevolg leerlingen vermomd
als duiveltjes voorkomen. Dat komt natuurlijk door de opleiding
en opvoeding door katholieke geestelijken op die klooster- en
kathedraalscholen. Daarbij speelde de duivel als het symbool van
het kwaad een grote rol. De heiligen (dus ook Sint Nicolaas)
vertegenwoordigden uiteraard het goede, maar er zijn helaas te
weinig gegevens over de duiveltjes bij de jongensbisschop om van
een bepaalde trend of ontwikkeling te kunnen spreken.2
Het sinterklaasfeest na de Reformatie
Sint Nicolaas en zijn feest waren na circa 1600 in ons land enkele
eeuwen in het openbaar verboden. Dit kwam doordat de strenge,
calvinistische dominees, die veel invloed op de overheid hadden,
dit feest stuitend rooms bijgeloof en schandelijke verwennerij van
2
Het verhaal van Zwarte Piet
Boven: Zwarte Piet, voor het eerst afgebeeld (afbeelding in Sint Nikolaas
en zijn knecht van Jan Schenkman uit ca. 1852).
Links: Het Sint-Nicolaasfeest, schilderij van Jan Steen (ca. 1665). Sint
Nicolaas is onzichtbaar in de 17e en 18e eeuw, van een dienaar is nog
lang geen sprake.
Het verhaal van Zwarte Piet
3
de jeugd vonden.3 Sint Nicolaas verdween echter niet helemaal:
hij werd onzichtbaar (maar niet onhoorbaar!) en zijn feest werd
alleen in de huiselijke kring gevierd, ook door protestanten. 4 Hij
beloonde de brave kinderen met speelgoed, boekjes, appels, noten
en koeken en strafte de deugnieten met een roe in hun schoen.
Alles kwam zogenaamd via de schoorsteen het huis in. Sint
Nicolaas deed in ons land en Vlaanderen na de Reformatie alles
alleen: over duiveltjes vinden we niets meer en van een zwarte
bediende was nog lang geen sprake. Als dat wel het geval was
geweest, dan hadden we daarvan zeker bewijzen aangetroffen in
eigentijdse kluchten en liedjes en in felle aanvallen op het
sinterklaasgebeuren door strenge predikanten.
De eerste Zwarte Piet in het dagelijkse leven
Tot 1828 vinden we geen bewijs van een donkere dienaar bij
Sint Nicolaas.
Het eerste optreden in het dagelijkse leven van zo’n donkere
dienaar wordt gemeld door Joseph Alberdingk Thijm (1820-1889),
hoogleraar, uitgever en schrijver. Hij beschrijft op latere leeftijd het
volgende: in 1828 was Thijm als kind op een sinterklaasfeest bij
een Italiaans familielid van zijn moeder in Amsterdam. Daar
ontmoette hij Sint Nicolaas en een kroesharige neger, die Pieterme-knecht werd genoemd.5
De tweede vroege herinnering is van de Limburgse pastoor
Welters (geboren in 1839). Hij heeft het op latere leeftijd over de
zwarte knecht, die hij als kind bij Sint Nicolaas zag. Dit moet
ongeveer in 1845 zijn geweest.6
Er is in beide jeugdherinneringen sprake van een donkere dienaar,
van wie het kostuum helaas niet wordt beschreven. Maar is de
jeugdherinnering van beide heren wel zuiver? Ze denken terug
aan hun jeugd, maar weten als volwassenen heel goed wie Zwarte
Links: De cadeaus worden ingepakt (afbeelding in een
anoniem sinterklaasboek uit ca. 1915).
4
Het verhaal van Zwarte Piet
Piet is en hoe hij eruitziet. Het kan dus inlegkunde zijn. Misschien
was het bij Thijm wel een donkere Italiaanse bediende in livrei. De
meeste Italianen zijn immers tamelijk donker. Of was het misschien een echte Moorse page? Het kan bij Welters ook een
Ruprecht-achtige figuur zijn geweest (zie ook hierna).7 Duitse
invloed dus en Limburg ligt vlabij Duitsland. Het valt dus niet
precies uit te maken.
De eerste Zwarte Piet in de kinderliteratuur
Na circa 1800 was het sinterklaasfeest weer in het openbaar
toegestaan. Sint Nicolaas kwam toen echter vaak als een morsige,
slecht geklede boeman voor de jeugd tevoorschijn. Dat weten we
uit bewaard gebleven notities uit die tijd.8 Onderwijzers en
andere opvoeders vonden een dergelijke Sint Nicolaas natuurlijk
niet opvoedkundig. Een Amsterdamse onderwijzer fatsoeneerde
daarom Sint Nicolaas in een kinderboekje. Hij maakte van hem
een deftig heerschap en gaf hem een keurige donkere bediende.
Die onderwijzer was Jan Schenkman (1806-1863).
Schenkmans kinderboekje heet Sint Nikolaas en zijn knecht en
werd voor het eerst gepubliceerd in 1850 in Amsterdam. Dit is het
eerste sinterklaasboek in Nederland en Vlaanderen waarin een
donkere dienaar bij Sint Nicolaas in de tekst en op de illustraties
voorkomt. In deze editie draagt de dienaar een soort pyjama-achtig kostuum, zonder baret.
In de tweede (of derde?) editie (circa 1851) van het boekje draagt
die donkere dienaar een zestiende-eeuws, Spaans pagepakje.
Daardoor is hij een Moorse page geworden. Blijkbaar vond
Schenkman (of zijn uitgever en/of de illustrator van het boekje)
een Moorse page in een fraai kostuum nog veel beter passen bij
een deftige Sint Nicolaas. Deze combinatie (deftig heerschap met
Moorse page) had Schenkman (of de uitgever en/of de illustrator )
misschien gezien op een schilderij, in een boek of op straat. Zulke
dienaren kwamen in die tijd immers nog wel eens voor, zeker in
zo’n internationale havenstad als Amsterdam. Het was een
Het verhaal van Zwarte Piet
5
het eerste kwart van de twintigste eeuw zien we ook donkere
dienaren, uitgedost in andere kostuums zoals een soort Romeinse
soldaat, een Indiër met tulband of een volgeling van Attila de Hun.
Na circa 1925 gaan de zwarte pieten er allemaal min of meer
uitzien als Moorse pages.
overblijfsel van een zestiende-eeuwse Spaanse traditie, waarbij
Moorse pages bij hoge dames en heren in dienst waren. Later
verbreidde deze traditie zich over heel Europa.
Sint Nikolaas en zijn knecht bepaalde sindsdien grotendeels de
viering van het sinterklaasfeest in ons land. Het boek was
blijkbaar erg populair, want er zijn vele herdruknavolgingen van.
De folio-uitgave ervan van 1907 werd zelfs in 1981 nog herdrukt!9
Diverse aantallen en soorten
In het kinderboekje Geschenk van Sint Nikolaas (1860) komen al
drie zwarte dienaren voor en op een internaat in Oudenbosch
verscheen Sint Nicolaas in 1896 zelfs met een twintigtal donkere
2. Ontwikkeling van Zwarte Piet
In Sint Nikolaas en zijn knecht houdt de donkere bediende, die in
dit boekje naamloos is, zich op de achtergrond. Sint Nicolaas
berispt de kinderen en stopt de deugnieten in een zak. Pas na circa
1890 zien we in sinterklaasboeken dat Zwarte Piet dat ook gaat
doen. In de praktijk deed hij dat toen ook wel eens, maar echt in de
zak meenemen, gebeurde uiteraard niet. Ook rammelde Zwarte
Piet zowel in sinterklaasboeken als in de praktijk vaak met
kettingen en dreigde hij deugnieten met de roe, ja sloeg hen soms
zelfs ermee! Hij nam van lieverlee de straffende taak van zijn
werkgever over. Daardoor is Zwarte Piet jarenlang een tamelijk
gevreesd personage geweest, vooral voor kinderen met een slecht
geweten. Na circa 1970 gaat dat radicaal veranderen.
6
Het verhaal van Zwarte Piet
Na circa 1970 krijgen we diverse soorten pieten: hoofdpiet,
wegwijspiet, inpakpiet, dichtpiet enzovoort, eerst in de sinterklaasboeken, later ook in tv-programma’s en bij intochten.
Tegenwoordig wordt Sinterklaas vergezeld door een paar tot
enkele honderden pieten (zie bijvoorbeeld de intocht in Amsterdam).
Intochten en tv-programma’s
Mooie kleding
Het pagekostuum uit Schenkmans boekje van circa 1852 was niet
meteen een vast kostuum. In een sinterklaasboek uit 1876 draagt
de dienaar een mouwloos vest, een rokje en een fez. Eén van de
oudst bekende intochten van Sint Nicolaas was in 1888 in Venray.
Engelen, knechten en een erewacht te paard begeleidden toen
daar de goedheiligman. De enige donkere dienaar die meeliep,
werd in de Venlose Courant uit 1888 Ruprecht genoemd. Hij werd
helaas niet beschreven. Het kan een Moorse page zijn geweest,
maar de naam Ruprecht suggereert eerder een Duitse boeman of
kinderschrik. In prentenboeken over Sinterklaas uit circa 1900 en
volgelingen. Ook de eerste stadsintocht in Amsterdam in 1934
kende al meteen meer dan één zwarte dienaar. Het waren
Surinaamse zeelieden die die rol speelden. Na circa 1960 werd het
optreden van talloze zwarte pieten meer en meer een algemeen
verschijnsel. Dit is te verklaren uit het feit dat de jeugd van toen
minder naïef was en besefte dat één dienaar wel erg weinig was
voor al het werk dat in korte tijd verzet moest worden. Ook de
stijgende welvaart stelde intochtcomités in staat vele mooi
geklede en royaal strooiende zwarte pieten in te schakelen.
Boven: Vanaf ca. 1970 worden de Pieten steeds ludieker afgebeeld en
gespeeld.
Rechts: Intocht waarbij Sint Nicolaas én zijn dienaar te paard zitten (afbeelding in Sint Nikolaas en zijn knecht van Jan Schenkman uit ca. 1870).
In de praktijk was de sinterklaasintocht lange tijd hetzelfde: er is
een lokale aankomst per koets, paard, boot of trein. Na circa 1950
gaat dat sterk veranderen. Er komen steeds meer pieten bij de
intocht en andere sinterklaasactiviteiten. Intochten krijgen
(reclame)wagens erbij en pepernotenkanonnen, hele pietenfanfares maken muziek en de intocht wordt een nationaal gebeuren.
Weer later wordt de nationale intocht verpakt in een per jaar
wisselend verhaal, wat ook lokaal veelal gebeurt. Daarin spelen
vaak enkele pieten de hoofdrol. Op tv zien we steeds de Sinterklaas en de zwarte pieten van de nationale intocht, die na die
intocht verdere avonturen beleven. Daardoor worden ze voor
iedereen, vooral voor de jeugd, bekend, want het is steeds
hetzelfde gezelschap met vaste karakters en vaste taken.
In sinterklaasboeken beleven Sinterklaas en zijn pieten vanaf circa
1930 steeds vaker allerlei avonturen, waarin de maatschappij met
alle nieuwe ontwikkelingen een grote rol speelt. Zo vertrekken Sint
en Piet in de eerste editie van Sint Nikolaas en zijn knecht met
Het verhaal van Zwarte Piet
7
paard en al in een luchtballon. In een beeldverhaal van 1915 reizen
ze al per vliegtuig naar ons land!10 Later zien we beide heren in
verhalen in een auto, een helikopter en op een motorfiets.
Daardoor blijven zij steeds bij de tijd en interessant voor de wat
oudere jeugd en spannend voor de kleintjes die nog echt in het
sinterklaassprookje geloven. Met als hoogtepunt natuurlijk het
pakjesfeest met veel lekkers en leuke verrassingen.
Boven: Zwarte Piet stopt een deugniet in een zak (afbeelding in een
anoniem sinterklaasboek uit ca. 1955).
Links: Sinterklaas en Zwarte Piet gaan met hun tijd mee (afbeelding in
een anoniem sinterklaasboek uit ca. 1925).
Rechts: Strooien maar! (afbeelding in een sinterklaasboek van Agatha
uit 1880).
8
Het verhaal van Zwarte Piet
Het verhaal van Zwarte Piet
9
Zoals al vermeld is de oudst bekende naam Pieter-me-knecht,
volgens Thijm gebruikt in 1828. De aanduiding Zwarte Piet komt
– voor zover bekend – voor het eerst in 1868 voor in het beweegbare Prentenboek met levende beelden. Piet was toen een gewone
knechtennaam. Of is hier misschien invloed vanuit Duitsland,
doordat daar de begeleider van Sint Nicolaas in sommige streken
Schwarzer Peter heet? (Dit is trouwens ook één van de namen voor
de duivel!) Als eind twintigste eeuw tientallen donkere dienaren
gaan optreden bij Sinterklaas, krijgen sommigen uitheemse
namen als Carlito, Pedro en Zanzibar.
Positief en negatief gedrag
Het gedrag van Zwarte Piet is aan veranderingen onderhevig. Voor
circa 1890 trad hij tamelijk bescheiden op. Van circa 1890 tot circa
1970 was hij een nogal vreesaanjagende (dreigen met de roe, in de
zak stoppen) en hardhandig straffende (pak slaag) assistent van
Sinterklaas met in de verhalen soms een transport van deugnieten naar Spanje! Hij deed dus toen al het zware werk voor de
hoogbejaarde bisschop.
Vanaf circa 1940 wordt Zwarte Piet ook vaak als een krompratende, stuntelende of domme figuur beschreven of gespeeld. Daar
was toen blijkbaar weinig bezwaar tegen. Sinds circa 1970 komt
het echter nauwelijks meer voor dat Zwarte Piet dom is of
hardhandig optreedt. Er is wel eens een domme piet in de grote
groep pieten, maar die vind je in elke grote groep mensen van
welk milieu, ras, geloof of leeftijd dan ook. De hele groep pieten
komt na circa 1970 echter nooit meer dom of anderszins aanstootgevend over.
De middenstand
Zeker vanaf de jaren vijftig heeft de middenstand Zwarte Piet
weten te vinden en hem in allerlei zaken verwerkt, natuurlijk
vooral banketbakkerijen, speelgoed- en boekwinkels. Er bestaan
allerlei zwartepietfiguurtjes van chocolade en marsepein, we
vinden hem terug als snoepverpakking, als pop(je), in maskers,
spelletjes, verhaaltjes, strips, cd’s, films, tv-programma’s, verkleedkleren, op vlaggetjes, stickers, buttons, lepeltjes, playmobil, in
reclamemateriaal in allerlei vormen.
Ook werd de verhouding tussen Sinterklaas en zijn dienaar na
circa 1950 totaal anders. Ervoor was Zwarte Piet nadrukkelijk een
knecht, werd ook meestal zo genoemd. Hij sprak Sinterklaas aan
met ‘heer’ en ‘meester’, na circa 1950 met ‘Sinterklaas’.
Vanaf circa 1970 heeft Zwarte Piet zich tot een louter kindvriendelijke (uiteraard zonder roe!), hulpvaardige en ludieke assistent van
Sinterklaas ontwikkeld. Deze emancipatie van Zwarte Piet hangt
natuurlijk nauw samen met de opvattingen over autoriteit,
opvoeding en discriminatie vanaf de jaren zestig van de twintigste
eeuw.
Verschillende namen
De dienaar van Sinterklaas beschikt over meer dan één naam, vaak
afhankelijk van de streek. Zo vinden we naast algemene benamingen als Zwarte Piet en Pieterbaas, in Zuid-Nederland onder meer
Arsipan, Sjaksoer en Trabbadoelie.
10
Het verhaal van Zwarte Piet
Daarbij moeten we bedenken
dat de kinderen, vooral
de peuters en kleuters,
geen enkel negatieve
gedachte hebben bij
het meemaken van
zwarte pieten. Waarom
zouden ze ook? Bij de
intocht in Amsterdam
kunnen we elk jaar dan ook
honderden donkere kinderen
zien die vrolijk zingen en
zwaaien, als de stoet met
Sinterklaas en zijn talloze
pieten langskomt.
3. Betekenis van Zwarte Piet
Zwarte Piet doet het goed in de reclame.
Van circa 1890 tot circa 1970 doet Zwarte Piet dienst als opvoeder:
hij deed dat steeds minder streng en hardhandig. Door al zijn
activiteiten verlicht hij de mooie taak van de aloude en kwetsbare
bisschop. Vanaf circa 1970 ontwikkelde Zwarte Piet zich louter
positief. Hij is sinds circa 1990 kindvriendelijker dan ooit! En hij
lijkt soms populairder dan Sinterklaas…
Zwarte pieten gaan steeds meer de hoofdrol in sinterklaasverhalen en in de praktijk vervullen. Dat past uiteraard ook veel beter bij
hen dan bij de oude, stramme en bezadigde en vaak als saai
ervaren Sinterklaas. Juist met jonge, vrolijke en vindingrijke pieten
kunnen allerlei spannende en leuke avonturen worden beleefd.
Het verhaal van Zwarte Piet
11
II BEWERINGEN EN MENINGEN
In de media komen we de laatste tijd steeds vaker allerlei
beweringen over Zwarte Piet tegen, die zeer betwistbaar zijn.
De belangrijkste zijn:
1. De heilige Nicolaas had al een donkere slaaf in dienst;
2. Zwarte Piet komt al eeuwenlang voor;
3. Zwarte Piet is racisme en discriminatie.
1. Had de heilige Nicolaas een donkere slaaf in dienst?
Over de heilige of Sint Nicolaas, in leven bisschop van Myra (circa
275-circa 350 na Christus), weten we vrijwel niets. Alles wat wij
over hem denken te weten, komt uit verhalen en legenden over
hem, die tot circa 600 na Christus mondeling zijn overgeleverd en
daarna werden opgeschreven. Uit geen enkel verhaal blijkt dat
bisschop Nicolaas een slaaf in dienst had.
Schrijver en dichter Anton van Duinkerken vertelde in 1948 in een
boekje een heel oud verhaal na, waarin te lezen is dat bisschop
Nicolaas van Myra een donkere jongeman die slaaf is, koopt en
daarna vrijlaat. Uit dankbaarheid blijft deze vrijgekomen slaaf
vrijwillig bij deze bisschop als bediende.
sinterklazen op de Veluwe en op sunderums (=Sint-ooms) en
klozems (=Klaas-ooms) van de Waddeneilanden, op dreigende,
zwartgemaakte jongelui in de zeventiende eeuw, maar vooral
op de begeleiders van Sint Nicolaas in landen van Midden-Europa.
In die landen verschijnt Sint Nicolaas al enkele eeuwen in
gezelschap van een of meer duivelachtige, monsterlijke of anders
uitgedoste griezelige figuren, gekleed in een pij of een jas van
vachten of takkenbossen. Zij dragen een roe, bezem of een stok
om stoute kinderen mee te slaan en een grote zak om hen in te
stoppen. (Volgens middeleeuwse verhalen stopten duivels
verdorven zielen in een zak en sleepten hen de hel in!) Zij hebben
2. Komt Zwarte Piet al eeuwenlang voor?
Vóór 1800 treffen we Zwarte Piet nergens aan in de (kinder)
literatuur, de folklore, de beeldende kunst en de geschiedschrijving. Sommigen beweren echter dat dit donkere personage veel
ouder is dan 1850, omdat hij door zijn huidskleur en schrikwekkende optreden, lijkt op eeuwenoude kinderschrikken of boemannen in ons land en Midden-Europa. Ze wijzen dan op zwarte
Sjamaan, uitgedost als Herne, de voor-Germaanse
god van de vruchtbaarheid (afbeelding uit ca. 1950).
12
Het verhaal van Zwarte Piet
Het verhaal van Zwarte Piet
13
vreemde namen (zoals Ruprecht, Krampus, Pelzemärtel) en zijn veel
bedreigender en angstaanjagender voor kleine kinderen dan onze
zwarte pieten ooit zijn geweest.
Het zijn dan ook geen zwarte pieten, want ze hebben niet
allemaal een donker uiterlijk of masker. Ze komen al enkele
eeuwen voor en zien er vaak uit als duivels of monsters. De
meesten zijn geen dienaren van Sint Nicolaas en ze treden
allemaal niet anders dan heel angstaanjagend en ruw tegen
kinderen op. De enige overeenkomsten met onze zwarte pieten
zijn dat deze griezels Sinterklaas begeleiden en door schrik
aanjagen proberen stoute kinderen te imponeren en opvoedkundig te corrigeren.
Waar komen die boemannen vandaan?
Waar die boemannen vandaan komen, wordt verklaard door
folklore-onderzoeker Tonny van Renterghem. In 1995 publiceerde
deze een opzienbarende theorie over de herkomst van Sinterklaas,
Zwarte Piet en de Kerstman en hun voorlopers.11 De boemannen
van onder andere de Veluwe en de Wadden en uit Midden-Europa,
stammen volgens hem af van de belangrijkste voor-Germaanse
natuurgod Herne. Omdat men in voor-Germaanse tijden vele
natuurverschijnselen (bijvoorbeeld onweer) niet kon verklaren,
geloofde men dat bijna alles bezield was. Herne was de personificatie van de oerkracht vruchtbaarheid, dat wil zeggen voedsel en
voortplanting. Hij werd voorgesteld als een grote herten- of
geitenbok, dus met gewei of horens, hoeven en een staart en
soms zelfs met een duidelijke erectie (vruchtbaarheidssymbool bij
uitstek!).
Een grote kinderschrik uit Beieren (afbeelding in het Duitse prentenboek
Der Osterhas van F. Pocci uit 1880).
14
Het verhaal van Zwarte Piet
De sjamaan, een soort priester/medicijnman, vermomde zich als
Herne (dus als bok) en leidde zo rituele feesten met zang en dans.
Op rotstekeningen en andere afbeeldingen is dat duidelijk te zien.
Onder leiding van deze sjamaan probeerde de mens van toen het
mysterie van natuur en leven te begrijpen en zich ermee te
verenigen.
Het verhaal van Zwarte Piet
15
Later zijn deze primitieve volkeren door onder andere Germanen
en Romeinen geannexeerd en werd Herne gereduceerd tot een
lachwekkende en dubieuze figuur vanwege zijn duidelijk seksuele
aspect. Herne, die schepping en vernietiging in zich verenigde,
paste daarom uiteraard niet in de christelijke leer van de strijd tussen God en de duivel. Maar de jonge katholieke kerk besefte heel
goed, dat ze Herne niet zonder problemen kon afschaffen, dus
besloot ze van hem de duivel te maken met de gedaante van een
geile bok. Zo werd Herne voorgoed gedegradeerd en onschadelijk
gemaakt.
Daarom zien vele latere boemannen eruit als duivels met horens,
bokkenpoten, vachten, vurige ogen en lange, uithangende,
vuurrode tongen. Ze kennen maar één taak (imponeren door
angst aanjagen) en maken geen ontwikkeling door en zijn dus
duidelijk geen zwarte pieten!
3. Is Zwarte Piet racisme en discriminatie?
Het is zeer begrijpelijk dat vooral donkere mensen grote moeite
hebben met het personage Zwarte Piet, die eruitziet als een
Moorse page die in het verleden slaaf was. Ze vonden daarom dat
dit personage een vorm van racisme en discriminatie is. Ook omdat
donkere mensen onder een blanke werkgever dienen (en niet
andersom). Zwarte pieten moeten – tenminste in de ogen van de
tegenstanders – door middel van allerlei capriolen, domme
grappen en onnozel gedrag voor de sinterklaasfeestvreugde zorgen.
Zo wordt volgens hen het stereotype beeld van de aan blanken
onderworpen donkere slaven uit het verleden in stand gehouden.
Heeft Sinterklaas dus slaven in dienst?
Het is zeker dat in het Europa van de zestiende tot halverwege de
negentiende eeuw de Moorse pages meestal onvrijwillig in dienst
van blanke dames en heren waren. Daarom keerden steeds meer
Nederlanders zich daartegen. De slavenhandel werd bij ons in 1814
officieel afgeschaft, al kwam er toen in de Caraïben nog geen
einde aan.
Uit Sint Nikolaas en zijn knecht van Schenkman blijkt nergens dat
Zwarte Piet een slaaf is, niet in zijn gedrag, niet in woorden, niet in
de afbeeldingen. Door zijn uiterlijk en kleding lijkt hij alleen maar
op een zestiende-eeuwse Moorse page. Daardoor is er slechts een
indirect verband met slavernij. Overigens Moorse pages hielpen bij
recepties, maaltijden, uitstapjes en dergelijke. Ze werden niet op
plantages afgebeuld, slecht gevoed en hardvochtig gestraft.
Bovendien hebben we hier te maken met een kinderboek! Daarin
verwachten we zoiets toch helemaal niet?
Het kan ook nooit Schenkmans bedoeling geweest zijn om met de
invoering van een donkere dienaar donkere mensen te discrimineren. Uit een andere tekst van hem wordt namelijk duidelijk dat hij
tegen slavernij was12 en hij was lid van de Maatschappij van ’t Nut
van het Algemeen, die onder meer streefde naar de afschaffing
van de slavenhandel en de slavernij.
Ook uit latere verhalen en versjes voor de jeugd en de praktijk
betreffende het sinterklaasfeest blijkt nergens dat Zwarte Piet een
slaaf is. Ook daar is het duidelijk niet de bedoeling om mensen
met zijn optreden te kwetsen of groepen of rassen te discrimineren.
En die kettingen bij Zwarte Piet dan?
De bekende dakscène (afbeelding in
het liedjesboek Van Sinterklaas en
Pieterbaas van S. Abramsz. uit ca. 1935).
16
Het verhaal van Zwarte Piet
Er komen in oude kinderboeken en op prentbriefkaarten betreffende Sinterklaas inderdaad een enkele keer zwarte pieten met
kettingen voor. Maar die kettingen stammen uit de legende
waarin de heilige Nicolaas de duivel na een gevecht overwint en
aan de ketting legt. Later dienden rammelende kettingen om
kinderen op het platteland met een slecht geweten in sinterklaastijd te imponeren en bang te maken.
Oostenrijkse prentbriefkaart met een duivelachtige Krampus met
ketting uit eind 20e eeuw.
Het verhaal van Zwarte Piet
17
III CONCLUSIES
Zwarte Piet stamt weliswaar uit de tijd dat er nog slavernij was in
ons land, maar werd begin negentiende eeuw om een heel andere
reden verzonnen. Hij paste namelijk als keurig geklede, jonge en
bescheiden assistent uitstekend bij de net zo verzonnen keurig
geklede, stokoude en strenge kindervriend Sint Nicolaas.
Vanaf zijn ontstaan kwam de donkere dienaar van Sinterklaas in
diverse variaties voor, wat betreft kleding, aantallen, soorten,
gedrag en namen. Hij maakte een duidelijke ontwikkeling door: hij
begon bescheiden, dan steeds meer bedreigend en straffend,
daarna soms ook lachwekkend vanwege zijn onnozelheid. Hij
werd uiteindelijk heel anders: een kindvriendelijke, hulpvaardige
en ludieke sprookjesfiguur, die zeer populair is bij de jeugd (ook
om te spelen).
Uit de (kinder)literatuur en de praktijk betreffende het sinterklaasfeest blijkt nergens dat Zwarte Piet een slaaf is. Nota bene: Zwarte
Piet sloeg soms deugnieten en dat werd een slaaf nooit toegestaan, die werd zelf vaak geslagen. Ook vinden we nergens
aanduidingen voor de opzet om groepen of rassen te discrimineren.
Waarom de kwestie niet positief bekijken?
Goed beschouwd is het juist erg positief dat donkere mensen de
hoogbejaarde Sinterklaas willen helpen met het uitoefenen van
zijn mooie taak. Bovendien zijn er in de wereld overal donkere
leidinggevenden met blanke werknemers en andersom. Daarom
hebben ook talloze donkere Nederlanders geen bezwaar tegen
Zwarte Piet. Er is dus voor een paar miljoen Nederlanders geen
enkele reden om deze fantasiefiguur af te wijzen. Ook Sinterklaas
is fantasiefiguur en niet meer een bisschop van de katholieke kerk.
18
Het verhaal van Zwarte Piet
Het sinterklaasfeest is in de ogen van de meeste Nederlanders het
meest geliefde feest. Het is met zijn verkleedpartij en toneelspel,
rijmpjes, surprises en opvoedkundige plagerijen een uniek feest.
Dat feest is sociaal, creatief en historisch van belang en niet meer
weg te denken uit onze traditie. Bovendien: de rijke traditie aan
lekkers, prentenboeken, liedjes, cd’s, films, verhalen, spelletjes,
reclamemateriaal en dergelijke met betrekking tot Zwarte Piet zal
niet zomaar ineens uit onze samenleving verdwijnen.
Wederzijds begrip en verdraagzaamheid zijn
hard nodig
Wederzijds begrip en verdraagzaamheid ten aanzien van de
opvattingen en gevoelens van anderen zijn van groot belang voor
een evenwichtige samenleving. Maar dan moet het wel van beide
kanten komen. Dan kunnen concessies van beide kanten ervoor
zorgen dat men bepaalde verschijnselen en opvattingen waar
men niet achter staat, als volwassen mensen van elkaar accepteert. We kunnen nu eenmaal niet allemaal in elk opzicht onze zin
krijgen!
Concessies
Als concessies betreffende de grote bezwaren tegen Zwarte Piet
zouden de krulpruiken weggelaten kunnen worden, de lippen niet
te rood en de gezichten met roetvegen donker kunnen worden
gemaakt. Er zouden ook vele blanke pages en andere blanke
(Spaanse) functionarissen aan het gevolg van Sinterklaas toe
gevoegd kunnen worden, mits deze maar niet bekend zijn bij de
lokale kleine gelovigen! Dus moeten die blanke volgelingen zich
lokaal goed vermommen met pruiken, snorren en baarden of van
ver komen. Maar dan kunnen donkere mensen niet meer voor
Zwarte Piet spelen.
Het verhaal van Zwarte Piet
19
IV LAATSTE ONTWIKKELINGEN
1. Sinterklaas op de immaterieel erfgoedlijst?
Sinds enkele jaren komt er steeds meer felle kritiek op Zwarte Piet.
Dat blijkt uit acties om allerlei gekleurde pieten in te voeren of
hem helemaal af te schaffen, uit groepen als Zwarte Piet = Zwart
Verdriet en uitingen van tegenstanders in de media. Het Sint
Nicolaas Genootschap probeerde begin 2013 het Nederlandse
sinterklaasfeest geplaatst te krijgen op de Nationale Inventaris
Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland. Dat stuitte – ook
20
Het verhaal van Zwarte Piet
wereldwijd – op veel verzet vanwege de omstreden figuur van
Zwarte Piet. Dat verzet kwam deels voort uit onbegrip voor en
geen of heel weinig kennis van de achtergronden van Zwarte Piet.
Als tegenreacties op de aanvallen op Zwarte Piet meldden zich in
november 2013 veel meer jongelui dan anders aan om voor Zwarte
Piet te spelen. Diverse winkeliers zetten veel meer zwartepietpoppen en ander pietmateriaal in hun etalages dan de jaren ervoor.
Het Sint Nicolaas Genootschap en de Stichting Nationaal Sint
Het verhaal van Zwarte Piet
21
Nicolaas Comité zetten de hakken stevig in het zand en bleven aan
de hand van deskundige uitleg pleiten voor de handhaving van
Zwarte Piet. De Pietitie op internet over het behouden van Zwarte
Piet leverde meer dan twee miljoen voorstanders op! Vergelijk dat
hoge aantal eens met het heel veel lagere aantal tegenstanders.
2. Naar de bestuursrechter
De tegenstanders van Zwarte Piet kregen in najaar 2013 in de
media ruim aandacht, terwijl deskundige voorstanders nauwelijks
werden gehoord. Uit de uitingen van de tegenstanders blijkt dat
ze slecht op de hoogte zijn van de achtergronden van Zwarte Piet
en dat ze niet of nauwelijks van tegenargumenten willen weten.
Dit vond zijn dieptepunt in een proces tegen de gemeente
Amsterdam, dit voorjaar door de tegenstanders bij de Amsterdamse bestuursrechter aangespannen.
De Amsterdamse bestuursrechter heeft in juni 2014 het openbare
optreden van Zwarte Piet in Amsterdam op grond van artikel 8 van
het Europese Verdrag van de Rechten van de Mens verboden. Dat
artikel garandeert namelijk het recht op de bescherming van de
privésfeer. In het geval van Zwarte Piet geldt dit artikel volgens de
rechter alleen voor de zwarte eisers, die evenals de rechter Zwarte
Piet een negatief stereotype vinden, waardoor velen – zwart en
wit – zich gekwetst voelen.
3. De reacties
De burgemeester van Amsterdam
Op grond van deze uitspraak heeft de burgemeester van Amsterdam gemeld dat hij overweegt om het donkere gezicht van (een
deel van?) de pieten te veranderen. Er moeten dan pieten met
roetvegen in hun gezicht (bij?) komen in het gevolg van Sinterklaas. Amsterdam gaat wel tegen het vonnis van de bestuurs
22
Het verhaal van Zwarte Piet
rechter in hoger beroep. Ook het Pietengilde meldt dat het naar
de rechter stapt om te eisen dat Zwarte Piet niet zo maar ineens
zal worden afgeschaft.
Het Nationaal Sint Nicolaas Comité
Tegenover een paar honderd (of duizend?) tegenstanders staan
echter een paar miljoen voorstanders – blanke en donkere. Zij zien
het sinterklaasfeest (inclusief Zwarte Piet) als voornaamste
Nederlandse feest en vinden Zwarte Piet een positief personage. Waarom artikel 8 van het Europese Verdrag van de Rechten
van de Mens niet op hen van toepassing is, is onbegrijpelijk.
De paar miljoen voorstanders van Zwarte Piet hebben toch
ook recht op de bescherming van hun privésfeer? Op grond
daarvan mag hun geliefde eeuwenoude feest dus niet aangetast
worden!
We zitten dus in een juridische patstelling. Hoe we het immers
ook wenden of keren, één van beide groepen zal zich gekwetst
blijven voelen op grond van artikel 8. Om uit deze impasse te
komen, stelt het Nationaal Sint Nicolaas Comité voor dat de
aantallen voor- en tegenstanders de doorslag geven. Dat houdt in
dat op grond van de meerderheid het sinterklaasfeest kan blijven
zoals het was.
Als de Amsterdamse bestuursrechter gelijk heeft, kunnen
bijvoorbeeld streng-gereformeerden de Gay Pride in Amsterdam
via dit vonnis laten verbieden en op dezelfde grond kunnen
moslims dat doen met naaktstranden en seksfilms! En zo zijn er
wel meer voorbeelden te vinden.
Het Nationaal Sint Nicolaas Comité draagt de concessie aan om
pieten met vele roetvegen in hun gezicht te laten optreden, echter
wel zo, dat ze onherkenbaar blijven! Daarom draagt Sinterklaas
ook mijter, pruik en lange baard en we hebben geen idee of zijn
illustere voorganger, bisschop Nicolaas van Myra, bebaard was.
Een mijter droeg hij in elk geval niet tijdens zijn leven.
Het verhaal van Zwarte Piet
23
4. De tijd zal het leren
Velen zijn zeer benieuwd hoe deze ontwikkelingen verder zullen
gaan en of ze wel verder zullen gaan, want alle argumenten
– zowel voor als tegen – zijn nu toch wel naar voren gebracht.
Velen vinden dat Zwarte Piet niet door hogerhand op verzoek van
een kleine groep kan worden afgeschaft. Het is een traditie van
miljoenen Nederlanders, die zelf wel bepalen of Zwarte Piet een
overleefd personage is geworden. Zo is het met vele tradities
gegaan: op een gegeven moment sterven ze langzaam uit.
De tijd zal leren, of dit met Zwarte Piet – ondanks zijn grote
draagvlak – ook zal gebeuren.
Frits Booy is secretaris en sinterklaasdeskundige van de
Stichting Nationaal Sint Nicolaas Comité
Noten:
1
Zie voor een uitgebreide beschrijving en vele verklaringen en
achtergronden: Frits Booy, Op zoek naar Zwarte Piet. Tweede druk,
Eindhoven 2008 (nog steeds verkrijgbaar via [email protected]).
2 Louis Janssen, Sint Nicolaas, de duivel en de doden, Baarn 1993, p.
27-39.
3 Een duidelijk voorbeeld van deze kritiek vinden we in het boekje
Geschenk op geseijde [zogenaamde] St. Nicolaes Avont, in 1658 door
Goudse ds. Jacobus Sceperus te Gouda gepubliceerd.
4 Zie het beroemde schilderij Het Sint-Nicolaasfeest van Jan Steen
uit circa 1665 en een aantal zeventiende-eeuwse kluchten en
blijspelen zoals Moortje (1615) van G.A. Bredero.
5 Artikel van John Helsloot in de Digitale Nieuwsbrief van het
Meertens Instituut te Amsterdam, november 2011.
6 Louis Janssen, Sint Nicolaas, de duivel en de doden, Baarn 1993,
p. 36.
7 Griezelige begeleider van Sankt Nikolaus, soms donker van gezicht,
soms met baard, komt voor in Duitsland en Oostenrijk.
8 Louis Janssen, Sint Nicolaas, de duivel en de doden, Baarn 1993, p.
35-37.
9 De folio-uitgave is: J. Schenkman, Sint Nicolaas en zijn knecht.
Met illustraties van P.J. van Geldorp, Amsterdam, J. Vlieger z.j.
[1907]. In 1981 is deze uitgave nog herdrukt bij uitgeverij Cante
cleer in De Bilt.
10 Zie: Oom Abraham, Mee in den Zak, Amsterdam, 1915.
11 Tonny van Renterghem, Het geheim van Sinterklaas en de Kerstman, Utrecht/Antwerpen 1996. Zie in dit verband ook: Martine
Eberspächer, Der Weihnachtsmann, Stuttgart 2002 en Arnold-Jan
Scheer, Wild geraas. Mijn wonderlijke reizen met Sinterklaas en
kerstman, Soesterberg 2009.
12 J. Schenkman, Sint Nikolaas schenkt ieder wat, Amsterdam 1850.
24
Het verhaal van Zwarte Piet
Het verhaal van Zwarte Piet
Tekst Frits Booy
Foto’s Frits Booy, Nationale Beeldbank
©F. Booy
Bijlage bij:
Tijdschrift Immaterieel Erfgoed
F.C. Dondersstraat 1, 3572 JA Utrecht
Tel: 030-2760244
E-mail: [email protected]
www.volkscultuur.nl
www.immaterieelerfgoed.nl
Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen en/of vermenigvuldigd
zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te
achterhalen. Mochten er personen of instanties zijn die menen aanspraak
te maken op bepaalde rechten, dan wordt hun vriendelijk verzocht contact
op te nemen met de uitgever.

Download Report