Na drie jaar weer groei voor Haagse economie (pdf) - 12

Regio Den Haag en omstreken
ING Economisch Bureau
Na drie jaar weer groei
voor Haagse economie
Ondernemender cultuur blijft nodig om de regio te versterken
De regio Den Haag kan de blik weer vooruit werpen. Na drie jaar van stevige krimp laat de economie het dal achter zich en groeit dit jaar weer licht.
Door de overheidsbezuinigingen is de economie
van de hofstad de afgelopen vijf jaar 2% meer gekrompen dan landelijk gemiddeld (totaal 5%) en
sterker getroffen dan de andere grootstedelijke regio’s. De werkgelegenheid liep daarbij flink terug.
Hoewel de publieke sector de groei voorlopig blijft
drukken, heeft Den Haag wel degelijk economisch
potentieel. Kansrijk is de uitbouw van ‘Security delta’ en het aantrekken van meer toerisme. Er is echter meer initiatief en ‘lef’ nodig voor een ondernemender regio. Het creëren van meer en passender
werkgelegenheid blijft de belangrijkste uitdaging.
1. Het economisch beeld is de afgelopen tijd verbeterd. Gaan ondernemers in Den Haag en omstreken
daar al iets van merken?
De economie van de regio Den Haag laat na drie jaar van
krimp dit jaar naar verwachting weer een bescheiden groei
van 1,1% zien. Dit ligt boven het landelijk gemiddelde van
0,6%. Volgend jaar zet het herstel zich met een groei van
1,6% (gematigd) voort. Dat de regio het dieptepunt achter
zich laat, is vooral te danken de verbeterde vooruitzichten
voor de groot vertegenwoordigde zakelijke dienstverlening.
Ook laat de regionale detailhandel naar verwachting weer
lichte groei zien. Toch is het herstel nog broos.
Traditioneel stabiele regio heeft nu veel goed te
maken
In het verleden was de Haagse regio altijd minder conjunctuurgevoelig dan andere regio’s, maar door de forse overheidsbezuinigingen heeft de economie nu juist een grotere
terugslag te verwerken gekregen. Sinds 2008 is de regionale
economie ruim 5% gekrompen tegenover ruim 3% landelijk
gemiddeld. Ook bleef de regio daarmee achter bij de andere
drie grootstedelijke regio’s Amsterdam, Utrecht en Rotterdam. De publieke sector is met de aanwezigheid van de
Rijksoverheid en een totaal (direct) aandeel van een kleine
20% in de economie nog altijd beeldbepalend voor de regio.
De werkgelegenheid was hier vorig jaar 8% lager dan voor
de economische crisis1, wat een forse rem heeft gezet op de
economie. De uitrol van eerder aangekondigde uitgavenbeperkingen drukt op het economisch herstel, maar lichtpunt is
wel dat de overheid door de verbeterde overheidsfinanciën
niet opnieuw hoeft te bezuinigingen2. Het grootste negatieve
effect is hiermee achter de rug. Tegelijkertijd is er voorlopig
ook geen groei in de publieke sector te verwachten.
Figuur 1 Economische groeiverwachting 2014 en (2015)
1,1%(1,6%)
1,1%(1,6%)
1,7%(1,8%)
Bron: ING Economisch Bureau
Haagse ondernemers positiever gestemd
Waar ook Haagse ondernemers geen makkelijke tijd achter
de rug hebben, is het bemoedigend dat de somberheid over
het economisch klimaat afneemt3. In de loop van dit jaar zijn
Haagse ondernemers geleidelijk positiever geworden over
hun orderontvangst, al laat de totale bedrijvigheid en winst1
Bron: ING Economisch Bureau o.b.v. Lisa
Het begrotingstekort daalt in 2014 in de ramingen van CPB naar 2,7%
(onder de norm van 3%).
3
Bron: COEN-enquete CBS.
2
gevendheid nog te wensen over. Toch zullen de bedrijfsresultaten dit jaar naar verwachting wel verbeteren.
Figuur 2 De bevolking van de regio Den Haag (boven) groeit harder dan gemiddeld (onder)
Nieuw ondernemerschap laat nog te wensen over
Hoewel de economie van de Hofstad door het dal heen is,
blijft de afhankelijkheid van de overheid de komende jaren
een remmende factor. Eerder concludeerden we al dat de
regio het voor groei zal moeten hebben van het bedrijfsleven
en dan vooral bedrijven die doorgroeien. Dat de regio stappen zet om de uitstraling en kracht van de stad in te zetten
voor verbreding van de private basis valt dan ook toe te juichen (zie verder vraag 6). Stimuleren van ondernemerschap
(b.v. onder lager opgeleiden en allochtonen) is belangrijk
voor structurele versterking van de economie. Aangezien het
aantal starters in de eerste helft van 2015 4% daalde (vs. 2%
landelijk gemiddeld), is hier nog wel werk aan de winkel. In
de Stedelijke economische barometer van Elsevier/bureau
Louter4 komt Den Haag er met een lage plaats niet goed vanaf. Dit heeft naast het achterblijvende aantal starters ondermeer te maken met de zwakke banengroei.
Tabel 1 Nederlandse economie in cijfers
2013
2014F
Economische groei (BBP)
-0,7%
0,6%
Particuliere consumptie
-1,6%
-0,2%
Overheidsconsumptie*
-0,3%
0,3%
Bedrijfsinvesteringen
0,4%
3,2%
Uitvoer
1,7%
2,2%
Werkloosheid**
8,3%
8,4%
2015F
1,3%
1,1%
-0,2%
4,5%
2,7%
7,7%
Bron: ING Economisch Bureau *inclusief zorg **% van beroepsbev.
Toenemende bevolking blijft een groeidriver, maar
minder dan voorheen
Gunstig is dat de herstellende Haagse economie steun blijft
krijgen van de trek naar de stad. Net als in andere grotere
steden groeit de bevolking van Den Haag gestaag en dit legt
een fundament in de economische groei. Zonder deze groei
was de terugval de afgelopen vijf jaar nog groter geweest.
De groeigolf door toenemende bewoning van de nieuwbouwwijken Leidsche Rijn en Ypenburg in de periode 20082012 is achter de rug (figuur 2). Niettemin groeide de bevolking de afgelopen twee jaar met 0,6% per jaar nog altijd
dubbel zo hard als gemiddeld in Nederland. De verwachting
is ook dat dit voorlopig zo blijft. De afgelopen 10 jaar nam de
bevolking van de stad Den Haag met 8,5% toe tot 508.000
inwoners. Meer inwoners betekent een bredere economische basis en meer lokale bestedingen. Tegelijkertijd blijft dit
de arbeidsmarkt ook extra onder druk zetten.
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Box 1 Delft en Westland economische terugval nog
niet te boven
De buurregio van Den Haag - Delft en Westland – is de afgelopen jaren zelfs geconfronteerd met grotere economische
terugval dan Den Haag. De economie was hier begin 2014
maar liefst 8% kleiner dan in 2008. Dit komt in belangrijke
mate doordat de dominante glastuinbouwsector het moeilijk
heeft. Zuid-Holland is de vierde exporterende regio van
landbouwproducten in Europa5 en dit komt grotendeels voor
rekening van het Westland. Los van de aanhoudende prijsdruk door overcapaciteit heeft de sector te maken gehad met
een tegenslag als de EHEC-bacterie in 2011 en vanaf medio
dit jaar de Russische boycot van groente en fruit. Hoewel de
gevolgen hiervan algemeen gesproken lijken te overzien,
komt dit op een moment dat de sector financieel weinig tegenslag meer kan hebben. De structurele druk op de sector
heeft ook zijn uitwerking op groothandels en toeleveranciers
(zoals kassenbouwers en installateurs) waarvan er verschillende eveneens in de regio gevestigd zijn. Toch helpt het feit
dat de sector van nature innovatief en inventief is om ook dit
keer weer alternatieven en kansen te zien, waardoor de export mogelijk toch overeind blijft. De regionale afhankelijkheid van de glastuinbouw blijft nog altijd groot. Niettemin
verwachten we vanaf het lage niveau ook voor Delft en Westland dit jaar weer economische groei (1,7%), al blijft de oude
5
4
Opsteller hiervan: Bureau Louter
Regiovisie Den Haag en omstreken september 2014 2
Bron: PBL. Nederland heeft een aandeel van maar liefst ca. 5% in de
wereldhandel van agrarische producten.
omvang van de economie nog uit zicht.
Box 2 Zorg remt economisch herstel in Leiden en de
Bollenstreek, maar er is ook compensatie
De regio Leiden en de Bollenstreek heeft de afgelopen jaren
economisch vergelijkbaar gepresteerd als gemiddeld in Nederland. Ook Leiden en omgeving laat het dieptepunt achter
zich. Naar verwachting groeit de economie in 2014 en 2015
met 1,0% respectievelijk 1,2%. De groeikracht van de regio
wordt beperkt doordat de grote zorgsector niet langer een
groeimotor is, maar door ondermeer het verhoogde eigen
risico nu met krimp te maken heeft. Toch kan dit mogelijk
door de private sector worden gecompenseerd. Zo maakt de
groothandel die eveneens goed vertegenwoordigd is dit jaar
een draai ten goede en verloopt het jaar naar verhouding
goed voor de bollensector. In tegenstelling tot Den Haag
steeg het aantal starters in de Leidse regio in de eerste helft
van 2014 tegen de trend in met 8%, wat een gunstig teken is.
2. Dit jaar komt de groei opnieuw vooral van de export.
Kunnen ondernemers in de regio hiervan profiteren?
Hoewel de verwachtingen voor de exportgroei door geopolitieke spanningen zijn getemperd, blijft de internationale handel dit jaar de belangrijkste groeimotor van de Nederlandse
economie. Den Haag profiteert daar slechts beperkt van. Ondanks de vele internationale (publieke) relaties van Den Haag
zijn de exportgerichte sectoren industrie en groothandel (exporteurs en toeleveranciers) in de regio Den Haag ondervertegenwoordigd. Het feit dat zich internationaal nadrukkelijk
profileert als stad van vrede en recht en werkt aan het opzetten van een campus rond het thema ‘Security Delta’ biedt de
regio overigens wel meer kansen voor dienstenexport, maar
dat is iets wat zich op langere termijn meer zal uitbetalen.
Wel kunnen de vele internationale werknemers en bezoekers
van ambassades en instellingen en congressen uiteraard ook
worden gezien een vorm van export, waarbij de locale horeca en detailhandel profiteert. De Nucleair Security Summit
(NSS) in maart 2014 was wat dat betreft een hoogtepunt.
Anders dan in de regio Den Haag, is de export in glastuinbouwregio Westland en Delft juist beeldbepalend (zie box 1).
3. De Nederlandse arbeidsmarkt herstelt nog slechts
mondjesmaat. Wat zijn de vooruitzichten voor de regio
Den Haag?
Haagse werkloosheid stijgt niet meer, maar blijft voorlopig nog hoog
De Haagse arbeidsmarkt heeft het nog steeds zwaar. In de
periode 2007-2013 ging 4% van het aantal banen in de regio
verloren, waar landelijk nog sprake was van een minieme
groei. Hierbij is de druk nog enigszins van de ketel gehaald
doordat de personele inkrimping van de grotendeels via afvloeiing van oudere werknemers die voor hun pensioen
Regiovisie Den Haag en omstreken september 2014 3
staan, verloopt6. Met 11,3% bevindt de Haagse werkloosheid
zich halverwege 2014 zowel historisch als in vergelijking tot
andere steden desondanks op een hoog niveau. Uit de eerder gedaalde arbeidsparticipatie blijkt dat mensen zich hebben teruggetrokken van de arbeidsmarkt. Hierdoor is de
beroepsbevolking die zich op de arbeidsmarkt aanbiedt
sinds begin 2013 gedaald.
Tekenen van verlichting, maar snelle daling van de
werkloosheid niet te verwachten
Toch zijn er tekenen dat de moeilijkste tijd ook op de Haagse
arbeidsmarkt langzaam achter de rug begint te raken. Het
aantal werkloosheidsuitkeringen heeft begin 2014 voorlopig
het hoogste punt bereikt en laat sindsdien een daling zien en
de arbeidsdeelname loopt met 69,5% dan ook weer wat op.
Wel ontvangen nog veel mensen een bijstandsuitkering. Voor
de regionale economie is het herstel van de arbeidsmarkt
belangrijk. De basis wordt hiermee verbreed en het werkt
positief uit voor de koopkracht van consumenten. Hiervoor
kan de regio echter niet op de overheid leunen. Nieuwe banen zullen van startende en vooral groeiende bedrijven moeten komen. Op dit moment worden nog onvoldoende banen
gecreëerd. Mede gezien het feit dat mensen - die zich hebben teruggetrokken van de arbeidsmarkt - zullen terugkeren
is een snelle daling van de werkloosheid niet te verwachten
Groeiende kloof tussen vraag en aanbod structurele
factor van zorg
Naast het banenscheppend vermogen is de toenemende afstand tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt een aandachtspunt voor de Haagse economie. Dit speelt ook in de
rest van Nederland, maar in de regio Den Haag door de relatief grote sociaal-economische verschillen meer dan elders.
Het aanbod van laag opgeleide werkzoekenden sluit eenvoudig niet aan op de relatief hoogwaardige werkgelegenheid in de dienstensector. Het nieuwe Haagse college van
B&W heeft zichzelf tot doel gesteld de komende jaren 10.000
banen te creëren door te investeren in innovatie.7 Den Haag
kent veel kennisintensieve instellingen en zet met Security
Delta in op het aantrekken van nieuwe bedrijvigheid. De
werkgelegenheid voor hoger opgeleiden die hieruit voorkomt, sluit echter niet aan op de werkzoekende beroepsbevolking. Zo stijgt bijvoorbeeld de vraag naar hoger opgeleide ICT specialisten fors. Maar liefst 57%8 van de in de regio
Den Haag ingeschreven werkzoekenden heeft alleen een
basisopleiding of VMBO afgerond. Inclusief MBO-ers gaat het
zelfs om 82% van het totaal. Vooral de eerste groep komt ook
bij een (licht) aantrekkende economie niet eenvoudig aan de
het werk. Het niet ongunstig dat dat de Rijksoverheid een
deel van de schoonmakers en beveiligers meer zekerheid
6
Op grond van het gesloten Centraal akkoord blijven gedwongen ontslagen bij de Rijksoverheid tot 01/01/16 uit.
7
Collegeakkoord vertrouwen op Haagse kracht 2014-2018.
8
Bron: UWV, cijfers juli 2014.
wil bieden door ze zelf in dienst te gaan nemen. Voor de
werkgelegenheid als geheel maakt dit weinig verschil. Wat
dat betreft zal het ook op langere termijn een grote uitdaging
blijven om de werkloosheid omlaag te krijgen. In het licht van
de matige arbeidsmarkt als positief worden gezien dat het
aantal jonge freelancers en flexwerkers (15-24 jaar) in de
regio fors is gestegen. Dit is een voorbode van verbetering
en wijst er ook op dat de jonge generatie zich wel meer aanpast aan de flexibele vraag vanuit werkgevers.9
Figuur 3 Ontwikkeling werkloosheid Den Haag en
Rotterdam in % (seizoensgecorrigeerd)
relatief optimistisch over de toekomst.10 Naast de lage winkeldichtheid zijn hier verschillende redenen voor aan te geven. Zo is het gemiddeld besteedbare inkomen van de Hagenaar bovengemiddeld11, stijgt de werkloosheid niet verder
meer en weten toeristen en bezoekers de stad steeds beter
te vinden. Het helpt daarbij ook dat dat consumenten de
koopkracht niet verder meer zien terugzakken en dat de daling van de huizenprijzen achter de rug is (zie vraag 5). De
Haagse detailhandel breidt zich met de vernieuwing van de
Grote Marktstraat (o.a. de vastgoedprojecten 'De Markies' de
'Nieuwe Passage', 'Amadeus' en 'Sijthof City') en New Babylon uit. Dit is naast uitbreiding van het winkelbestand ook een
kwalitatieve upgrade die extra bezoekers zal aantrekken. De
titel ‘Beste binnenstad 2013’ is daarbij een opsteker. De winkelleegstand (in oppervlakte) is medio 2014 9,8% nog altijd
lager dan in andere steden. Gunstig voor de bestaande detailhandel is ook dat een groot nieuw project als ‘Factory outlet’ Bleizo in Zoetermeer is tegengehouden.
Figuur 4 Ontwikkeling huizenprijzen Den Haag (index 2010 = 100)
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
4. De detailhandel bereikt na lange tijd van krimp
eindelijk een voorzichtig keerpunt. Wat is het beeld
voor Den Haag?
Lage winkeldichtheid aanleiding voor groei en kwaliteitsimpuls
De regio Den Haag kent een lage winkeldichtheid. Het winkeloppervlak bedraagt 1447 m2 per 1.000 inwoners, wat het
kleinste is van Nederland. Hoewel dit de sinds 2010 met 4%
groeide, is het nog steeds fors ondergemiddeld (1.861 m2).
Ook ligt dit lager dan in de andere drie grote steden. Hierdoor wordt in Den Haag intensiever gebruik gemaakt van het
winkelaanbod en kunnen detailhandelsbedrijven een vierkante meter in principe makkelijker rendabel exploiteren. De
detailhandel is één van de weinige sectoren waar de werkgelegenheid de afgelopen jaren is gegroeid. Tussen 2007 en
2013 steeg het aantal banen in de regio met 3,8% wat iets
ondergemiddeld is (4,7%). Hiervan heeft de regio kunnen
profiteren. Deels is dit te danken aan het groeiende aantal
webshops dat in die periode met 68% steeg naar bijna 1.200.
Relatief gunstig vooruitzicht detailhandel
De detailhandel heeft al enkele jaren last van een terughoudende consument. Hier komt maar mondjesmaat verbetering
in. Toch tonen Haagse ondernemers in de detailhandel zich
9
Bron: Tentoo 2e kwartaal 2014
Regiovisie Den Haag en omstreken september 2014 4
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
5. De huizenmarkt en de commercieel vastgoedmarkt
zijn belangrijk voor de gezondheid van de economie.
Hoe staat het er voor in Den Haag?
Haagse huizenmarkt dieptepunt voorbij
De Nederlandse huizenmarkt laat een tweeledig beeld zien.
Vooral in de stedelijke gebieden vertoont de huizenmarkt
herstel, waarbij Amsterdam en Utrecht uitschieters zijn. Ook
in Den Haag is verbetering zichtbaar (figuur 4). De huizenprijzen in de hofstad liggen in het tweede kwartaal nog zo’n
10
11
Bron: Detailhandelsmonitor Den Haag 2013.
Dit geldt in het bijzonder voor de ambtenaren die bij de internationale
publieke instellingen zoals ambassades en de rechtspraak werken. Uit
onderzoek blijkt dat het inkomen van deze werknemers in 2011 met
ca. € 80.000 hoger was dan de € 54.00011 van ambtenaren gemiddeld.
Deze consumenten laten zich mogelijk minder beïnvloeden door binnenlandse onzekerheden, zoals de ontwikkeling van de huizenmarkt.
17,5% lager dan op de top van de markt in dezelfde periode
van 2008. Daarmee volgt de ontwikkeling van de prijzen het
Nederlands gemiddelde vrij nauwgezet. Dit geldt ook voor
het aantal verkooptransacties. In het tweede kwartaal van dit
jaar lag dat ruim 50% hoger dan vorig jaar. ING gaat vanuit
dat de huizenprijzen in Nederland vanaf het tweede deel van
2014 weer licht stijgen.
Afstoot overheidsgebouwen stuwt kantorenaanbod
De zakelijke vastgoedmarkt in Den Haag kampt net als elders
met een aanbodoverschot. In tegenstelling tot het Nederlandse beeld, is de leegstand van kantoren in Den Haag medio
2014 gestegen ten opzichte van een jaar eerder.12 Toch ligt
de leegstand met ruim 15% in de stad Den Haag nog steeds
lager dan in Nederland, al ligt dit in buurgemeenten beduidend hoger. Dit is te danken aan het feit dat de stad Den Haag
met gebieden als het Beatrixkwartier een gewilde kantorenlocatie blijft. Het traject van afstoten van overheidsvastgoed
dat Minister Blok heeft ingezet, zorgt voor veel extra vastgoed op de Haagse markt, al worden in de voormalige ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie duizenden nieuwe
appartementen gerealiseerd. De druk op de vastgoedmarkt
houdt de komende jaren aan, waardoor het leegstandspercentage vermoedelijk nog wel zal oplopen. Zo komt het gebouw van het huidige Ministerie van Buitenlandse Zaken (‘de
Aponrots’) à 80.000 m2 in de komende twee jaar te koop.
Lichtpunt is dat de overheidsgebouwen vaak op gunstige
plekken staan en daardoor couranter zijn. Ondertussen worden ook nieuwe gebouwen in de regio gerealiseerd, zoals
het gebouw van het Europees Octrooibureau te Rijswijk.
Belangrijke infrastructurele projecten gaan door
Infrastructuur is belangrijk voor economische ontwikkeling, in
het bijzonder voor een dichtbevolkte regio als Den Haag.
Positief is dat de nieuwe verbindingsweg tussen de A4 en de
A13 - de Rotterdamse baan - in de bezuinigingen overeind is
gebleven en wordt gerealiseerd. Als onderdeel wordt bedrijventerrein de Binckhorst opnieuw ingericht. Dit biedt kansen om dit gebied met een hoge leegstand te herontwikkelen
als creatieve en experimentele zone. Een andere stap voorwaarts voor de bereikbaarheid van de regio is dat de Rijnlandroute tussen de A4 en A44 definitief wordt aangelegd.
6. De komende jaren blijven uitdagend voor ondernemers in de regio. Hoe blijft de economie gezond?
Ondernemender cultuur kan groei stimuleren
Om de weg omhoog te vinden zal de regionale economie
compensatie moeten vinden voor de krimpende overheid.
De trend van decentralisatie van taken en een terugtrekkende (Rijks)overheid is structureel niet positief voor de Haagse
economie. Veel ondernemers, bijvoorbeeld in de zakelijke
dienstverlening en horeca leveren immers aan de publieke
sector. Om ervoor te zorgen dat de economie weer sneller
gaat groeien, is nieuwe bedrijvigheid en meer werkgelegenheid nodig. Dit vraagt om een ondernemender cultuur, waar
meer startende en groeiende bedrijven uit voort- en op afkomen. Dit gaat verder dan nieuwe hoofdkantoren.
Hague security delta kansrijke versterking
Er zijn wel degelijk mogelijkheden om de regionale economie structureel te versterken. Zo kan de internationale publieke rol van Den Haag groeien en zijn er veel kansen om
het sterke profiel in te zetten om bedrijvigheid aan te trekken
of te stimuleren. Als regeringsstad en met (ca. 110 ambassades, ca. 130 internationale NGO en VN instellingen) heeft Den
Haag een sterke reputatie als stad van vrede, recht en (digitale) veiligheid. Veiligheid is in de huidige tijd niet alleen een
maatschappelijke topprioriteit, maar ook een sector met veel
innovatief potentieel. De Haagse regio huisvest het grootste
veiligheidscluster van Nederland. Met partijen als TNO Defensie & Veiligheid, het Nederlands Forensisch Instituut (NFI),
Thales, TU Delft, HCSS, Siemens, Trigion, Ministerie van Veiligheid en Justitie, Ministerie van Defensie, Europol, NATO,
Instituut Clingendael, NCTb, Fox-IT en PSIC zijn de elementen aanwezig om het veiligheidscluster verder uit te bouwen
en de verdiencapaciteit te vergroten. In dit kader wordt inmiddels samengewerkt onder de noemer ‘The Hague Security Delta’. De werkgelegenheid op dit vlak kan hiermee naar
verwachting tot 2020 met 3% per jaar groeien.13 De ambitie is
om hiermee op termijn werkgelegenheid voor 30.000 mensen te realiseren.14 De geopolitieke onrust in de wereld en
het huidige tijdsgewricht vestigen nog eens extra aandacht
op veiligheid en dat speelt de regio in de kaart. De Nucleair
Security Summit van maart 2014 was een goed moment voor
Den Haag om zich internationaal te profileren en dat is gelukt.
Ook het Hague center for strategic studies kan het profiel
verder versterken.
Box 3 Nieuwe Haagse college zet in op toerisme
Eén van de Haagse beleidsambities is het toerisme met 3%
per jaar te laten groeien.15 Dit lijkt realistisch. Met een aantrekkelijk en op verschillende punten goed vernieuwd centrum, het kustgelegen Scheveningen en andere nabijgelegen
trekpleisters moet het toerisme kunnen toenemen. De succesvolle heropening van het vernieuwde Mauritshuis als publiekstrekker is daarvoor dit jaar alvast een goed begin. Ook
heeft de stad de ambitie uitgesproken om meer evenementen aan te trekken. Daarnaast kan het geplande museum van
vrede en recht – tevens een mooie verbinding met het profiel
van de stad - hier wellicht een bijdrage aan leveren. Ook op
dit vlak heeft Den Haag met de Nucleair Security Summit het
internationale visitekaartje afgegeven.
13
Bron: Policy research
‘De kracht van kwaliteit’, gemeente Den Haag 2011
15
Bron: coalitieakkoord Den Haag 2014-2018
14
12
Bron: DTZ Zadelhoff
Regiovisie Den Haag en omstreken september 2014 5
Meer weten?
Kijk op ING.nl/zakelijk
Of bel met:
Rico Luman,
Sr. Regio-econoom
Zuid-Holland
06 83 64 89 54
Johan Otto,
Rayondirecteur MKB
Den Haag en omgeving
06 21 71 39 04
Dominique ter Schure,
Districtsdirecteur Grootbedrijf & Instellingen
Zuid-Holland
06 27 07 70 52
Robert-Jan Wijnhoud,
Rayondirecteur MKB
Den Haag en Westland
06 15 06 39 10
Volg ons op Twitter:
INGnl_Economie
Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de
beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect
gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze
publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de
uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens
ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld
ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel
van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financi-eel instrument. ING Bank N.V. betrekt
haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft
alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde
van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit
rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING
Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte
informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren
of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig
direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor
druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit
deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In
Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder
toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiele Markten. De tekst is afgesloten op 10 september 2014.

Download Report