Landbouw, voedselbevoorrading en de Eerste

“Landbouw en voeding op het
erf tijdens WOI”
Leven op het platteland in (onbezet) België
Brecht Demasure
Centrum Agrarische Geschiedenis
Inagro, Beauvoorde-Veurne, 27 november 2014
Inhoudsopgave
•
•
•
•
•
•
1. Context
2. Voedselbevoorrading in bezet gebied
3. Problemen landbouwsector
4. Landbouw in onbezet België
5. Agro- en voedingsindustrie in de Westhoek
6. Voedselconsumptie in België
Inhoudsopgave
•
•
•
•
•
7. Paradox en imago van de landbouw
8. Landbouwherstel
9. Herstel van de verwoeste gewesten
10. Slotbeschouwing
11. Selectieve bibliografie
1. Context
1914-1918: bezet België, uitgezonderd Westhoek
 Landbouwsector was niet voorbereid op WOI




Dagelijks leven ernstig verstoord



Voor veel producten afhankelijk van buitenlandse invoer
Potentieel dreigend voedseltekort
Vrij verkeer van personen en goederen verboden
Graad van bezetting verschilde naargelang dorp
Belgische economie inschakelen in oorlog


Opstellen van statistieken, hele oorlog lang
Controle en verordeningen
Belgische gezinnen wachten op de vissersboten voor de overtocht naar Duinkerken
Bron: Beeldbank Wetenschatten (VLIZ), Hulde aan Koningin Elisabeth. Wereldoorlog 1914-1918. Het Hospitaal "l'Océan“,De Panne, 1964, p. 35.
2. Voedselbevoorrading in bezet
gebied

Commission for Relief in Belgium (CRB)




Aankoop en transport voorraden + Duitse garanties
Haven van Rotterdam, controle Amerikaanse ambtenaren
Vanaf 1917: Comité Hispano-Néerlandais (CHN)
Nationaal Hulp- en Voedingscomité (NHVC)






Hiërarchische structuur: 4000 lokale comités
Verdeling voedsel; aankoop bij CRB, bezetter, boeren
“Amerikaanse winkel” en rantsoenkaarten
Openbare soepbedeling en volkskeuken
Landbouwsectie
Fraude: hoeveelheid, prijzen, kwaliteit, verdeling…
Collectie H. Broeckx, Voedselbedeling in Schepdaal, 1915.
SOMA AA 1561 map 3: documenten familie Goiris betreffende landbouw en kleinhandel in Denderstreek.
Ook in onbezet België waren hulpcomités actief (liquidatie in 1916). Provinciaal Archief West-Vlaanderen.
3. Problemen landbouwsector
Opvordering van landbouwproducten
 Oprichting van ‘Zentralen’ (1915)




Duitse reglementering



Suiker, bier, boter, haver, groenten, aardappelen…
Vee en vooral paarden als twistpunt
Slachtverboden, dekkingen alleen met toestemming (1915)
Alle handel in vee en vlees verboden (1918)
Paarden: vertegenwoordigden kapitaal


Prijsdieren voor Duitse kwekerijen
Bewerken van het land werd bemoeilijkt
Weide te Bressoux met opgeëiste koeien (1915).
Collectie KLM-MRA, B-1-137-63.
3. Problemen landbouwsector
Import veevoeder, zaaigoed en (kunst)meststoffen
daalde
 Maïs, suikerbieten en aardappelen voor menselijke
consumptie



Duitse opeisingen + opleggen van voederquota


rantsoenering kg haver per dag per paard
Alternatieven voor afname dierlijke mest


Areaal voedergewassen omgezet in graanbouw
kadavers, afval, riet, menselijke mest…
“Boeren zoals grootvader het deed”
Ook in onbezet België waren er
opeisingen van
landbouwgrondstoffen.
Provinciaal Archief West-Vlaanderen.
4. Landbouw in onbezet België

Onbezet België

125.000 ha waarvan 85.000 onder water
Landbouwers werken voor lokale markt en
voortaan ook voor militairen
 Zelfde bevoorradingsproblemen als in bezet
België




Transportproblemen: geen aanvoer van grondstoffen
Inname velden en weiden door geallieerde legers
Stijgende productiekosten
Ontruiming van kudden uit de gevechtszone (1914).
Uit: Jean Bailleul, Hulde aan Koningin Elisabeth. Wereldoorlog 1914-1918. De Panne, Koninklijke Verblijfplaats. Het Hospitaal “L’Océan”, De Panne, 1964, p45.
4.1. Ondersteuning landbouw
Jean-François Maes: grootgrondbezitter en
politicus (Merkem)
 Officieel Comiteit der Vluchtelingen (1915)
 Belgisch Middenkomiteit voor
Landbouwbelangen (1916)





Adviesverlening
Bevordering landbouw: ingebruikname gronden
Invoer en verdeling van meststoffen
Centrale landbouwkredietkas (1916)
4.1. Ondersteuning landbouw

Burgerlijke Bevoorrading in Onbezet België (1916)


Quasi tegenhanger NHVC in bezet gebied
Bevoorrading bevolking
• Opeisingen oogsten bij landbouwers
• Distributie naar gemeenten

Verbond Heropbeuring Landbouw in België (1917)



Compensatie schade
Landbouwproductie herstellen: fondsenwerving
Aankoop en levering van meststoffen
Bevoorrading in onbezet België
Rijksarchief Brugge, Fonds Jean-François Maes, nr. 425.
4.2. Moeilijke voedselproductie

Landbouwproductie daalde, prijzen stegen

Meer vraag dan aanbod
• 9/11/1916 – “Erweten en boonen staan aan 80 fr. en zullen rond
Nieuwjaar klimmen tot 100. Alle koorn is gerequisitioneerd.
Iedereen moet aangeven hoeveel hij er heeft en mag er eene
bepaalde hoeveelheid houden.”

Provinciebestuur legt maximumprijzen op


Tarwe, boter, eieren
Landbouwers kregen verwijten voor hoge
voedselprijzen
4.2. Moeilijke voedselproductie

Opstellen van een zaaiplan door overheid



Overheidsreglementering heeft resultaat



Tarwe en aardappelen (verplicht)
Ook erwten, bonen en cichorei (vrij maar gestimuleerd)
1910-1917: aardappelareaal +50%
Ook toename areaal hop en gerst (cf. bier)
1918: verplicht teeltplan

3/8: tarweteelt, 1/8: aardappelen, 3/8: voedergewassen,
1/8: nijverheidsteelten
1910
1917
Verschil in %
Tarwe
1509,17
1277,43
-15,4
Rogge
348,16
166,53
-52,2
Wintergerst
96,02
170,86
+77,9
Zomergerst
260,92
216,61
-17,0
Haver
986,28
868,25
-12,0
Bonen (peul)
577,82
418,54
-27,6
Aardappelen
404,49
594,04
+46,9
Tabak
2,67
0,17
-93,6
Hop
0,60
2,22
+270,0
Cichorei
16,98
11,88
-30,0
Suikerbieten
428,44
59,14
-86,2
Voederbieten
377,29
300,35
-20,4
Rode klaver
379,30
336,28
-11,3
Incarnaatklaver
6,97
9,37
+34,4
Hooiland
260,17
175,63
-32,5
Gra(a)sland
2722,40
2297,83
-15,6
Ray-Grass
28,11
2,85
-89,9
(Sub-)totaal
8405,79
6907,98
-17,8
Vergelijking van het areaal van enkele teelten van Groot-Veurne in ha (1910-1917)
Bron: Recensement général d’agriculture, 1910 en Recensement des cultures en 1917 (bewaard in PAWVL). Opmerking: Groot-Veurne is de optelling van de dorpen
Avekapelle, Boitshoeke, Bulskamp, Eggewaartskapelle, Veurne, Houthem, De Moeren, Steenkerke, Vinkem, Wulveringem en Zoutenaaie.
Maximumprijzen en teeltplannen in onbezet België.
Provinciaal Archief West-Vlaanderen en Rijksarchief Brugge, Fonds Jean-François Maes, nr. 425.
4.3. Samenleven met soldaten

Vernielen ingezaaide akkers door soldaten
• 10/08/1917 – “…’t Is waarlijk schandalig welke schade de engelsche
troepen nu nutteloos aan de beboerde velden van Dickebusch
toebrengen. … En zeggen dat het daarrond al onbebouwde velden
zijn, maar neen, zij zullen bij voorkeur gaan waar zij meest scha
kunnen doen.”

Soldaten hielpen landbouwers
• 15/11/1916 – “Bij Achiel Van der Marliere zijn 3 Belgische soldaten
van de 6de batterij bezig met aardappelen uitdoen. Hij heeft ze
reeds 4 weken in ’t werk. Hij betaalt hen 7,50 fr. per week en wat
drinkgeld aan den adjudant.”

In de regio verschenen soldatentuintjes

Aanleg moestuinen hospitalen/rustoorden (vb. De Moeren)
Stadsarchief Brussel, F-2997
5. Agro- en voedingsindustrie in
de Westhoek

Bezet België



Gebrek aan personeel en grondstoffen
Weigeren om voor de bezetter te werken
Melkerijen zagen toevoer slinken + ook kwaliteit daalt
• Melkgift koe 1913: 2950 l/jaar – 1917: 1094 l/jaar


Aanvoer dieren voor slachthuizen daalde
Onbezet België



Productie gaat verder
Zuivelproducenten krijgen het moeilijker
Bierbrouwerijen leven op
Confiserie Dehaeck bleef produceren in Roesbrugge (onbezet België)
Bron: Erfgoedbank Westhoek Verbeeldt, Privécollectie.
5.1. Matige zuivelproducten
Margarine verdween, slechte kwaliteit van kaas
 Boterproductie onder controle



Gecontroleerde prijsstijgingen boter
 bloeiende zwarte markt
• Officieel circuit: Nov. 1917: 7,7 fr/kg; sep. 1918: 10,25 fr/kg
• Zwarte markt: 1917-1918: 30 tot 40 fr/kg


Bond der Boterhandelaars en Botervoortbrengers
Onbezet gebied: gelijkaardige situatie

Prijsstijgingen, matige kwaliteit
5.2. Bier aan het IJzerfront

Brouwerijen bezet gebied



Oprichting gerstcentrale + confiscatie koper (vanaf 1916)
Grote winsten: bierproductie x4 tot soms x7
Onbezet België
• 1917 - “…la seule industrie encore en vie sur le territoire belge”.



Probleem van gerst- en moutbevoorrading
Sterk gestegen vraag naar bier: minder hop, mechanisatie
Productiestijging impliceert kwaliteitsverlies
• Brouwerij Deeren (Veurne): 1916 productie x11 tov 1913

Lucratieve drankhandel
• Malaga, Engelse bieren (stout)
Soldaten in de Rode Poort (Hoogstade)
Bron: Collectie Mout- & Brouwhuis De Snoek.
Bierfles verdringt bierton
Bron: Collectie Mout- & Brouwhuis De Snoek.
6. Voedselconsumptie in België
Hamsteren: prijsstijgingen van voedsel
 Bezetter stelt officiële prijzen in



liberale landbouwbeleid van voor WOI
In realiteit liggen prijzen veel hoger (zwarte markt)

Prijsindex Brussel op de zwarte markt (tov 1914)
• Stijging 67% in 1915, 684% in 1917, 1200% in 1918!
• “Wegens de schaarschte aan onmisbare behoeften van allen aard,
… was er ten slotte geen stabilisatie meer in de meeste prijzen… er
waren ten laatste geen prijzen meer; men gaf wat men vroeg en
daarmee uit.” (Sebrechts, 1919)
G. Rency, La Belgique et la guerre. Tome I. La vie matérielle durant la guerre mondiale, Brussel, 1920, p.122.
6.1. Een gebrekkige maaltijd
Minder vlees, boter, eieren, vet en melk
 Goedkope ‘calorieën’ vervingen dure producten
 Aardappel nam plaats brood in als basisvoedsel
 Doel NHVC: 1220 kcal per persoon (aanvullend)



Werd nooit bereikt: in 1917 slechts 54% van 1220 kcal
80% van de bevolking verloor gemiddeld 2 à 3 kg gewicht
Slechte kwaliteit, fraude en vervalsingen
 Ersatzproducten + voedergewassen


Kastanjes, brandnetels, koolrapen
Fonds Keym, Stadsarchief Brussel, 047-40.
Fonds Keym, Stadsarchief
Brussel, 144-50
6.2. Oorlogskookboekjes en
voedingstips

Doel: bevolking informeren om op een rationele
manier met schaarse levensmiddelen om te gaan



Oorlogsrecepten:



Goedkoop, smakelijk en gemakkelijk
Conserveringsmethodes; langzaam eten, goed kauwen
Aardappelen, peulvruchten en groenten / soepen
‘Amerikaanse producten’ (rijst/maïs); oorlogswafels
Link met bloei volkstuinen


Omzetten weiden, parken en graskanten in tuinbouwgrond
1914: 16.000 fam. (800 ha) – 1918: 180.000 fam. (3000 ha)
De Voeding gedurende den Oorlogstijd (Nationale Commissie voor de uitbreiding der Huishoudkunde), Etterbeek, 1917, p. 12-13.
Stadsarchief Kortrijk, MSAK 1170, affiche PBC Kortrijk.
6.3. Voeding aan het front
Pas in 1915 veldkeukens voor het leger
 Late leveringen, onvoldoende, slechte kwaliteit
 Belgen leerden ‘corned beef’ kennen van de
Engelse soldaten
 Militairen zorgden zelf voor hun eten





Paling, vis in overstroomde gebieden
Wild (konijnen, hazen)
Moestuintjes nabij het front
Militaire boerderijen en brouwerijen
Bron: Erfgoedbank Westhoek Verbeeldt, Privécollectie.
Drinkwaterbevoorrading
Collectie KLM-MRA, B1-137-8-B.
7. Paradox en imago van de
landbouw

Saldo tegoeden Middenkredietkas explodeert



33,8 miljoen in 1914  190,4 miljoen in 1918
Hoge landbouwprijzen, sterke inflatie, minder investeringen
Arme landbouw, rijke boeren
• “plus l’agriculture tombait en décadence, plus le cultivateur
s’enrichissait” (A. Henry, 1920)

Woekerpraktijken landbouwers, winkeliers



Aanvallen van clandestiene en gecensureerde pers
Landbouworganisaties: nuanceren en vermanen
Honger als sociaal probleem

Hongeroptochten, voedselrellen, stakingen, moeskopperij
Bron: Uilenspiegel, 28 juli 1918 (AMSAB, Gent)
Fonds Keym, Stadsarchief Brussel, 065-06
Wanhoop na de oorlog.
Collectie Stadsarchief Brugge afdeling Boereboom,1919.
Baudhuin (1944)
1913
1919
Blomme (1992)
Afname
(%)
1913
1919
Afname
(%)
Rundvee
1.849.000 1.286.000
-30,4
1.949.546 1.240.985
-36,3
Varkens
1.412.000
770.000
-45,5
1.534.658
365.784
-76,2
Paarden
267.160
161.619
-39,5
278.088
168.496
-39,4
Totaal
3.528.160 2.217.619
-37,1
3.762.292 1.775.265
Provincie
1913
1919
Afname in %
Antwerpen
160
123
-23,1
Brabant
226
199
-11,9
West-Vlaanderen
278
86
-69,1
Oost-Vlaanderen
308
147
-52,3
Henegouwen
249
169
-32,1
Luik
187
177
-5,3
Limburg
138
130
-5,8
Luxemburg
153
140
-8,5
Namen
145
110
-24,1
BELGIË
1.849
1.285
-30,5
-52,8
Rundveebestand per
provincie in duizendtallen
(1913-1919)
Bron: A. Sevenster, De
Rundveefokkerij in België,
Leuven-Gent, 1924, p. 33.
8. Landbouwherstel

Schade aan landbouw was enorm


Totaal: meer dan 1 miljard frank schade!
Dienst voor de herinrichting van de landbouw (1919)


Aankoop en verdeling van landbouwproducten en –machines
Subsidies en wedstrijden voor herinrichting
Verdrag van Versailles (1919): gematigd
 Plan prof. Leopold Frateur (Leuven): veeveredeling




Fokken van zuivere stammen/variëteiten
Optimalisatie veevoeder, betere hygiëne
Invoer buitenlandse rassen gehinderd door ziekten
Bron: Erfgoedbank Westhoek Verbeeldt, Privécollectie.
9. Herstel van de verwoeste
gewesten

Totale verwoesting: 70.000 tot 125.000 ha


70 dorpen en steden - Infrastructuur volledig weg
Diensten onder verschillende ministeries

Dienst voor landbouwherstel
• “Landbouwherstellingscontracten”
• Prijskampen om landbouw te stimuleren / gronden te saneren

Belgische Boerenbond: Dienst voor herstel




Inlichtingenbureau: bemiddelen voorschotten oorlogsschade
Grondverbeteringswerken via Heidemaatschappij
Aankoop vee, (kunst)mest, voeder, machines…
Wederopbouw en bouwdienst
Collectie Stadsarchief Brugge afdeling Boereboom, BRU001023430, 1919. Saneren van de bodem na de oorlog.
Collectie Stadsarchief Brugge afdeling Boereboom
Wederopbouwboerderijen
Het Virtuele Land, 006579: Knuydtswalle in Schore (Théo Raison, 1916)
Schoorbakkehoeve in Schore (www.schoorbakkehoeve.be)
10. Slotbeschouwing

Chaos en onduidelijkheid troef



Opeisingen bezorgen landbouw mokerslag



Meststoffen, veevoeder, veeteelt…
Voedingsindustrie in de problemen
Dubbele rol van de boer


Beleving verschillend naargelang de plaats
Hulporganisaties
Woekerwinsten, maar ook: investeringen na de oorlog
Creatieve omgang bevolking met voeding
11. Meer weten?
11. Selectieve bibliografie








Becuwe F., Bier aan het Ijzerfront, Brugge, 2009.
Demasure B., Boter bij de vis. Landbouw en voeding tijdens de Eerste
Wereldoorlog, Leuven, 2014.
De Schaepdrijver S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de
Eerste Wereldoorlog, Antwerpen, 1997.
Henry A., L’agriculture belge et la guerre (La renaissance économique de
la Belgique, 8), Brussel, 1918.
Sebrechts J., Geschiedenis van den landbouw in België vóór, tijdens en na
den oorlog, s.l., 1923.
Van Molle L., Ieder voor allen. De Belgische Boerenbond 1890-1990,
Leuven, 1990.
Van Walleghem A., De oorlog te Dickebusch en omstreken 1914-1918,
Brugge, 1967.
Wackenier W., Alveringem in de Grote Oorlog, Brugge, 2006.
www.HetVirtueleLand.be

Download Report