Seminar onderzoek-Emmelie Lintvelt

IN HOEVERRE IS SUBLIMINALE PERCEPTIE
BEDREIGEND EN MISLEIDEND?
dream-discover-do
emmelie lintvelt
seminar - essay
docent: madris duric
17-01-2014 periode b
INLEIDING
Keer op keer worden wij er aan herinnerd dat wij leven
in een wereld die steeds kleiner wordt. Natuurlijk niet
letterlijk. Maar de manieren van communiceren lijken
oneindig en bliksemsnel. Wij krijgen zo veel berichten
op ons afgevuurd vanuit onze sociale omgeving en de
media. Maar hoe kunnen wij ooit al dat stimuli opslaan?
En dan heb ik het alleen nog maar over het stimuli die
wij bewust ervaren. Want stel dat er nog allerlei
boodschappen verstopt zitten in de berichten die wij
zien of horen. Berichten die wij niet met het bloot oog
kunnen waarnemen maar die wij toch onbewust in ons
opnemen. Kunnen wij dan beïnvloed worden, of tot
bepaald gedrag aangespoord worden zonder daar
toestemming voor gegeven te hebben?
Als subliminale overtuiging mogelijk is, moeten wij ons
hier dan voor beschermen? Of maakt het ons eigenlijk
niet zo heel veel uit? En als wij ons er voor willen
beschermen, is dat überhaupt mogelijk?
In dit onderzoek probeer ik een antwoord op deze
vragen te bieden. Daarvoor is het natuurlijk belangrijk
om eerst te verdiepen in het begrip subliminale
perceptie. En vervolgens op zoek te gaan naar relevante
onderwerpen die aansluiten of te maken hebben met
subliminale perceptie. Waar komt subliminale perceptie
voor, waarom wordt het toegepast, kunnen wij het
herkennen en is het gevaarlijk? Dit zijn allemaal vragen
die ik in mijn onderzoek zal passeren.
Als ik eenmaal voldoende kennis heb opgedaan en
nieuwe perspectieven ontwikkeld heb omtrent het
besproken onderwerp, zal ik mij wagen op het schrijven
van een essay. Ik wil graag een essay schrijven die naast
leerzaam ook vermakelijk is. Dit wil ik doen door theorie
aan beelden te koppelen. Want uit eigen ervaring kan ik
zeggen dat beelden lezen een stuk interessanter is!
Vraagstelling
Hoofdvraag: In hoeverre kan subliminale perceptie
bedreigend en misleidend zijn?
Deelvragen:
1. 2. 3. 4. 5. Wat is subliminale perceptie?
Welke rol speelt perceptie binnen subliminale
perceptie?
Wat is de impact van subliminale perceptie?
Hoe gebruikt de media subliminale perceptie om de mens te beïnvloeden?
Hoe kan onze realiteit beïnvloed worden door subliminale perceptie?
01
INHOUDSOPGAVE
01Inleiding
02Inhoudsopgave
03
1. Wat is subliminale perceptie?
1. 1 Definitie subliminaal
1.2 James Vicary
1.3 Seks verkoopt
1.4 Subliminale afbeeldingen
1.5 Keerzijde
07
2. Welke rol speelt perceptie binnen subliminale
perceptie?
2.1 Definitie perceptie
2.2 Hoe werkt perceptie?
2.3 Bewuste en onbewuste Perceptie
2.4 Toegang tot het onderbewuste
10
Wat is de impact van subliminale perceptie?
3.1 Angst voor subliminale perceptie
3.2 Onderzoeken
3.3 Invloed op het koopgedrag
14
Hoe gebruikt de media subliminale perceptie om de mens te beïnvloeden?
4.1 Verspreiding van informatie
4.2 Manipuleren
4.3 Waar ligt de focus op?
4.4 Principles of Persuasion
17
Kunnen wij spreken van een realiteit?
5.1 Waar of onwaar
5.2 Het onbewuste
5.3 Filosofen
19
Bevindingen en conclusie
21
Bijlagen afbeeldingen
26Bronnen
02
1. WAT IS SUBLIMINALE PERCEPTIE?
1. 1 Definitie subliminaal
Om te beginnen haal ik het woordenboek erbij. Hierin
staat de volgende betekenis aangegeven voor het woord
Subliminaal:
subliminaal
onder de waarnemingsdrempel, gezegd
van een prikkel onder de drempelwaarde,
die geen waarneembare uitwerking heeft1
Ik denk dat het begrip alsnog enige uitleg nodig heeft.
We spreken van het woord subliminaal, wanneer een
persoon een stimulans/prikkel niet geregisterd heeft
(iets niet gehoord of gezien heeft). Bepaalde prikkels
zijn dus onder de waarnemingsdrempel, onbewust,
opgenomen.
Er zijn meerdere soorten subliminale perceptie
waaronder, ingesloten afbeeldingen. Dit zijn beelden die
je niet bewust ziet. Ook zijn er, onhoorbare berichten,
geluidsberichten die je niet bewust kan horen.
1.2 James Vicary
Het begrip is bij het breed publiek bekend geworden na
een marketingexperiment van onderzoeker en directeur
van een reclame bureau, James Vicary. Hij beweerde dit
experiment in 1975 te hebben uitgevoerd in een
bioscoopzaal in New Jersey. Hierbij werd voor een
fractie van een seconde, 0.03 seconden om precies te
zijn, een afbeelding/advertentie met de tekst “Hungry?
Eat Popcorn” of “Drink Coca Cola” getoond tussen de
eigenlijke filmbeelden. De reclameflitsen waren zo kort
dat de kijker ze niet eens bewust op kon nemen. Echter
bleef de boodschap ronddwalen in de geest van het
publiek en beïnvloeden, volgens Vicary de gedachten
van de mensen uit de bioscoopzaal. Vicary beweerde
dat hiermee het verkoop van popcorn en cola enorm
steeg. Het onderbewuste van de kijker zou alsnog de
prikkels oppikken die onopgemerkt bleven.
(Zie afbeelding 1)
Filmbezoekers zouden deze methode van marketing
niet eens in de gaten hebben en niet begrijpen waar de
spontane trek naar popcorn of cola vandaan kwam. Zij
waren door de beweringen van Vicary zowel
gefascineerd als verontwaardigd. Daarom heeft het CIA
ten gevolge van de uitspraken van Vicary een
1
http://www.woorden-boek.nl/woord/subliminaal
Afbeelding 1
onderzoek gestart in 1958 naar “The operational
potential of subliminal perception”. Dit onderzoek
zorgde ervoor dat subliminale boodschappen, in de
vorm van het hierboven genoemd voorbeeld, verboden
werden in de Verenigde Staten. Mensen waren namelijk
bang dat zij zonder toestemming werden gemanipuleerd door onontkoombare psychologische krachten.
Echter gaf Vicary in 1962 in een interview van
Advertising Age toe dat zijn experiment een “Gimmick”
(truc) was en dat de bevindingen te minimaal waren
om enige betekenis te hebben. Maar de bekentenis van
Vicary heeft niet het begrip subliminale perceptie in de
doofpot gestopt. Sterker nog, het komt vaker voor dan
je zou denken.
Zo werden er in bepaalde winkels cassettebandjes
afgespeeld om winkeldiefstal tegen te gaan. Ook al nam
het aantal winkeldiefstallen af, is er geen bewijs dat
deze techniek werkten. Er kan namelijk gesteld worden
dat niet de dieven, maar juist het winkel personeel door
de bandjes alerter en meer waakzaam werd.
Zelfs de vorige president van Amerika, George W. Bush,
gebruikte in 2000 in een campagne filmpje tegen zijn
concurrent, Al Gore, de zogenaamde subliminale
techniek van Vicary. Voor een nanoseconde verscheen
het woord ‘Rats’ in beeld.
(Zie afbeelding 2)
1.3 Seks verkoopt
Om voorop te stellen, is het belangrijk om te weten wat
er bedoeld wordt met seks binnen de wereld van
marketingcommunicatie en advertenties. Met seks
wordt bedoeld het gebruik maken van naakte huid, het
03
afbeeldingen om zo nieuwe klanten of gebruikers voor
zich te winnen.
Aangezien er de afgelopen honderd jaar is aangetoond
dat er een sterke reactie is op seksuele afbeeldingen
kun je stellen dat bedrijven wellicht kansen
mislopen als zij zich niet zouden koppelen aan seks.
Vooral op het gebied van alcohol, mode, geurtjes en
auto merken wordt er een sterke koppeling met seks
gemaakt en dit gebeurd niet altijd bepaald subtiel.
Afbeelding 2
hebben van een seksuele uitstraling en het suggestief
oproepen van romantische situaties en seks.
Vooral op gebied van marketing wordt veel gebruik
gemaakt van subliminale perceptie. En dan met name
onder het motto “seks verkoopt”. Subtiel en haast niet
waarneembaar, zijn seks georiënteerde onderwerpen,
teksten, plaatjes en/of vormen verstopt in advertenties/
reclames. Waarom zou seks verkopen?
Seks wordt in reclame gebruikt om de aandacht van de
consument te vestigen op een product, merk of dienst.
Ook al is er geen verband tussen seks en het product/
merk/dienst. Maar waarom wordt seks gebruikt als het
geheel los staat van het product, merk of dienst dat
wordt aangeboden?
Er wordt veelal gezegd dat mensen sterke primaire
behoeften hebben, bijvoorbeeld eten. Maar ook seks
geldt als een primaire behoeften. Het is alsof de mens
voorgeprogrammeerd is om te reageren op seksuele
beelden. Maar is hier ook bewijs van? Mannentijdschriften zoals Maxim en FHM hebben met de cover
van hen tijdschrift geëxperimenteerd. Tijdschriften met
semi-naakte vrouwen werden duidelijk beter verkocht.
Dit tegenover tijdschriften met op de voorkant een
mannelijke bekendheid. Ook al is dit een bekendheid
waar andere mannen over zouden willen lezen. Het zijn
vooral de mannen die sterk reageren en aangetrokken
voelen tot seksuele afbeeldingen.
Tegenwoordig lijkt het alsof wij niet beter weten. Seks
wordt namelijk al meer dan honderd jaar gebruikt om
producten te verkopen. Er zijn enkelen bekende
gevallen waarbij beweerd is dat het gebruik van seks in
advertenties leidde tot een verhoogd verkoop van
het product. Zo maakte het sigaret bedrijf W. Duke &
Sons in 1885 als één van de eerste bedrijven gebruik
van seks als marketingtruc. Zij plaatsten kaarten met
schaars gekleden vrouwelijke idolen in sigarettenpakjes.
Er is totaal geen verband tussen de schaars gekleden
vrouwen en het product, sigaretten, maar het product
verkocht beter. Het bedrijf stond zelfs aan de top van de
sigaretten industrie in 1890. Sindsdien linken bedrijven/
merken zich aan suggestieve seksueel getinte
(Zie ook afbeelding 4 + 5 in de bijlagen)
Maar auto merken gebruiken niet alleen het vrouwelijk
lichaam om een koppeling met seks te maken.
(Zie ook afbeelding 7 + 8 in de bijlagen)
Wellicht zijn de bovenstaande afbeelding wel erg direct,
dus hieronder enkele, ietwat, subtielere seksuele auto
advertenties.
04
(Zie ook afbeelding 10 + 11 in de bijlagen)
En mijn persoonlijke favoriet:
Auto’s staan natuurlijk ook wel bekend als het
speelgoed van de man. En zoals al eerder gezegd, is het
vooral de man die reageert op seksueel getinte
afbeeldingen/reclame-uitingen. Maar er wordt vaak
genoeg een product aangeboden die voor de vrouw
bedoeld is waarbij ook gebruik wordt gemaakt van
seks of het (naakte) lichaam. Denk bijvoorbeeld aan
shampoos, douchezeep en haarspoelingen. Veelal
aangeboden voor de vrouw door een vrouw. Anders
dan bij mannenproducten waarbij het tegenovergesteld
geslacht het product aan de man verkoopt. Sommige
onderzoeken geven dan ook aan dat vrouwen meer
worden beïnvloed door modellen van het eigen geslacht
en mannen juist van modellen van het tegenovergestelde geslacht. Vrouwen oordelen over vrouwen
terwijl voor de man de fysieke verschijning van de
vrouw belangrijk is.
Het is duidelijk geworden dat door gebruik te maken
van seks in reclame, de attentie geprikkeld wordt en
ook wordt de reclame beter herinnerd. Maar onderzoek
wijst uit dat de koppeling tussen de reclame en het
product achterblijft. Seks werkt dus op attentieniveau
maar minder op herinneringsniveau. Seks in reclame
zou het beste werken bij producten die gerelateerd zijn
aan seks of het lichaam zoals bijvoorbeeld
lichaamsverzorging producten en condooms. Als een
product dmv suggestieve seks wordt aangeboden terwijl
het helemaal geen verband met seks heeft, kan de
reclame averechts werken.
Daarom is het maar de vraag of de onderstaande
afbeeldingen het effec hebben waar de reclamemaker
op hoopte.
1.4 Subliminale afbeeldingen
Bij de hiervoor behandelde afbeeldingen wordt er op
suggestieve wijze een koppeling gemaakt tussen het
product en seks. Seks is een oerbehoefte en wordt
daarom als primaire behoeften beschouwd, iets wat de
mens nodig heeft. Bedrijven hopen daarom dat de
consument onbewust dezelfde associatie van hen
product ontwikkeld, als de associatie die de consument
met seks heeft.
Er wordt nog betwist of deze onbewuste koppeling
daadwerkelijk plaatsvind. Maar het is in ieder geval voor
de consument al vrij zichtbaar dat er in advertenties,
zoals in de Burgerking reclame van zojuist, verwezen
wordt naar seks. Net zoals bij deze voorbeelden:
05
(Zie ook afbeelding 15 + 16 + 17 + 18 in de bijlagen)
Het subliminaal proces dat plaatsvind bij deze
afbeeldingen is dus het onbewust koppelen van een
product aan seks. Maar stel dat het helemaal niet
zichtbaar is dat er een verwijzing wordt gemaakt naar
seks? Want zoals uitgelegd, betekend subliminaal dat
een stimulans onder de waarnemingsdrempel wordt
opgenomen. In tegenstelling tot de vorige afbeeldingen
moet de koppeling van het product met seks dus in
eerste instantie niet zichtbaar zijn. Pas als je er op
gewezen wordt, zie je hoe er een suggestieve verwijzing
naar seks wordt gemaakt. Hier volgen enkelen
voorbeelden:
Later in dit verslag zal ik hierop terugkomen.
1.5 Keerzijde
(Zie ook afbeelding 20 + 21 + 22 + 23 in de bijlagen)
(Zie ook afbeelding 25 + 26)
Ik heb gemerkt dat er twee keerzijden zijn aan het
inzetten van subliminale boodschappen in afbeeldingen
of reclame. Ten eerste is het überhaupt de vraag of de
kijker de subliminale boodschap ziet en oppikt. Als het
zo is dat hij de boodschap wel heeft opgepikt, is het nog
niet zeker dat hij de boodschap juist heeft
geïnterpreteerd. Dit heeft uiteraard met perceptie te
maken. (Meer over perceptie volg in het onderdeel:
Welke rol speelt perceptie binnen subliminale
perceptie?) Het gevaar hiervan is dat een reclamemaker
het risico neemt een deel van zijn publiek mis te lopen
doordat het verborgen stimulus bij hen onopgemerkt
blijft.
Ten tweede kan de consument juist opzoek gaan naar
subliminale boodschappen terwijl deze wellicht niet
eens aanwezig zijn. Het gevolg hiervan is dat de
consument een bepaald merk, product of initiatief niet
serieus neemt of wantrouwt. Hieronder volgen enkelen
voorbeelden van vergezochte “eventuele” subliminale
boodschappen. Het is dus niet zeker of deze
booschappen puur toeval zijn of dat er voor
onverklaarbare redenen toch een subliminale
boodschap in verstop is.
Deze afbeeldingen worden ook wel ambigue figuren
genoemd. Maar dit is stof voor een andere keer!
Ambigue figuur = Stimulus patronen die op twee of meer manieren kunnen worden
geïnterpreteerd2
Lenon Honor, een musicant en filmmaker spreekt hierbij
van een fundamentele regel: Als je eenmaal iets gezien
hebt kan je het niet meer “on-zien”. Hieronder volgt een
afbeelding van een bloem. Neem de tijd om ernaar te
kijken. Wat zie je?
2
Psychologie en sociologie - Ella Wijsman, Noordhoff Uitgevers, 5e druk, 2008
(Zie ook afbeelding 29 + 30 + 31 + 32 in de bijlagen)
06
2. WELKE ROL SPEELT PERCEPTIE BINNEN
SUBLIMINALE PERCEPTIE?
2.1 Definitie perceptie
Ook hierbij is het belangrijk om eerst voorop te stellen
wat de definitie van perceptie is.
Perceptie is het proces waarbij de waarnemer prikkels (stimuli) vanuit de omgeving selecteert, organiseert en interpreteert, zodat er een zinvol en betekenisvol beeld van de werkelijkheid ontstaat.1
Prikkels kunnen worden opgenomen door verschillende
organen zoals het oog, het oor, de neus en de mond. Je
ordent deze prikkels en geeft er een betekenis aan.
prikkels. Wij kunnen bepaalde frequenties horen, maar
niet dat van een hondenfluitje of bijvoorbeeld als wij
te ver van de geluidsbron verwijderd zijn. Opvallende
prikkels nemen wij beter waar. Een schilderij in een
uitgestrekt weiland trekt gelijk onze aandacht, maar
probeer dit schilderij maar teug te vinden in een zaal
waarvan de muren van top tot teen behangen zijn met
schilderijen. Hierbij is de grootte, intensiteit,
herhaling en het contrast van de prikkel belangrijk.
Neem als voorbeeld het plaatje hieronder. De binnenste
rondjes van de twee figuren zijn even groot, toch lijkt
dat niet het geval.
2.2 Hoe werkt perceptie?
Wij nemen prikkels in ons op en proberen zo snel
mogelijk deze prikkels te vertalen naar iets dat wij
kennen. Echter kan de betekenis die wij aan bepaalde
prikkels geven verschillen per persoon. Neem als
voorbeeld een groep studenten die een tentamen
afleggen. Eén leerling is al heel vroeg klaar, levert zijn
tentamen documenten in en verlaat het lokaal. Een
mede student denk dat die leerling de stof
waarschijnlijk zo goed beheerst dat het tentamen een
makkie was. Een andere student denk juist dat die
leerling waarschijnlijk niet goed had geleerd en
waarschijnlijk de helft van de tentamen vragen niet
heeft beantwoord en om die rede zo snel klaar was.
Maar een prikkel kan niet alleen door verschillende
personen anders worden geïnterpreteerd. Je kan ook
zelf anders reageren op dezelfde prikkel. De ene nacht
heb je goed geslapen en wordt je blij van de fluitende
vogels die de ochtend vrolijk begroeten. Maar de nacht
daarop heb je geen oog dicht gedaan en kunnen die rot
beesten beter hun snavels op elkaar gedrukt houden.
Hoe wij prikkels interpreteren wordt beïnvloed door
de kenmerken van de prikkels, kenmerken van de
waarnemer en de kenmerken van de sociaalculturele
omgeving. Ik ga deze drie kenmerken kort behandelen.
Kenmerken van de prikkels
Onze zintuigen zijn bepalend voor het waarnemen van
1
Psychologie en sociologie - Ella Wijsman, Noordhoff Uitgevers, 5e druk, 2008
Kenmerken van de waarnemer
Lichamelijke factoren zoals vermoeidheid, pijn en
honger spelen een rol bij de kenmerken van de
waarnemer. Ook zijn psychische factoren van belang.
Hierbij moet je denken aan iemands persoonlijkheid,
bijvoorbeeld of iemand introvert of extravert is, of als
iemand neurotisch of juist avontuurlijk is. Andere
psychische factoren zijn leerprocessen, motivatie,
referentiekaders en verwachtingen.
Die laatste, verwachtingen, is het meest belangrijk als
het gaat op subliminale perceptie. Zo kun je
bijvoorbeeld zaken over het hoofd zien omdat je ze niet
verwacht hebt. Als je van tevoren weet dat er in een
afbeelding een subliminale boodschap verstopt zit, zul
je vanzelf langer naar die afbeelding staren. Ben je niet
op de hoogte, sla je de pagina zonder treuzelen om.
Maar je kan ook dingen juist zien terwijl die er niet zijn.
Dit beschreef ik bij de keerzijden van subliminale
perceptie.
Kenmerken van de sociaalculturele omgeving
Je perceptie wordt ook beïnvloed door groepen en de
positie die jij binnen die groepen inneemt. Zo ook door
de rol die jij hebt binnen een organisatie, sociale klasse
en cultuur. Je sociaalculturele situatie bepaald wat je
07
ziet, niet ziet en behoort te zien. Zo kan de media een
bijzonder grote rol spelen in de manier waarop jij een
boodschap interpreteert. Ik zal het later in dit
onderzoek over de rol van de media hebben op hoe wij
boodschappen interpreteren.
verleden, heden of de toekomst. En in tegenstelling tot
het bewuste neemt het onbewuste alle informatie en
boodschappen in zich op die onder het normale
auditieve en visuele perceptie van het bewuste worden
overgebracht.
Naast de hierboven beschreven kenmerken, is je
perceptie ook te beïnvloeden door illusies en ambigue
figuren. Door gebruik te maken van illusies en ambigue
figuren kan, bijvoorbeeld de media, inspelen op het
perceptie niveau van een persoon. Zo kunnen zij iemand
op onbewust niveau beïnvloeden. Meer hierover volgt
onder het kopje ‘toegang tot het onderbewuste’.
Het onderbewustzijn ontvangt prikkels 24 uur per dag
en heeft de capaciteit om elk woord, beeld, bericht,
geluid, ervaring, emotie, gedachte en elke gebeurtenis
die een individu ervaren heeft gedurende het leven op
te nemen. Voor een reclamemaker, marketingexpert is
deze kennis goud waard!
2.4 Toegang tot het onderbewuste
2.3 Bewuste en onbewuste Perceptie
Zoals ik beschreef bij de keerzijden van subliminale
perceptie, is het mogelijk dat een persoon een
subliminale boodschap wellicht wel oppikt maar niet
(juist) interpreteert. Dit komt omdat verschillende
personen verschillende betekenissen geven aan
dezelfde prikkels. Er zijn namelijk tal van factoren die
invloed hebben op de manier waarop een boodschap
wordt geïnterpreteerd.
Adverteerders en de media zien allerlei mogelijkheden
in het toegang kunnen krijgen tot het onderbewuste
van de mens. Zij zijn op de hoogte van het gebruik van
diverse manipulatieve technieken om toegang te krijgen
en invloed uit te oefenen op het onderbewuste van de
mens. Met deze kennis is het wellicht mogelijk om het
onderbewuste in een bepaalde richtingen te
programmeren. Zo zijn er drie hoofdtechnieken om
toegang te krijgen tot het onderbewuste van de
consument.
Psychologisch gezien kan de menselijke geest worden
opgedeeld in twee complementaire delen. Deze
onderdelen zijn het bewuste en het onderbewuste. Eén
van de belangrijkste aspecten van het bewuste is dat
het geprogrammeerd is om snel en lineair
ongeïdentificeerde elementen te begrijpen en te
verklaren en problemen snel op te lossen. Het bewuste
kan kortstondig gegevens opslaan die je ontvangt vanuit
je gevoel zoals bezienswaardigheden, geluiden, geuren,
aanraking, smaak en woorden.
Sensorische overbelasting
Sensorische overbelasting ontstaat wanneer de
zintuigen van een persoon tot het uiterste worden
geprikkeld en uiteindelijk overladen wordt met externe
stimulatie zoals het zicht, geuren en geluiden. Als dit
plaatsvind, zal het bewuste van een persoon niet langer
in staat zijn om de enorme invasie van ontvangen
informatie te verwerken. Kijk bijvoorbeeld naar de
volgende afbeelding.
Eén van de belangrijkste aspecten om te begrijpen over
het bewuste is dat het prikkels probeert te verklaren en
opzoek gaat naar een snelle en lineaire manier om
problemen op te lossen. Wanneer het bewuste niet in
staat is om een element te begrijpen of verklaren of
wanneer het bewuste niet in staat is om een
probleem op te lossen, zal het bewuste dichtklappen en
het ongedefinieerde element of onopgeloste probleem
zal worden opgenomen door het onderbewustzijn.
Deze overdracht wordt door psychologen ‘een
psychologisch afweermechanisme’ genoemd, waarin het
onderbewustzijn fungeert als opvang om het
bewuste te beschermen tegen het ervaren van trauma
geassocieerd met het onvermogen van het bewuste om
een element te definiëren of een probleem op te lossen.
Terwijl het bewuste lineair werkt, werkt het
onder-bewuste juist niet lineair en heeft het de
capaciteit om informatie op te nemen zonder
verbonden te zijn aan een tijdsdiagram zoals het
Als kijker wordt je overbeladen met informatie. Je kijkt
en luistert naar de presentatrice die een verhaal verteld,
maar ondertussen zie je links onder het logo van de
tv zender rondjes draaien. Je leest een kopje over de
‘crazy buddhist madman’ en daaronder flitst een bericht
voorbei over banen verlies. En rechts kan weer over
een ander verhaal met bijpassende afbeelding gelezen
worden. De kijker wordt overdonderd door het geheel.
Hij zal alles wat de presentatrice verteld aannemen
zonder het in twijfel te nemen.
08
Tegenstrijdige informatie
Wanneer het bewuste tegenstrijdige informatie
ontvangt wordt het gekweld om snel het conflict op te
lossen. Indien dergelijke conflicten niet opgelost kunnen
worden, zal het bewuste in de war raken. Als deze staat
van verwarring blijft hangen zal het onderbewuste
geactiveerd worden om het bewuste te beschermen
tegen trauma voortgebracht uit verwarring voor de
ongedefinieerde elementen en onopgeloste
problemen. In zo’n situatie zal het onderbewuste het
overnemen van het bewuste om de ongedefinieerde
elementen en onopgeloste problemen alsnog op te
lossen.
Angst
De derde bijdrage aan het onvermogen van het
bewuste om een element te definiëren of een probleem
op te lossen is de intellectueel verstikkende emotie,
angst. Een intellectueel proces en angst zijn nauw met
elkaar verbonden. De emotie van angst schakelt het
intellectueel proces uit en activeert een fysiologische
reactie. Deze fysiologische reactie omzeilt het bewuste
en schakelt het onderbewust programma van vluchten
of vechten in.
Bloem of baby?
Nu wil ik weer even terug komen op de foto van de
bloem. Heb je al de subliminale boodschap ontdekt?
Zo niet dan zie je het misschien wel als ik de foto
omdraai. Een baby. En zoals ik heb geschreven, als je
eenmaal het subliminale hebt gezien zal je het nooit
meer kunnen ‘on-zien’.
09
3. WAT IS DE IMPACT VAN SUBLIMINALE
PERCEPTIE?
3.1 Angst voor subliminale perceptie
Onderzoeken uit 1991 geven aan dat 62% van de
Amerikaanse bevolking geloofde dat zij continue werden
aangevallen door subliminale boodschappen. Een team
aan de Universiteit van Californië wilde eindelijk
achterhalen wat de rol van subliminale perceptie
daadwerkelijk was. Zij onderzochten 350 media en
wetenschappelijke artikelen omtrent het onderwerp. Zij
vonden geen bewijs dat subliminale advertenties ons
koopgedrag beïnvloed.
meer te zien in de gerestaureerde versie van de film.
Mocht het toch niet een knie zijn, wat zou de achterliggende gedachten hiervan zijn geweest? Of was het
een grap van één van de computer animators? Of, zoals
eerder benoemd, zien mensen iets wat er niet is?
In 2003 verscheen een artikel genaamd ‘Advertising and
Society Review’ waarin, ondanks de onrustigheid bij de
bevolking, maar weinig adverteerders of
marketing bedrijven ooit geprobeerd hebben om
subliminale reclame technieken te gebruiken. Degenen
die dat wel deden gebruikte subliminale perceptie om
gevoel voor humor uit te drukken en niet om in te
spelen op het onderbewustzijn van de consument.
Toch zijn er genoeg mensen die overtuigt zijn dat zij
alert moeten blijven voor de invloeden van
subliminale perceptie. Vaak wordt professor Wilson
Bryan Key hiervoor aansprakelijk gesteld. In de jaren
1970 tot begin jaren 1990 schreef hij een serie boeken
die seksuele afbeeldingen, verstopt in advertenties en
andere producten, aan het licht bracht. De meningen
over zijn boeken zijn uiteenlopend. Veel van de
voorbeelden die Key gebruikte kunnen namelijk gezien
worden als “toevalligheden’”
Zo zijn er meerdere van deze “toevalligheden” bij
filmcoöperatie Disney ontdekt waaronder de volgende:
Zelfs deze bovenstaande afbeelding stond in één van de
boeken van Wilson Bryan Key. Dezelfde boeken werden
rondgedeeld op universiteiten in de Verenigde Staten en
werden een tijdlang als waarheid beschouwd.
Maar tegenwoordig zijn wij meer realistisch over het
onderwerp gaan denken. Zien is geloven, en als wij
het niet kunnen zien dan moet het wetenschappelijk
worden bewezen dat subliminale perceptie invloed
uitoefent op ons onderbewustzijn.
3.2 Onderzoeken
Disney verklaarde dat het aangewezen figuur niet meer
is dan de knie van het personage. Maar die ‘knie’ is niet
De gedachten dat ons gedrag en beslissingen beïnvloed
kan worden door berichten die, zonder dat wij het in de
gaten hebben, via onze zintuigen ons bereikt,
beangstigt ons. Deze angst ontstond na de beweringen
van James Vicary over het verkoop van cola en popcorn
dat steeg na het kort tonen van subliminale advertenties
in bioscoopzalen. Maar nadat hij zijn beweringen had
teruggetrokken, bleef er weinig over dat de werking van
subliminale boodschappen bevestigde. En toen zelfs het
Amerikaans leger een de FBI na enig onderzoek uitwees
dat de claims over subliminale beïnvloeding ongegrond
10
waren, was er weinig om nog te vrezen. Maar dan komt
Wilson Bryan Key aanzetten met talloze boeken die
allerlei subliminale boodschappen onthullen. Wat is dan
nog echt?
Tegenwoordig wordt er veel onderzoek naar het
onderwerp gedaan. Onderzoekers erkennen dat er
wellicht enige waarheid achter het fenomeen
subliminale perceptie verscholen zit. Zij beweren dat
sommige verscholen berichten wel degelijk bepaalde
gebieden in onze hersenen bereikt. Sterker nog, deze
berichten zouden dezelfde gebieden in ons brein
bereiken als prikkels die wij bewust hebben
opgenomen.
Recente studies hebben het bestaan van ten minste
enkele subliminale effecten ondersteund. In een
document dat is gepubliceerd in de online editie van
het tijdschrift ‘Proceedings van de National Academy
of Sciences’, rapporteren onderzoekers dat mensen de
betekenis van enkele subliminale woorden onbewust
kan verwerken. Dit onderzoek wordt beschreven in het
rapport, ‘A direct intracranial record of emotions evoked
by subliminal words’. De onderzoekers bevonden dat het
kort flitste van boodschappen met angst-gerelateerde
woorden leiden tot activiteiten in een gebied van de
hersenen geassocieerd met angst.
De onderzoekers voerde een experiment uit bij drie
epileptische patiënten. De patiënten kregen op een
scherm woorden te zien. Sommige woorden werden
lang genoeg getoond zodat de patiënt deze bewust kon
opnemen. Andere woorden waren slechts voor een
dertigste van een seconden zichtbaar. De helft van de
woorden had een dreigende klank, zoals “gevaar” of
“dood”. Da andere helft van de woorden had een
neutrale klank, zoals “neef” of “zien”. Gedurende het
experiment werden de hersenactiviteiten van de
patiënten gemeten.
Tijdens het proces werd er activiteit opgemeten in het
gedeelte van de hersenen die angst of dreiging vormt.
De onderzoekers ontdekte dat de dreigende subliminale
woorden meer hersenactiviteit ontlokte dan de neutrale
woorden die lang genoeg zichtbaar waren om bewust te
worden opgenomen door de patiënten. Het onderzoek
wees uit dat woorden die bewust worden gezien sneller
worden verwerkt en ontlokken een sterkere en meer
aanhoudend effect dan subliminale woorden. Echter
toonde het onderzoek ook aan, dat emoties subliminaal
opgeroepen kunnen worden en dat de verwerking van
deze boodschappen in dezelfde hersenregio plaatsvind
als de verwerking van niet subliminale boodschappen.
Bovendien is dit niet het enige onderzoek dat op het
gebied van subliminale perceptie is uitgevoerd. Het
Departement van Psychologie aan de Hebreeuwse
Universiteit in Jeruzalem en Israël hebben in samenwerking met de Cornell Universiteit in Ithaca onderzoek
gedaan naar de subliminale rol van nationale symbolen.
De resultaten van dit onderzoek zijn gepubliceerd in
het artikel ‘Subliminal exposure to national flags affects
political thought and behavior’.
De experimenten in dit artikel onderzoekt of het tonen
van nationale symbolen, in dit geval de eigen nationale
vlag, op verschillende politieke kwesties het politiek
gedrag van mensen beïnvloed en of dit subliminaal
plaats kan vinden. De nationale vlag van een land is één
van de meest indringende culturele en ideologische
afbeeldingen, en heeft hierdoor de potentie om twee
belangrijke invloeden uit te oefenen op ons gedrag.
Ten eerste, het communiceren van bepaalde ideeën,
overtuigingen en doelen. Ten tweede, het overbrengen
van gedachten en gedragingen. Aangezien vlaggen vaak
worden gebruikt om expressie te tonen voor eenheid
en vaderlandsliefde, kunnen ze waarschijnlijk eenheid
teweeg brengen. Het onderzoek bekijkt of dit
“nationaal-vlaggen-effect” kan optreden buiten ons
bewustzijn.
In het eerste experiment werd onderzocht hoe de
meningen van deelnemers over kritieke kwesties in het
Israëlisch-Palestijnse conflict werden beïnvloed door
de subliminale presentatie van de nationale vlag. Het
tweede experiment ontfermde hetzelfde idee maar
werd er gekeken naar de benadering van de joodse
kolonisten op de Westelijke Jordaanoever en Gaza. En
als laatst werd onderzoek gedaan naar stemintenties
en feitelijk stemgedrag om de effecten van onbewuste
ideologische symbolen verder te verkennen.
Er werd bij deze onderzoeken vooral gekeken naar de
effecten van het subliminaal conditioneren van de vlag
aan het ‘Identification with Israeli Nationalism’.
Conditioneren = Het aanleren of afleren van bepaald gedrag dmv beloningen of straffen2
De resultaten van de drie studies tonen dat de
subliminale presentatie van een nationale vlag
belangrijke veranderingen kan brengen niet alleen in
de politieke opinie van de deelnemers, omtrent het
onderwerp van het onderzoek, maar ook hun mening
in het dagelijks leven en zelfs in hun stemgedrag. Het
conditioneren gericht op symbolen van meer extreme
ideologieën zou dan ook mogelijk kunnen zijn.
Als wij deze studies geloven zou dat beteken dat wij niet
alleen moeten oppassen voor de subliminale
boodschappen die reclame en de media op ons afvuurt,
2
Psychologie en sociologie - Ella Wijsman, Noordhoff Uitgevers, 5e druk, 2008
11
maar ook die van de overheid!
Een meer beeldend experiment op dit gebied wordt in
een filmpje van Derren Brown weergegeven. Derren
Brown is een illusionist die in één van zijn filmpjes de rol
van subliminale perceptie wil aantonen in een
experiment. Twee reclamemakers worden in een taxi
gebracht naar een kantoor waar zij een ontwerp
opdracht krijgen. Van te voren heeft Derren Brown een
schets gemaakt van wat hij denk dat de reclamemakers
zullen ontwerpen. De reclamemakers krijgen een half
uur de tijd om hun eerste ideeën uit te werken en deze
op een poster te schetsen. De versie van Derren Brown
en de twee reclamemakers zijn nagenoegen hetzelfde.
Na afloop van het filmpje wordt getoond dat de twee
reclamemakers tijdens de taxirit naar het kantoor
allerlei beelden zijn gepasseerd, beelden die daar
bewust zijn geplaatst door Derren Brown. Derren Brown
beweerd dat de reclamemakers deze beelden hebben
gezien en onbewust hebben opgeslagen. Hieronder de
schetsen van beide partijen.
De meest rechter is de van te voren gemaakte versie van
Derren Brown.
3.3 Invloed op het koopgedrag
Er zijn twee kern momenten waarop de wereld, en dan
met name de Verenigde Staten, in oproer was over
subliminale perceptie. Het eerste moment werd
gegenereerd door James Vicary en zijn ‘zogenaamd’
onderzoek in bioscoopzalen. En de tweede oproer, ook
al besproken, werd veroorzaakt door de boeken van
professor Wilson Bryan Key. Beiden gevallen hebben
zich tien tallen jaren geleden afgespeeld. De
commotie rondom subliminale perceptie is inmiddels
redelijk bedaard. Hier en daar kom je nog een paranoïde
figuur op het internet tegen die als nog de gevaren van
subliminale perceptie wil aantonen. Maar de grootste
menigte laat zich sterker overtuigen door onderzoeken
die op professionele basis zijn uitgevoerd.
Zoals ik onder het vorige kopje heb geschreven, is er
de afgelopen jaren veel onderzoek gedaan naar de
invloeden van subliminale perceptie. De resultaten
geven aan dat de mens inderdaad onbewust bepaalde
informatie kan verwerken. In de meeste gevallen is de
boodschap van het subliminale bericht onduidelijk,
het is juist de emotie gekoppeld aan de boodschap die
wordt opgenomen in de hersenen van een individu. Dit
resultaat kun je ook omvormen in een andere vraag.
Namelijk, subliminale perceptie is mogelijk, maar kan
het ook het (koop)gedrag van de consument
beïnvloeden?
Het net omschreven experiment die de subliminale rol
van het tonen van de nationale vlag onderzocht, toont
aan dat zelfs het stem gedrag van kiezers beïnvloed
kan worden. Als dit mogelijk is, zouden wij dan niet
meer op onze hoeden moeten zijn voor subliminale
perceptie? En toch hoor je nauwelijks commotie van
onrustige mensen die vrezen gehersenspoeld te
worden.
Om dit te verklaren ga ik eerst kijken naar het
koopgedrag die de consument vertoonden tijdens
de twee momenten dat er hevige discussie was over
subliminale perceptie. Nadat de bevindingen van James
Vicary de ronde ingingen, opende er een markt voor
subliminale producten. Zo werden er cassettebandjes
geproduceerd waarin zogenaamde subliminale
berichten in verscholen zaten. In geluidsfrequenties
die je niet bewust opmerkt werden er boodschappen
verteld zoals, ‘niet stelen’ of ‘meer bewegen’. Deze
cassettebandjes werden verkocht onder het motto
“a dog whistle going straight to the brain”. Maar er
werden zelfs bandjes voor kinderen gemaakt. Onder het
geluid van zee golven zat de boodschap “I am loved”
verscholen of “ I am a great reader”. Ook al was er
geen bewijs dat deze producten werkte, werden de
bandjes massaal verkocht. Tienduizenden bandjes en
later video’s en computersoftware werd op deze manier
verkocht. Op het hoogtepunt werd er $50 miljoen
jaarlijks opgehaald aan deze cassettebandjes. In weze
gebruikte de consument subliminale producten op
zichzelf.
Deze bandjes werden niet alleen particulier gebruikt.
Ook in gevangenissen werden de bandjes afgespeeld.
En zelfs mensen met medische problemen zoals acne,
konden van hun problemen verholpen worden door de
subliminale boodschapjes verstopt in de music op de
bandjes. Het maakte niet uit wat de boodschap was,
de bandjes hadden een makkelijk antwoord op alle
moderne problemen. Midjaren 1980 kwamen er steeds
meer technologische ontwikkelingen op de markt.
Bepaalde videospelletjes waarin subliminale perceptie
verwerkt was kregen wijdverspreide aandacht in de
pers. Ook werden er subliminale screensavers
ontwikkeld.
De aandacht voor het subliminale was inmiddels erg
groot geworden. In een opinie-onderzoek in 1959 bleek
12
dat de helft van de respondenten zeiden dat zij alsnog
naar tv-programma’s zouden kijken die gebruik maakte
van subliminale perceptie, ondanks dat zij onbewust
boodschappen op zich kregen afgevuurd. Mensen waren
juist nieuwsgierig naar subliminale perceptie. Het werd
een soort hype om de subliminale context in advertenties en afbeeldingen te spotten. Er werden zelfs lessen
over subliminale advertenties gegeven waarin werd
geleerd hoe je subliminale context kon vinden. Door dit
soort lessen stonden mensen meer kritisch
tegenover de media.
De kritiek op subliminale beelden, in zowel de jaren
1950 en 1970, is vanwege de vooronderstelling dat
advertenties zijn ontworpen voor emotionele, niet
intellectueel, impact, wat het onbewust in plaats van
bewust maakt. Maar als advertenties emotioneel en
onbewust werken, waarom werden mensen
aangespoord om zich rationeel en bewust te verdedigen
tegen subliminale perceptie? Omdat, volgens Wilson
Bryan Key, er geen andere manier is ook een natuurlijke
reactie te voorkomen, je kan jezelf dus alleen
verdedigen door bewuster te worden van subliminale
perceptie. Maar mensen vroegen zich gelijk af, als je het
onbewuste kan verdedigen door het bewuste, waarom
zou je überhaupt nog geloven in het onderbewuste?
Hoewel het onzeker was hoe het analyseren van
subliminale beelden het publiek hielp, werden mensen
duidelijk aangemoedigd om meer tijd te besteden aan
het staren naar advertenties dan zij anders zouden
hebben gedaan. De jacht naar subliminale perceptie
werd intrigerend. Door alle aandacht kregen
advertenties een groter bereik en werden de
merknamen en producten beter onthouden.
Het is duidelijk geworden dat zowel in het verkoop van
subliminale producten (bandjes, video’s, computer
software) als in het verweren van je onderbewustzijn
tegen subliminale perceptie, media een grote rol heeft
gespeeld.
13
4. HOE GEBRUIKT DE MEDIA SUBLIMINALE
PERCEPTIE OM DE MENS TE BEÏNVLOEDEN?
‘People learn more from media then any other single
sorce of information, so if we want to understand what’s
going on in our society in the 21st centry, we have to
understand media.’ - Jackson Katz 1
4.1 Verspreiding van informatie
Eerst wil ik inhaken waar ik gebleven ben. Namelijk
dat het onderwerp subliminale perceptie vooral zoveel
ophef veroorzaakte door de rol van de media. Media
verspreidt informatie en speelt daarom een cruciale rol
bij het bereiken van mensen. Tegenwoordig kennen wij
genoeg media kanalen om in zeer korte tijd informatie
over te brengen. Bovendien dragen de meeste mensen
continue een mobiel, laptop of tablet op zak waardoor
zij op elk moment van de dag in contact staan met alle
media kanalen en dus ook de informatie die deze
kanalen verspreiden.
In de jaren 1950 tot eind jaren 1980 waren het vooral
de krant, radio en televisie die boodschappen
verspreiden. Dit waren niet alleen de kanalen die
informatie over subliminale perceptie verspreiden, het
waren ook de kanalen die zelf gebruik van subliminale
perceptie maakten. Hier hebben merken en bedrijven
enorm van geprofiteerd. Of zij gebruikt maakten van
subliminale perceptie of niet, er werd zoveel aandacht
aan besteed dat de consument zo vaak met het merk of
product geconfronteerd werd dat zij deze in ieder geval
konden herkennen. Bovendien zorgde deze ‘free
publicity’ voor enorme interesse over het onderwerp
subliminale perceptie.
media gaat het niet om wat waar is en wat niet. Het
gaat erom wat geld oplevert, en dat is een goed,
zoetsappig verhaal. Als je hiervoor een beetje moet
overdrijven of enkelen feiten moet weglaten dan moet
dat maar. Echter is dit iets waar de consument niet altijd
over na denkt. Als het in de kranten staat dan moet het
waar zijn. Wij, de mens, vertrouwen in anderen. Wij
willen niet altijd ALLES in twijfel hoeven trekken.
Maar dan komt de media met een nieuw verhaal.
Subliminale perceptie is lulkoek, gebaseerd op leuzen
van één of andere James Vicary. Dan voelen wij ons beet
genomen. Er ontstaat ophef en de media heeft opnieuw
een heerlijk zoetsappig verhaal om handen.
Een enkeling maakt zich misschien daadwerkelijk druk
om het feit dat zijn emoties worden beïnvloed door
boodschappen waarvan hij niet op de hoogten is. Maar
de meeste mensen maken zich druk om dit voorval
omdat alle kranten en tv zenders er ophef over maken.
De media bepaald welke informatie belangrijk genoeg
is om te verspreiden. De media bepaald welke feiten
wij te horen krijgen en welke niet, de media bepaald
hierbij ook wat feitelijk is en wat niet. De media bepaald
wanneer wij ons ophef moeten maken over een bepaald
onderwerp. En de media bepaald hoe wij denken over
een bepaald onderwerp.
Producten waarin subliminale boodschappen
verwerkt waren, vlogen de toonbank over. Mensen zijn
nu eenmaal kudde dieren. Als er iets is waar veel over
gesproken wordt en wat iedereen lijkt te hebben, moet
je het voor jezelf ook hebben. Of je het nodig hebt of
niet, dat is dan niet meer belangrijk. En bovendien, als
een subliminale verstopte boodschap wellicht diefstal in
jouw winkel tegen kan gaan, waarom zou dat dan niet
de moeit waard zijn?
Hierbij moeten wij ons afvragen, wie heeft de
consument doen denken dat deze producten werkten?
En wie heeft in eerste instantie de consument bekend
gemaakt met deze producten? Precies, de media. Bij de
1
http://www.youtube.com/watch?v=hZkC_fNxmQk
4.2 Manipuleren
De voorbeelden van subliminale perceptie die ik tot nu
toe heb gebruikt laten zien hoe er in beeld of
geluidsfragmenten verborgen subliminale boodschappen zitten. Maar dit is niet de enige manier hoe een
14
persoon onbewust beïnvloed kan worden. Zoals ik
hiervoor beschreven heb, is de media een kei in het
vervormen van een verhaal. Zij bepalen welke
informatie wordt weglaten en welke informatie juist
benadrukt moet worden. Zo vormen wij een opinie. Wij
denken dat dit onze eigen gevormde mening is, en staan
steen vast achter dit perspectief. Maar wat weten wij er
eigelijk van?
Een persbericht bereikt ons over de ruzies tussen Noord
en Zuid-Korea. De westerse wereld lijkt massaal
Zuid-Korea te steunen. Maar waarom eigenlijk? Ik zelf
ben nooit naar Korea geweest. Ik weet dat
Noord-Korea communistisch is. Maar dat weet ik alleen
omdat dat mij verteld is. Af en toe zie ik wat beelden
voorbij komen die het kwaadaardig daglicht van
Noord-Korea benadrukt. Dus ik ga er maar vanuit dat
dat communistisch gedoe wel klopt. Dat het beroerd
moeilijk is om Noord-Korea binnen te komen weet ook
iedereen. Maar hoe? Dit is wat de media ons verteld.
Het gaat er niet om of dit klopt of niet, het gaat erom
dat wij niet anders weten dan het bericht dat de media
ons zend. De beelden die wij te zien krijgen kunnen
bewust zo gepositioneerd zijn. Wij zien niet wat er
buiten de kaders gebeurd. Geen enkele kennis die ik heb
over de situatie tussen de twee Korea’s heb ik opgedaan
door eigen observatie of onderzoek.
Zonder er bewust van te zijn worden onze meningen en
perspectieven door de media beïnvloed. Neem
bijvoorbeeld de volgende afbeelding. De linker en de
rechter foto vertellen allebei een verschillend verhaal.
Maar al je deze twee samenvoegt krijg je weer een
nieuw verhaal, een heel ander verhaal zelfs.
In eerste instantie zijn wij niet op de hoogte van de
middelste foto. Wij zijn een man die bedreigt wordt of
juist een man die geholpen wordt. Hieromheen vormen
wij een verhaal en perspectief en meningen. Zonder
ook maar te realiseren dat onze bevindingen op leuzen
gebaseerd zijn. De media heeft een beeld voor ons
geselecteerd en heeft daarom voor-bepaald wat onze
mening over het onderwerp moet zijn. Wij zijn, zonder
het in de gaten te hebben, beïnvloed. Dit voorbeeld zou
je dus net zo goed onder subliminaal kunnen verstaan.
In het boek ‘Trust me, I’m lying’, heeft autor en
mediastatist Ryan Holiday geschreven over
verschillende manieren hoe de media manipuleert en
beïnvloed. Ryan Holiday is erg duidelijk in het feit dat
het online-cyclus de drijfkracht is achter het
offline-cyclus.
Want, en het maakt niet uit of je een media producent,
radiomaker, televisie gastheer of een onderzoeker bent,
waar haal je de onderwerpen die je bespreekt in je
dagelijkse of nachtelijke uitzending vandaan? Je luistert
niet naar roddels op straat of in de kroeg. Je vindt die
onderwerpen op het internet net zoals alle anderen
mensen. De media neemt een onderwerp en zorgt
ervoor dat dit onderwerp het groter publiek bereikt.
Zij nemen een populair onderwerp van het internet en
blazen het op, en vervolgens is dit hetgeen waar
iedereen het over heeft. Dit is het onderwerp dat zij
aan hun gebruikers willen voorleggen. Wat er in weze
dus gebeurd is dat dingen op het internet beginnen,
voor wat voor reden dan ook, en vervolgens wordt het
uitgebreid besproken op CNN.
Ryan Holiday grapte altijd dat het moeten vullen van
een 24/7 cyclus ervoor zorgt dat kabelnieuws totale
lulkoek uitkraamt. Zo kan bijvoorbeeld Foxnews een
blog post op hun site zetten. Afhankelijk van de reacties
op deze blog post beslissen zij of het de moeite waard
is om te populariseren via hun radio kanalen, televisie
kanalen of welk andere kanaal dan ook. Er is namelijk
geen consequentie als informatie onwaar blijkt te zijn.
Waarom zou je ook een artikel online zetten als er
alleen maar een “like” button geïnstalleerd is? Als men
het artikel toch niet kan “dis-liken” waarom zou je dan
überhaupt een product van kwalitiet schrijven? Het gaat
om het aantal bezoekers en het aantal likes die een
bericht krijgt. Dus trouw zijn aan de waarheid wordt
minder nagestreefd.
Ryan Holiday bewijst, in het volgend voorbeeld, nog
eens hoe makkelijk het is voor de media om verhalen op
te pikken en deze op te blazen tot nationale proporties.
De film ‘I Hope They Serve Beer in Hell’, is vooral gericht
op een mannelijke doelgroep. Voor de reclame
15
campagne was het dus niet noodzakelijk om vrouwen
aan te sporen om deze film te bezoeken. Maar wel
konden de campagne ontwerpers, waaronder Ryan
Holiday, de vrouw aansporen om absolute niet de film
te bezoeken.
Er werden provocerende bilboard posters opgehangen
die Ryan Holiday vervolgens expres vernielde onder het
mom van protest tegen de film. Vervolgens werden er
berichten van protest tegen de film op blogs geplaatst.
Gevolgen waren dat de film enorme publiciteit kreeg.
Mensen waren niet bewust van de voorbedacht raden
en dat zij te maken hadden met een reclame campagne.
Vroeger waren er slechts enkelen grote kanalen die
ons informeerden over nieuws en anderen zaken. De
betrouwbaarheid van deze kanalen was daarom ook
groter. Maar tegenwoordig zijn er duizenden opties
waar je informatie kan opdoen. Misinformatie is daarom
ook veel groter geworden. Alleen is de manier waarop
wij media consumeren niet veranderd. Wij vertrouwen
alle kanalen nog evenveel als die enkelen kanalen
waarover wij vroeger beschikten.
4.3 Waar ligt de focus op?
Ik heb uitgelegd hoe de media kaders aangeeft
waarbinnen wij een verhaal krijgen te zien. Maar er zijn
meerdere manieren waarop de media ons onbewust
kan beïnvloeden. De media kan details uit een verhaal
accentueren en andere punten weer verwaarlozen. Zo
is er een briljant filmpje die dit duidelijk aantoont. Als
je het filmpje niet kent zou ik aanraden het eerst zelf
te bekijken voor ik de clue verklap. Het filmpje staat op
Youtube en heet, ‘Test your awareness: Do the test’.2
Heb je het filmpje bekeken? Mooi. Wat mooi in beeld
wordt gebracht is dat je bepaalde stimuli volledig mist
omdat je op iets anders gefocust bent. Midden in beeld
loopt een persoon verkleed als beer de moonwalk te
doen. Maar toch zie je dit helemaal niet. Je focus ligt
namelijk niet op het zien van de moonwalk’ende beer.
Zo kan de media de nadruk leggen op bepaalde feiten
waardoor een even belangrijk deel van het verhaal
minder belangrijk lijkt. Dit deel blijft dan minder lang
in het geheugen hangen waardoor onze meningen zich
vormen rondom een selectief deel van een tekst.
Tieners in Amerika kijken 31 uur per week tv, luisteren
zeventien uur per week naar muziek, kijken drie uur per
week naar films, lezen vier uur per week tijdschriften en
zitten tien uur per week op het internet. Dit houdt in dat
tieners tien uur en 45 minuten per dag media
consumptie binnen krijgen. Stel dat al deze kanalen
allemaal de focus zouden leggen op een specifieke
boodschap. Bijvoorbeeld dat vrouwen maatje nul
2
moeten hebben en mannen dmv een mooi auto
vrouwen kunnen krijgen. Hoe zou dit tieners
beïnvloeden. Tien uur en 45 minuten per dag nemen
zij deze boodschap in hun op. Dan is het toch logisch
dat deze boodschap opeens waarheid wordt? Meisjes
streven er naar dun te zijn en jongens zien meiden als
materialistische wezens.
Vraag maar is aan een tienermeisje waarom zij streeft
dun te zijn. Eerst tilt ze suggestief haar schouders
omhoog en zegt ze, ‘’k weet niet, gewoon omdat.”
Vervolgens verklaart zij dat zij wil zijn zoals de vrouwen
uit de tijdschriften en uit de tv series. Zij denkt dat de
jongens haar dan mooier vinden. En dat vinden de
jongen ook, omdat zij op hun buurt denken dat vrouwen
er zo dun uit horen te zien. Weten zij veel.
4.4 Principles of Persuasion
En of dat alles niet genoeg is zijn er allerlei onderzoeken
gedaan naar methodes waarop je een groep of individu
kan beïnvloeden. Zo heeft Robert B. Cialdini zes
‘Principles of Persuasion’ opgesteld.
‘Liking’ of te wel, sympathie
‘Reciprocity’ of te wel, wederkerigheid
‘Social proof’ of te wel, sociale bewijskracht
‘Consistency’ of te wel, commitment & consistentie
‘Authority’ of te wel, autoriteit
‘Scarcity’ of te wel, schaarste
Als je deze principes beheerst en toepast kan je mensen
beïnvloeden om bepaald gedrag te vertonen. Deze
methodes verlopen zo subtiel dat het persoon die je
probeert te beïnvloeden, zich nergens van bewust zal
zijn. Deze technieken kunnen prachtig worden ingezet
op het gebied van marketing. Neem principe zes als
voorbeeld, schaarste. Stel je wil een product online
bestellen. Je twijfelt omdat het nogal aan de prijzige
kant is. Maar er wordt duidelijk aangegeven dat er nog
maar twaalf zijn, en op = op. Al snel ben je geneigd om
het product toch maar aan te schaffen. Dat je twijfelde
geeft aan dat je het product niet persé nodig had. Maar
je bent onbewust beïnvloed het product toch te kopen.
Zo zijn er lijsten van technieken die je kan toepassen om
een bepaald publiek van een bepaalde boodschap te
overtuigen. Deze technieken worden niet allen door de
media gebruikte, maar ook op politiek gebied. Neem als
voorbeeld ‘Name calling’. Een techniek waarbij een idee,
persoon of bedrijf met een bepaald negatief woord
wordt aangeduid. De consument of publiek zal al snel
dit idee, persoon of bedrijf verwerpen, zonder daar een
specifieke reden voor te hebben.
http://www.youtube.com/watch?v=Ahg6qcgoay4
16
5. HOE KAN ONZE REALITEIT BEÏNVLOED WORDEN
DOOR SUBLIMINALE PERCEPTIE?
5.1 Waar of onwaar
Bestaat er een realiteit? Deze vraag kan leiden tot
behoorlijke brede opvattingen. Wat ik ermee wil stellen
is het volgende. Ik heb inmiddels aangetoond dat
beïnvloeding van subliminale perceptie tot op zekere
hoogte mogelijk is. Je emoties kunnen via subliminale
perceptie getriggerd worden. Dit houdt in dat wij slechts
een deel van de werkelijk krijgen te zien. Een ander deel
zit verstopt. Als dit zo is, hoe kunnen wij er dan zeker
van zijn dat wij te maken hebben met een realiteit?
Als het gaat om persberichten bijvoorbeeld, hoe kunnen
wij er ooit zeker van zijn dat deze berichten de feitelijke
waarheid zijn? Wij weten namelijk niet of de media de
focus op een selectief deel heeft gelegd of dat zij kaders
binnen het verhaal hebben aangebracht door bepaalde
informatie weg te laten. En hoe kunnen wij zeker zijn
van onze eigen emoties als deze door subliminale
perceptie zijn beïnvloed?
Dit gedeelte van mijn onderzoek kan je maar beter
luchtig behandelen. Ik probeer niet het bestaan en wat
echt is of niet in twijfel te trekken. Ik wil puur
onderzoeken in hoeverre de mens in staat is een situatie
als 100% betrouwbaar te accepteren.
5.2 Het onbewuste
Ik heb inmiddels genoeg aandacht besteed aan de
manieren en technieken die er zijn om het
onderbewuste te bereiken en te beïnvloeden. Maar
wat houdt het onbewuste eigenlijk in? Het onbewuste
bestaat uit processen die automatisch in de geest
optreden en omvat denkprocessen, geheugen, invloed,
en motivatie. De term werd bedacht door de 18deeeuwse Duitse romantische filosoof Friedrich Schelling
en later geïntroduceerd in het Engels door de dichter
en essayist Samuel Taylor Coleridge. Het concept werd
ontwikkeld en gepopulariseerd door de Oostenrijkse
neuroloog en psychiater Sigmund Freud. Hij zorgde
ervoor dat het begrip erkenning kreeg binnen de
wetenschap.
Onderdrukte gevoelens, automatische vaardigheden,
gedachten, gewoonte, automatische reacties en
complexen, verborgen fobieën, verlangens én
subliminale perceptie zijn verschijnselen van het
onbewuste. Hierbij kan je denken aan dromen in een
symbolische vorm maar ook automatische gedachten
zoals versprekingen en grappen. Wat ook een
eigenschap van het onbewuste is, is het vergeten van
bepaalde herinneringen die opeens op een later tijdstip
weer toegankelijk zijn voor het bewuste. Het onbewuste
is ook de plaats waar impliciete kennis wordt
opgeslagen. Met impliciete kennis wordt bedoeld de
dingen die we zo goed hebben geleerd dat we ze doen
zonder na te denken.
Er wordt betoogt dat het bewustzijn wordt beïnvloed
door andere delen van de geest. Deze invloeden,
momenten van bewusteloosheid, lijken haast op
persoonlijke gewoonte of intuïtie. Zo kan je denken aan
wakker worden, impliciet geheugen, trance,
sluimertoestand en hypnose. Slaap, slaapwandelen,
dromen, delirium en coma kunnen de aanwezigheid van
onbewuste processen signaleren en worden gezien als
symptomen van het onderbewustzijn.
Sigmund Freud stelde een hypothese dat het concept
van het onbewuste is gebaseerd op een theorie van
het verdringen. Hij creëerde een cyclus waarin ideeën
worden onderdrukt maar in de geest, het onbewuste,
blijft. Deze verdrongen ideeën zijn onder bepaalde
omstandigheden nog steeds vanuit het bewuste
operatief.
Deze informatie roept bij mij de volgende vragen op.
Kunnen wij de realiteit alleen met onze bewuste geest
beoordelen? Of kunnen wij pas van een ware realiteit
spreken als wij beschikken over alle informatie die is
opgeslagen in ons onderbewuste?
Als het zo is dat er in ons onderbewuste verdrongen
ideeën of herinneringen bewaard zijn, is het dan wel zo
verstandig om deze kennis bewust te maken? Misschien
beschikken wij over een onbewuste om ons bewuste te
ondersteunen en verlichten. Misschien is het
verstandiger om een opinie over de realiteit te creëren
puur vanuit het bewuste.
5.3 Filosofen
Jean Baudrillard beweerd dat de mens vernietigd is.
Door de huidige digitale cultuur is er een moord
gepleegd op het reële. Door de digitale cultuur zijn wij
het uiterste in beeld gaan brengen. Wat mooi is wordt
mooier en wat lelijk is wordt lelijker. Dit zijn de
17
extremen, de uiterste die vervolgens met elkaar
vergeleken worden. Deze uiterste zijn niet langer
tegenovergestelde maar zijn elkaars spiegelbeeld. Dit
beeld spiegelt als het ware de realiteit. De realiteit is
een vergroting geworden van de werkelijkheid, wij leven
in een hyperrealiteit. Een onwerkelijkheid, de mens leeft
in een illusie.
Tegenwoordig worden wij omringd door beelden.
Beelden verspreid door de media, de digitale wereld,
online, wij leven virtueel. Deze beelden zijn zo
beïnvloedend en misschien wel manipulerend dat ons
virtueel bestaan nauwelijks nog te onderscheiden valt
van de realiteit. Daarom spreekt Baudrillard ook van een
illusie. Als wij Baudrillard zouden vragen of we van een
realiteit kunnen spreken zou zijn antwoord per definitie,
‘nee’ zijn.
Daarnaast zou volgens Friedrich Nietzsche elke
waarheid die de mens omarmt heeft, fictie zijn. Hij
beweert dat de moraal, de religie, de wetenschappen
nergens raakvlakken met de werkelijkheid hebben.
‘God, de ziel, ‘ik’ geest en de vrije wil zijn denkbeeldig.
Elke keer ontdekken we weer dat deze fictieve waarheden geen relatie hebben met de werkelijkheid en
begint het spel opnieuw.’1
De volgende filosoof die ik citeer is Michel Foucault.
Maar ik heb dan ook drie filosofen geciteerd dit niet
bepaald als optimisten worden omschreven. Nietzsche
heeft god dood verklaard, Foucault heeft de mens dood
verklaard en Baudrillard zegt dat er een moord op het
reële is gepleegd! Gelukkig is er nog de franse filosoof
Michel de Montaigne die leefde in de 16e eeuw. Hij
zegt:
‘Ieder mens draagt alle menselijke eigenschappen in
zich. Het zijn momenten waarop ze eigen keuzes moeten
maken en tegen hun leven aanlopen. De persoonlijke
betrokkenheid ontbreekt. Ze zijn hun natuurlijke zelf
kwijt. Het ontbreek hen aan zelfkennis en reflectie op
eigen levenservaringen. Ieder mens heeft een menselijke
natuur. Hij draagt alle menselijke eigenschappen in zich.
Zoek je natuur op en pijnig je af om inzicht te krijgen in
die natuur. Daar zit je bron van wijsheid.’3
Wat fijn om te weten dat wij als mens dan toch op zoek
kunnen gaan naar deze bron van wijsheid. Wel moet ik
daarbij herhalen dat Michel de Montaigne leefde in een
tijd waarbij brieven met de hand werden geschreven en
via duiven werden verzonden. Wellicht dat er in zijn tijd
geen subliminale perceptie was, tenslotte stond
het begrip ‘onbewuste’ nog niet in het woordenboek.
Waarschijnlijk was het toen eenvoudiger om te
beschouwen wat als realiteit geaccepteerd kon worden
en wat niet.
‘Langs allerlei wegen is gepoogd de mens in beeld te
krijgen: biologisch, sociaal-maatschappelijk,
psychologisch en medisch. De verwachtingen waren
(en zijn bij sommigen nog steeds) hoog gespannen. Het
menswetenschappelijke onderzoek staat in het teken
van het ontdekken van de verborgen waarheid over de
mens.’2
Wat deze drie filosofen samen zeggen is dat wij, als
mens, voortdurend opzoek zijn naar antwoorden.
Antwoorden over de wereld om ons heen en
antwoorden over onszelf. Deze antwoorden proberen
wij te vinden in de waarheden om ons heen. Echter kan
er dus in twijfel worden gebracht of deze waarheden
daadwerkelijk waar zijn. Zo beweerd Jean Baudrillard
zelfs dat de hele golf oorlog niet heeft plaatsgevonden.
Wat wij denken dat waarheid is, is slechts de
vervormingen van de werkelijkheid. Waarheden
kloppen niet omdat deze onder andere door de media
wordt gemanipuleerd.
Deze redenering is niet al te positief als je liever wil
geloven dat wij bewust zijn van de enige echte realiteit.
1
2
Mensenbeelden en levenskunst - Dick Kleinlugten
bent, Damon 4e druk, 2009
Mensenbeelden en levenskunst - Dick Kleinlugten
bent, Damon 4e druk, 2009
3
Studie aantekeningen van Emmelie Lintvelt
18
BEVINDINGEN EN CONCLUSIE
In hoeverre kan subliminale perceptie bedreigend
en misleidend zijn?
Ik wil voorop stellen dat ik geen antwoord op mijn
hoofdvraag kan bieden die 100% klopt. Ik heb te maken
met verschillende meningen. Voor de één is het het
verschrikkelijk belangrijk om te investeren in
zelfbescherming tegen subliminale perceptie, terwijl de
andere het wel prima vind dat hij ergens onbewust van
overtuigd wordt. Dit laatste persoon geloofd namelijk
niet zo in de kracht van subliminale perceptie. En als je
ergens niet in geloofd, hoe moet je jezelf er dan tegen
beschermen?
Maar dat terzijde.
Er zit een nauwe grens tussen subliminale perceptie,
het onbewuste, beïnvloeding en manipulatie. Deze
vier termen sluiten aan op elkaar, de één zou niet zijn
kracht hebben zonder de ander. Het is dan ook moeilijk
om de ene term te behandelen zonder de andere er
bij te halen. Mijn hoofdvraag richt zich specifiek op het
subliminale, terwijl ik vaak genoeg in dit onderzoek het
over de invloeden van de media heb gehad. Subliminaal
is namelijk niet alleen het verstoppen van geheimen
berichten in advertenties. Subliminaal betekend onder
de waarnemingsdrempel. Dus ook technieken die onder
andere de media, overheid of bedrijven inzetten om de
consument/mens onbewust te beïnvloeden zijn
belangrijk.
Er zijn twee momenten in het verleden geweest waarbij
subliminale perceptie in de belangstelling stond. Beiden
keren kwam het door een verklaring van een expert dat
het publiek/de consument onbewust werd beïnvloed.
Maar het was niet deze verklaringen die de commotie
bij de menigte in gang bracht. Hier was de media voor
verantwoordelijk. De media bepaald namelijk welke
content het publiek over te horen krijgt, te zien krijgt of
over leest.
Tegenwoordig zijn er veel meer mogelijkheden om in
aanmerking te komen met bepaalde content. Het
internet zorgt ervoor dat iedereen zijn meningen en
perspectieven kan delen. De grote nieuwszenders
kunnen hier ook bronnen verzamelen. Een nadeel
hiervan is dat bepaalde persberichten wellicht op onzin
zijn gebaseerd. Maar dat maakt voor de nieuwszenders
niet uit, het verkoopt namelijk. En wij, het publiek,
nemen al deze informatie in ons op zonder het in twijfel
te nemen. Bovendien kan de media ons beïnvloeden
door bepaalde informatie weg te laten. Als mens zijn
wij hier erg kwetsbaar voor. Wij hebben namelijk geen
andere vorm om aan deze informatie te komen. Wij
kunnen niet zelf achterhalen wat de waarheid is.
Merken en producten kunnen hier vervolgens enorm
van profiteren. Zij krijgen aandacht van de pers.
Aandacht die zij wellicht zelf hebben gegenereerd. Deze
aandacht mag dan wel negatief zijn, maar aandacht is
aandacht.
Een terugkerend element als het om het verkopen van
ideeën of producten gaat is seks. Seks is dan ook ‘het’
onderwerp dat vaak wordt verwerkt in subliminale
boodschappen. Seks wordt beschouwd als een
oerbehoefte. De subliminale boodschap zou ervoor
zorgen dat wij dezelfde associatie met het aangeboden
product krijgen als de associatie die wij met seks
hebben. Maar dat seks ook daadwerkelijk verkoopt
wordt nog betwijfeld. Seks lokt de aandacht dat is zeker,
maar seks kan ook averechts werken als het product
bijvoorbeeld op geen enkele manier met seks gerelateerd is.
Ik kan mij voorstellen dat mensen niet altijd de
behoeften hebben om dmv seks aangespoord te worden
om bepaalde producten te kopen. Of dat de overheid
ons onbewust beïnvloed om op een bepaalde partij te
stemmen. Ook niet heel fijn is het als de media ons
perspectief manipuleert door gebruik te maken van
allerlei beïnvloedende technieken. Aangezien het
bewezen is dat in ieder geval onze gevoelens bereikt
kunnen worden door subliminale perceptie, zou het fijn
zijn als wij ons hiervoor kunnen beschermen.
Hierbij speelt perceptie een belangrijke rol. Niet
iedereen zal een afbeelding of bericht hetzelfde
analyseren en interpreteren. Bij mannen is bijvoorbeeld
de werking van suggestieve seks groter dan bij
vrouwen. De één kan op die manier makkelijker
beïnvloed of gemanipuleerd worden dan de ander. Maar
of je nou bestand bent tegen subliminale perceptie of
niet, toch helpt het als je weet dat je in beheer bent van
je eigen gedachten.
Maar als subliminale perceptie emotioneel en onbewust
werkt, hoe moet je dan dmv rationeel en bewust gedrag
jezelf verdedigen? Omdat er geen andere manier is! Er
is dan ook geen enkel bewijs dat bescherming tegen
19
subliminale perceptie werkt. Maar wat wel belangrijk
is, is dat je weet wanneer je subliminale perceptie kan
verwachten en hoe je het moet herkennen. Met deze
kennis sta je wellicht stabieler in je schoenen en sterker
achter je standpunten.
Ten eerste is het belangrijk om alles in twijfel te
trekken. Dit is nogal vermoeiend natuurlijk. Maar je
mag voor jezelf bepalen hoe fanatiek je te werk gaat.
Niet alles geloven wat op je af komt. Maar vooral ook
op de hoogte zijn van alle verschillende manipulatieve
technieken die gebruikt zijn om jou te beïnvloeden. Dit
kunnen bepaalde people skills zijn, zoals de zes
‘principles of persuasion’.
Bloem?
Als aller laatste wil ik nog één keer terug komen op
de foto van de bloem. Zie je nog steeds het
subliminale?
Wees ervan bewust dat de media verhalen kan
verdraaien en kaders kan aanbrengen. Wij zien niet wat
zich buiten die kaders afspeelt. Maar wij weten nu in
ieder geval dat er kaders zijn waarbuiten belangrijke
feiten liggen.
En als laatste, denk na over het geen wat jij als waarheid
beschouwt. Wellicht is die waarheid een verdraaiing van
de werkelijkheid. Wellicht leven wij in een illusie.
20
BIJLAGEN AFBEELDINGEN
Afbeelding 4
Afbeelding 8
Afbeelding 5
Afbeelding 7
Afbeelding 10
21
Afbeelding 16
Afbeelding 11
Afbeelding 15
Afbeelding 17
22
Afbeelding 21
Afbeelding 18
Afbeelding 22
Afbeelding 23
Afbeelding 20
23
Afbeelding 31
Afbeelding 25
Afbeelding 32
Afbeelding 25
Afbeelding 29
Afbeelding 30
24
Bronnen
Boeken
Subliminale perceptie:
Psychologie, de essentie - P.C.Zimbardo, A.L. Weber en R.L.
Johnson: Pearson Education, 4e druk, 2010
Reclamepsychologie:
Reclamepsychologie Geel Zwart Wit - Rene van Hoften,
Noordhoff Uitgevers 1e druk, 2011
Perceptie:
Psychologie en sociologie - Ella Wijsman, Noordhoff Uitgevers, 5e druk, 2008
Filosofen:
Mensenbeelden en levenskunst - Dick Kleinlugtenbent, Damon 4e druk, 2009
Artikels
Proceedings of the National Academy of Sciences:
Subliminal exposure to national flags affects political thought
and behavior - Ran R. Hassis, Melissa J Ferguson, Daniella
Shidlovski, Tamar Gross, 2007
A direct intracranial record of emotions evoked by subliminal
words - Lionel Naccache, Raphaël Gaillard, Claude Adam,
Dominique Hasboun, Stéphane Clé menceau, Michel Baulac,
Stanislas Dehaene en Laurent Cohen, 2005
Seks verkoopt:
http://advertising.about.com/od/advertisingprojects/a/Sex-
In-Advertising.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Sex_in_advertising
Impact van subliminale perceptie:
http://curiosity.discovery.com/question/can-really-influ
enced-subliminal-messages
http://www.stayfreemagazine.org/archives/22/subliminal-
advertising.html
http://www.csicop.org/si/show/subliminal_perception_facts_
and_fallacies/
Het onbewuste:
http://en.wikipedia.org/wiki/Unconscious_mind
http://en.wikipedia.org/wiki/Sigmund_Freud#The_uncon
scious
Filosofen:
http://nl.wikipedia.org/wiki/Michel_de_Montaigne
http://en.wikipedia.org/wiki/Jean_Baudrillard
Youtube
Derren Brown:
http://www.youtube.com/watch?v=eMlufkJ0AQQ
Ted Talks, ‘Why is sex such a big deal’:
Persuasion Principles:
http://www.youtube.com/watch?v=6UMv53YMcVE
Harnessing the Science of Persuasion - Robert B. Cialdini
Lenon Honor, Subliminal messages:
Subliminale perceptie:
http://www.youtube.com/watch?v=By6yDL7LGgY
http://www.youtube.com/watch?v=ZjdoPdFPyC4
http://www.youtube.com/watch?v=B25FpEVGkQg
http://www.youtube.com/watch?v=rUUB5weJV7Q
http://www.youtube.com/watch?v=P4oNEbY-meo
http://www.youtube.com/watch?v=AQrcQI5bKrs
http://www.youtube.com/watch?v=wT-4TDYwgA4
http://luisjasso.com/2011/10/
http://subliminalmanipulation.blogspot.nl/
Test Your Awareness:
http://www.youtube.com/watch?v=Ahg6qcgoay4
Websites
Begrip subliminaal:
http://www.woorden-boek.nl/woord/subliminaal
James Vacary:
http://en.wikipedia.org/wiki/James_Vicary
G.W. Bush - Rats:
http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/americas/2000/us_
elections/election_news/923335.stm
Afbeeldingen
0. http://themikesherratt.com/subliminal-message-sublimi
nal-messages/
1. http://www.badabingrecords.com/2011/03/the-subliminal-
scares-a-short-history-of-an-american-obsession/
2. http://www.thisdayinquotes.com/2009_09_01_archive.
html
3. http://workthatmatters.blogspot.nl/2011/11/fd-ad-fridays-
now-even-treehugger-cars.html
4. http://sprocketink.com/new-mexico-police-total-prudes/
25
5. http://www.thetruthaboutcars.com/2011/08/truth-versus-
advertising-sex-is-sexier-than-the-environment-edi
tion/
6. http://klyam.com/2009/12/16/im-just-as-repulsed-as-you-
chuckles/
7. http://mirandarobertson.wordpress.com/2011/09/20/sex-
sells/
8. http://www.autoblog.nl/archive/2008/07/16/briljante-
bmw-reclame
9. http://wsufa10dtc355.blogspot.nl/2010/09/blog-3-sexi-
mean-affect-transfer.html
10. http://www.examiner.com/article/risque-bentley-car-
rental-ads-gallery
11. http://www.omniautomotiveadvertising.com/blog/sex-
and-cars-still-sell/
12. http://www.thetruthaboutcars.com/2008/02/can-bmw-
remain-the-ultimate-money-machine/
13. http://kell0w.wordpress.com/about/
14. http://altrapoint.com/2011/07/subliminal-messages-
advertisements/
15. http://mediaowners.wordpress.com/2009/04/28/sex-in-
advertising-part-17-axe/
16. http://jeremywaite.wordpress.com/category/advertising/
page/3/
17. http://www.artandesignews.com/capriccio-ladies-hair
dresser/
18. http://www.vodkaycaviar.com/lang-en/171-nuvo-lemon-
sorbet.html
19. http://luisjasso.com/2011/10/
20. http://vi.sualize.us/definicion_de_subliminal_subliminal_
anuncio_publicidad_picture_6yj.html
21. http://www.cananyuce.com/yeni-dinimiz-ikonlasan-
markalar-4-sonuc/
22. http://dylebr.wordpress.com/2011/11/03/subliminal-is-
the-name-of-the-game/
23. http://www.planetperplex.com/en/item/junior-jazz-
dance-classes/
24. http://www.resistance2010.com/profiles/blogs/subcon
scious-programming-the
25. http://www.kennislink.nl/publicaties/optische-illusies-
hoe-je-brein-je-voor-de-gek-houdt
26. http://www.youtube.com/watch?v=rUUB5weJV7Q
27. http://bnf4ever.webklik.nl/page/illusies
28. http://fakeplus.com/7223/disney-subliminal-message
29. http://socialpuma.com/social-networking/facebook-sub
liminal-messages/
30. http://www.itsaboutthattime.net/art/disneydeception.
html
31. http://www.gamevillage.nl/printthread.php?t=140409
32. http://www.cananyuce.com/yeni-dinimiz-ikonlasan-
markalar-4-sonuc/
33. http://www.psychologieportal.nl/?cat=37
34. http://www.sodahead.com/fun/do-you-trust-the
accuracy-of-the-tv-news/question-
2531773/?link=ibaf&q=news%2Btv
35. http://www.helpfreetheearth.com/news103_Disney.html
36. http://johnbucksblog.blogspot.nl/2013/01/classic-key-
most-memorable-from-great.html
37. http://www.youtube.com/watch?v=eMlufkJ0AQQ
38. http://www.youtube.com/watch?v=eMlufkJ0AQQ
39. http://www.youtube.com/watch?v=eMlufkJ0AQQ
40. http://ginacobb.typepad.com/gina_cobb/2006/08/reu
ters_manufac.html
41. http://eskicidergisi.com/medyanin-kitle-anlayisi-ve-pasif-
alicilar/
42. http://teapowered.co.uk/teabag/2011/07/super-face
book-like-button/
26

Download Report