Twee maal door het oog van de naald gekropen - Stichting 1940-1945

Tw e e m a a l d o o r h e t o o g v a n d e
naald gekropen
Door Max van den Berg
R E P O R TA G E
A m e r s f o o r t 19 4 0 - 19 4 5
Alle aspecten van de bezettingsperiode 1940-1945
hebben zich op lokale schaal in Amersfoort en omgeving afgespeeld. Het was de grootste garnizoensstad, een belangrijk spoorwegknooppunt, lag aan de
rand van de Grebbelinie en had een groot militair
vliegveld naast zich. Het alles kreeg met de oorlog
te maken. En twee maal dreigde totale vernietiging
van de stad. Een toer door de geschiedenis langs
plaatselijke herinneringsplekken maakt dat duidelijk.
)NTELDE!MERSFOORTKAZERNESTWEEMILITAIRE
KAMPENEENMILITAIRHOSPITAALENSANATORIUM$AARnaast nog drie militaire tehuizen. De stad was een
strategisch centrum aan de rand van de Grebbelinie.
Deze linie wordt in de publieke opinie vaak beperkt
tot het heuvelgebied rond Amerongen en Renkum.
-AARDELINIEEENSOORTVOORPOSTVANDE(OLLANDSE
7ATERLINIELIEPINWERKELIJKHEIDVIADERIVIERDE%EM
door tot het IJsselmeer. Aangezien Amersfoort aan
DE%EMLIGTZOUBIJEENOORLOGDESTADINDEVUURLInie komen te liggen met alle consequenties voor de
bevolking.
De mobilisatie van 1939 omvatte tienduizenden militairen.
De mobilisatie 1939
MEN$EVERVELINGDIESPOEDIGTOESLOEGWERDBESTREDENMET
MELIGEPROGRAMMAmSVOLOUBOLLIGELIEDJES/MHETGEBREKAAN
WARME SOLDATENKLEDING TEGEN TE GAAN WERD EEN ACTIE ONDER
HUISVROUWENINGELUIDlMet breiwerk in de hand dient men het
vaderland’.
Op 28 augustus 1939 werd in Nederland de algehele
mobilisatie afgekondigd. Ruim 280.000 reservisten
betrokken hun stellingen en dat was in Amersfoort
te merken. In een ijltempo werden de barakkenkamPEN7ATERLOO!MSVOORDE3OESTERKWARTIERDE"OKkenduinen en het kamp aan de Appelweg opgericht.
Tegelijkertijd werd de Grebbelinie rond Amersfoort
versterkt. De meeste soldaten waren in de mobilisatietijd meer bezig met de spade dan met het geweer.
Om een goed schootsveld te krijgen moesten in het
Hoogland 20 boerderijen worden platgebrand. Dit
ging zo snel dat in een enkele geval de huisraad mee
verloren ging. Vee en paarden werden in veiligheid
GEBRACHT'VD"ROEKJAARlDe boerderij werd in
brand gestoken. Mijn broertje en mijn moeder stonden toe te kijken. Mijn moeder huilde en mijn vader
redde nog wat kippenvoer uit de boerderij.’
Op 10 mei 1940 vallen de Duitse troepen ons land binnen. Op
die zelfde dag wordt in Amersfoort een compleet evacuatieplan uitgevoerd. De stad ligt deels midden in de Grebbelinie
en dreigt het toneel van een zware veldslag te worden. Eerst
WORDEN HET (OOGLAND ,EUSDEN EN HET 3OESTERKWARTIER ONTruimd. De bewoners mogen bescheiden bagage meenemen en
worden met alle mogelijke vervoermiddelen naar de haven van
3PAKENBURG VERVOERD $AAR LIGGEN BOTEN KLAAR DIE HEN NAAR
Edam en Volendam brengen.
De Nederlandse soldaten beschikten over 15 jaar
OUDESOMSVERSLETENUNIFORMENHETLEGERBEZAT
verouderde kanonnen van 1904 en verouderde hel-
$E EVACUEES WORDEN ER LIEFDEVOL OPGEVANGEN "ART 3MINK
lWe hebben geen koffers, dus namen we kleding mee in kussenslopen’ . De volgende dagen worden 42.000 inwoners van
Veertigduizend man de huizen uit
Contactblad ‘40-’45
3
R E P O R TA G E
Ondertussen Soesterberg
(ETVLIEGVELD3OESTERBERGISHETOUDSTEVLIEGVELDVAN
Europa en het op een na oudste van de hele wereld.
De geschiedenis van deze basis is verbonden met legendarische namen als Koolhoven en Anthonie Fokker. Begonnen als burgervliegveld werd het in de
loop van de tijd de centrale militaire vliegbasis van
onze luchtmacht. Bij de dreiging van een oorlog in
het voorjaar 1940 wordt besloten de luchtmacht met
zijn beroemde G1 toestellen te verspreiden over het
land. Onze luchtmacht heeft dapper gestreden tegen
de Duitse overmacht en daarbij belangrijke succesSENGEBOEKTMAARBIJDECAPITULATIEWASERVANONZE
luchtvloot niets meer over. Tijdens de bezetting werd
DE BASIS 3OESTERBERG AFGEBOUWD EN UITGEBREID TEN
behoeve van Hitlers Luftwaffe.
Evacuatie van Amersfoorters per boot naar Marken en Volendam.
Amersfoort per spoor naar Alkmaar en omgeving overgebracht.
Ze zullen in de omringende dorpen onderdak krijgen. Over het
algemeen verloopt deze massale evacuatie voorbeeldig.
Op deze plek in Soesterberg werden 33 verzetsstrijders
doodgeschoten.
In dankbare herinnering aan de opvang van Amersfoortse evacué’s in
de dorpen rond Alkmaar.
Duizenden stuks vee en paarden worden via het Gooi eveneens afgevoerd. In Amersfoort zelf blijven enkele tientallen bewakers achter die patrouille lopen in verlaten straten en alleen
EENLOSLOPENDEHONDPAARDOFKIPPENOPHUNWEGONTMOETEN
De veldslag blijft uit. Hitlers troepen marcheren hoofdzakelijk
langs de zuidkant van de Veluwe op. Bij Amersfoort-Nijkerk
komt een kleine Duitse legereenheid opdoemen. Hier voert het
Nederlandse leger een succesvolle tegenaanval uit die leidde
tot de herovering van een strategisch gelegen molen. Terwijl
de Grebbelinie rond de spookstad Amersfoort nog volledig in
TACT IS EN DE SOLDATEN PARAAT STAAN VINDT NA AÛOOP VAN HET
bombardement op Rotterdam de capitulatie plaats. Druppelsgewijs komen de bewoners weer terug. De soldaten demobiliseren en Amersfoort is door het oog van de naald gekropen.
4
Contactblad ‘40-’45
Op 19 november 1943 werden op de basis 33 verzetsstrijders gefusilleerd. Jaarlijks worden die herDACHT 3INDS KORTE TIJD IS HET INMIDDELS ALS MILITAIRE
basis opgeheven vliegveld voor iedereen vrij toegankelijk. Hier zal binnen afzienbare tijd het Nationale
-ILITAIRE -USEUM WORDEN GEOPEND GECOMBINEERD
met een groot Wellness-centrum en een info-bureau
VANDE5TRECHTSE(EUVELRUGDATDEPRACHTIGEOMGEving van bossen en heidevelden meer onder de aanDACHTVANWANDELAARSENÚETSERSWILBRENGEN!LLEEN
voor zweefvliegtuigen blijft een bescheiden start- en
landingsbaan gehandhaafd.
De terreur sluipt binnen
!MERSFOORT EN 3OESTERBERG WORDEN OVERSTROOMD
DOOR $UITSE MILITAIREN DIE ZICH DE EERSTE MAANDEN
rustig gedragen. Zou de bezetting meevallen? Maar
op 18 augustus 1941 zagen de bewoners een colonne zwaarbewaakte gevangenen door de straten
trekken richting Leusden. Het betrof hier 200 comMUNISTEN DIE IN HET 0OLIZEILICHES $URCHGANGSLAGER
Amersfoort (PDA) moesten worden opgesloten. Dit
concentratiekamp was gevestigd in het leeggekomen
barakkencomplex van het Nederlandse leger aan de
Appelweg. Er zouden 36.000 gevangenen volgen.
R E P O R TA G E
Het grote Leger-oorlogsmuseum op de vliegbasis Soesterberg.
Verschillend in samenstelling en leeftijd werden ze in
eindeloze rijen van het station naar Leusden gevoerd.
/NDERDUIKERSZWARTHANDELARENMISDADIGERSJODEN
JEHOVAmS GETUIGEN POLITIEKE GEVANGENEN VERZETSSTRIJDERSENASOCIALENKWAMENINDEHANDENVAN33
BEWAKERSWAARONDERDEBERUCHTEBEUL+OT¼LLA2UIM
650 gevangenen hebben de mishandelingen en ondervoeding niet overleefd. In totaal werden 15.000
GEVANGENEN DOORGESTUURD NAAR $UITSE KAMPEN
14.000 werden in de loop van de oorlog vrijgelaten
en 5000 werden naar andere kampen in Nederland
overgebracht. Op 8 maart 1945 werden als represaille voor de aanslag op Rauter 49 gevangenen op
de schietbaan geëxecuteerd. Op 19 april 1945 gaf de
33COMMANDANT3CHONGARTHHETKAMPOVERAAN,OES
van Overeem van het Rode Kruis. Op dat moment
waren er nog maar 500 gevangenen aanwezig. Op 5
mei kregen die toestemming om het kamp te verlaten
en naar huis te gaan.
De begraafplaats waar honderden vermoorde
Russische militairen ter aarde werden besteld.
In de na-oorlogse jaren werd het concentratiekamp grotendeels gesloopt. Het algemene denkpatroon in die tijd was opbouwen en niet achteromkijken. Het kamp werd meer als een
smet op de geschiedenis van Amersfoort gezien. Alleen enkele
delen van het kamp bleven overeind staan en functioneren nu
als een belangrijke herinneringsplek. Op de schietbaan staat
DE3TENEN-ANEENINDRUKWEKKENDMONUMENTVANDEBEELDHOUWER&RITS3IEGERTERWIJL!RMANDODIEDEOMGEVINGVANHET
KAMP ALS EEN SCHULDIG LANDSCHAP TYPEERDE ER EEN SYMBOLIsche ladder naar de hemel vervaardigde. Er zijn nu plannen om
het kamp als een belangwekkend oorlogsmemorial sterk op te
waarderen.
De Stenen Man, op de schietbaan van het concentratiekamp Amersfoort.
Contactblad ‘40-’45
5
R E P O R TA G E
De moord op de joodse gemeenschap
)N TELDE !MERSFOORT JOODSE INGEZETENEN MAAR
in 1940 was dit aantal opgelopen tot 632. De instroom van
Duits-joodse vluchtelingen lag daaraan ten grondslag. In dat
zelfde jaar trad de burgemeester af en werd vervangen door de
3$!0WETHOUDER".OORDERWIERDIEALSWAARNEMENDOPTRAD
Deze sociaal democraat was fel antifascistisch ingesteld en wist
allerlei onaangename Duitse maatregelen zo lang mogelijk tegen te werken. Terwijl overal in het land bordjes verschenen
l6OOR*ODEN6ERBODENmWISTHIJDEZEDISCRIMINERENDEAANPAK
lang tegen te houden. Toch kon hij niet verhinderen dat de
deportaties van zijn joodse medeburgers administratief grondig
werd voorbereid.
Op 5 maart 1942 werd Noorderwier vervangen door de nazi
J.G.L. Harloff . Deze foute burgemeester kreeg ook nog steun
VANDE.3"KORPSCHEF*ACOB"REUGEM(ETDUOGINGERHARD
tegenaan. Op 3 mei werd de Jodenster ingevoerd en op 18 augustus moesten alle joden tussen de 16 en 40 jaar zich melden.
:IJ WERDEN ONDER POLITIEBEWAKING NAAR HET STATION GEBRACHT
van waar ze in twee treinen naar een onbestemd adres in Amsterdam werden getransporteerd. Daarna volgde vertrek naar
Westerbork en eindigde de reis in Auschwitz.
PLUNDERDDICHTGETIMMERDAAN$UITSERSVERHUURDOF
aan enkele Amersfoorters die daar trek in hadden.
Van de 632 Amersfoortse joden hebben 353 de oorlog niet overleefd. Landelijk werd 75% van alle joden
vermoord in Amersfoort lag het aantal slachtoffers
BEDUIDENDLAGERNAMELIJK(OEKOMTDAT)NDE
eerste plaats waren de joden hier vrij welvarend en
hadden dus geld om te kunnen onderduiken. In de
tweede plaats maakte de omgeving van de Veluwe
en de Utrechtse Heuvelrug het onderduiken makkelijker. Bovendien werden door het verzet enkele beruchte joden-jagers voortijdig terechtgesteld.
Een schietbaan in de Westerkerk
In de Westerkerk aan de Lingestraat bevond zich in
de onderaardse ruimte een schietbaan. Hier leerde
een illegale verzetsgroep met revolvers en stenguns
schieten. Onder de bezielende leiding van Rien van
Gent werd hulp geboden aan joodse onderduikers en
werd sabotage gepleegd aan de spoorwegen. Pastoor Holverda hielp actief mee. Uit de groep werden
DRIEMANGEARRESTEERDENGEFUSILLEERDWAARONDERDE
koster van de kerk. De omvangrijke verzetsbeweging
in Amersfoort was divers van samenstelling en omvatte alle aspecten van de illegale strijd tegen de beZETTER EN ZIJN HANDLANGERS SPIONAGE ONDERGRONDSE
PERSGEWAPENDEOVERVALLENENLIQUIDATIESVANVERRADERSVOEDSELENGELDVOORZIENINGAANONDERDUIKERS
Struikelstenen, zoals die worden geplaatst op de stoep voor woningen waar eens een Joodse familie woonde.
De verzetsgroep van de Westerkerk.
Gruwelijker was de verplichte opkomst van de resterende
!MERSFOORTSEJODENDIEOPAUGUSTUSVIAHETCONCENTRATIEKAMP6UGHTNAAR7ESTERBORKEN3OBIBORWERDENGETRANSPORteerd. De oudste in dit transport was een man van 93 jaar en
DEJONGSTEEENBABYVANMAANDEN$ESLAGER*ULES&RANK
wist tijdens het transport nog een kaart uit de trein te gooien.
Die werd gevonden en in Zwolle op de bus gedaan. De kaart is
ALSEENLAATSTELEVENSTEKENBEWAARDGEBLEVENl:ULLENWENOG
terugkomen? We weten het niet maar hopen van wel. Groeten
aan allen ook aan Gajus en Marie. De allerbeste wenschen van
DETANTE&LOORENOOM*ULESm4OENDEKAARTBIJDEACHTERGEBLEVENFAMILIEWASAANGEKOMENLEEFDEHETECHTPAAR&RANKAL
niet meer. Op 23 april 1943 verklaarde de nazi-burgemeester
!MERSFOORT l*ODEN 6RIJm /NDERTUSSEN WAS DE SYNAGOGE BEschadigd en als pakhuis in gebruik genomen. Ook werden
vanaf december 1942 de ontruimde woningen van joden ge6
Contactblad ‘40-’45
Zo werd op 11 april 1944 het distributiekantoor aan
het Plantsoen West door een gewapende groep
van de Raad van Verzet (RVV) onder leiding van
R.Wolthuis samen met leden van de Knokploegen
(KP) overvallen. Doel was het bemachtigen van
bonkaarten voor onderduikers. Op die vrijdagmidDAG WAS HET KANTOOR PRAKTISCH LEEG MAAR DOOR DE
ONVERWACHTEAANKOMSTVANEENGROEPAMBTENAREN
BEGELEIDDOORPOLITIEAGENTENMISLUKTEDEOVERVALEN
ontstonden schietpartijen. Van de zeven man die aan
DEOVERVALDEELNAMENWERDENERTWEEDOODGESCHOten en werd een derde door een schot levenslang invalide.
Maquette herinnert aan de oprichting van de Raad van
Verzet in Amersfoort.
Door de spoorwegstaking werden de voedselleveringen aan
Holland en Utrecht stilgelegd en er ontstond een ernstige hongersnood. Daar kwam nog bij dat zeker honderdduizend onDERGEDOKEN JODEN SPOORWEGMENSEN ILLEGALE WERKERS WERKweigeraars en studenten van eten moesten worden voorzien.
Het aantal succesvolle overvallen op distributiekantoren nam
TOE AAN DISTRIBUTIEBONNEN GEEN GEBREK $OORDAT TIJDENS EEN
beruchte razzia op 6 oktober 1944 6.000 mannen in Amersfoort op straat werden gearresteerd en voor dwangarbeid naar
DE)*SSELLINIEWERDENAFGEVOERDZATENEVENZOVELEGEZINNENIN
EXTRAÚNANCIÃLEPROBLEMEN"OVENDIENKREEGDESTADTEMAKEN
met honderden uitgehongerde Amsterdammers die op doortocht waren op zoek naar voedsel in de Betuwe en Overijssel.
R E P O R TA G E
Hongerwinter, 250 patiënten sterven aan ondervoeding
Het spoorwegpersoneel en de directie hadden zich
in de eerste bezettingsjaren niet populair gemaakt.
Ze weigerden deel te nemen aan de Februaristaking
MAAROOKAANDE!PRIL-EISTAKINGVAN
Ze vervoerden rijk beloonde transporten van de joden naar Westerbork en ruim 10.000 militairen naar
gevangenschap in Duitsland. Maar dat veranderde.
Herdenkingsmedaille Spoorwegstaking 1944-1945.
Op 16 augustus 1944 klonk over de zender Radio
Oranje de geheime boodschap “De kinderen van
Versteeg moeten onder de wol”. Dat was het sein
vanuit Londen om de spoorwegen plat te leggen. De
staking ging op 17 augustus in en was vrijwel algemeen. Ineens gingen 30.000 spoorwegmensen de
ondergrondse in en moesten evenveel gezinnen van
GELD EN BONNEN WORDEN VOORZIEN $E NAZImS WAREN
woedend en schoten als represaille 21 spoorwegmensen dood. De bezetter probeerde met Duits
PERSONEELDEZAAKAANDEGANGTEHOUDENMAARDAT
lukte nauwelijks. Op 5 februari 1945 werd bovendien
het centrale seinhuis op het station van Amersfoort
vernield. Als represaille werden 20 verzetsmensen
standrechtelijk doodgeschoten.
De hongerwinter sloeg ook toe onder de patiënten van Zon en Schild.
Drie groepen scholieren gingen onder leiding van Paters van
HET3INT*ORISHUISOPVOEDSELTOCHTENNAARDE6ELUWEENVERDER
Tegen het einde van de oorlog werd de voedselsituatie ook in
Amersfoort onhoudbaar. Een voorbeeld. In de inrichting Zon
EN 3CHILD KWAMEN UITGEMERGELDE PATIÃNTEN OM VAN DE
honger. Een monument ter plaatse herinnert aan dit intrieste
drama.
Een geslaagde wapendropping. Maar toch...
$E VEEHOUDER 7' 3TAAL COMMANDANT VAN DE +0PLOEG
HOORDE OVER 2ADIO /RANJE lDe melk kookt over’. Hij wist
meteen dat de volgende nacht wapens zouden worden geContactblad ‘40-’45
7
R E P O R TA G E
dropt op een afgesproken plaats in de omgeving van Eemnes. In de nacht van 10-11 April 1945 werd een deel van het
DROPPINGSVELDAFGESLOTENDOORLEDENVANHETVERZETDEELS
gekleed in politie-uniformen. Toen de komst van vliegtuigen
HOORBAAR WERD GINGEN DE LICHTEN OP DE GROND AAN EN EVEN
later kwamen 15 containers met wapens en 4 manden met
voedsel en sigaretten naar beneden. Alles werd snel op de zolder van de RK Mariaschool ondergebracht. De verzetsmensen
trokken zich terug in hun eigen woningen. Op de Wakkerendijk ontstond een vuurgevecht met toevallig met paard en
kar passerende Duitse militairen. Een Duitser werd gedood de
tweede werd gewond en door het op hol geslagen paard met
veel lawaai Eemnes binnengereden. De bezetter sloeg alarm en
in een mum van tijd werd de omgeving van de Wakkerendijk
AFGEZET$EVERZETSMAN"UISGEWONDBIJDESCHIETPARTIJWAS
hevig bloedend gevlucht en had zich in een schuur verborgen.
Hij werd gevonden en gearresteerd.
WANTZIJNVROUW*ULIANAWASDIEDAGJARIGlDat ben ik
helemaal vergeten’ zei de prins
Enkele dagen later capituleerde het Duitse leger. Vijf
mei. Nederland was weer vrij en Amersfoort was voor
de tweede maal door het oog van de naald gekropen.
)NDETUINVAN!#6LASMAN7AKKERENDIJKAVONDENDE
$UITSERSEENSTENGUN/OK6LASMANWERDGEARRESTEERDTERWIJL
hij van de dropping niets wist. Vlasman was bij een totaal andere vorm van verzet betrokken. Hij had een joodse familie in
ZIJNHUISVERBORGENACHTEREENSCHUILWAND(IJWASALS#0.LID
IN!MSTERDAMBETROKKENGEWEESTBIJDE&EBRUARISTAKINGWERD
later adjunct-inspecteur van het distributiekantoor in Maartensdijk en verhuisde naar Eemnes. Hij verzorgde bonkaarten
voor joodse- en verzetsonderduikers. De leiding van de illegale
CPN had enige keren in zijn huis vergaderd. Zijn arrestatie was
een treurig toeval. De stengun had Buis per ongeluk in zijn
tuin laten vallen. Buis en Vlasman werden in Laren achter de
villa van een Duitse commandant op de Drift 25 kort voor de
bevrijding standrechtelijk doodgeschoten. Beide mannen zijn
op de Eerebegraafplaats Bloemendaal bijgezet.
Hoge militairen in een klein gehucht
De toestand in West-Nederland wordt onhoudbaar. De hongersnood dreigt miljoenen slachtoffers te maken. Er is geen
voedselaanvoer meer. De Duitsers dreigen alle polders onder
water te zetten en versterken de Grebbelinie (nu Panterlinie
genoemd) tegen de in de Veluwe oprukkende geallieerden.
Die voelen niets voor een huis-aan-huis-gevecht in het dichtbevolkte Holland.
Diep in het geheim komen half april 1945 Drees en de vertrouWENSMANNENVANHETVERZETSAMENMET3EYSS)NQUARTHOOFD
van de Duitse bezetting. Drees staat in verbinding met Londen
en dat wordt aan het einde van de oorlog oogluikend door de
NAZImS TOEGESTAAN 5ITEINDELIJK KOMT DAARDOOR IN HET GEHUCHT
Achterveld bij Leusden een gesprek tot stand tussen de geallieerden en de Duitse militairen. Op 28 en 30 april wordt een
akkoord bereikt. Er komt een toestemming voor voedseldroppingen en vrachtwagens zullen in konvooien langs vastgestelde routes ook voedsel aanvoeren.
/PAPRILWARENINDE3T*OZEFSCHOOLVAN!CHTERVELDAANWEZIGAAN$UITSEZIJDE3EYSS)NQUARTENGENERAAL#HRISTIANSEN AAN GEALLIEERDE ZIJDE GENERAALS UIT #ANADA !MERIKA
3OVJET 5NIE %NGELAND EN &RANKRIJK /OK AANWEZIG WAREN DE
Nederlandse staatssecretarissen in bezettingstijd Louwes en
(IRSCHFELD EVENALS 0RINS "ERNHARD NAMENS DE "INNENLANDSE
3TRIJDKRACHTEN (IJ KREEG BIJ BINNENKOMST EEN BOS BLOEMEN
8
Contactblad ‘40-’45
Dit monument herdenkt de geheime onderhandelingen
tussen de Duitse en geallieerde militairen in Achterveld.
Ruim vijftig monumenten
In en rond Amersfoort zijn minstens 50 monumenTENMEMORIALSGEDENKTEKENSAANWEZIG%EN7/))
RONDTOCHTPERÚETSKANSTARTENINHET+AMP!MERSFOORTENLANGSDE'REBBELINIEDOORDESTADEINDIGEN
INHETNIEUWE-ILITAIRE/ORLOGSMUSEUM3OESTERBERG
De afbeeldingen bij dit artikel geven een indicatie van
de mogelijkheden.

Download Report