nieuwsbrief 4

Nieuwsbrief
Nieuwe loten aan de stam
Op vrijdag 10 april 2015 staan de
Voorjaarsworkshops in het teken
van nieuwe loten aan de stam. Dat
gaat uiteraard over nieuwe
ontwikkelingen, die ontstaan vanuit
een vertrouwde stevige stam, de
cognitieve gedragstherapie.
N
aast deze nieuwe loten is er ook
aandacht voor jonge loten ofwel
jonge collega’s die zich onderscheiden
door een promotieonderzoek of op
andere wijze. Tot slot behoren bijzondere loten ook tot het programma;
bewezen effectieve behandelmethoden
die niet tot de gedragstherapie horen.
Op de Voorjaarsworkshops kun je je
vaardigheden bijschaven en nieuwe
inzichten opdoen, maar ook casuïstiek
bespreken, praktisch oefenen en netwerken. Je kunt kiezen uit maar liefst
achttien workshops waarin diverse
onderwerpen en doelgroepen centraal
staan. Een aantal workshopgevers aan
het woord:
Kinderen uit de knel
Margeet Visser: ‘Word je ook gek van
gezinnen verwikkeld in een vechtscheiding? Wie je ook spreekt van de ouders,
ze hebben beiden een overtuigend verhaal….met stapels bewijs. Wat je ook
doet, de kinderen blijven in de knel.
Kom dan naar mijn workshop. Kinderen
uit de knel is een groepsinterventie
waarin de therapeutische attitude van
Omer wordt gecombineerd met interventies uit de systeemtherapie, de
lees verder op pag 2 >
04/2014
Aandacht
voor
Problematisch
emoties
4
middelengebruik
4
CGW-congres
Vertrouwen, optimisme
& veerkracht
O
p vrijdag 20 maart 2015 houdt de sectie Cognitief
Gedragstherapeutisch Werkers hun jaarlijks congres.
Het thema is positieve psychologie in de cognitieve
gedragstherapie. Positieve psychologie is de wetenschappelijke stroming die er van uitgaat dat ieder mens sterktes
bezit om de kwaliteit van zijn of haar leven te bevorderen.
Fredrike Bannink, klinisch psycholoog, cognitief gedragstherapeut en supervisor, opent de dag met een keynote
lezing over positieve CGt. Sinds de jaren ’90 behandelt zij
vooral vanuit de oplossingsgerichte CGt en maakt daarbij
gebruik van de positieve psychologie, met de focus op niet
alleen klachten, maar ook op krachten. Op het programma
staan zeven workshops, waarin een aantal belangrijke constructen van de positieve psychologie terugkomen: hoop,
optimisme, geluk, veerkracht en dankbaarheid. Het volledige programma, meer praktische informatie en de aanmeldlink vind je op vgct.nl/verenigingsactiviteiten. •
1
Trainen van automatische
reacties naast CGt
Geeftomij
je angst
Back
thenuFuture
5 8
VGCt-leden helpen mensen met
Dit najaarscongres mag je niet
een angst- en dwangstoornis in
missen
RTL4 programma
Nieuw bij de VGCt 9
De
parel 8
De mooiste
sectie persoonlijkheidsstoornissen
Mark
van der Gaag wint
ZonMw Parel voor EDIE
onderzoek
En verder:
• Positionering
En verder:
van niet BIGgeregistreerden
• In memoriam2Wim
• Trots
Brinkman
op
3
• E-mental
in Parijs
5 de
ereleden
9 • health
Word ook
lid van
• Het accreditatieproces
10
NVGzP
10
Drukbezette therapeuten
MarieOdiel van Rhijn: ‘Heb jij stress van
de hoeveelheid werk, door gedachten als
‘Ik moet nog zoveel doen’ of ‘Ik krijg het
niet af’? In mijn workshop leer je je
hoofd leegmaken met behulp van Inquiry
Based Stress Reduction (IBSR). Hiermee
verandert de dreigende cognitieve donderwolk in een onschuldig schapen
wolkje, die vanzelf voorbij drijft. Er
ontstaat een moeiteloze ‘flow’, waarbij je
je volledig kunt wijden aan de taak van
het moment.’
WRITEjunior
Sacha Lucassen: ‘WRITEjunior is schrijftherapie voor kinderen met PTSS. Tijdens mijn workshop krijg je een aanzet
tot het kunnen toepassen van WRITE
junior, maar er is met name aandacht
voor de nieuwe toepassingen: Hoe ga je
om met een (gezins)geheim? Hoe veranker je psycho-educatie met kind en
ouders stevig in de schrijftherapie? Na
deze workshop heb jij je deze twee nieuwe toepassingen eigen gemaakt!’
traumatheorie en de cognitieve gedragstherapie. Deze methodiek heeft tot doel
de-escalatie van conflicten tussen
ouders, zodat kinderen zich weer veilig
voelen en zich kunnen ontwikkelen.’
Met behulp van theorie, een rollenspel
en beeldmateriaal maak je kennis met de
interventie.
Op Stap
Judith Westra: ‘Kom naar de workshop
‘Op Stap’! Een eclectisch groepsbehandelprogramma voor jeugdigen van 6 tot
23 jaar met een lichte verstandelijke
beperking en zeer complexe problematiek. Het behandelprogramma heeft tot
doel het stabiliseren van jeugdigen en
werken aan competenties, die nodig zijn
voor het ontwikkelen van een goede
2
hechtingsrelatie. Je gaat met de jeugd
dagelijks aan het werk in een vaardig
hedenboek met de thema’s: het accepteren van gezag, omgaan met emoties,
sociale vaardigheden en zelfbeeld. De
workshop is interactief en aan het eind
kun je belangrijke elementen van de
methodiek toepassen in de praktijk.’
Suïcidepreventie
En daar zit je dan in je spreekkamer met
je suïcidale patiënt. En je weet je moet
iets, maar wat dan? In deze workshop
helpen Hetty Vromen en Janet Liefers je
op weg. Je gaat meteen aan de slag met
het stellen van die schijnbaar moeilijke
vragen en die mogelijk nog moeilijkere
antwoorden. Je gaat ontdekken dat je
gewone gedragstherapeutische stijl en
technieken je van pas komen maar dat je
eerst extra moet investeren in het contact maken met je patiënt en zijn suïcidale neigingen en wanhoop. Valideren,
exploreren, doorvragen, doorvragen en
nog eens doorvragen gaan we uitgebreid
oefenen en je leert een structuur diagnose opstellen. De workshop is te kort om
uitgebreid stil te staan en te oefenen met
behandelmogelijkheden, maar ze helpen
je goed op weg en geven je ideeën hoe je
verder kan.
Autonomiegroepen
Wanneer patiënten met angst- en
depressieve klachten behandeld worden
volgens de richtlijnen, is de behandeling
in twee derde van de gevallen effectief.
Bij een derde van de cliënten blijven de
klachten bestaan. De vraag is: welke
behandeling kunnen we deze cliënten
bieden? Mary Ann van Helsdingen en
Brenda Kouwenhoven geven een workshop over autonomiegroepen. Er wordt
verondersteld dat versterken van de
autonomie leidt tot reductie van angst
en depressie. De therapie is gericht op
het versterken van het zelfgevoel en het
ontwikkelen van zelfvertrouwen en eigenwaarde. Thema’s die aan de orde komen
zijn: communicatiepatronen, grenzen
stellen, herkennen en omgaan met emoties als boosheid en schuldgevoel,
lichaamsbeleving, seksualiteit en relaties.
In deze workshop maak je kennis met
verschillende technieken om met deze
thema’s te werken en raak je wellicht
geïnspireerd om zelf een groep te starten die gericht is op autonomie
versterking! •
e
elfd ie
it
ed
De bovengenoemde workshops
zijn slechts een greep uit het totale
aanbod van die dag. Ga voor het
gehele programma naar vgct.nl/
verenigingsactiviteiten en meld je
aan! Je kunt ons ook volgen op
twitter @VGCtwit en tweeten met
#vgctvjw.
Er gaat beslist wat gebeuren
Vlaardingen, 16 augustus 1936 - Bussum, 9 november 2014
Parting is all we know of heaven,
And all we need of hell.
Emily Dickinson
M
et deze dichtregel als motto heeft
Wim Brinkman het aardse leven
losgelaten.
Hij was sinds 2004 erelid van de VGCt
en is binnen de vereniging actief geweest
als vertrouwenspersoon. Veel mensen
zullen hem zich herinneren als opleider,
supervisor en docent binnen het Psychologisch Laboratorium van de Universiteit
van Amsterdam.
Het bekende bruin gele Handboek
Gedragstherapie uit de jaren 70-80 van
de vorige eeuw, onder redactie van Orlemans en Eelen en Haaijman, is door
hem voorzien van een inleidend hoofdstuk ‘Het gedragstherapeutisch proces’
wat ook 30 jaar later nog staat als een
huis. Als eindredacteur van het Tijdschrift voor Psychotherapie heeft hij
jarenlang een grote bijdrage geleverd aan
de ontwikkeling van ons vak. Los van
deze sterren en strepen kenmerkte Wim
Brinkman zich vooral door zijn persoonlijke stijl. Hij trad zelden op de voorgrond, was bescheiden, consciëntieus en
integer.
Boeddhisme
Geleidelijk is Wim toegegroeid naar het
Boeddhisme. De dichtregel bovenaan is
van Emily Dickinson. Zij geldt als de eerste modernistische Amerikaanse dichteres. Voor de boeddhist zijn hemel en hel
symbolische aspecten van de geest en
spiritualiteit. Je kunt er tijdelijk verblijven, bepaald door je karma en het morele gedrag in je leven. Dat beïnvloedt hoe
je transformeert naar een volgend
bestaan.
Overgedragen
Het vuur heeft hij overgedragen. Samen
met de passie voor het vak en de betrokkenheid bij de cliënt en patiënt. Zo is
ook Wim Brinkman getransformeerd in
ons. •
Marinus van de Weerd,
vertrouwenspersoon VGCt
‘Bij veranderingen in de
zorg heeft de professional
weinig invloed
op de uitwerking’
Per 1 januari 2014 is de structuur van de GGz veranderd in een
Basis GGz en een Specialistische GGz. Per 1 januari 2015
komt de jeugdzorg inclusief de jeugd GGz via de jeugdwet
onder gezag van de gemeentes. Deze overheidsmaatregelen hebben als doelstelling om de kwaliteit van zorg te verbeteren en de kosten in de hand te houden. Hier kan
natuurlijk niemand tegen zijn en de VGCt dus ook niet.
Maar wat opvalt bij deze (en andere) veranderingen in de
zorg is dat de professional heel weinig invloed heeft op de
uitwerking van deze ideeën. En in die uitwerking gaat het vaak
mis. Zorgverzekeraars en overheden bepalen tot op groot detail
niveau hoe de zorg gegeven moet worden en welke ‘formulieren’ er
ingevuld moeten worden om je als zorgaanbieder te verantwoorden en
je geld te krijgen.
Om als beroepsgroep meer invloed te krijgen op het beleid van over
heden en zorgverzekeraars moeten we ons anders organiseren dan nu.
Hiervan zijn alle (leden van) beroeps-, branche- en wetenschappelijke
verenigingen van psychologen, pedagogen en psychotherapeuten (en
hbo-ers met aanvullende kwalificaties) overtuigd. Als je het optelt kom
je wel tot ongeveer 20 van dit soort verenigingen. Samen vertegenwoordigen we ongeveer 20.000 professionals in de (geestelijke)
gezondheidszorg en jeugdsector. Sinds begin 2014 zijn deze verenigingen in gesprek over ‘beter samenwerken’. Gedacht wordt aan een federatie van verenigingen die ieder wel zelfstandig als vereniging blijven
bestaan. Op 14 november was er een werkconferentie met een aantal
van deze verenigingen en de stemming was goed. Er komt een ‘10
punten actieplan’ voor de bijdrage van het p-vak aan volwassenen- en
jeugdzorg . De verenigingen gaan ook hun energie bundelen om zelf
de kwaliteit te formuleren en samen de belangenbehartiging voor vak
en beroep ter hand te nemen. Hoe we dit precies gaan doen is nu nog
niet bekend maar er gaat beslist wat gebeuren. Alleen al hierdoor
wordt 2015 voor cognitief gedragstherapeuten een bijzonder jaar.
Ik wens jou, zowel privé als beroepsmatig, een heel goed 2015!
Hubert van der Kleij
directeur VGCt
3
ten geleide
In memoriam Wim Brinkman
sectienieuws •
Nieuw bestuur sectie somatiek
De sectie somatiek en somatoforme stoornissen heeft een nieuw bestuur: Anja Joosten, Jannie Lockefeer, Kosse Jonker en
Sjoerd Salet. Met dit sectiebestuur wordt er
nieuw leven in de sectie geblazen! Janie:
‘We werken hard aan de vernieuwing van
ons kennisnet. De sectie hoort graag wat
jouw ideeën en wensen daarover zijn! Je
kunt met mij contact opnemen via jannie.
[email protected].’ Via het ledennet >
secties kun je je ook aanmelden voor de
sectie somatiek en somatoforme stoornissen. Daar kun je onder andere aan medeleden vragen stellen, een discussie starten
en/of een artikel plaatsen.
Sectie forensische CGt
Miranda Tong Sang heeft een verslag
geschreven over de studiedag ‘Cognitieve
gedragstherapie bij psychotische patiënten
in een forensisch kader’. Je vindt het verslag
op het ledennet > sectie forensische CGt >
documenten. Elly Laarhoven: ‘In het najaar
heeft er een bestuurswisseling plaatsgevonden. Helaas moest ons gewaarde lid Koen
Koster ons verlaten vanwege een nieuwe
functie binnen een ander werkveld. Cecelia
Karr, werkzaam in de Mesdagkliniek, gaat
zijn plaats innemen. Bovendien gaan Nienke Streng, Joke Wijnen en Ragna Plomp het
bestuur versterken door zitting te nemen in
de klankbordgroep. Het sectiebestuur kijkt
uit naar 2015, waarin we aandacht gaan
schenken aan de LVB-problematiek en
allochtonenvraagstukken binnen het
forensische veld.’
Problematisch middelengebruik
Trainen van automatische reacties naast CGt
Veel mensen met problemen met middelengebruik weten dat doorgaan met
overmatig drinken (roken/blowen) hun gezondheid schaadt en in veel gevallen
tot negatieve sociale consequenties leidt. Toch lukt het vaak niet om te stoppen.
O
nderzoek heeft laten zien dat automatisch in gang gezette of ‘impulsieve’ processen in dergelijke gevallen
een belangrijke rol spelen naast meer
bewuste overwegingen. Deze processen
uiten zich in psychologische vertekeningen van de werkelijkheid, zogenoemde
‘cognitive biases’ in aandacht, geheugen
en actietendensen. Een glas alcohol trekt
bij een probleemdrinker de aandacht en
houdt deze vast, roept automatisch allerlei geheugenassociaties op (bijv. ‘ontspanning’) en leidt tot een automatisch
in gang gezette neiging om in de richting
van de alcohol te bewegen.
Deze automatische processen dragen bij
aan de voorspelling van problematisch
middelengebruik naast meer bewuste
overwegingen. Beide type processen
voorspellen een uniek deel van de verschillen tussen mensen in problematisch
middelengebruik, waarbij opgemerkt
moet worden dat automatische processen de betere voorspeller zijn bij mensen
met relatief zwakke controleprocessen
en bewuste afwegingen juist bij mensen
met relatief sterke controleprocessen.
4
Volgende stap
De afgelopen jaren is de volgende stap
gemaakt in deze lijn van onderzoek: het
direct beïnvloeden van dergelijke cognitieve vertekeningen. Aanvankelijk was dit
om de causaliteit van de cognitieve vertekeningen aan te tonen. Wanneer het
gedrag verandert als gevolg van het beïnvloeden van de cognitieve vertekening,
dan is dat een sterk bewijs dat die vertekening een rol speelde bij het gedrag.
Vervolgens werd het therapeutische
effect onderzocht. Inmiddels is bij problematisch alcoholgebruik in diverse studies met grote steekproeven vast komen
te staan dat een toevoeging van een
gerichte training van automatische cognitieve processen een therapeutische
aanvulling vormt bovenop de gewone
gedragstherapie. Er is een gerepliceerde
toename van het percentage cliënten dat
een jaar na afloop van de behandeling
nog abstinent is van ongeveer 10%. Dit
komt omdat reguliere therapie deze processen niet of nauwelijks beïnvloedt en
vooral een effect heeft op motivatie om
te veranderen en de bewuste overwegingen daarbij. Het is dus mogelijk om de
effectiviteit van een psychologische interventie (bijv. Leefstijltraining) te vergroten
door de cliënt naast de therapeutische
gesprekken zelf te laten trainen. Dat kan
via www.impliciet.eu, waar zowel een
cliënt-portaal is (zelftraining) als een
therapeut-portaal, waar de therapeut de
cliënt kan laten trainen als aanvulling op
de therapie. • (RW)
Meer lezen?
Wiers, R. W. (2013). Grip op je problemen. Cognitieve training bij verslaving en angst.
Amsterdam: Bert Bakker.
Schippers, G.M., Smeerdijk M. en
Merx, M.J.M. (2014). Handboek
cognitieve gedragstherapie bij
middelengebruik en gokken.
Utrecht: Perspectief Uitgevers.
Beide boeken zijn nu met korting
verkrijgbaar in de VGCt Boekenclub.
Log in op vgct.nl, ga naar mijn
ledenvoordeel en klik op VGCt
Boekenclub.
Lees ook de column van
Kees Hoogduin op pagina 10.
E-mental health in Parijs
Online behandelingen worden snel
populairder. Patiëntenportals, apps en
blended care brengen e-mental health
steeds dichterbij behandelaren en hun
patiënten. Maar kan een behandeling
al helemaal online plaatsvinden? Marc
Woltering, projectleider ROM en
E-mental Health, vroeg het aan Bart
Vemer.
H
ij heeft sinds 2013 zijn behandelpraktijk in Parijs, nadat hij jaren als
behandelaar en manager bij GGz
Noord–Holland-Noord heeft gewerkt.
Zijn patiënten zijn onder meer expats en
emigranten die in New Delhi, Rio de
Janeiro en andere steden wonen waar
geen cognitief gedragstherapeut te vinden is. Bijna alle contacten vinden dus
screen to screen plaats. Alsof dat niet
digitaal genoeg is, combineert Vemer
zijn behandelingen bij voorkeur met
Naar een competentiegerichte opleiding
online interventies. Daarvoor werkt hij
met Minddistrict, een Amsterdamse
leverancier die behandelplatformen op
maat levert.
De opleiding tot cognitief gedragstherapeut VGCt wordt gemoderniseerd. Niet
omdat de huidige opleiding niet goed is (dus ga als je ‘in opleiding bent’ gewoon
door) maar omdat er aan aantal ontwikkelingen is waar we op aan moeten
sluiten zodat onze opleiding/registratie goed en aantrekkelijk blijft.
Is contact via Skype niet te mager?
‘Vrijwel al mijn patiënten zijn hier heel
erg tevreden mee. Ze ‘videobellen’ vanuit
huis en voelen zich daar veel meer op
hun gemak dan in een spreekkamer.
Natuurlijk heb ik ook een paar patiënten
die het jammer vinden dat ze me niet de
hand kunnen schudden aan het begin en
eind van een sessie.’
D
Wat spreekt je aan in online interventies?
‘Heel erg veel. De psycho-educatie is
veel beter dan ik zelf zou kunnen doen,
patiënten kunnen nalezen wat er is
besproken – normaal vergeten patiënten
80% van wat er tijdens een behandeling
is besproken – en ze krijgen veel meer
regie over de therapie. En ik merk dat
e-mental health mij helpt om de protocollen nog beter te volgen.’
De VGCt is een denktank e-mental
health op LinkedIn gestart. Daar kun je
ervaringen uitwisselen over blended
care, apps, CBM etc., krijg je tips van
ervaringsdeskundigen zoals Bart Vemer
(aeffectivity.com) en kun je vragen stellen. Ga naar VGCt-groep op LinkedIn,
meld je aan en je kunt meedoen. •
e verwachting is dat de gemoderniseerde opleiding medio 2016 of in
2017 van start kan gaan.
Op 4 september en op 28 oktober 2014
is door het bestuur met supervisoren
overlegd over de aanpak. Het verslag van
deze bijeenkomsten staat op het ledennet. De commissie Geertsema die het
bestuur adviseert over deze modernisering had een idee dat samenwerkende
supervisoren de opleiding zouden kunnen gaan aanbieden. Dit idee kreeg op
4 september weinig weerklank. Er zijn
veel andere goede ideeën aangedragen
waarop de commissie nu aan het studeren is.
Op 28 oktober is gesproken over de
mogelijke inhoud van de zogenaamde
kopopleiding. Dat is dat deel van de
opleiding dat GZ-psychologen zouden
moeten volgen om Cognitief Gedragstherapeut VGCt te worden.
Uit het verloop van beide bijeenkomsten
concludeert het bestuur dat de ambities
en doelstellingen bij deze modernisering
nog onvoldoende bekend zijn bij/gedragen worden door belangrijke betrokkenen. De vragen die rezen, waren: Moet
5
de opleiding tot cognitief gedragstherapeut een generieke opleiding zijn/worden? Dat is de denklijn van het bestuur.
En zo ja, hoe en wanneer komen meer
specialistische onderdelen aan bod? Wat
wordt er in de gemoderniseerde GZopleiding aan CGt-onderwijs/competenties opgenomen, zodat wij er met onze
kopopleiding goed op kunnen aansluiten? Wat kan de vereniging (beter) doen
aan kwaliteitsborging en aan belangenbehartiging voor de registratie?
Om de doelstellingen, kaders en verwachtingen van de modernisering beter
met elkaar te delen heeft het bestuur
besloten in februari 2015 een nieuwe
Invitational Conference te houden. We
zoeken daarvoor opleiders die ideeën
hebben over het meewegen van bovengenoemde vragen binnen de VGCtdoelstellingen. We zoeken ook GZ- of
Klinisch psychologen die onze opleiding
recent hebben afgerond en tips hebben
hoe deze beter kan worden.
Ben je geïnteresseerd in de bijeenkomst?
Laat het weten aan opleidingsfunctionaris Hanneke van der Lende,
[email protected].
casus N=1
Elk aankomend cognitief gedragstherapeut doet tijdens zijn
opleiding verslag van een (afgeronde) behandeling (N=1). Deze keer
lees je over de N=1 van Laura Woppenkamp-van der Weg. Zij is als
cognitief gedragstherapeut en orthopedagoog in opleiding tot
GZ-psycholoog werkzaam bij Accare, een kinder- en jeugdpsychiatrie
instelling. Laura heeft haar cliënten voor deze N=1 22 sessies
gevolgd, waarvan zes individuele zittingen ten behoeve van de
diagnostiek, vijftien groepszittingen en één zitting met ouders.
6
Pieken en dalen
Laura Woppenkamp-van der Weg heeft een cognitief gedragstherapeutische
behandeling gegeven aan twee 17-jarige jongens met een bipolaire stoornis. Ze
zijn allebei doorverwezen door een ggz-instelling voor jeugd.
J
Duobehandeling
Jack wilde van de drukte in zijn hoofd af,
zich goed voelen en stabiel zijn in zijn
gedrag en stemming. Met behulp van
een psychiatrisch onderzoek, de afname
van de ADIS en de K-SADS werd bij Jack
en Brent een bipolaire I stoornis, laatste
episode manisch, vastgesteld. De jongens vonden het lastig om terug te kijken naar hun gedrag. Ze leken zich te
schamen, maar ze waren zich ook echt
niet bewust wat ze allemaal gedaan hadden. Laura: ‘In overleg met Jack en Brent
besloten we de cognitieve gedragstherapie gezamenlijk aan hen te geven, want
op de dagbehandeling konden ze het
goed met elkaar vinden.’ Cognitief
gedragstherapeutisch werker en groepsleider Brigitte heeft Laura tijdens de therapiesessies ondersteund. De CGt werd
aangevuld met farmacotherapie en
ouderbegeleiding.
Vier fases
De therapie was opgebouwd in vier
fases: inventarisatie, psycho-educatie en
zelfmonitoring, zelfcontrolevaardigheden
aanleren, cognitieve herstructurering en
follow-up contact. Vanwege de depressie
7
De toekomst
Brent en Jack waren onzeker over de toekomst en bang om afgewezen te worden.
Ze hebben van hun disfunctionele
gedachten een gedachterapport
gemaakt. ‘Het was leuk om te zien dat
ze elkaars gedachten veel beter konden
uitdagen dan die van henzelf.’ Met de
Hulp aan Huismedewerker bereidde
Brent een gedragsexperiment voor, want
hij was bang dat zijn vrienden hem, vanwege zijn bipolaire stoornis, zouden
laten vallen. Als Brent over zijn stoornis
vertelt, reageren zijn vrienden erg positief; ze willen allemaal rekening met hem
houden en accepteren dat hij niet overal
bij kan zijn.
Twee vrienden
Na de behandeling zijn Jack en Brent
opgewekt en stabiel. Jack heeft leuk contact met Brent. Hij is een weekend naar
Brent toe gegaan en met zijn vrienden
op stap geweest. Een hele nieuwe ervaring voor Jack, omdat hij verder geen
vrienden heeft. Een jaar na de behandeling heeft Jack helaas ook een flinke
terugval gekregen. Hij heeft een forse en
langdurige manische periode gehad,
waarvoor hij op de crisisafdeling van
Accare is opgenomen. •
casus N=1
foto: Shutterstock
ack en Brent zijn ongeveer op hetzelfde moment klinisch opgenomen op de
behandelafdeling van de kinder- en
jeugdpsychiatrische instelling Accare.
Jack ging al een aantal maanden niet
meer naar school. Op zijn veertiende is
hij gediagnosticeerd op PDD NOS wat
bij overbelasting gepaard gaat met randpsychotische problematiek en maniforme ontremming. Jack kreeg in eerste
instantie Risperdal en Dixarit voorgeschreven en daarna Abilify en Dixarit. Als
Jack manisch is, dan is hij druk, boos en
agressief. Hij praat aan één stuk door,
vertelt verwarde verhalen, slaapt slecht
en wordt overmoedig; hij springt over
heggen, zet rare dingen op facebook en
zit achter een beroemd fotomodel aan.
Op zijn zestiende is hij twee maanden
opgenomen, omdat het thuis een
onhoudbare situatie was geworden.
Jacks klachten bleven toenemen en daarom vroegen zijn ouders een second opinion aan. Zij vroegen zich af of er sprake
was van manische depressiviteit, wat
veel in de familie van Jacks moeder voorkomt. Ten tijde van de start van de opname gebruikt Jack Orap.
van Jack en de aanhoudende manie bij
Brent zijn ze vóór de start van CGt al
met farmacotherapie begonnen. Jack
gebruikt Lithium en Brent Depakine.
‘Aan de hand van een quiz uit het werkboek ‘Bipolaire stoornis’ (Basco, 2009)
hebben Brigitte en ik op een ontspannen
manier het thema ‘bipolaire stoornis’ ter
sprake gebracht. Daarbij hebben we ook
de DSM-IV-TR criteria voor een manische en een depressieve episode doorgenomen en samen bekeken of de jongens
aan deze criteria voldeden.’ Daarna heeft
Laura de lifechart en een stemmings
grafiek uit het werkboek geïntroduceerd.
Wat zijn bij Jack en Brent de eerste signalen van een manie of sombere stemming? De jongens stelden elkaar vragen
en herkenden gedrag van de ander bij
zichzelf. Jack en Brent hebben voor hun
signaleringsplan ook oplossingen aan
gedragen om hun stemmingsniveau te
normaliseren wanneer deze oploopt of
afzwakt. Als Jack bijvoorbeeld veel
gedachten heeft, dan kan hij rust nemen,
structuur en regelmaat in de dag aanbrengen of sporten om energie kwijt te
raken. ‘Tijdens de therapie hebben ze
hun zelfcontrolevaardigheden niet kunnen oefenen, omdat zij tijdens de (dag)
behandeling stabiel waren.’
sectienieuws •
Psymate app
LVB en oplossingsgerichte gedragstherapie
Eind september
is op met
het mHealth
Een therapie
voor mensen
een licht convergres debeperking,
gratis Psymate
app
standelijke
waarbij
degeïntrodunadruk wordt
ceerd.
De sectie psychoses
heeftproblemen
Philippe
gelegd
op oplossingen
in plaats van
Delespaul,
hoogleraar
zorginnovatie
lijkt beter
te helpen
dan reguliere
therapie.aan
Dit
Maastricht
geïnblijkt de
uitUniversiteit
promotieonderzoek
vandaarover
Gz-psycholoog
Meer
op
John terviewd.
Roeden van
de informatie
Universiteitvind
vanjeMaasof [email protected].
tricht.psymate.eu
Roeden is lid
van de sectie OCGt en de
eerste in de wereld die hierop is gepromoveerd.
In zijn
onderzoek
vergeleek
hij een
groep
Wat
is experience
sampling
(ESM)?
cliënten
werd behandeld
met oplossings
‘Eendie
gestructureerd
dagboek
gebaseerd
gerichte
therapie
metsteekproef
een anderevan
groep
die een
op een
random
signaalreguliere
begeleiding
kreeg. Zes
na de
getriggerde
rapportages
vanweken
cognities,
start emoties
van de behandeling
dat de
cliënten
en gedrag inbleek
context,
in normale
die deleefomstandigheden
oplossingsgerichte (synoniem:
therapie hadden
‘ecologekregen
en sociaal beter
gical psychologisch
momentary assessment’
– EMA).
functioneerden.
Typisch worden 30-50 vragen tien keer
Lees een
interview
John
Roeden op
per uitgebreid
dag gedurende
eenmet
week
beanthet Kennisnet
in het domein
oplossingsgerichte
woord, telkens
in minder
dan twee
GCt. minuten tijd.’
Waarvoor dient het?
Oplossingsgerichte
interventies bij trauma
‘VoorOCGt
onderzoek
en9zorg,
zowel
De sectie
gaat op
oktober
opvoor
werkbeals voor
interventies
zoek diagnostiek
bij de Opvoedpoli
inmobiele
Amsterdam.
Het thein de broekzak).
De gratis Psymama is:(coach
Oplossingsgerichte
interventies
bij
te©Een
Appmedewerker
en de rapportagemodule
onttrauma.
van de Opvoedpoli
sluiten
dezeofcomplexe
methodiek voor
bespreekt
Signs
Safety (oplossingsgerichte
de klinische praktijk.’
kinderbescherming).
Door middel van film- en
audiofragmenten van Berg en O’Hanlon wordt
Heefthoe
hetjegebruik
consequentieskunt
voorwerken
de
duidelijk
oplossingsgericht
behandelrelatie?
bij trauma’s.
Fredrike Bannink presenteert haar
gezamenlijk
bekijken
van de 2014).
gege- Zij
boek ‘Het
Posttraumatic
Success
(Norton,
de therapeutische
geeft vens
over versterkt
dit onderwerp
een workshoprelatie
op het
(shared decision making) en de betroknajaarscongres.
kenheid
bij de therapie.’ voor alle
Ga naar
verenigingsactiviteiten
informatie.
Geef mij nu je angst
Cognitief gedragstherapeuten Patricia
van Oppen, Willemijn Scholten,
Elsbeth Voorhaar en Len Hillen waren
te zien in het RTL4 programma ‘Geef
mij nu je angst’.
I
rene Moors presenteerde het programma, waarin we kennis hebben gemaakt
met mensen met een dwang- of angststoornis. Met behulp van cognitief
gedragstherapeuten hebben de deelnemers hun problemen aangepakt. De eerste aflevering op dinsdag 28 oktober trok
1,4 miljoen kijkers. Het programma
vormt daarmee een goede pr voor de
cognitieve gedragstherapie.
Patricia: ‘Productiemaatschappij Blue
Circle heeft ons afgelopen zomer benaderd met de vraag of we mee wilden werken aan het programma. Zij maakten al
eerder het programma ‘Levenslang met
dwang?’ Wij vinden dit een mooi programma en waren direct enthousiast. In
de verkennende gesprekken bleek dat wij
veel inspraak kregen bij de selectie van
de cliënten en de inhoud van het programma. We besloten daarom om dit
grote avontuur aan te gaan met ondersteuning van onze organisatie GGZ
inGeest.’
8
Voorbereiding
In aanloop van het programma deed
Blue Circle een oproep voor deelnemers
voor het programma op RTL4 en maakte
vervolgens een selectie uit de vele aanmeldingen. Willemijn: ‘Wij bekeken de
video-opnames van een deel van deze
selectiegesprekken. Als wij de mensen
geschikt achtten, dan nodigden wij ze uit
voor een reguliere intake en werden ze
bij onze polikliniek angst en dwang ingeschreven.’ Patricia en Willemijn hebben
beiden jarenlange ervaring in het behandelen van mensen met angst- en dwangstoornissen, maar weinig ervaring in
kortdurende intensieve thuisbehandeling
en met behandelen op televisie. ‘Het in
korte tijd zo intensief behandelen, ook
met verschillende therapeuten, was voor
ons heel spannend. Een format als dit
programma bestond nog niet, maar we
hebben wel alle afleveringen van Levenslang met dwang? opnieuw bekeken.’
Interventies
Patricia: ‘De belangrijkste interventie die
we hebben toegepast is exposure in vivo
al dan niet gecombineerd indien nodig
met responspreventie. Als het mogelijk
was pasten we daarnaast korte cognitieve interventies toe. We hebben exposure
opdrachten kunnen bedenken en uitvoeren die in de dagelijkse praktijk niet
v.l.n.r. Elsbeth Voorhaar, Len Hillen,
Willemijn Scholten en Patricia van Oppen
mogelijk zijn, zoals stuntvliegen, fietsen
over de Zeelandbrug of de Over Datum
Eetclub bezoeken. We gaven ook altijd
aandacht aan de manier waarop gezinsleden het beste met angst om kunnen
gaan.’ Na het programma zijn ze verder
gegaan met het behandelen van de deelnemers als dat nodig was. ‘Op dit
moment zijn de eerste zeven deelnemers
bij ons nog in therapie. Voor sommigen
is dit een lange reis en als zij behandeling te zijner tijd dichter bij huis willen
hebben dan verwijzen wij ze door.’
Patricia en Willemijn hebben naar hun
idee de deelnemers boven verwachting
>
Nieuw bij de VGCt
Sinds september heeft de VGCt er een
nieuwe sectie bij: de sectie
persoonlijkheidsstoornissen. Het
enthousiaste sectiebestuur bestaat uit
Wies van den Bosch, Leen Dobbelaere,
Remco van der Wijngaart en Guido
Sijbers.
D
e VGCt heeft nu 15 secties rond
stoornissen, therapievormen, doelgroep of werksetting. Zij zorgen voor
kennisuitwisseling door onder meer het
kennisnet te voorzien van informatie en
door het organiseren van studiedagen of
netwerklunches. Sammy Peter, bestuurs-
>
kunnen helpen. Ze hebben intensief
samengewerkt, doordat ze gezamenlijk
het behandelprogramma opzetten en er
veel overdracht tussen hen plaats vond.
Willemijn: ‘Het was bijzonder om dit
project met vier leuke collega’s tot een
goed einde te brengen.’ •
Wat vind jij van het programma?
Discussieer mee op het ledennet >
sectie angststoornissen > berichten.
Je kunt alle afleveringen terugkijken
op www.rtl.nl/geef-mij-nu-je-angst.
lid VGCt: ‘Ik werk veel met cliënten met
een persoonlijkheidsstoornis. Ik miste
een sectie persoonlijkheidsstoornissen,
zeker omdat dialectische gedragstherapie (DGT) en schematherapie (SFT) in
de multidisciplinaire richtlijnen zijn
opgenomen als eerste keuze behandeling voor persoonlijkheidsstoornissen.
Mijn gemis werd ondersteund door verschillende andere leden (ledenenquête)
en het bestuur. Ik heb het vertrouwen
dat deze sectie een waardevolle input
kan leveren voor onze vereniging.’
Guido: ‘Mensen met persoonlijkheidsstoornissen houden vast aan gedrags
patronen die lijden veroorzaken bij
zichzelf en in de relaties met belangrijke
anderen.’ De sectiebestuursleden vinden
het daarom belangrijk dat er speciale
aandacht is voor persoonlijkheidsstoornissen.
‘In deze tijd waar zo veel mogelijk kort
protocollair gewerkt wordt met betrekking tot As-I stoornissen, lijkt mij aandacht voor behandeling voor meer
complexe problematiek van belang,
zeker als in de behandeling verschillende
gedragstherapeutische technieken en
invalshoeken gecombineerd worden,’
vertelt Wies. In het bestuur is de kennis
van twee van de meest evidence based
behandelingen voor persoonlijkheidsstoornissen
vertegenwoordigd: dialectische gedragstherapie en schematherapie. Twee
behandelmodellen waaruit veel gemakkelijk terug te vertalen is naar CGt termen
volgens Remco. Maar hij vult aan dat
leren toepassen, onderwijs krijgen, ook
noodzakelijk is. Leen: ‘Ik wil informatie
verstrekken over DGT en SFT, zodat we
de therapievorm onder therapeuten promoten en cliënten helpen om een doordachte keuze te maken bij de keuze van
hun behandeling.’ En vult Remco aan:
‘We geven ook allemaal les, dus informatie over ontwikkelingen zal ook verstrekt
worden.’ Op 28 januari vindt de officiële
oprichtingsvergadering plaats, waarin de
sectie een voorzitter zal kiezen en de
plannen voor 2015 duidelijker moeten
worden.
Via het ledennet > secties kun je je ook
aanmelden voor de sectie persoonlijkheidsstoornissen. Daar kun je onder
andere aan medeleden vragen stellen,
een discussie starten en een artikel plaatsen. VGCt-lid Cor Visser ging je al voor.
In een e-mail schrijft hij: ‘Bij deze wil ik
het bestuur van de sectie persoonlijkheidsstoornissen van harte geluk wensen
met dit goede initiatief. Zo’n acht jaar
geleden heb ik al een poging gedaan,
maar de tijd was er kennelijk nog niet
rijp voor. Mooi dat het nu wel lukt. Ik
heb me meteen als lid aangemeld.’ •
9
Cognitieve gedrag
stherapie
bij borderline perso
onlijkheidsstoorn
is:
schematherapie en
dialectische
gedragstherapie
Informatie voor men
sen die hun probleem
willen aanpakken
2014-12 bps brochu
re VGCt.indd 1
03-12-14 11:28
Nieuwe brochure
B
ij deze nieuwsbrief ontvang je de
nieuwe brochure ‘Cognitieve
gedragstherapie bij borderline persoonlijkheidsstoornis: schematherapie en dialectische gedragstherapie.’
In de brochure krijgt de cliënt uitleg
over de stoornis en de bewezen
effectieve behandeling met schematherapie en dialectische gedragstherapie. Meer brochures
(€ 0,60 per stuk) kun je bestellen via
het ledennet > ledenservice >
brochures cliënten.
van de voorzitter
Het accreditatieproces
CGt bij middelengebruik en gokken
De accreditatiecommissie beoordeelt aanvragen voor accreditatie van
opleidingsactiviteiten (basis-, vervolgcursus, nascholing en
supervisorencursussen). Sinds november 2011 is Maarten Lange, voorzitter van
de accreditatiecommissie, die bestaat uit 10 leden. In deze nieuwsbrief vertelt hij
over zijn werk.
Op 18 november vond het symposium ‘Cognitieve gedragstherapie bij middelengebruik en
gokken’ plaats. Het symposium werd gehouden
naar aanleiding van het verschijnen van het
gelijknamige handboek onder redactie van
Gerard Schippers, Maarten Smeerdijk en
Maarten Merkx.
Jacobine Geel, voorzitter van GGZ Nederland,
sprak zeer lovende woorden over het boek en de
betekenis ervan – lees van de CGt – voor de
Geestelijke Gezondheidszorg. Jullie voorzitter
was uitgenodigd het eerste exemplaar uit haar
handen in ontvangst te mogen nemen. Duidelijk
is dat het boek geschreven is voor de behandelpraktijk met onder andere een prachtig protocol
voor de behandeling van middelengebruik. In
dat protocol wordt het accent gelegd op zelfcontrole- procedures met zeer gedetailleerde instructies hoe je deze met succes kunt toe passen.
Het boek is een van de initiatieven van de stichting ‘Resultaten scoren’. Een bezoek aan resultatenscoren.nl laat zien hoe groot de betekenis van
de CGt is voor de behandeling van middelengebruik. De site geeft een fraai overzicht van
recent verschenen boeken, protocollen en monografieën over de verslavingszorg. Met als bijzonderheid dat een aantal boeken gratis te
downloaden zijn. Bravo voor de stichting, maar
vooral ook voor ons lid professor Gerard Schippers, een werkelijke motor voor de hoge kwaliteit
van de verslavingszorg in Nederland.
Kees Hoogduin,
voorzitter bestuur VGCt
D
e accreditatie is aangevraagd als een
docent het draaiboek via PE-online
indient. De docent ontwerpt een draaiboek voor een cursus volgens de richtlijnen van het accreditatiereglement. Op
vgct.nl staat een voorbeeld voor een
draaiboek voor de basiscursus en binnenkort komen er ook voorbeelden van
andere cursussen en nascholingsactiviteiten. Maarten: ‘Peter Bouwman, medewerker van het opleidingssecretariaat,
neemt de aanvraag in behandeling. Hij
wijst twee leden van de accreditatiecommissie als beoordelaars aan die onafhankelijk van elkaar tot een oordeel komen.
Als een lid van de commissie zelf docent
is of bij de organisatie werkt die de cursus heeft ontwikkeld, dan is hij of zij
uiteraard geen beoordelaar. Als een
bepaalde cursus door een commissielid
is beoordeeld dan zal hij/zij ook vergelijkbare cursussen gaan beoordelen. De
aanvragen voor nascholing worden veelal
door één commissielid beoordeeld.’
Beoordelingscriterium
Maarten vervolgt: ‘Bij de beoordeling
gebruiken we de accreditatiereglementen
als criterium. Het oordeel heeft drie uit10
Voorzitter Maarten Lange
komsten: goedkeuren zonder overleg
met de rest van de commissie, dan handelt Peter de goedkeuring af; als tweede
uitkomst afkeuren en de derde mogelijkheid is twijfel waarna we in overleg gaan
met de leden van de commissie. In de
laatste twee situaties plaatsen we de
aanvraag op de agenda van de maandelijkse vergadering van de commissie. Bij
afkeuring leggen we onze argumenten in
een brief aan de docent voor. Als de
commissie twijfelt over een cursus en
deze in de vergadering gaat bespreken,
dan kost dat natuurlijk extra tijd. Dat is
>
et registratie- en het accreditatiereglement voor cognitief gedrags
therapeuten en supervisoren zijn
aangepast. In het registratiereglement
zijn alleen tekstuele verbeteringen doorgevoerd. Het accreditatiereglement kent
wel inhoudelijke wijzigingen. De regels
voor de basiscursus zijn nu grotendeels
gelijkgetrokken voor cursussen binnen
>
ook de reden dat we vanaf volgend jaar
weer wat strenger gaan zijn op de termijn voor het indienen. Drie maanden
voor het begin van de cursus moet de
accreditatie aangevraagd zijn, zo is er
genoeg tijd voor beoordeling en even
tuele aanpassingen.
Twijfel?
Twijfel je over de accreditatiemogelijkheden van je cursus? Via PE-online of via
het opleidingssecretariaat kun je altijd
contact met ons opnemen. Of zoek contact met andere docenten die ervaring
hebben met het geven van cursussen.
Wanneer je ideeën hebt over een cursus
die afwijkt van het reglement of als je
nieuwe werkvormen of thema’s wilt
behandelen, dan is het wenselijk om
vooraf contact te zoeken. Wij helpen je
graag verder!’ •
Volop
herregistraties!
en buiten de Gz-opleiding. Ook is in dit
reglement toegevoegd dat de accreditatiecommissie cursussen steekproefs
gewijs mag visiteren.
Kijk voor een overzicht van alle
wijzigingen op vgct.nl > opleiding en
registratie > reglementen, formulieren
en richtlijnen.
N=1
Alleen digitaal
aanleveren
O
m het jou als gedragstherapeut in opleiding makkelijker
te maken, heeft de registratiecommissie besloten dat je je N=1-verslag alleen nog maar digitaal hoeft
in te leveren bij de VGCt. Dit kan
door je verslag toe te voegen aan
je PE-dossier. •
I
n 2010 is de herregistratietermijn van
vijf jaar voor cognitief gedragstherapeuten en supervisoren ingesteld. Dat betekent dat vóór 2015 veel van onze leden
hun herregistratie moeten aanvragen. De
registratiecommissie ziet dat het aantal
aanvragen voor herregistratie de laatste
maanden flink is toegenomen. Het is
goed om te merken dat leden bezig zijn
met nascholing om zo hun vaardigheden
en kennis op peil te houden. Geldt deze
herregistratietermijn ook voor jou en heb
je je dossier nog niet via PE-online aangemeld? Kijk dan snel op vgct.nl >
opleiding en registratie > reglementen,
formulieren en richtlijnen > PE-online. •
Vernieuwd CGW-reglement
H
et Reglement Registratie en Opleiding Cognitief Gedragstherapeutisch
Werkers VGCt® is verduidelijkt en opgedeeld in een registratiereglement
en een accreditatiereglement. Qua vorm komen de reglementen voor cognitief
gedragstherapeutisch werkers nu overeen met die van de cognitief gedragstherapeuten en supervisoren. Alles wat je als CGW-er moet weten over registratie
en herregistratie staat in het registratiereglement. Alles wat je als opleider
moet weten voor het geven van cursussen en het verkrijgen van accreditatie
staat in het accreditatiereglement. Dit is ook interessant voor toekomstige
leden die willen weten wat ze gaan leren in de basiscursus. •
11
opleidingsnieuws • oc
Wat Wijzigingen reglementen voor
CGt-ers en supervisoren
verandert er
H
allemaal per
1 januari
2015?
Colofon
Deze nieuwsbrief is een uitgave van
de Vereniging voor Gedragstherapie
en Cognitieve therapie en verschijnt
vier keer per jaar.
Overname en vermenigvuldiging van
artikelen is niet toegestaan zonder
voorafgaande schriftelijke
toestemming van de VGCt.
T 030 254 30 54
E [email protected]
W vgct.nl
LinkedIn: VGCt
Twitter: @VGCtwit
You Tube: VGCtube
Depressie bij
verstandelijk beperkten
Het bestuur van de sectie CGt voor mensen met een
verstandelijke beperking staat op het punt om uitgebreid
te worden.
Call for papers
I
J
udith Westra: ‘Het sectiebestuur heeft Ylona Brooymans
en Ragna Plomp als nieuwe sectiebestuursleden verwelkomd. Zij zijn ter goedkeuring voorgedragen aan het bestuur
van de VGCt.’ Voor het opstellen van behandelrichtlijnen
voor depressie bij verstandelijk beperkten is het sectiebestuur op zoek naar leden die hiermee ervaring hebben. Wil je
hieraan meewerken? Meld je dan aan bij sectiecoördinator
Esther Oomen via [email protected]. •
n 2015 staat het najaarscongres in
het teken van de positieve kant van
de mens. In plaats van ons te richten
op negatieve emoties, zoals angst en
depressie, keren we de focus om en
richten we ons volledig op positieve
emoties en gedrag in alle soorten en
maten.
De Commissie Najaarscongres VGCt is
op zoek naar bijdragen binnen dit thema. Maar ook bijdragen die niet direct
aansluiten zijn van harte welkom. Bij
deze nieuwsbrief vind je een flyer met
meer informatie. •
Deadlines diginieuws
22 december 2014, 19 januari,
9 februari, 9 maart 2015
Deadlines nieuwsbrief 2015
2 februari, 13 april, 31 augustus, 23
november
E-health
Redactie: Renée de Roon, Lena Weber
Aan dit nummer werkten mee:
Fredrike Bannink, Nelleke van de Bilt,
Wies van den Bosch, Leen Dobbe
laere, Frans Joris Esmeijer, Kees
Hoogduin, Hubert van der Kleij,
Ernestine de Koff, Elly Laarhoven,
Maarten Lange, Hanneke van der
Lende, Jannie Lockefeer, Sacha
Lucassen, Patricia van Oppen,
MarieOdiel van Rhijn, Bart Vemer,
Margreet Visser, Berber van der
Vleugel, Marinus van de Weerd,
Judith Westra, Reinout Wiers, Marc
Woltering, Laura Woppenkamp - van
der Weg, Willemijn Scholten,
Guido Sijbers.
Agenda 2015 Beter worden in je vak
Vrijdag 20 maart
tisch
Congres cognitief gedragstherapeu
werkers
ht:
Vertrouwen, optimisme en veerkrac
e
itiev
positieve interventies in de cogn
gedragstherapie
Woensdag 8 april
Onderlinge toetsing supervisoren
12
Vrijdag 10 april
Voorjaarsworkshops
Nieuwe loten aan de stam
11-13 november
VGCt Najaarscongres
Shiny happy people - Van onbeheers
tot
bare hunkering en zelfverheerlijking
ht.
krac
gezond optimisme en veer
De sectie kinder- en jeugdgedragstherapie wil in
2015 verder met het organiseren van gratis studiemiddagen, zodat iedereen gevoed blijft vanuit nieuwe ontwikkelingen in het werkveld. De eerste
interessante studiemiddag op het E-lab van de GGzE
staat al op de agenda. Frans Joris Esmeijer: ‘Op 24
februari zal Sonja van Heumen namens de sectie in
Eindhoven een middag organiseren over E-health.
Hoe kunnen we dit in gaan zetten binnen onze therapiecontacten? Tegen welke beperkingen lopen we
dan aan? Wat is nodig om ervoor te zorgen dat het
daadwerkelijk iets toevoegt en niet enkel een leuke
afwisseling betreft? We kijken uit naar je komst.’ •

Download Report