Afgiftekantoor Gent X // Erkenningsnummer: P508750 // bpost PB- PP B- 12633 BELGIE(N) - BELGIQUE Troonstraat 125 1050 Brussel GRATIS! zwanger! maandblad 2014 jaargang 32 ontwikkeling inhoud Dagboek Jenne4 Zwanger! ouderschap Groeit daar een baby? Rond en gezond… Opvang gezocht Niet meer piep Jonge mama’s In minder blijde verwachting? Je krijgt er een broertje? Het zijn er… twee! We bieden je graag dit zwangerschapsnummer aan, het eerste in een reeks van maar liefst twintig ‘Brieven aan Jonge Ouders’. In dit nummer krijg je een duidelijk antwoord op de vragen die ongetwijfeld door je hoofd spoken. We hebben het onder andere over emoties en consultaties, opvang, onderzoeken en ongemakken, puffen en bevallen, maar ook over vreugde, verdriet, rechten en plichten. Na de geboorte krijg je van ons elke maand zo’n mooi magazine in je brievenbus, met heel wat leuk leesvoer over de ontwikkeling van je baby. Zo volgen wij samen met jou je kindje op de voet. Elders in dit nummer lees je hoe je de ‘Brieven aan Jonge Ouders’ gratis kunt ontvangen. Dit aanbod geldt trouwens niet alleen bij de komst van een eerste baby, maar ook bij alle volgende geboortes én bij de adoptie van een kindje. 6 10 12 14 15 22 24 39 gezondheid Heel wat hulp voorhanden 16 Check!18 Prenatale diagnostiek 20 Ongemakjes26 gezonde voeding Bordje gezond Baby aan de borst Baby aan de fles 28 30 32 bevalling en geboorte Waar bevallen? 33 De fasen van de bevalling 34 Keizersnede35 Omgaan met pijn 38 “Is alles oké?” 40 Mama’s kraamtijd 42 Het kan misgaan 43 Proficiat! En welkom bij de Gezinsbond, de grootste gezinsbeweging van Vlaanderen. De Gezinsbond doet natuurlijk meer dan enkel ongelooflijk boeiende bladen schrijven. Zo’n 275000 gezinnen zijn lid van onze organisatie, verspreid over 1100 afdelingen in Vlaanderen en Brussel. Wij willen gezinnen zo veel mogelijk samenbrengen en nodigen (jonge) ouders uit op gezellige en interessante ontmoetingen, waarbij het zowel over opvoeding als over cultuur en consumentenzaken kan gaan. In ons aanbod zitten ook sport ieve activiteiten voor het hele gezin, knappe kortingen bij heel wat plaatselijke handelaars, reductiekaarten voor het openbaar vervoer, een handige kinderoppasd ienst, een sociaal-juridische dienst, het tijdschrift BOTsing (voor ouders met tieners), het Won ingfonds, Gezinsvakantie-Familiatours, en nog heel wat meer voordelen waardoor je lidkaart extra waarde krijgt. Daarnaast blijft de Gezinsbond dagelijks ijveren voor een gezins- en kindvriendelijke samenleving: we spelen in op de actualiteit in Vlaanderen, België en Europa, werken voorstellen uit en nemen standpunten in over ouderschap, kinderbijslag, onderwijs, mobiliteit, wonen… en nog zoveel meer. Als je nog nooit lid was, kun je na de geboorte van je baby gratis aansluiten bij de Gezinsbond. Dan ontvang je behalve de reeks ‘Brieven aan Jonge Ouders’ ook het tweewekelijkse ledenblad ‘De Bond’ én kun je genieten van alle voordelen. Surf voor meer info eens langs op www.gezinsbond.be. We wensen je een zalige zwangerschap, een vlotte bevalling, een wolk van een baby en een fantastisch mooi gezinsleven! De redactie PS: Al je persoonlijke opmerkingen, aanvullingen en verhalen zijn heel erg welkom op [email protected] of op onze Facebook-fanpagina. verzorging De babyuitzet 45 eigen kweek Babyfoto’s 50 Informatief Waar heb ik recht op? 51 3 rubriektitel dagboek Jenne De tweede pogin g voelt anders aan . Alsof we een schild rondom ons hebben opgetrokken . We koesteren minder verwachtin gen en weten nu dat het even goed niet kan lukken . De routin e is ons intussen bekend. De rush naar het ziekenhuis om daar die mogelijk levensveranderende momenten te beleven . En dan de onzekere twee weken nadien . Je zit nog maar n et knus in je mama’s buik en toch is er al zoveel liefde voor jou. Misschien omdat jij al veel lan ger een deel van me bent? Toen ik tien was en voor het eerst mijn nichtje in mijn armen hield, wist ik meteen wat ik later wilde worden: mama. Die kinderwens groeide met de jaren uit tot een onuitputtelijk enthousiasme over alles wat met kinderen te maken had. Toen ik Anke ontmoette, maakte ik mijn verlangen naar jou voor het eerst concreet. Ik schotelde haar onmiddellijk (als in: tijdens de eerste week van onze kennismakin g) mijn 101-vragenlijst voor, waaruit onze gezamenlijke kinderwens bleek. Het toeval wilde zelfs dat wij alvast één favoriete babynaam gemeen hadden . Ik wist genoeg, Anke was duidelijk de vrouw van mijn leven . Al val ik dus graag met de deur in huis, toch hebben jouw mama en ik eerst een paar jaar de tijd genomen om elkaar te leren kenn en , samen van het leven te proeven , een thuis op te bouwen en … de taakverdelin g te organiseren . Het huwelijksaanzoek, dat was Ankes karwei, en het startsein voor jou? Dat was het mijn e. Stapje dichter Ik nam m’n tijd. Tot ik op een mooie dag een zeer kort - gesprek had met een vriendin . Zij had samen met haar echtgenote via kunstmatige inseminatie een kindje gekregen . Op die manier zouden wij het ook gaan doen . Van zodra ze me toevertrouwde dat zo’n ondern emin g best lan g kon duren , heb ik onze babbel afgerond en ben ik kinderschoentjes gaan kopen . Jouw mama en ik hadden immers afgesproken dat schoentjes het startsein zouden zijn en … ik was er klaar voor. Wat zeg ik? We moesten al begonn en zijn! Gelukkig was Anke het daarmee eens. Januari 2011, ons grote avontuur begint. Eerst moeten we drie keer op gesprek in het ziekenhuis. Bij het eerste gesprek in het ziekenhuis krijgen we als lesbisch koppel een heel erg uitgebreide vragenlijst. Pas tijdens het derde gesprek krijgen we te horen dat we in aanmerkin g komen . We mogen! De rest van de dag is de kamerbrede glimlach niet meer van mijn gezicht te krijgen . We voelen ons verliefder dan ooit en jij… komt weer een stapje dichterbij. Cold feet En dan is het zover. Bij de zesde pogin g is het raak. Anke is zwan ger. Anke is ook… een ander mens geworden . De ooit zo vredelievende vrouw die geen vlieg kwaad zou doen en die mij altijd met liefkozin gen overlaadt, transformeert bijwijlen in een nukkige vreemde voor me. Ik weet gelukkig dat hormon en vreemde din gen met je kunn en doen en dat er veel verandert in het lichaam van Anke. Bovendien kan ik mijn geluk niet op want jij wordt bijna tastbaar. Ik vertel aan iedereen die het horen wil dat we zwan ger zijn . De twee weken die op onze eerste pogin g volgen zijn moordend. Ik vraag voortdurend aan Anke of ze al iets voelt en onze fantasie slaat op hol . Stel je voor dat we binn en n egen maanden met jou, een echt baby’tje, op onze arm zitten! De test aan het einde van die twee weken is ontnuchterend n egatief. We zijn er allebei niet goed van . Onbewust gin gen we er van uit dat Anke erg vruchtbaar zou zijn en hadden we verwacht dat het van de eerste keer zou lukken . Dat zou ons de volgende keer niet overkomen . Vijf weken later breken Anke haar regels in volle hevigheid door. Tijdens een doktersbezoek bevestigen de bloedwaarden onze vermoedens. Het is de avond van mijn verjaardag en we hebben een etentje gepland. We rijden stil en murw naar huis. In de zetel kruipen we dicht tegen elkaar 4 dagboek aan en huilen aan een stuk door. Ik stuur sms’ jes naar iedereen die mee uit eten gaat om te zeggen hoe de vork in de steel zit en vraag om het er vooral niet over te hebben . Het wordt ondanks alles nog een fijn e avond, maar het weekend dat volgt is een diep dal in ons avontuur, op weg naar jou. gen je eerste warme huis te verlaten . Op dag acht, vrijdagochtend, word je dan toch maar in geleid en worden de vliezen handmatig gebroken . Na een uur keiharde persweeën met als resultaat nog maar één centimeter openin g, is het deze keer Anke die de handdoek gooit. Aan dit tempo zulke weeën opvan gen is niet vol te houden , dus krijgt jouw mama een epidurale en nu is het wachten . En wachten … We geven echter niet op en gaan door met het programma. We mogen nog drie keer. Anke is onverstoorbaar. Voor mij gaat het even wat te sn el , ik weet het allemaal niet meer. Ik begin plots aan alles te twijfelen en het lijkt of ik opnieuw moet wenn en aan het hele idee van moederschap. Het doet me denken aan cold feet, de paniek die tijdelijk kan toeslaan op de vooravond van je trouwdag. Ik denk dat de lan ge weg met een constante slin gerbewegin g tussen hoop en teleurstellin g, en als klap op de vuurpijl de miskraam , hun tol beginn en te eisen . Het is vrijdagavond en je bent er nog steeds niet. Er zit niets anders op dan een keizersn ede. Anke is er helemaal klaar voor want ze heeft het gehad met werkloos zitten wachten , ze wil jou eindelijk ontmoeten . Ik daarentegen voel al het bloed uit mijn hoofd wegtrekken en probeer me te vermann en . Je zal mij nog leren kenn en , maar jouw mams zit liever niet op de eerste rij als het over bloed gaat. Gelukkig houden de dokter en het verplegend person eel hier rekenin g mee en installeren ze mij in het operatiekwartier aan het hoofd van mama achter een doek die haar buik afschermt. Klein wonder Het goede nieuws over jou komt dus geen dag te vroeg! Deze keer wachten we wat lan ger om de mensen op de hoogte te bren gen . Alleen intimi mogen het weten . Na de echo. Mama en mams En dan , le moment suprême… de gynaecoloog haalt jou uit mama’s buik en … jij hebt een paarse kleur. Je weent wel , gelukkig. Maar je ziet paars! Is dat wel gezond? Ik wil het vragen maar er komt geen geluid uit mijn mond. Het lijkt of ik ook wat van de verdovin g van Anke heb gekregen , maar dan in mijn hoofd. Gelukkig spoort de vroedvrouw mij aan om met jou mee naar de onderzoekstafel te gaan waar ze je zullen wegen en meten . Pas wann eer ze mij letterlijk zegt: “Alles is in orde,” begin ik weer te ontdooien . Als ze jou oppakt besef ik plots dat ik dat wil doen en vanaf dat moment ben ik, jouw mams helemaal terug! Ik bren g je naar mama. Ze weent want ze heeft zo lan g naar je uitgekeken . “Dag Jenn e, mama is hier, wat heb je dat goed gedaan zeg.” “En weet je wat,” zeg ik euforisch , “ze heeft mijn grote handen en voeten , perfect om later samen basketbal te spelen!” Om de zenuwen geen vrij spel te gunn en , praten je mama en ik honderduit onderweg naar de eerste echo. Maar hoe meer we het ziekenhuis naderen , hoe zwijgzamer we worden . Tot hiertoe gin g alles goed, in tegenstellin g tot vorige keer. Maar je weet nooit. Misschien toch nog even dat schild optrekken? Tot we meer weten . En dan … zie ik je voor het eerst. Weet je, als er nog een flard van twijfel was achtergebleven , dan is die op slag verdwen en nu ik je op dat schermpje meemaak. Ik zie hoe hard jij je best doet om te groeien , je hartje klopt zo lief en dapper. Ik weet het nu wel zeker, het enige wat vanaf nu telt ben jij, ons klein e wonder. Het is kerstvakantie. De laatste met ons tweetjes. De gynaecoloog bevestigt Ankes vermoedens dat je al goed in gedaald bent en we verwachten dat je op tijd of misschien zelfs iets vroeger op het appèl zult verschijn en . Maar Kerstmis is gevierd, cadeaus werden uitgepakt, de kerstboom is allan g weer opgeruimd en jij… zit nog steeds in mama’s buik. Op 10 januari hadden we een afspraak met jou, mevrouwtje! Dat is de datum dat je was uitgerekend, maar je hebt er nog niet veel zin in . Het is goed toeven in hotel mama. Terwijl ze mama’s buik weer n etjes dichtnaaien , mag ik met jou naar de kamer. Je slaapt en zuigt op je wijsvin ger, n et zoals Anke dat als baby deed. Ik kijk alsmaar naar je slapende gezichtje en voel regelmatig eens of je nog ademt want… wat doe je dat stil! Een magisch uur gaat voorbij. Dan rijden ze het bed met Anke binn en . Ze heeft veel gehuild, zie ik en de tran en blijven nog steeds komen . Ontladin g. Vermoeidheid. Geluk. Ze straalt ervan , n et als ik. Eindelijk zijn we samen , wij drieën . Hou ons nu maar eens tegen . Toch hou je ons in spannin g want tijdens de zeven zenuwslopende dagen die erop volgen zorg je voor overtuigende harde buiken en stuur je ons een keer met onze noodkoffer tevergeefs naar het ziekenhuis. Eens Anke aan de monitor han gt, gooi je na een twintigtal minuten de handdoek in de rin g. Het wordt nog een karwei om je te overtui- Chloé 5 rubriektitel ouderschap Groeit daar een baby? Papa’s Hoe graag jullie deze zwangerschap ook willen beleven als koppel, er blijft één fundamenteel verschil: de baby leeft in mama’s buik. De toekomstige vader voelt zich niet minder fit dan anders en zijn leven blijft min of meer zijn gewone gangetje gaan. Toch maakt hij zich wel eens zorgen om zijn vrouw. Af en toe herkent hij haar nog nauwelijks. Ze heeft er bijvoorbeeld nooit een punt van gemaakt dat hij ‘s avonds ging sporten, maar nu heeft ze liever dat hij thuisblijft. Hij had wellicht niet gedacht dat hun relatie zo snel zou vera nderen. Eén van de langste minuten uit je leven, het moment dat je wacht op de uitslag van de zwangerschapstest, is voorbij. Twee streepjes! Wat je al vermoedde, blijkt waar: jullie verwachten een kind. Emoties Wat er dan door je heen gaat, is moeilijk te b eschrijven. Misschien denk je uit je huid te barsten van geluk en wil je het heerlijke nieuws van de daken schreeuwen. Of misschien raak je wat in paniek: je wil helemaal geen kind, of nu toch niet, of niet meer. Sommigen zijn wat verbaasd over hun eigen gevoelens: ze wilden zó graag een kind, maar nu het er écht aankomt, voelen ze zich wat overdonderd. Da’s heel normaal. en reacties Wat je nu ook denkt of voelt, mogelijk verwacht je van je partner ongeveer gelijkaardige gevoelens. Wellicht zijn jullie meteen in de zevende hemel en wordt het een onvergetelijke dag, waarop je je heel intens met je partner verbonden voelt. Andere partners blijven dan weer teleurstellend nuchter bij het Grote Nieuws. Ze denken bijvoorbeeld meteen aan de vakantie die moet worden geannuleerd. Of vinden het beter om nog wat te wachten met het blijde nieuws, want je weet maar nooit... De ene heeft nu eenmaal wat meer tijd nodig om het nieuws te verwerken dan de andere. De H van hormonen Als de eerste emoties wat verwerkt zijn, begint het wennen aan dat nieuwe leven in mama’s buik. Die eerste maanden van blijde verwacht ing zijn behoorlijk overweldigend en voor nogal wat jonge ouders niet echt wat ze ervan gedacht hadden. Voor de toekomstige mama kunnen de eerste maanden lichamelijk minder plezier ig aanvoelen. Haar hormonen huishouding ligt flink overhoop en dat laat zich duidelijk voelen. Typische zwangerschapskwaalt jes kunnen het ver velend gevolg zijn: (ochtend)misselijkheid, braakneigingen, extreme vermoeid heid… Ook mentaal kunnen mama’s wat uit hun evenw icht raken. Misschien zijn ze prikkelbaar of overgevoelig en slaat hun stemming snel om. 6 ouderschap Veel vaders zijn even trots op dat buikje en vinden het zelfs aant rekkelijk. Al kan je dat natuurlijk niet veralgemenen. Je baby laat zich nu ook voelen. Het is niet meer ‘iets’ of ‘een vruchtje’, maar jouw baby. Vaak krijgt die al een naam, een echte of een troetelnaampje. Praten Wellicht hoop je als aanstaande mama dat je partner zich spontaan ontpopt tot een bezorgde toekomstige vader. En er zijn natuurlijk heel wat mannen die hun zwangere vrouw spontaan in de watten leggen, maar je kan er niet zomaar van uitgaan dat er bij jou thuis ook zo’n exemplaar rondloopt. Het komt er vooral op aan om duidelijk te maken hoe jij je voelt en wat je verwacht. Communiceren dus: laat hem weten dat je je uitgeput voelt. Vráág hem om die zware wasmand naar boven te dragen, in plaats van ze gewoon onderaan de trap te zetten in de hoop dat hij ze mee naar boven neemt. Vráág hem of hij de oudste in bad wil doen, omdat jij moe bent. En laat hem merken dat zijn hulp geapprecieerd wordt. Dat is veel eerlijker en efficiënter dan zuchtend en steunend alles zelf te blijven doen en hem daarna te verwijten dat hij je nooit eens spontaan helpt. Op de rem! Als mama word je fysiek verplicht om je aan te passen. Je drukke leventje komt vanzelf in een lagere versnelling door vermoeidheid of een bolle buik die in de weg komt te zitten. Sommige activiteiten lukken gewoon niet meer. Vaders ondervinden die lichamelijke beperking niet. Zij moeten dus zélf op de rem trappen. Probeer ook als papa nu al even stil te staan bij de verander ingen die je baby gaat veroorzaken, wil je er niet door overspoeld raken eens het zover is. Even praktisch In deze periode beginnen de meeste ouders ook aan de uitzet te denken en plannen te maken voor de babykamer. Misschien is de ene partner hierin een stuk nuchterder dan de andere. De ene let eerder op schattige details (hetzelfde leuke motiefje op behang en wiegje) en denkt na over de beste plaats voor het wiegje en de kleerkast. De andere telt uit hoeveel dat allemaal gaat kosten. En als jullie samen een kinderwagen kiezen, wie let dan op de bekleding en wie op de veiligheidsvoorschriften, en wie meet hoeveel plaats dat ding inneemt en of het wel in de auto en in de lift kan? Buikje rond Na die eerste maanden beginnen de meeste toekomstige mama’s zich wat beter te voelen. De misselijkheid verdwijnt en ze krijgen weer smaak en trek in eten. Die eindeloze vermoeidheid gaat over en veel vrouwen hebben zelfs meer energie en werklust dan voor hun zwangerschap. Er breekt nu een heerlijke periode aan, waarin je volop kan genieten van je zwangerschap. Die wordt al duidelijk zichtbaar. Je kijkt uit naar dat moment: eindelijk met je buikje kunnen pronken. Ook voor papa krijgt de baby nu echt vorm. 8 ouderschap Praten (bis) Natuurlijk stelt iedere toekomstige ouder zich ook vragen. Zal alles goed gaan? Zal onze baby wel gezond zijn? Kunnen werk en gezin gecombineerd worden? Het is heel normaal dat elk zijn bezorgdheden heeft. Daarom kan je die best uitspreken tegenover elkaar en tegelijk ook luisteren. Sommige aanstaande ouders houden hun onzekerheid liever voor zich. Ze willen hun partner niet belasten door erover te praten. Maar zo kom je alleen te staan met al die zorgen, en dat is niet de bedoeling. De ‘zware’ maanden In de laatste maanden van de zwangerschap groeit de baby snel en krijgt hij minder bewegingsruimte in de baarmoeder. Hij zit af en toe aardig in de weg. Lichamelijk zijn dit letterlijk en figuurlijk ‘zware’ maanden. Die omvangrijke buik bemoeilijkt het dagelijks leven. Daardoor voelt mama zich weer vaker moe. Ze moet het nu kalmer aan doen, en meer rusten. Emotioneel bereidt ze zich voor op de komst van de baby. Veel vrouwen zijn nu meer in zichzelf gekeerd en tonen min der belangstelling voor wat er om hen heen gebeurt. Papa’s krijgen daardoor soms het gevoel dat ze wat buitengesloten worden. Nochtans zijn ze nu meer dan ooit nodig om prakti sche zaken te regelen en de boel draaiende te houden. Zo kunnen mama’s en papa’s zich volledig concentreren op het grote wonder dat te gebeuren staat. Meer lezen? >>DE GRIENT DREUX Anja, Zwanger, het nieuwe handboek over de zwangerschap en bevalling, Utrecht, Het Spectrum, 2011, € 34,99 (ISBN 9789049106355). In dit erg praktische boek kun je alles lezen over je zwangerschap: van de periode nog voor de bevruchting tot en met de bevalling en de kraamtijd. >>VANSINA, Benedicte, Mee zwanger, vaders zwangerschap, Antwerpen, Garant, 2007, 201 blz., € 19,90 (ISBN 9789085750123). Een interactief en persoonlijk zwangerschapsboek voor papa’s in spe. >>SMULDERS, Beatrijs, Veilig Bevallen, Utrecht, Cosmos, 2010, 246 blz. € 24,95 (ISBN 9789021549613). ouderschap Rond en gezond Nu je in verwachting bent, pas je je levenswijze best wat aan. Gezond leven wordt nu echt een must omdat je verantwoordelijkbent voor een teer wezentje, dat uitsluitend op jou is aangewezen voor zijn groei en ontwikkeling. Rust Het is heel normaal dat je nu extra slaap en rust nodig hebt. Als je die natuurlijke behoefte volgt, dan blijf je de nodige energie behouden. Als het kan, ga dan eventueel op zoek naar hulp in het huishouden. Zo’n hulp is niet gratis, maar bij het bepalen van je bijdrage wordt wel reken ing gehouden met de sociale en financiële draagkracht van het gezin. .. Cafe i ne Let op met cafëine en andere opwekkende stoffen. Als je overdreven veel cafeïnehoudende dranken (zoals koffie, zwarte thee, cola, …) drinkt, ontstaat er een verhoogd risico op miskraam. Er zitten niet alleen te veel opwekkende stoffen in, ze bevatten ook fosfaten en die hebben dan weer een negatief effect op de opname van ijzer: een stof die de foetus nodig heeft om bloed aan te maken. Best beperken dus tot twee à drie koppen of glazen per dag. Energiedrankjes zijn sterk af te raden; dan ontstaat er een aanzienlijk risico op het krijgen van een miskraam. We hoeven je ook niet te vertellen dat het gebruik van allerlei soorten en vormen van drugs not done is als je zwanger bent. Die kunnen o.a. vroeggeboorte, groeiachterstand en verslaving - ook bij de baby - veroorzaken. Voor meer info: T. 078 15 10 20, www.druglijn.be Medicijnen Bespreek het gebruik van medicatie altijd met je arts of vroedvrouw, zelfs als je nog niet zeker weet of je wel in verwachting bent. Ook homeopathische of natuurlijke medicijnen zijn niet altijd onschuldig. Zo bestaan er bijvoorbeeld kruiden(thees) die weeën opwekken. Een overdosis vitamine A kan heel schadelijk zijn voor de foetus! Tandverzorging De hormonenhuishouding van je lichaam verandert tijdens de zwangerschap. Daardoor wordt je tandvlees extra gevoelig voor ontstek ingen en gaat ook sneller bloeden, vooral tijdens het poetsen. Daarom durven sommigen een poetsbeurt wel eens te ‘vergeten’. Gevolg: de ontstek ing en het bloeden worden alleen maar erger en er ontstaan gaatjes. Daarom ook is het verstandig om, bij voorkeur in het tweede trimester, je gebit te laten controleren. Vertel de tandarts wel dat je zwanger bent: bepaalde behandelingen kunnen dan beter uitgesteld worden tot na de bevalling. Alcohol en drugs De moederkoek is hét doorgeefluik voor allerlei (voedings) stoffen tussen moeder en kind. Ook alcohol en andere genotsmiddelen bereiken je baby dus via deze weg. De lever van de foetus kan alcohol nog niet afbreken, zodat die rechtstreeks op de hersenen inwerkt. Wat voor jou maar een kleine hoeveelheid lijkt, kan voor je baby al snel te veel worden. Daarom wordt gepleit voor een nultolerantie i.v.m. alcohol tijdens de zwangerschap. Sport en beweging Wie regelmatig sport, mag daar tijdens de eerste maanden van de zwangerschap gewoon mee doorgaan, tenzij je arts of vroedv rouw daar anders over beslist. Het is wel oppassen geblazen bij contactsporten (bv. judo, handbal, basketbal). Die laat je beter achterwege. Je kan (zelfs tot je laatste maand) wel blijven zwemmen, fietsen en wandelen, dus blijven bewegen, zonder je lichaam te veel te belasten. Heerlijk ontspannend! 10 Ouderschap kans op trombose, daarom worden extra maat-regelen aangeraden, zoals steunkousen, voldoende drinken, regelmatig opstaan en een wandelingetje maken. Klikvast Uit ongevallenstudies blijkt dat het - zelfs voor zwangere vrouwen - veiliger is de autogordel wel te dragen. Leid de riem dan wel onder en naast je buik en niet erop. Toekomstige moeders worden dus niet meer vrijgesteld van gordelplicht door een gewoon zwangerschapsattest. Enkel het Ministerie van Mobiliteit kan nog een vrijstellingskaart leveren bij gewichtige medische indicaties. Bij elke reis die je plant is het trouwens verstandig om rekening te houden met de medische voorzieningen in het land van bestemming. Zon & sauna De meeste baby’s in de buik zijn niet echt dol op zonlicht. Als je toch wil zonnen, kies dan voor de ochtend- of de late namiddagzon en draag een wit T-shirt dat licht en warmte dempt. Donkere vlekken in je gezicht - het zogenaamde ‘zwangerschapsmasker’ - kunnen verergeren door de zon. In dat geval gebruik je best een zonnebrandolie die PABA (para-aminobenzoëzuur) bevat. Het beste is nog: gewoon niet in de volle zon komen. Reizen Reizen kan, op voorwaarde dat het niet te belastend wordt. Urenlang autorijden bijvoorbeeld is wél vermoeiend. Wie een lange autorit maakt, stopt dus om de twee uren zodat iedereen de benen even kan strekken. Tot de zesde maand van je zwangerschap kan je probleemloos het vliegtuig nemen. Daarna wordt het afgeraden. Som mige luchtvaartmaatschappijen vragen overigens een bewijs dat je maximaal 34 weken zwanger bent, precies omdat men het risico daarna te groot vindt. Bij lange vluchten stijgt de Ook een te hoge lichaamstemperatuur, denk maar aan de sauna, is schadelijk tijdens de zwangerschap. Stop allebei met roken HELP - Voor een rookvrije zwangerschap Een federaal rookbestrijdingsplan biedt - onder bepaalde voorwaarden - rookstophulp aan rokende partners: een reeks van acht consultaties bij een erkend tabacoloog, na doorverwijzing door een gynaecoloog, huisarts of andere gezondheidsprofessional. Die sessies worden aan beide partners terugbetaald, en er is een (gedeeltelijke) tegemoetkoming voor de medische behandelingskosten van de partner. Wil je meer weten? Neem een kijkje op www. tabakstop.be of bel de Tabakstop Lijn op T. 0800 111 00. Ook www.rookvrijezwangerschap.be bevat heel wat interessante info. Wat zijn de risico’s? >>Roken veroorzaakt een aanzienlijk verhoogd risico op miskraam en vroeggeboorte. >>Kinderen van moeders die meer dan 10 sigaretten per dag roken zijn gemiddeld 200 gram lichter, 1 cm kleiner, en hebben 3 tot 5 maanden intellectuele achterstand. Baby’s van rokende moeders zijn dus niet alleen kleiner, ze zijn ook minder sterk, hebben minder weerstand tegen infecties en andere schadelijke invloeden en zouden het moeilijker hebben om zich aan te passen aan het leven buiten de baarmoeder. >>Wetenschappelijk onderzoek laat vermoeden dat kinde ren van rokende moeders een verhoogd risico lopen om op volwassen leeftijd kanker te ontw ikkelen. Men heeft immers vastgesteld dat kankerverwekkende stoffen doorheen de moederkoek dringen. >>Ook toekomstige vaders stoppen best met roken. Eens de baby geboren is, heeft hij alle baat bij een rookvrije omgev ing. Passief roken verhoogt immers de kans op wiegendood bij een baby. Dat gevaar wordt nog groter als de ouders roken in de kamer waar de baby slaapt. Het gevaar voor wiegendood is niet enkel verbonden met het rookgedrag van de moeder, maar ook met dat van de vader! een mama vertelt Ik ben begonnen met roken toen ik zestien was. Op een doorsnee dag rook ik makkelijk een volledig pakje. Ik ben intussen achtentwintig en heb ettelijke pogingen achter de rug om ermee te stoppen, maar zonder blijvend resultaat. En nu ben ik zes maand zwanger. Het is geen geplande zwangerschap, maar mijn lief en ik zijn er wel ontzettend blij mee. Toen ik het tweede streepje op de test zag verschijnen, heb ik er nog één gerookt en daarna geen enkele meer. Moeilijk? Op sommige momenten is het ontzéttend moeilijk! Maar dan denk ik heel hard aan het baby’tje in mijn buik en kijk ik naar de beelden van de echografie, en zo hou ik het toch vol. Toch zeker nog drie maanden, en daarna zien we wel… “ ” 11 opvang Gezocht: opvang passing op de website van Kind en Gezin. Geleidelijk aan zal de Kinderopvangzoeker overal in Vlaanderen actief worden. Ook als je inkomensafhankelijke opvang wil gebruiken, moet je op www.kindengezin.be je prijs berekenen en aan de opvang overhandigen als bewijs. Lukt het niet om dit via internet te regelen, dan kan je terecht via de Kind-en-Gezinlijn, elke werkdag van 8 tot 20 u op het nummer 078 150 100. Ook bij de opvang zelf kan je terecht voor hulp. Wist je trouwens dat je als ouder zelf een opvanginitiatief kan starten? Iets voor jou? Neem dan zeker een kijkje op www.oudercreches.be Misschien komt deze vraag voor jou nog wat te vroeg, maar… wat als je terug aan de slag gaat? Waarschijnlijk zal je je baby dan toevertrouwen aan een opvang. Zelfs al plannen jij of je partner om na de geboorte nog een hele tijd thuis te blijven, de zoektocht naar opvang start je best al tijdens je zwangerschap. Reken gemiddeld op een wachttijd van een jaar tot anderhalf jaar voor de opvang kan starten. Tips Wie je kindje opvangt, speelt een betekenisvolle rol in zijn prille leventje. Daarom is het zo belangrijk dat jij je goed voelt bij de opvang die je kiest. Zijn er meer mogelijkheden? Bezoek ze dan allemaal - tijdens de openingsuren - en vergelijk: Groepsopvang of gezinsopvang? De juiste opvang kiezen is en blijft een persoonlijke zaak. Iedere ouder heeft zijn eigen voorkeur. De ene zoekt een fijn familielid, de andere heeft het meer voor een oerdegelijke gezinsopvang (onthaalouder) of een kleurige groepsopvang (kinderdagverblijf). Natuurlijk is ook elke baby anders en legt elke opvang zijn eigen accenten.Het is aan jou als ouder om uit te zoeken wat de beste oplossing is voor je kind en je gezinssituatie. Geraak je er niet uit? Misschien helpen deze vragen bij je zoektocht: >>Wat denk je van opvang door de grootouders, bij hen of bij jou thuis? >>Liever een gezinsopvang (onthaalouder) of eerder een groepsopvang (kinderdagverblijf)? >>Zoek je opvang dicht bij je huis of dicht bij je werk? >>Wil je een prijs die afhangt van je inkomen (vanaf april 2014 inkomenstarief genoemd) of is dat niet belangrijk? >>Wil je graag vol- of deeltijdse opvang, al dan niet op wisselende uren? >>Hoe zit het met de sfeer? Voelen de kindjes er zich goed in hun vel? >>Welke spelletjes worden er gespeeld? Wordt er voorgelezen of gezongen? >>Hoe ziet een doordeweekse dag eruit? >>Klikt het met de verantwoordelijke of de begeleiders? >>Strookt wat hij/zij je vertellen met wat jij van de opvang verwacht? >>Is er een vaste kinderbegeleider voor je kindje? >>Hoe worden de wenmomenten georganiseerd? >>Hoe zijn de opvangruimtes en de slaapvertrekken? Is het er netjes, gezellig en veilig? >>Hoe is het contact met de ouders? Worden de dagelijkse ervaringen uitgewisseld? >>Hoe word je als ouder betrokken bij de werking van de opvang? >>Hoe wordt er ingespeeld op speciale situaties of wensen zoals een dieet of allergie? >>Hoe zit het met de openingsuren en de vakantieperiode? >>Wat als je kindje of de kinderbegeleider ziek is? >>Wat zijn de kosten? Is de prijs all-in of zijn er bijkomende kosten? >>Moet je zelf nog spullen meebrengen: luiers, flesjes of reservekledij? >>Misschien kan je al een exemplaar krijgen van het huishoudelijk reglement. Zoektocht Hoe ga je op zoek naar kinderopvang? Op de website van Kind en Gezin staat een handige zoekmachine waar je per gemeente alle opvangadressen terugvindt die beantwoorden aan jouw criteria. Surf naar www.kindengezin.be, klik door naar ‘Kinderopvang’ en dan naar ‘Opvang zoeken’. In de meeste gemeentes kan je overigens ook terecht voor info over opvang. In sommige gemeenten moet je je opvangvraag registreren via de Kinderopvangzoeker. Dat is een toe- 12 Ouderschap Niet zo piep meer Mama worden na je vijfendertigste: misschien een heerlijke verrassing, mogelijk een heuse shock… Cathleen “ Veertien jaar geleden, op mijn vijfentwintigste, werd ik voor het eerst mama. Jong of niet, mijn gynaecoloog vertelde me dat ik de ideale leeftijd had om aan kindjes te beginnen. Biologisch gezien dan toch, want ik vond het een hele klus om als pas afgestudeerde alles te combineren: een nieuwe job, een prille relatie én een baby. Bijna drie jaar later werd ik opnieuw mama, maar knapte tegelijk ook mijn relatie als een luchtbel kapot. Gelukkig kon ik toen rekenen op de steun van vrienden en familie. Vijf jaar geleden leerde ik mijn huidige man kennen. Zo ben ik op latere leeftijd nog twee keer mama geworden. Op mijn zesendertigste beviel ik van mijn derde zoon, op mijn negenendertigste van mijn eerste dochter. Met een heel klein hartje moet ik toegeven, want ik was erg bang voor alles wat kon foutlopen. Op mijn twintigste stond ik daar helemaal niet bij stil en liet ik het gewoon op me afkomen. Nu was ik veel bezorgder. Ik surfte veel op het internet en verdiepte me in de materie. Ik eiste elk onderzoek (zoals een vruchtwaterpunctie) en wilde op alle vlakken gerustgesteld worden. Gelukkig liet mijn gynaecoloog me niet zo hard van stapel lopen. Ik moest leren vertrouwen op mijn instinct en terug gaan genieten van de zwangerschap. Moeilijk, vooral als je ook uit je omgeving heel wat reacties krijgt over je leeftijd. Zeker bij mijn laatste zwangerschap voelde ik me gynaecologisch ‘bejaard’. In de wachtzaal kwam ik altijd tussen de jonge koppeltjes terecht. Geloof me, op zo’n moment ben je je plots heel erg bewust van je leeftijd. Ach, ik probeer het zoveel mogelijk te relativeren. Als ik ’s avonds de kindjes nog een nachtzoen geef, ben ik tegelijk een jonge én een oudere mama. Op het moederschap en de moederliefde staan geen leeftijd. Het is van en voor elke leeftijd en verjaart nooit, toch?. dan toch Eén op elf vrouwen is vijfendertig of ouder wanneer ze voor het eerst moeder wordt. Niet altijd vanzelfsprekend, want het blijft vaak een beetje tegen de stroom op roeien. Er zijn heel wat redenen voor een late eerste zwangerschap. Misschien wou je eerst studeren, dan focussen op een carrière en pas daarna op een gezin. Best mogelijk dat je ‘r gewoon geen zin in had, dat de natuur of je partner niet mee wou of je de liefde van je leven nog niet gevonden had. Maar nu ben je dan toch zwanger! Bijzonder bewust Volgens gynaecologe Marleen Temmerman is het puur biologisch en medisch gezien ideaal om tussen je vijfentwintig en dertig jaar moeder te worden. Bij mama’s van veertig en ouder neemt de kans op complicaties toe. Aan de andere kant staan twintigers nog aan het begin van hun carrière en leiden ze een jachtig leven, met heel wat stress. Temmerman ziet dus ook wel de voordelen van ‘rijpere’ moeders. Ze kunnen hun kroost in een stabielere omgeving opvoeden en hun leven iets beter aanpassen aan kinderen, bijvoorbeeld door deeltijds te gaan werken. Precies omdat moeder worden op latere leeftijd niet meer vanzelfsprekend is, hebben ze de voor- en nadelen meestal bewust overwogen. Ze zijn vaak heel goed geïnformeerd over zwangerschap, bevalling en opvoeding en daarom rustiger, wat een positieve invloed heeft op hun kinderen. ” 14 Ouderschap Jonge mama’s Jong en flexibel Toch zitten er wel wat voordelen aan jong moeder worden: je zit nog niet vast in een bepaald levenspatroon en je kan je dus makkelijker aanpassen aan nieuwe situaties. Je hebt veel energie om samen met je kroost allerlei dingen te ondernemen. Jonge mama’s staan nog dicht bij de belevingswereld van hun kinderen en kunnen zich makkelijk inleven. Ze zijn nog relatief jong als de puberteit van hun kroost eraan komt, zodat de generatiekloof overbrugbaar blijft. Ze worden op jongere leeftijd grootmoeder, zodat ze ook meer van de kleinkinderen kunnen genieten,… En ten slotte: als de kinderen zelfstandiger worden, zijn ze nog jong genoeg om hun carrière opnieuw op te nemen. In onze huidige samenleving willen veel vrouwen pas op latere leeftijd kinderen. Waar jonge moeders vroeger heel gewoon waren, vormen ze nu eerder een uitzondering. Tegen de stroom in Door sommige maatschappelijke tendensen als anticonceptie en groeiende carrièremogelijkheden voor vrouwen, komt het krijgen van kinderen steeds later. Het tijdstip waarop een koppel aan kinderen begint is in veel gevallen eerder het resultaat van een verstandelijke planning dan van een gevoelsmatige beslissing. Ellen Dat betekent dat vrouwen die wél jong moeder willen worden tegen de stroom in moeten roeien. Daardoor moeten ze vaak afrekenen met minder positieve reacties. “ Ik werd voor de eerste keer zwanger toen ik 18 jaar was. Totaal onverwacht! Mijn vriend en ik waren helemaal van de kaart. Het heeft weken geduurd voor het echt tot ons doordrong. Uiteindelijk vertelden we het nieuws aan onze ouders, die ook tijd nodig hadden om het te verwerken. Nadat ik werk had gevonden, zijn we gaan samenwonen op een gezellig appartementje. Mijn zwangerschap verliep niet zo vlot, waarschijnlijk door alle spanning. Ondanks veel rust en medicatie brak op 35 weken mijn water. Ik was enorm ongerust, omdat ik vreesde dat mijn baby nog niet volgroeid zou zijn. Maar Cedric was een gezonde jongen van bijna 3 kg. Ons geluk kon niet op, ook dat van de grootouders niet. Cedric was een heel lieve baby. Hij sliep zo veel, dat ik soms wenste dat hij zich wat meer liet horen. Ondanks het feit dat hij ongepland was, is hij nooit iets tekortgekomen. Al onze liefde en ook die van de grootouders gaat naar hem uit. Veel mensen denken dat jonge ouders niet in staat zijn om hun kinderen normaal op te voeden, of dat ongeplande kinderen ongelukkig zijn en veel tekort komen. Maar dat hoeft niet zo te zijn! Onze Cedric zal in elk geval nooit het gevoel moeten hebben dat hij ongewenst was. Ik ben ervan overtuigd dat wij, ondanks onze jonge leeftijd, uitstekend voor onze kinderen zorgen. ” 15 Geboorte Heel wat hulp voorhanden Wie doet wat? Tijdens je zwangerschap komen er plots een pak vragen op je af, waaronder een heleboel medische. Laat je sowieso uitgebreid informeren en begeleiden door professionals. Dat is niet alleen belangrijk voor je eigen gezondheid, maar ook voor die van je kindje. Huisarts of gynaecoloog Je huisarts of gynaecoloog stelt de diagnose van zwangerschap en begeleidt je voor, tijdens en na je bevalling. Bij een maandelijkse consultatie zal hij of zij onder andere je gewicht, urine en bloeddruk checken, je buik onderzoeken en de harttonen van je kindje meten. Daarnaast kun je bij de huisarts of gynaecoloog ook terecht om je psychologisch en praktisch voor te bereiden op de bevalling, bijvoorbeeld om te praten over je angsten, prenatale kinesitherapie aan te vragen en te bespreken waar je wil bevallen. Een huisarts doet geen echo’s maar kan daarvoor wel samenwerken met een gynaecoloog. Kinderarts Na de bevalling kun je je kindje laten opvolgen door een kinderarts. Hij houdt de lengte, het gewicht en de algemene evolutie van je baby in het oog, adviseert je op het vlak van voeding en opvoeding en zorgt ook voor de nodige inentingen. Vroedvrouw Doorheen de geschiedenis hebben vroedvrouwen altijd zwangerschap, bevalling en kraamt ijd begeleid. Toen dit allemaal meer medisch werd aangepakt, verdween de vroedvrouw wat naar de achtergrond. Zo is het nauwelijks bekend dat de verpleeg sters in de kraamafdeling eigenlijk vroedvrouwen zijn, en dat er heel wat zelfstandige vroedv rouwen werken in Vlaanderen en Brussel die je kunnen begeleiden tijdens je zwangerschap, bevalling en kraamtijd. Je kan een vroedvrouw contacteren via de VLOV (Vlaamse Organisatie van Vroedvrouwen) op T 03 218 89 67 of www.vlov.be/ouders/. Een vroedvrouw is bevoegd om na de bevalling in te staan voor de medische zorg voor jou en je baby. Ook als je na enkele dagen op de kraamafdeling begeleiding wil, mag je een beroep doen op een vroed- 16 vrouw. Die kan regelmatig bij je langs komen tot je baby één jaar oud is. Kraamzorg Elke vrouw die pas bevallen is, kan kraamzorg aanvragen. Zeker bij een meerling of na een thuisbevalling kun je die extra steun uitstekend gebruiken. Waar de vroedvrouw instaat voor de medische nazorg van jou en je kindje, houdt een kraamverzorgende zich meer bezig met andere praktische taken, onder andere de huishoudelijke. Op die manier kun je na je bevalling op adem komen en op een rustige manier genieten van je kindje. Kraamzorg is niet gratis: de dagvergoeding wordt berekend volgens het gezamenlijk inkomen. Je kunt kraamzorg al vóór de zesde maand van je zwangerschap aanvragen bij de Expertisecentra Kraamzorg. Geboorte Expertisecentra Kraamzorg Er zijn zeven van deze centra in Vlaanderen. Je vindt er onder andere een ruim aanbod aan kraammateriaal en een documentatiecentrum met heel wat boeken en andere informatiebronnen. Daarnaast kun je er ook terecht met al je vragen over kraamzorg en babyverzorging. In deze centra worden ook workshops en infosessies georganiseerd voor zwangere vrouwen en jonge ouders, net als bijscholingen en vormingen voor professionele zorgverleners. Alle details vind je op www.expertisecentrakraamzorg.be. >>De Wieg in Brugge Ezelpoort 5 www.eckdewieg.be T. 0473 45 14 38 >>De Bakermat in Leuven Diestsesteenweg 49 www.debakermat.be T. 016 20 77 40 >>Kraamkaravaan in Gent Hoornstraat 13 www.kraamkaravaan.be T. 09 265 09 44 >>Amerijtje in Hasselt K. Astridlaan 32 www.zwangerenbevallen.be T. 070 22 23 54 >>Amerijtje in Tongeren Kastanjewal 58 www.zwangerenbevallen.be T. 070 22 23 54 >>Volle Maan in Brussel Koningsstraat 294-296 www.expertisecentrum-vollemaan.be T. 02 229 25 58 >>De Kraamvogel in Antwerpen Volkstraat 7 - www.kraamvogel.be T. 03 238 11 00 Gezinshulp Als je extra zorgen nodig hebt, kun je een beroep doen op gezinshulp. Meer informatie hierover vind je bij de Vereniging van Diensten voor Gezinszorg, Koningsstraat 294 in 1210 Brussel. T. 02 227 40 71, www.vvdg.be. Gezinshulp kan ook ingeroepen worden als je tijdens de zwangerschap moet rusten van de dokter. Kind en Gezin Kind en Gezin staat in voor medische, psychosociale en pedagogische hulp voor aanstaande ouders en voor gezinnen met kinderen tot drie jaar. De dienstverlening gebeurt door een team van verpleegkundigen, gezinsondersteuners en artsen. In de consultatiebureaus werken ook vrijwilligers. Zij zorgen voor het onthaal en wegen en meten de kindjes. Kind en Gezin wil voor elk kind zoveel mogelijk kansen creëren, waar en hoe het ook geboren is en opgroeit. www.kindengezin.be T 078 150 100 (8-20u). gezondheid Check! Harttonen Vanaf de twaalfde week van je zwangerschap kan je de harttonen van de baby voor het eerst beluisteren met speciale apparatuur: de doptone of doppler. Dat gebeurt verder bij elke controle. Normaal klopt het hartje van je baby 120 tot 160 keer per minuut. Als je zwanger bent, wordt er veel gevraagd van je lichaam: het leeft en werkt voor twee. Een gezonde vrouw heeft voldoende reserves om die extra inspanning te leveren, toch kan die bijkomende belasting wel eens te groot worden. Daarom ga je regelmatig op controle. Zo wordt jouw gezondheid en de ontwik keling van je kind op de voet gevolgd. Echo! Echo! Wellicht wordt er gekozen voor drie echo’s (er worden in normale omstandigheden slechts drie echo’s terugbetaald door de ziekteverzekering). In het begin dient zo’n echografie om de zwangerschap te bevestigen, de zwangerschapsduur te bepalen en om de hartactiviteit op te sporen. In een later stadium kunnen bepaalde ziekten of onvolmaaktheden opgespoord worden en een vermoeden van verkeerde ligging bevestigd. Schopjes Voel je het al bewegen? Niet alleen je arts of vroedvrouw, maar zowat je hele omgeving zal het vragen. Bij een eerste zwangerschap merken de meeste vrouwen rond de twintigste week voor het eerst duidelijk beweging. Bij een volgend kind herken je deze bewegingen al vroeger (vanaf zestien weken). Sommige baby’s schoppen hevig, anderen zijn kalmer. Regelmatig ‘leven voelen’ stelt je gerust. Voel je de baby minder dan gewoonlijk en maak je je zorgen? Aarzel dan niet om aan te kloppen bij je arts of vroedvrouw. Waar? Zolang er geen problemen opduiken, kan je voor de gewone consultaties ongeveer maandelijks terecht bij huisarts, vroedvrouw of gynaecoloog. Technische onderzoeken (zie: prenatale diagnostiek) zijn maar uitzonderlijk nodig. Om je zwangerschap samen met je arts of vroedvrouw op te volgen, is er de zwangerschapsmap van Kind & Gezin. Vragenlijstje Tijdens de consultaties mag je zelf natuurlijk ook extra informatie vragen. Het is verstandig om vooraf een lijstje met vragen te maken. Dat kan bijvoorbeeld in de zwangerschapsmap van Kind en Gezin. Vaak word je tijdens de controle immers zo in beslag genomen door de onderzoeken, dat je helemaal vergeet dat jij ook nog wat te vragen had. Eerste keer Bij je eerste consultatie wordt je medische voorgeschiedenis in kaart gebracht. De arts of vroedvrouw vraagt niet enkel een aantal algemene inlichtingen (je leeftijd, je job...), maar informeert ook naar eerdere ziektes en operaties en polst naar erfelijke of familiale ziektes. Die eerste keer wordt er ook bloed geprikt: om je bloedgroep en resusfactor te bepalen. Uitgerekend? Ook voorafgaande anticonceptie, zwangerschap(pen), bevalling(en) en je menstruele cyclus worden besproken. Aan de hand van de eerste dag van de laatste menstruatie wordt de vermoedelijke bevallingsdatum berekend. Pin je daar niet op vast: slechts 4% van de vrouwen bevalt op de uitgerekende datum. De normale duur van een zwangerschap ligt tussen de 37 en 42 weken. Controle Bij elke controle worden je gewicht, je bloeddruk en je urine nagekeken. Je urine wordt onderzocht op de aanwezigheid van suiker (glucose) ten gevolge van zwangerschapsdiabetes en van eiwit (albumine) ten gevolge van zwangerschapsvergiftiging. Ook je bloeddruk wordt telkens gemeten om zo’n zwangerschapsvergiftiging vroegtijdig op te sporen. Door palpatie wordt de ligging van de baby bepaald. 18 gezondheid Prenatale diagnostiek Een kinderloos koppel dat al enkele jaren probeert zwanger te raken, zal behoorlijk moeten wikken en wegen voor het een beslissing neemt. De meeste zwangerschappen verlopen zo goed als probleemloos, maar soms kan het ook anders gaan. Als je behoort tot een risicogroep voor een bepaalde aangeboren afwijking, stelt de arts of vroedvrouw je misschien voor om een vlokkentest of vruchtwaterpunctie af te nemen. Dan rijzen prangende vragen: “Wat staat ons te wachten?” of “Willen we, ondanks het risico op een miskraam, zo’n test laten uitvoeren?” Hoe bereid je je best voor op zo’n test? Kathelijn: Voor het onderzoek plaatsvindt, komen aanstaande ouders altijd op gesprek. We schetsen wat er precies gaat gebeuren, met de mogelijke resultaten en polsen daarna welke verwachtingen ze daarover hebben. We staan stil bij de eventuele gevolgen van negatief nieuws. Het koppel moet zich dan vragen gaan stellen over het al dan niet uitdragen van de zwangerschap. Het is verstandig om hierover samen te overleggen. Wat als de uitslag niet is wat zij hoopten? Wat is voor hen een voldoende reden om de zwangerschap te beëindigen? Hoe begeleiden jullie de ouders in zo’n moeilijke keuze? Kathelijn: Eigenlijk draait die keuze in essentie rond ‘de kwaliteit van het leven’. Wat is voor het koppel belangrijk: het leven op zich of de kwaliteit van leven? Wij gingen met deze lastige vragen naar dr. Kathelijn Keymolen, geneticus op de dienst medische genetica van het UZ Brussel. En wat is dat dan: een kwalitatief goed leven? Niet alleen filosofische of religieuze overtuigingen spelen op zo’n moment mee, ook het familiale kader en de voorgeschiedenis van het koppel spelen een rol. Mensen evolueren natuurlijk ook. Ik hoor wel vaker koppels die verbaasd zijn over hun eigen beslissing: “We hadden nooit gedacht dat we uiteindelijk zo zouden reageren.” Een vlokkentest of vruchtwaterpunctie wordt voorgesteld als er een verhoogd risico is op een aangeboren afwijking. Hoe wordt die risicofactor bepaald? Kathelijn: Men vertrekt altijd van een basisrisico. Ben je ouder dan 35? Komen er in de familie erfelijke of aangeboren ziekten voor? Kregen jullie al een kindje met een aangeboren aandoening? Bovendien kan een screentest, zoals de nekplooimeting gecombineerd met een bloedafname, je vertellen of er kans is op een chromosomenafwijking. Als de dikte van de nekplooi afwijkt van het gemiddelde, kan dat o.a. wijzen op het syndroom van Down. Maar zo’n screening geeft nooit een absolute diagnose, enkel een risicofactor, een kans. Ze zegt: “Let op!” Diagnostische tests zoals de vlokkentest of punctie geven in dat geval uitsluitsel. De gynaecoloog interpreteert dan of het risico groot genoeg is om een verdere test af te nemen. En na de uitslag? Kathelijn: Gelukkig is de boodschap meestal geruststellend. Bij een ongunstige uitslag volgt dus een diepgaand gesprek, waarbij de resultaten en de conseq uenties ervan besproken worden met specialisten. Als het koppel daarna besluit om de zwangerschap te beëindigen, hangt de verdere gang van zaken af van de duur van de zwangerschap. Op fysiek vlak heeft een zwangerschapsafbreking normaal gezien geen nadelige gevolgen voor een volgende zwangerschap. Want zo’n onderzoek is niet verplicht? Kathelijn: Inderdaad. Voor de vlokkentest ligt het miskraamrisico rond 0,5% en voor de punctie rond 0,2%. Dat is best beangstigend voor aanstaande ouders. Het plaatst hen voor een moeilijke beslissing: willen ze absolute zekerheid of wachten ze liever af om het risico te vermijden? In de ene situatie zal dat risico meer doorwegen dan bij de andere. Op mentaal vlak echter kan deze ervaring de ouders nog heel lang bezighouden. Ze worden overstelpt met emoties van intens verdriet, leegheid, frustratie en schuld. Ouders vinden ’t vaak moeilijk om te rouwen, hun kindje te gedenken, want zij hebben zelf gekozen om het leven te beëindigen. De relatie tussen de partners speelt dan een belangrijke rol. 20 gezondheid De meest gebruikte prenatale tests op een rijtje 1. De methoden voor prenatale SCREENING geven geen zekerheid over een afwijking bij de ongeboren baby, enkel een kansberekening: Echografie: In België worden drie echo’s per zwangerschap terugbetaald. Tijdens de eerste echo (rond de 12de week) wordt de hartactiviteit gecontroleerd en de nekplooi gemeten (zie verder). De tweede echo, de detailecho (rond de 20ste week) is er om de morfologische anatomie van kop tot teen te bekijken en om eventueel zichtbare uitwendige of inwendige afwijkingen op te sporen. Bij de laatste echo (in het derde trimester) controleert men voornamelijk de groei van het kindje en de lokalisatie van de placenta. Nekplooimeting: Tijdens het eerste trimester (11 tot 14 weken) wordt de nekplooi van de foetus gemeten. Een abnormale vochtophoping in de nek van de foetus wijst op een hoger risico op chromosoomafwijkingen zoals het downsyndroom of het syndroom van Turner, of kan wijzen op een hartafwijking. Combinatietest: Onderzoek naar de kans op het syndroom van Down wordt gedaan met de combinatietest. Deze test bestaat uit een combinatie van twee onderzoeken: een bloedonderzoek (bij de zwangere, tussen 9 en 14 weken zwangerschap) en de nekplooimeting (een echo tussen 11 en 14 weken zwangerschap). De uitslagen van bloedtest en nekplooimeting, in combinatie met de leeftijd van de moeder en de precieze duur van de zwangerschap bepalen hoe hoog de kans is op een kind met downsyndroom. Wanneer de kans op een kindje met downsyndroom verhoogd is, kan in overleg met ouders, verder onderzoek (vlokkentest of vruchtwaterpunctie) afgesproken worden. Tegenwoordig wordt deze test eerder uitgevoerd dan de Tripletest, omdat de combinatietest een betere kansberekening geeft in een vroeger stadium van de zwangerschap. 2. Met de tweede groep onderzoeken kan men een DIAGNOSE stellen. Ze leveren het definitieve resultaat i.v.m. een chromosomale afwijking: Vlokkentest: Voor deze diagnostische test worden met een dunne naald vlokken van de zich ontwikkelende moederkoek opgezogen. Deze test wordt voornamelijk gebruikt voor chromosoomonderzoek en kan vanaf de 10de zwangerschapsweek worden uitgevoerd, maar wordt technisch moeilijker uit te voeren na 13 weken. Afhankelijk van de te onderzoeken aandoening neemt het onderzoek drie dagen tot drie weken in beslag. De bijkomende kans op een miskraam na een vlokkentest is ongeveer 0,5%. Vruchtwaterpunctie: Bij deze test wordt via een prik door de buik- en baarmoederwand wat vruchtwater opgezogen. Vanaf de 14de à 15de week van de zwangerschap kan men deze punctie uitvoeren. Het onderzoek van de belangrijkste chromosomen is na enkele dagen bekend, het opstellen van een volledige chromosomenkaart neemt zo’n twee à drie weken in beslag. De bijkomende kans op een miskraam na een punctie is ongeveer 0,2%. Het grote nadeel van deze test is de late timing. Na een ongunstige uitslag kan het eventueel afbreken van de zwangerschap enkel nog via een ingeleide bevalling. Nieuw is de NIPT (niet-invasieve prenatale test): Deze test wordt uitgevoerd op het bloed van de moeder (afgenomen vanaf week 10) om de vrucht te screenen op de meest frequente chromosomale afwijkingen, vooral trisomie 21 (syndroom van Down). De test is zeer veilig en betrouwbaar maar wordt nog niet terugbetaald door de ziekteverzekering. Het duurt ongeveer twee weken voor de resultaten bekend zijn. Bron: www.prenatalediagnose.be Meer weten? >>Met al je vragen en twijfels rond testen, testresultaten en keuzes kan je terecht bij je gynaecoloog, vroedvrouw of huisarts. >>Ook Fara, het luister- en informatiepunt rond zwangerschapskeuzes, helpt je graag. Surf naar www.faranet.be, bel naar de Farafoon T. 016 38 69 50, of stel je vraag op de Farachat. 21 >>Je kunt ook aankloppen bij de Centra voor Menselijke Erfelijkheid. >>De Contactgroep zwangerschapsafbreking na prenataal onderzoek (COZAPO) is er voor ouders die een gewenste zwangerschap hebben beëindigd, omdat bij het kind ernstige afwijkingen werden vastgesteld. Meer info op www.cozapo.org ouderschap In minder blijde verwachting? Dat sommigen bij een ongeplande zwangerschap niet meteen in ‘blijde’ ver wachting zijn is begrijpelijk. Maar ook wie bewust gekozen heeft voor een kind, kan zich - eenmaal zwanger soms diep ongelukkig voelen. In beide gevallen is het belangrijk om die intense gevoelens te delen. Ongepland zwanger Als je ongepland zwanger bent, komt je hele toekomst op losse schroeven te staan. Er dringt zich een verscheurende keuze op: kies je voor een kind, voor adoptie of voor afbreking van de zwangerschap? Elk van die opties heeft eigen - niet te onderschatten gevolgen. Geraak je er zelf niet uit? Ga dan op zoek naar een onbevooroordeelde gesprekspartner. Die biedt je het luisterend oor en de nodige steun bij het verwerk ingsproces waar je doorheen moet. Uit reacties van lezers blijkt bovendien dat een ongeplande zwangerschap niet meteen een ongewenste zwangerschap is. En een ongewenste zwangerschap betekent niet automatisch een ongewenst kind. Je natuurlijke moederinstinct kan je helpen om een aanvankelijk negatieve ervaring om te zetten in een positief gevoel. B.A.N.G. Zelfs als je zwangerschap heel erg gepland en gewenst was, is het goed mogelijk dat je niet overloopt van geluk. Verdriet of onverwerkte gevoelens uit je kinderjaren kunnen nu naar boven komen of problemen met je partner worden wat scherper. Je voelt je misschien angstig, vraagt je af waarom je dit nu zo graag wou, bent bang bent dat je nooit een goeie moeder zult zijn… Diana Koster (vrouwencoach en verloskundige): ‘Zulke angsten en gevoelens zijn heel normaal en komen vaak voor bij zwangere vrouwen. Toch rust er nog een groot taboe op. Want het MOET allemaal leuk zijn en je MOET blij zijn, want je bent zwanger en gezond. Niet dus. Je mag je best ongelukkig voelen en in de war zijn, je bent absoluut niet de enige. Blijf er vooral niet mee zitten maar praat erover, zeker met je partner. Vertel dat je bang bent, dan kan hij daar ook rekening mee houden. Als de angst je leven gaat beheersen, als je vastzit in het piekeren, moet je ingrijpen en professionele hulp zoeken. Een zwangerschap is niet niks, het is een levensgebeurtenis. Soms wordt het gewoon allemaal een beetje te veel: net getrouwd, huis gekocht, een nieuwe job, zwanger… je zou van minder het noorden kwijtraken!’ Depressief Een zwangerschapsdepressie is niet altijd even duidelijk herkenbaar. Nogal wat symptomen van zo’n depressie zijn namelijk ook typisch voor de zwanger schap zelf: een uitgeput gevoel, minder eetlust, slaapproblemen, stemmingswisselingen... Iedere moeder maakt dit mee. Er met je partner of een vriendin over babbelen kan je al vooruit helpen, maar soms is professionele hulpverlening nodig. Als je weken na elkaar neerslachtig bent, als je nergens zin in hebt of en niet goed meer functioneert, trek dan aan de alarmbel. Een depressie tijdens je zwangerschap vergroot de kans op een postnatale (na de geboorte) depressie, dus blijf er niet mee zitten. Hulp? Er bestaan gespecialiseerde organ isaties waar je terechtkan, alleen of met je partner. Adressen in jouw omgeving vind je bij: >>Federatie Diensten Geestelijke Gezondheidszorg (FDGG) www.fdgg.be of T. 09 233 50 99. >> Centra Algemeen Welzijnswerk (CAW): www.steunpunt.be of T. 03 366 15 40. >>Fara, luister- en informatiepunt rond zwangerschapskeuzes: www.faranet.be mét Farachat, maandag 14-17u, woensdag en vrijdag 13-16u. Farafoon: T. 016 38 69 50, dagelijks 9-16u. Meer lezen? KOSTER, Diana, Perfecte moeders bestaan niet, Tielt, Lannoo, 2013, 283 blz., € 24,99 (ISBN 9789401411455). Dit boek helpt zwangere vrouwen en jonge moeders om in balans te komen (en te blijven). Brieven aan Jonge Ouders schenkt je i.s.m. Uitgeverij Lannoo 20% korting bij aankoop van dit boek via de website van de uitgeverij. In plaats van € 24,99 betaal je slechts € 19,99. De korting wordt verrekend nadat je het boek hebt toegevoegd aan je winkelmandje. Surf hiervoor naar www.lannooshop.be/bjo. Betalen kan online of via eenvoudige overschrijving. 22 ouderschap Je krijgt een broertje! Tine: Ik vroeg vorige week aan mijn dochtertje of ze graag nog een broertje of zusje wil. Ze antwoordde bevestigend en ik vertelde haar dat er een baby’tje in mijn buik zit. Ze trok grote ogen van ongeloof, zag dat ik het meende en zei toen stralend: “Wauw.” Zalig was dat! Meteen daarna heeft ze een tekening gemaakt van de baby in de buik, die houden we voor altijd bij! Linde: De reactie van mijn dochter toen ze hoorde dat ze ‘r een zusje bijkreeg? “Ik geef mijn kamer niet af!” Het Grote Babynieuws vertellen aan de andere kinderen… een spannend en speciaal moment. Voor jou, maar ook voor hen. En de reacties kunnen nogal eens verschillen. Samen in verwachting Wat oudere kinderen kunnen heel verschillend reageren. Sommigen nemen het grote nieuws nogal lauwtjes op, ze hebben tijd nodig om het te verwerken. Anderen zijn jaloers. Wie tot dan toe enig kind was en oud genoeg om te beseffen dat voortaan veel ‘gedeeld’ zal moeten worden, kan zich bed reigd voelen. Wees dus niet té enthousiast en geef hen genoeg tijd om te wennen aan het idee van een nieuw broertje of zusje. Eeuwigheid Kindjes van minder dan twee jaar hoef je niet onmiddellijk op de hoogte te brengen, negen maanden duren een eeuwigheid voor hen. Je kan rustig wachten tot die buik wat ronder wordt, en zelfs dan begrijpen ze er niet veel van. Het valt hen echt niet op dat mama dikker wordt, en woorden als ‘broer tje’ en ‘zusje’ behoren nog niet tot hun woordenschat. Toch kan je ook aan een peuter al iets vertellen over de ge boorte. Misschien is er in de familie of kenn issenkring net een baby of een babydiertje bijgekomen? Dat is een mooi aank nopingspunt om uit te leggen dat er bij jullie ook een kleintje op komst is. Zo kan je peuter al wat wennen aan een baby op schoot bij mama of papa. Heel veel kinderen zijn gewoon dolenthousiast als ze het nieuws horen. Maar hoe ze op dat moment reageren, vertelt weinig of niets over hun gevoelens wanneer de baby er werkelijk zal zijn. Pas dan zullen ze ondervinden wat het betekent om de aandacht en de knuffels van papa en mama te moeten delen. Het is dubbel zo fijn als kinderen een beetje mee zwanger zijn en helpen bij de voorbereidingen voor de nieuwkomer: de kinderkamer in orde maken, geboortekaartjes uitzoeken, suikerbonenzakjes vullen... Saartje: De oudste was 17 maanden toen de tweede geboren werd, dus veel snapte hij er niet van. In het begin vond hij het allemaal fantastisch en reageerde hij superenthousiast, maar na een paar weken werd hij ontzettend jaloers en wou hij die baby weer weg. Aangename kennismaking En dan is het zover: je kinderen komen voor het eerst kenn ismaken met de baby. Geef hen even jouw onverdeelde aandacht en duw hen niet meteen in de richting van de pasgeborene. Ze maken zelf wel uit wanneer ze de nieuwe aanwinst gaan keuren. Zorg ervoor dat er voor hen iets leuks te beleven valt. De kleinste krijgt van iedereen cadeaut jes en wordt ge knuffeld en bewonderd. Dus: ook voor de ouderen een superdikke knuffel, wat aandacht van mama, een kleine attentie... Zo merken ze dat mama en papa hen nog dolgraag zien. Dat kunnen ze op zo’n moment wel gebruiken. 24 ouderschap Inge: Toen Rune in het ziekenhuis zijn nieuw broertje Arne kwam bewonderen, rolde hij het bed op wieltjes gewoon naar buiten! En de dag dat we met Arne thuiskwamen, bleef hij koppig in de auto zitten… hij was echt boos omdat ik een paar dagen afwezig geweest was. We hebben hem genoeg tijd gegeven om te wennen aan zijn broer, en nu kunnen ze elkaar geen dag missen! Elke: Een vriendin was nog maar een paar dagen thuis met haar baby, toen het oudere zusje zei: “Breng die baby nu maar terug naar het ziekenhuis!” Reorganisatie Een geboorte in het gezin betekent meteen ook een reorganisatie en een nieuwe taakverdeling in huis. De partner neemt na de geboorte waarschijnlijk een paar taken van mama over, zoals de oudste(n) in bad zetten of in bed stop pen. Vaste gewoonten en gebruiken geven kinderen houvast, het is voor hen dan ook vervelend wanneer alles ineens anders verloopt. Met als gevolg dat ze misschien moeilijker inslapen of een beetje hangerig doen. Als mama een ritueel had voor bad en bed, kan haar partner dat nu ook volgen, ofwel een eigen ritueel lanceren waaraan de kinderen alvast kunnen wennen. De komst van die kersverse baby betekent voor alle huisgenoten een niet te onderschatten verandering, die flink wat aanpassing vraagt. Op datzelfde ogenblik nog andere Grote Verander ingen doorvoeren, is eigenlijk om problemen vragen. Dat is al zo voor volwassenen. Stel je maar eens voor dat je rond de geboorte midden in een verhuis zit, of dat je net dan aan een nieuwe job begint. Voor kinderen geldt dat nog veel meer. Probeer dus om het gewone dagelijkse leven van je kroost zoveel mogelijk te laten doorlopen na de geboorte van je baby. Staan er toch onvermijdelijke veranderingen op het prog ramma, probeer ze dan vooraf door te voeren, zodat iedereen tijd krijgt om eraan te wennen. Opzij Sommige kinderen moeten niet alleen knuffeltijd en aandacht afstaan aan hun nieuwe broer of zus, maar ook hun eigen kamertje. Wacht daar niet mee tot vlak voor de geboorte. Je kan die verhuis naar een nieuwe stek ook positief inkleden: “Jij krijgt een mooie nieuwe kamer!” of “Je bent nu flink genoeg om in een groot bed te slapen.” Als je hen laat helpen en kiezen bij de inr icht ing, wordt het echt HUN kamer. Zo krijgen ze niet het gevoel dat ze opzij geschoven worden voor de baby. gezondheid Ongemakjes >>Eet zo vezelrijk mogelijk (volkorenproducten, vers fruit,…). >>Probeer laxerende voeding (vers fruitsap, karnemelk, peperkoek,…). >>Beweeg voldoende. Zo’n zwangerschap doet wat met je lichaam! In de eerste plaats raakt je hormonenhuishouding flink in de war. Daarnaast zet je baarmoeder ontzettend uit: uiteindelijk wordt ze zo’n twintig maal groter. Niet verwonderlijk dus dat je wel eens een ongemakje ondervindt. We zetten de meest voorkomende op een rijtje. Spataders Je baarmoeder zet zodanig uit dat het bloed niet meer vlot terugvloeit en de druk in je aders verhoogt. >>Beweeg voldoende, maar rust ook regelmatig met je benen omhoog. >>Werk zoveel mogelijk zittend en sta niet te lang recht. >>Trek steunkousen aan voor je ’s morgens opstaat. >>De kinesist of vroedvrouw kan je beenoefeningen aanleren. Vaker moeten plassen Je baarmoeder drukt onvermijdelijk meer op je blaas. Wil je ’s nachts niet opstaan? >>Drink dan niet te veel voor je gaat slapen. ‘s Morgens misselijk Zeker de eerste drie maanden staat deze klacht met stip op één bij zwangere vrouwen. >>Eet voor je gaat slapen en voor je opstaat een kleinigheidje (bv. een beschuit). >>Ook gember (in thee of koekjes) kan helpen. De hele dag misselijk? >>Zorg dat je nooit een lege maag hebt: iets vaker een klein hapje eten dus. Vermijd gekruide en vette gerechten. >>Drink voldoende. >>Neem voldoende rust en ga na het eten telkens wat op je zij liggen. Brandend maagzuur Je maag krijgt minder plaats op het einde van de zwangerschap. >>Gebruik geen medicatie zonder je arts te raadplegen. >>Je maag mag niet te vol zitten: iets vaker een klein hapje eten dus. Vermijd gekruide, vette en zure voeding. Eet rustig en kauw goed. >>Laat sterke koffie, fruitsap en drank met prik even aan de kant. >>Zit goed rechtop en buig niet voorover. Heb je vooral ’s nachts last? >>Eet niets meer voor je gaat slapen. >>Gebruik een extra kussen om je hoofd wat hoger te leggen. Verstopping en aambeien Je darmen gaan wat trager werken. Ook ijzerpillen kunnen een boosdoener zijn. Heb je erg veel last van verstopping, dan kun je aambeien krijgen. >>Gebruik geen laxeermiddelen zonder je arts te raadplegen. >>Drink voldoende (water). 26 gezondheid Gezwollen enkels, voeten en handen Daar krijg je vooral tegen de avond last van of bij warm, drukkend weer. Hier gelden dezelfde do’s en don’ts die je leest bij ‘spataders’. Witverlies Het weefsel van de vagina bereidt zich voor op de bevalling en de vaginale afscheiding neemt toe. Zolang je geen jeuk hebt en het witverlies niet onaangenaam ruikt, is een goede hygiëne voldoende. >>Was de uitwendige geslachtsdelen uitsluitend met water. >>Gebruik geen zeep, want zeep tast de natuurlijke beschermingslaag aan en werkt infecties in de hand. Bekkenpijn Je bekken bereidt zich alvast voor op de bevalling: tijdens je zwangerschap worden de kraakbeenverbindingen van je bekken wat soepeler. Daardoor ontstaat er wat speling op het bekken. Je bekkenbanden en spieren moeten wat harder werken om het bekken stabiel te houden. Dat veroorzaakt een zeurende tot matige pijn in je onderrug, aan je bekken, in je schaambeen of aan je staartbeentje. Het kan ook vooroverbuigen bemoeilijken. Het is vervelend maar (bijna) normaal, vanaf je tweede zwangerschapstrimester. >>Vermijd lang rechtstaan, fikse wandelingen of vooroverbuigen. >>Plaats je benen zo recht mogelijk onder je bekken. >>Elke dag wat platte rust. >>Er bestaan ook oefeningen voor bekkenbodem- en buikspieren. (Rug)pijn Als je zwanger bent, kun je op allerlei plekjes pijn krijgen: in je rug, maar ook in de liesstreek of de zijkanten van de onderbuik. >>Alles begint bij een goede houding (geen holle rug, een gekanteld bekken). >>Vermijd plotse bewegingen. >>Rust voldoende en slaap op je linkerzij met een kussen tussen de knieën en schaf je een stevige matras aan. >>Laat de hoge hakken in de kast en ga voor stevig schoeisel met halfhoge hakken. Striemen Op borsten, dijen en buik omdat je huid begint te rekken. Helaas bestaan er geen wondermiddeltjes tegen striemen. Probeer je huid soepel te houden door ze dagelijks in te wrijven met amandelolie of een hydraterende crème. Bekkeninstabiliteit Bij een overdreven verweking van de gewrichten verschuiven de bekkendelen te veel ten opzichte van elkaar. Zelfs eenvoudige dagelijkse handelingen zijn pijnlijk: lopen, zitten, staan, bukken, omdraaien in bed,… Rusteloze benen Hier krijg je vooral ’s nachts last van. Waarschijnlijk door een verstoorde bloedsomloop, soms ook door een tekort aan vitamine B, D en magnesium. >>Probeer eens een lauwwarm bad voor het slapengaan. >>Pas je voeding aan. Vitamine B en D zit in volkorenproducten, zuivel, vette vis en margarine. Magnesium haal je o.a. uit noten. >>Je kinesist of vroedvrouw kan je rekoefeningen aanleren. Startpijn (pijn in de eerste minuten of uren na het opstaan) en napijn (pijn uren tot dagen nadat je je zwaar ingespannen hebt) zijn typerend. Soms moet je zittend de trap op. Bekkeninstabiliteit vraagt extra aandacht tijdens en na de bevalling maar verdwijnt dikwijls na de geboorte. Neem bij vermoeden van deze aandoening contact op met een arts of vroedvrouw. Alarmsignalen Raadpleeg je arts of vroedvrouw ook als je >>meer dan drie maal per dag moet braken >>aanhoudend koorts hebt >>overdreven vaginaal witverlies hebt >>ongerust bent. Raadpleeg onmiddellijk arts of vroedvrouw als je >>bloed verliest >>vocht verliest >>gevallen bent >>onverklaarbare pijn hebt >>hoofdpijn hebt, gepaard met misselijkheid, maagpijn, tintelende vingers, troebel zicht of vochtophopingen in ledematen en gezicht. >>vermoedt dat je kindje minder of niet meer beweegt. 27 gezonde voeding Bordje gezond WEL Gezond en gevarieerd eten is een must voor moeder én foetus. Het houdt de mama in prima conditie en bezorgt de baby alle noodzakelijke voedingsstoffen. Maar over eten tijdens de zwangerschap doen heel wat indianenverhalen de ronde. Wat mag/moet wel en wat mag/ moet niet? Dit handig lijstje laat je de bomen door het bos zien. De meeste vrouwen die gezond en gevarieerd eten, komen tijdens hun zwangerschap zo’n 10 tot 15 kg aan, maar meer of minder is echt niet abnormaal. >>Drie tot vier glazen melk per dag drinken. Want kalk is cruciaal voor de opbouw van het beendergestel van je baby. Geen melkfan? Kies dan gerust voor chocolademelk, pap, pudding, yoghurt of karne melk. Ook magere kaas en allerlei soorten peulvruchten zijn prima kalkleveranciers. >>Zorgen dat je voldoende ijzer binnenkrijgt. Dit is nodig voor de vorming van het bloed van je baby. Om bloedarmoede te voorkomen, neem je rood vlees, volle graanpro ducten, peulvruchten en (groene) groenten opin je voeding. Eet ook regelmatig verse (citr us) vruchten: vitamine C vergemakkelijkt de opname van ijzer in het lichaam. >>Een supplement foliumzuur (0,4 mg/dag) innemen. Foliumzuur of vitamine B11 zorgt voor bloedaanmaak en verkleint de kans op een baby met een open ruggetje. Je neemt dit foliumzuur van zodra je stopt met anticonceptie tot de twaalfde week van je zwangerschap. 28 >>Je tanden poetsen met een fluorhoudende tandpasta. Zo blijft je tandglazuur goed stevig. Vroeger werd vaak aangeraden om tijdens de zwangerschap extra fluor in te nemen, maar recent onderzoek heeft aangetoond dat dit niet nodig is. >>Je handen wassen voor je gaat eten en voor je het eten klaarmaakt. Doe dit ook elke keer nadat je groenten, fruit, rauw vlees en dieren hebt aangeraakt, én uiteraard wanneer je naar het toilet bent geweest. Zorg ook voor hygiëne in de keuken tijdens het koken. Voedselvergiftiging wordt veroorzaakt door bacteriën en kan schadelijk zijn voor je kindje. >>Alle groenten en fruit héél grondig wassen, dus! Daardoor verminder je sowieso het aantal bacteriën. Als je twijfelt of de rauwkost die je voorgeschoteld krijgt, goed gewassen is, eet je er beter niet van. Blijf wel voldoende verse groenten op je (thuis) menu zetten. >>Ervoor zorgen dat alles wat gebakken wordt, voldoende verhit is. gezonde rubriektitel voeding NIET >> Te veel vitamines nemen. Dit kan schadelijk zijn voor je baby. Vooral vitamine A en D (in boter, margarine, lever en sommige medicijnen) mag je maar in beperkte mate binnenkrijgen. Extra vitamines en voedingssupple menten gebruik je dus alleen na overleg met je arts of vroedvrouw! >> Eten voor twee. Dubbele porties veroorzaken overgewicht, wat aanleiding kan geven tot verwikkelingen als hoge bloeddruk, zwangerschapsdiabetes en complicaties bij de bevalling. Tijdens de eerste helft van de zwangerschap is een normale voeding echt wel voldoende voor jullie beiden. Daarna neemt de energiebehoefte wat toe, maar dan volstaan een extra sneetje brood, wat meer aardappelen en fruit, en wat extra melk. >> Een vermageringsdieet volgen. Compleet uit den boze als je zwanger bent omdat je dan niet genoeg voedingsstoffen binnenkrijgt. Maar er is meer: als je op vermageringsdieet bent, wordt er lichaamsvet verbrand. Bij die verbranding komen afvalstoffen in het bloed terecht die schadelijk kunnen zijn voor de baby. >> De kattenbak proper maken of met je blote handen in de tuin (of met aarde) werken. Je kunt dan in contact komen met een parasiet die vaak in aarde of in uitwerpselen van katten zit. Deze parasiet veroorzaakt de infectie toxoplasmose. Zelf merk je nauwelijks iets van deze infectie, maar ze kan het centrale zenuwstelsel van de foetus aantasten. >> Lever of ander orgaanvlees eten. Dit bevat te veel vitamine A. >> Iets van de volgende gerechten op het menu zetten: rauw of onvol doende doorbakken vlees (filet américain, rosbief, steak saignant...), rauwe vis (sushi), schelp- of schaaldieren, koudgerookte vis (zalm, haring) en bereidingen met rauwe eieren (chocolademousse, tiramisu, mayonaise…). >> Zachte kazen eten die gemaakt zijn met rauwe melk, zoals mozarella, brie en camembert. Kijk bij voorverpakte kazen op het etiket. Staat er ‘au lait cru’, dan laat je ze links liggen. Staat er ‘au lait pasteurisé’, dan is de kaas veilig. Want door pasteurisatie worden alle ziekmakende bacteriën gedood. Meer lezen? BEDART, Anita, Eten in mama’s buik, Garant Uitgevers, 2013, 96 p., € 14 (ISBN 9789044130454) Dit boek laat zien wat gezond eten werkelijk is en wat het betekent voor moeder en kind. Aan de hand van vragen geeft de auteur aanwijzingen om problemen te voorkomen en te behandelen. 29 gezonde voeding Baby aan de borst >>Moedermelk is meer dan alleen maar voeding: ze bevat ook antistoffen, groeiproteïnen, enzymen (die helpen bij vertering) en stoffen die bacteriën doden. Zo heeft je kindje minder risico op een heleboel aandoeningen: oorontsteking, maagdarmontsteking, luchtweginfecties, eczeem, zwaarlijvigheid, suikerziekte, leukemie en zelfs wiegendood. >>Moedermelk heeft, afhankelijk van wat jij eet, verschillende smaken en geuren. Daardoor leren borstkindjes andere en nieuwe smaken eten als ze overschakelen op vaste voeding. >>Lijd jij of je partner aan een allergie? In dat geval wordt extra aangeraden om alvast zes maanden uitsluitend borstvoeding te geven. Daarnaast kan je ook nog andere maatregelen treffen om je baby te beschermen tegen een vroegtijdige allergie. Meer interessante info vind je op www.astma-en-allergiekoepel.be. Borstvoeding? Ja, natuurlijk! De medische wereld en de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zijn het roerend eens: uitsluitend borstvoeding gedurende de eerste zes levensmaanden is aanbevolen voor alle zuigelingen, overal ter wereld. Voor mama Niet alleen kindjes, ook mama’s halen hun voordeel uit moedermelk: >>Als je borstvoeding geeft, trekt je baarmoeder sneller sa men tot haar oorspronkelijke vorm. Hierdoor vermindert de kans op nabloedingen. >>Je krijgt meestal vlugger je vroegere figuur en gewicht terug. >>Zelf voeden vermindert het risico op bepaalde kankers (ovariumkanker, borstkanker) én op diabetes (suikerziekte). Bovendien verlaagt het risico op depressie. >>Moedermelk is gratis (sommige ziekenfondsen geven zelfs een borstvoedingspremie!) en heel praktisch: het is altijd op temperatuur en je hebt het altijd ‘bij de hand’. >>Bovendien is het milieuvriendelijk: geen productie-, verpakkings- en transportkosten. Voor papa Kersverse papa’s kunnen geen borstvoeding geven, maar toch ligt er ook voor hen een belangrijke rol weggelegd. Papa’s kunnen namelijk een heleboel andere dingen doen voor de jonge mama en die kleine spruit. Zelf geen inspiratie? Wat denk je van: de luier verversen, de baby troosten, eventjes gaan wandelen met de buggy, mama verwennen, de afwas, de andere kinderen entertainen… Colostrum Je melkproductie start al vanaf de tweede helft van je zwangerschap. Na de bevalling krijgt je baby de eerste levensdagen colostrum te drinken: een dikke, vanillekleurige melk, die niet alleen alle nodige voedingsstoffen bevat, maar ook vol antistoffen zit én laxerend werkt. Afgeschrikt? Borstvoeding geven mag geen pijn doen. Sommige mama’s worden afgeschrikt door enge verhalen over tepelk loven, borstontstekingen en andere vervelende ongemakken. Veel van bovenstaande problemen kun je voorkomen of verhelpen met een correcte techniek, een adekwate verzorging of een juiste behandeling. Als je klachten hebt, zoek dan hulp bij een deskundige: een lactatiekundige, vroedvrouw of de regioverpleegkundige van Kind en Gezin. Bij een medisch probleem word je doorverwezen naar een arts. Voor je baby Waarom kies je voor borstvoeding? In de eerste plaats omdat het bijzonder belangrijk is voor je baby. Enkele voordelen op een rijtje: >>De unieke, telkens wisselende samenstelling van moedermelk is altijd aangepast aan de behoeften van je baby. Zo heeft de avondmelk een iets hoger vetgehalte dan de ochtendmelk en verschilt de samenstelling volgens de leeftijd van je kindje. 30 gezonde rubriektitel voeding ‘Hongerdagen’ Veel mama’s vertellen ons dat ze ’t jammer vinden dat ze zo vroeg met borstvoeding zijn gestopt. Ze wisten bijvoorbeeld niet dat er ‘hongerdagen’ bestaan, kregen met een ontzettend gulzige baby te maken en zijn er dan maar mee gestopt uit pure ellende. De hongerdagen? Ja, op sommige momenten lijkt het alsof je baby voortdurend wil drinken. Deze honger- of regeldagen duiken meestal op rond de leeftijd van 2 weken, 3 weken, 6 weken, 3 maanden en 6 maanden. Ze hebben vaak te maken met een groeispurt en zijn dus perfect normaal. Hoe lastig het ook is, blijf voeden naar behoefte, want zo wordt ook je melkproductie automatisch opgedreven en zal het gewone ritme zich snel herstellen. Goede begeleiding “Borstvoeding is zo natuurlijk dat het vanzelf verloopt”, wordt wel eens gezegd. Fabeltje! Lopen en praten zijn evengoed natuurlijke processen maar ook zij eisen oefen ing. Met borst voeding is het net zo. Laat je dus goed begeleiden. Als je weet wat normaal is (en wat niet), sta je steviger in je schoenen. Je zult zeker te maken krijgen met goedbedoelde, maar ook met de gekste en meest tegenstrijdige adviezen. Als je kindje veel huilt of krampjes heeft, schrijft men dit bijvoorbeeld al gauw toe aan de borstvoeding: “Zie je wel, je hebt niet genoeg melk!” Natuurlijk klopt dat niet. Meestal gaat het om kleine klachten die helemaal niets met de borstvoeding te maken hebben. Ook voor een borstkindje betekent het leven in de buitenwereld een hele aanpassing en ook hij kan nu eenmaal alleen maar huilen als iets hem niet zint. Stop dus niet te snel met borstvoeding en laat je omringen door mensen die wel geloven in borstvoeding én weten waarover ze spreken. Ja, natuurlijk is borstvoeding even doorzetten, maar het loont de moeite en meestal gaat het na een tijdje… écht vanzelf. Meer lezen? >>De brochure Borstvoeding van Kind en Gezin krijg je gratis van je regioverpleegkundige of vind je op www.kindengezin.be. >>DE REEDE-DUNSELM AN, Adrienne, Borstvoe ding geven, Een antwoord op heel veel vragen, Baarn, De Kern, 2005, 256 blz, € 19,99 (ISBN 9789032510466). Uitgebreid handboek rond borstvoeding, met veel wetenswaardigheden en praktische tips. >>KLEINTJES, Stefan & BROEKHUIJSEN, Mary, Borstvoeding, Het Spectrum, 2009, 279 blz., € 24,99 (ISBN 9789027466211). Dit boek beantwoordt op een prettige manier al je vragen: over de beste voorbereiding, goed aanleggen, problemen, afkolven en de betrokkenheid van de vader. >>MOHRBACHER, M. & KENDALL-Tackett, K., Borstvoeding natuurlijk eenvoudig, Garant, 2009, 279 blz., € 24,50 (ISBN 9789044125092). Het boek gaat uit van de basisbehoeften van een baby waarbij borstvoeding de meest natuurlijk voeding is. >>VERBEELEN, Mia & ILHEIM, Abdel-jelil, Mama tovert melk, Garant, 2009, 86 blz., € 16,90 (ISBN 9789085750307). Via een speels verhaal en veel illustraties maak je kennis met Emilie, die net een broertje heeft gekregen, en haar gezin. Ze is nieuwsgierig hoe mama zomaar melk kan toveren. Van mama en oma krijgt ze wonderlijke antwoorden op haar vragen. rubriektitel Bevalling Meer weten? >>Zit je met vragen of loopt het niet zo vlot? Je vroedvrouw (www.vlov.be) of de regio-verpleegkundige van Kind & Gezin (www.kindengezin.be) staat altijd voor je klaar. >>De Belgische Vereniging van Lactatiekundigen helpt je ook graag. Op de website www.bvl-borstvoeding.be vind je niet alleen heel wat interessante info over borstvoeding, maar kun je ook een lactatiekundige in je buurt zoeken. >> Ook het Kenniscentrum Borstvoeding heeft een superboeiende website. Op www.borstvoeding.com vind je niet alleen alle info over borstvoeding, maar lees je ook over fabeltjes, misverstanden en de combinatie met je werk. >>Borstvoedingsorganisatie La Leche League informeert graag mama’s en papa’s. Op www.lalecheleague.be vind je onder meer alle contactgegevens van hun medewerkers. Baby aan de fles Sommige mama’s zien borstvoeding niet zitten of kunnen het gewoon niet geven: door ziekte, medicatie of een andere (persoonlijke) reden. Er bestaat in onze moderne maatschappij een alternatief voor moedermelk: kunstvoeding. Ook met een aan hun leeftijd aangepaste kunstvoeding ontwikkelen baby’s tot gezonde wezentjes. En natuurlijk kun je ook bij flesvoeding je kleintje warm en lekker dicht bij jou houden. Jammer dus, dat reacties soms pijn doen als je kiest of moet kiezen voor flesvoeding. An “ Ik droomde over baby’s, over borstvoeding, over opvoeding én over het beste wat je je kindje kan geven. Dan bleek echter dat ik levenslang medicatie moet nemen om een gezonde mama te blijven. Daarom mag ik helaas geen borstvoeding geven. Jammer, want ik had het zo graag gewild. Alsof ik het er zelf nog niet moeilijk genoeg mee had, hoor je het kraambezoek ineens: “Oh? Geen borstvoeding? Ik dacht dat jij dat wel zou doen!” Of als je baby huilt omdat de fles nog niet warm is, zeggen ze: “Toch spijtig dat je geen borstvoeding geeft, hè?” Soorten speentjes Er zijn verschillende soorten speent jes op de markt: kleinere (‘voor de eerste leeftijd’- ongeveer tot vier maanden) en grotere (‘voor de tweede leeft ijd’, vanaf ongeveer vier maanden). De melkstroom varieert naargelang het vastschroeven van de speen. Op de grotere staan meesta l cijfers of streepjes van 1 tot 3. Door de fles schuin ondersteboven te houden merk je onmiddellijk of de melk niet te snel of te traag komt. Ongeveer om de seconde moet er een druppeltje uitvallen. Dan kan je baby rustig drinken, zonder zich te verslikken of hevig te moeten zuigen. Laat je bij de keuze van een speentje adviseren door de apotheker. Er bestaan ook flesjes die krampjes helpen voorkomen. Ik heb de indruk dat flesvoeding door de meeste mensen wordt bekeken als een gemakkelijke, egoïstische keuze. Toch ben ik het ook die tijdens de nacht opsta en daar heb ik geen enkel probleem mee. Ik wil alleen maar aantonen dat, als er geen andere keuze is dan de fles, de psychische kant bij flesvoeding niet mag onderschat worden. Die negatieve reacties en die terloopse opmerkingen raken je onvermijdelijk. Natuurlijk ben ik een trotse mama en ben ik fier op onze twee spruiten, maar ik heb het nog altijd moeilijk als ik zie hoe andere jonge moeders hun kindje de borst geven. Dat doet nog altijd pijn. Meer weten? ” Je vroedvrouw of de verpleegkundige van Kind & Gezin informeren je graag over flesvoeding. De brochure ‘flesvoeding’ vind je op www.kindengezin.be of via de regioverpleegkundige. 32 Bevalling Waar bevallen? Enkele aanbevelingen: 1. Omdat een thuisbevalling nogal wat engagement (organi sat ie, voorbereiding, nazorg) vereist van alle betrokkenen (ook van de partner), moeten beide ouders er bewust voor kiezen. 2. Je moet kunnen rekenen op de hulp van een vroedv rouw of arts, die over de nodige ervar ing en medische uitr usting beschikt. 3. O m onvoorziene problemen opte vangen kan je in minder dan een half uur naar een ziekenhuis gebracht worden. 4. J e hebt kraamhulp geëngageerd voor de eerste dagen na de bevalling. In België wordt de overgrote meerderheid van de baby’s geboren in de kraamkliniek. Kraamkliniek In sommige moederhuizen kan je bevallen met de hulp van een zelfstandige vroedv rouw of kan je huisarts de bevalling begeleiden. Heb je voor een kraamk lin iek gekozen, vraag dan vooraf een onthaalbrochure aan en neem deel aan een informatieavond. Die informeren je over de plaatselijke gang van zaken. Hoe gaat het er bij de opname zelf aan toe? Door wie word je opgevangen, waar brengt men je heen? Het geeft een ge ruststellend gevoel als je dat vooraf al weet. Kort ziekenhuisverblijf Je kan ook in de kraamkliniek bevallen en al na één of twee dagen (eventueel nog dezelfde dag) weer naar huis gaan. Als je kiest voor deze formule is kraamhulp in huis echt wel nodig. Die hulp vind je via www.zorg-en-gezondheid.be (van de Vlaamse Overheid), via de Expertisecentra Kraamzorg, of via de VLOV (zie pagina 16). Thuis bevallen Thuis bevallen kàn als je een normale zwangerschap doorgemaakt hebt en er geen problemen verwacht worden. Bij elk opduikend risico word je doorverwezen naar een kraamklin iek. vertrokken we terug naar huis. Het was een fantastische kraamtijd! Mijn man deed zoveel hij kon: de was, de plas en de kinderen naar school brengen. Familiehulp zorgde dat het huis er altijd proper bijlag en de vroedvrouwen waren fantastisch. Dankzij hen kon ik genieten van ons derde kindje en rustig met de borstvoeding bezig zijn. Het resultaat was er dan ook naar: Camille kon drie maanden van borstvoeding genieten. Dat was me bij de oudsten niet gelukt. Op de babydrink, één maand na de geboorte van Camille, was ik volledig hersteld en kon ik volop genieten van het bezoek. Eén ding staat vast: als er ooit een vierde kindje komt, dan ga ik opnieuw voor een bevalling met kort ziekenhuisverblijf. Annick “ Hoewel we een geboortereceptie hadden aangekondigd, kregen we na de bevalling van ons tweede dochtertje ontzettend veel bezoek in de materniteit. Met als resultaat dat ik ontzettend moe was. Mijn besluit stond vast: bij een volgende kindje zou ik na een paar dagen het ziekenhuis verlaten. Mijn man stond achter mijn beslissing, maar hoe dichter de bevallingsdatum kwam, hoe meer ik zelf begon te twijfelen. Gelukkig was alles goed geregeld. Een team van vroedvrouwen zou thuis verder de nazorg doen, en familiehulp zou ons een beetje helpen in het huishouden. Camille werd geboren op een donderdagochtend en op zaterdag ” 33 rubriektitel Bevalling De fasen van de bevalling je duidelijk. Meestal beginnen de weeën spontaan binnen de 24 uur na het breken van de vliezen. De bevalling kan zich op drie manieren aankondigen: .. * Lichte weeEn Meestal begint de ontsluiting met kleine voorbijgaande contracties in de buik en de onderrug. Die lijken erg op menstruat iepijn. Eindelijk, denk je opgewonden, eindelijk is het zo ver. Hierop heb je negen maanden gewacht. Je bent blij en optimist isch. De weeën zijn nog niet echt pijnlijk. Vrouwen die voor het eerst een kind krijgen, vragen zich soms af of het dit nu echt is en hoeveel tijd ze nodig zullen hebben. Dat is moeilijk te voorspellen: sommige vrouwen doen een dag (of meerdere dagen) over de ontsluiting; bij anderen is het een kwestie van uren. Soms zijn het zelfs maar proefweeën. Echte weeën kondigen de bevalling pas aan als ze regelmatig en steeds pijnlijker optreden. Bij twijfel kan de vroedvrouw bij jou thuis komen en je geruststellen indien de arbeid nog niet van start gegaan is. In een prille fase is het beter nog even thuis te blijven. Dan wordt het ernst Geleidelijk aan beginnen de weeën elkaar sneller op te volgen. Ze worden regelmatiger en pijnlijker. Je ervaart meestal een drukkend gevoel onder in je rug en/of in je bekken. Je voelt aan dat er in je lichaam iets gaande is waarop je geen vat hebt, geen controle. Het kan ook heel frustrerend zijn dat je nog niet mag persen. Veel vrouwen zijn dan prikkelbaar en willen gewoon dat iedereen hen met rust laat. Anderen hebben er net veel aan dat ze aangemoedigd en ondersteund worden. Eindelijk persen Wie al eerder bevallen is weet dat nu, op het moment dat je denkt dat je het niet meer uithoudt, het ergste achter de rug is. Het duurt dan niet lang meer of de kracht van je persdrang wordt zo intens dat je spontaan gaat persen. Dat betekent voor de meeste vrouwen een opluchting. Ook al kost het wat tijd, doet het pijn en lijkt het niet vooruit te gaan, gooi er al je energie tegenaan. Dan verschijnt het hoofdje. Je krijgt wellicht de instruct ie om dan even niet te persen met een wee, zodat de navelstreng kan gecontroleerd worden. * Het verlies van de slijmprop of bloedverlies De bevalling kan zich ook aankondigen met bloedverlies of met het verlies van de slijmprop die de baarmoederhals tijdens de zwangerschap heeft afgesloten. Het kan nog wel even duren eer de bevalling zich echt doorzet. De baby wordt geboren En dan, met een laatste perswee, komt het hoofdje naar buiten. Bij een volgende wee volgt het lijfje. Je baby is geboren. Als alles in orde lijkt, wordt hij meteen op je buik gelegd. Misschien dringt het nog niet echt tot je door en vind je het vreemd dat je niet overspoeld wordt door moe derlijke gevoelens. Zo eigenaardig is dat niet. Moedergevoe lens moeten eventjes de tijd krijgen om aan de oppervlakte * Het breken van de vliezen Derde mogelijk teken dat de bevalling is begonnen: het breken van de vliezen. Verwittig in dat geval meteen de dokter of vroedvrouw. Omdat de kans op infect ies nu verhoogt, mag de baby niet te lang meer op zich laten wachten. Als je twijfelt of je vruchtwater dan wel urine verliest, weet dan dat je een plas kan ophouden en vruchtwater niet. Dat verschil voel Navelstrengbloed kan levens redden het navelstrengbloed dus verzameld vlak na de afnaveling en vooraleer de nageboorte heeft plaatsgevonden. Navelstrengbloed bevat levensbelangrijke stamcellen, die kunnen gebruikt worden bij de behandeling van patiënten met een ernstige beenmergziekte zoals leukemie. Indien je navelstrengbloed bij de geboorte wil afstaan, kan je een informatieformulier vragen aan je gynaecoloog of verpleegkundige op de materniteit. Je kan dit formulier ook terugvinden op www.uzleuven.be/navelstrengbloedbank. Op de dag van de bevalling breng je de ingevulde papieren mee en geeft die af aan je vroedvrouw. Zij zorgt dan voor de navelstrengbloedcollectie. Tevens gebeurt er ook nog een bloedafname bij jou. Na de geboorte van de baby heeft het navelstrengbloed geen functie meer voor zowel de moeder als het kind, waardoor de navelstreng gewoonlijk samen met de placenta weggegooid wordt. Bij de baby wordt er nooit bloed afgenomen, aangezien hij/zij op dat moment al in je armen ligt! Er wordt enkel bloed genomen dat in de placenta achterblijft. Bij navelstrengbloeddonatie wordt 34 Bevalling te komen. Middelen hiervoor zijn: je baby recht in de ogen kijken en huid-aan-huid contact. Ook tussen moeder en kind is liefde op het eerste gezicht eerder uitzonderlijk. Het is veel waarschijnlijker dat je vooral opluchting voelt (“Het is voorbij”) en trots (“Ik heb het klaargespeeld”). Als papa dat wil, mag hij nu de navelstreng doorknippen. Na de geboorte Als je borstvoeding gaat geven, kan je je kindje best binnen het uur na de geboorte voor het eerst aanleggen. De vroedvrouw helpt je hierbij op weg. Door het drinken van de baby trekt je baarmoeder samen, waardoor de placenta makkelijker loslaat. De ‘nageboorte’ komt gemiddeld binnen het halfuur na de geboorte. Meesta l is het voldoende om nog één keer mee te persen tijdens een wee zodat de moederkoek uitgedreven wordt. De placenta wordt onmiddellijk onderzocht om te zien of ze compleet is. Het is belangrijk dat er geen stukjes in de baarmoeder achterblijven, omdat die nabloedingen en ont stekingen kunnen veroorzaken. Ten slotte worden eventuele scheurtjes of een knip gehecht. Dat gebeurt meestal onder plaatselijke verdoving. Keizersnede Volgende keer weer? Een eerdere keizersnede is geen voldoende reden meer voor zo’n nieuwe operatie. Vroeger was dat wel zo, maar nu houdt men rekening met de reden waarom het de vorige keer zo gelopen is. Misschien lag de baby dwars of duurde de bevalling te lang. De omstandigheden kunnen nu anders liggen. Als tijdens de bevalling blijkt dat de ontsluit ing goed vordert, kan je baby op natuurlijke wijze geboren worden. Bijna elke toekomstige moeder wil liefst zo natuurlijk mogelijk bevallen. Het is dan ook een teleurstelling als het thema ‘keizersnede’ op tafel komt. Bovendien is dat een medische ingreep en daaraan zijn meer risico’s verbonden dan aan een gewone bevalling. Soorten verdoving De ingreep gebeurt onder plaatselijke (epidurale) verdoving of onder volledige narcose. Als de keizersnede vooraf gepland was, is een plaatselijke verdoving de normale gang van zaken. Zo kan moeder het hele geboorteproces bewust meemaken en haar baby onmiddellijk zien en voelen. Bijkomend medisch voordeel: de verdov ing werkt enkel plaatselijk en geraakt niet tot bij de baby. Het herstel van een keizersnede zou ook vlotter verlopen na plaatselijke verdov ing. Voorwaarde is wel dat tijdens de ingreep een anesthesist aanwezig blijft om, indien nodig, de verdov ing bij te sturen. Wanneer? Bij ernstige hart- of longafw ijkingen, waardoor de vrouw de inspann ingen van een normale bevalling niet aankan, wordt al vrij vroeg beslist tot een keizersnede. In andere geval len wordt die beslissing pas genomen naar het einde van de zwangerschap toe of zelfs tijdens de bevalling. Men wil de mogelijkheid van een gewone bevalling immers zo lang mogelijk open houden. Maar als de baby zwaar is en het bekken van de moeder te n auw, of als de moederkoek de weg belemmert, of als de baby het om welke reden ook moeilijk krijgt en zo vlug mogelijk ter wereld moet komen,… zal de dokter beslissen om te opereren. De operatie Tegenwoordig wordt bijna altijd de horizontale insnijding toegepast, dwars over de onderbuik, op de haargrens van het schaamhaar. Zodra de baarmoeder geopend is, wordt de baby eruit getild. De navelstreng wordt meteen afgeklemd 35 bevalling Carla “ Het leek wel uren later toen ik op mijn kamer kwam. Erwin legde Joren even naast me, maar ik wilde alleen maar slapen... De daaropvolgende dagen vond ik het vreselijk dat ik steeds beroep moest doen op mijn man en de vroedvrouwen om Joren te verschonen en te voeden. Zelf kon ik niet uit de voeten. Ik had ook heel veel moeite om te verwerken dat Joren niet op een ‘normale’ manier was geboren. Alles was zo anders gelopen dan ik me had voorgesteld... Nu zijn we een jaar verder. Voor Joren er was, besefte ik niet wat een verandering een kind in huis is. Soms is het heel zwaar, maar tegelijk is het fantastisch. Ik sta er ook van versteld dat ik het ‘mama-zijn’ zo in me had... Ik heb er nu niet veel moeite meer mee dat ik een operatie kreeg in plaats van een bevalling. Ik besef nu dat een keizersnede altijd mogelijk is. Misschien verwerk je de hele situatie wat vlotter wanneer je in je achterhoofd toch een beetje rekening houdt met die mogelijkheid. Ik rekende eigenlijk op een bevalling van enkele uurtjes; al mijn vriendinnen hadden vlotte bevallingen gehad. Jammer genoeg verliep het bij mij niet zo makkelijk. Na veertien uren weeën opvangen bleek dat de baby in kruinligging lag, waardoor het volledige hoofdje meteen door het geboortekanaal moest. De gynaecoloog zou nog met medicatie proberen om me op een natuurlijke manier te laten bevallen, maar waarschijnlijk werd het een keizersnede. Daar hadden we helemaal niet op gerekend! Plots moesten mijn man en ik heel snel beslissen of ik zou kiezen voor volledige narcose of voor een epidurale verdoving. Omdat ik al epidurale verdoving had, besloten we de keizersnede ook maar onder plaatselijke verdoving te laten gebeuren. Toen ik naar de operatiekamer werd gebracht, was ik vreselijk moe. Ik kreeg nog iets toegediend omdat ik zo erg rilde. Het enige dat ik voelde was dat mijn buikspieren werden opengetrokken. Toen we onze Joren hoorden huilen, huilden mijn man en ik ook. Joren werd maar heel even naast me gelegd. Daarna ben ik in slaap gevallen. ” en doorgeknipt. Heel die ingreep duurt maar enkele minuten. Nadat ook de placenta en de vliezen verwijderd zijn, wordt alles netjes weer gesloten. Omdat er verschillende weefsellagen gehecht moeten worden, duurt dat heel wat langer dan het maken van de opening. een makkelijke houding waarbij je baby niet op het litteken rust (liggend op je zij, of zittend, met zijn beentjes onder je arm, of leg hem op een kussen). Wanneer je de geboorte niet bewust hebt meegemaakt, helpt de ervar ing van het borstvoeden je om een intensere band te scheppen met je kind. Na de operatie Net als bij elke buikoperatie heb je achteraf wondpijn. Ook naweeën kunnen pijn veroorzaken. Je kan je ook beroerd voelen door de narcose. Na een plaatselijke verdoving kan je soms wat last hebben van rugpijn of hoofdpijn. Van een keizersnede herstel je minder snel dan van een gewone bevalling. Ook de vermoeidheid kan langer aanhouden. Aarzel dus niet om hulp te vragen, of om ze te aanvaarden als ze je geboden wordt. Gevoelens Vooral bij een ongeplande keizersnede komen er misschien gevoelens van teleurstelling en ontgoocheling om de hoek kijken. En na een volledige narcose misschien ook het gevoel iets belangr ijks te hebben gemist, en een onwerkelijke emotie tegenover dat kleine mensje (“Is dat nu mijn kind?”). Het is inderdaad vreemd om zwanger in slaap te vallen en wakker te worden met een lege buik en naast je een kind in een bedje. En het is verdrietig dat je je baby dan niet kan oppakken en wiegen en voeden omdat je je te slap voelt of te veel pijn hebt. Maar ook wie gewoon bevalt, voelt niet altijd meteen die allesoverheersende moederliefde, dat onmiskenbare gevoel van: “Jij bent van mij, wij horen bij elkaar.” Zelfs bij een normale bevalling kijk je soms wat vreemd en onwenn ig naar die kersverse baby. Hoe je de bevalling ook ervaren hebt, welke gevoelens ze bij jou ook heeft losgemaakt, praat erover. Dat helpt om je er mee te verzoenen. Borstvoeding Na een keizersnede onder plaatselijke verdov ing mag je je baby meestal meteen aanleggen. De verdoving komt bijna niet in je bloed, en dus ook niet in de moedermelk terecht. Na een volledige narcose moet je eerst zelf ontwaken, en dan voel je je waarschijnlijk zo belabberd dat je niet onmiddellijk aan borstvoeding toe komt. Laat je niet ontmoedigen door de ongemakken van die eerste dagen. Aarzel niet om hulp te vragen bij het voeden, en zoek 36 bevalling Omgaan met pijn De meeste vrouwen gaan voor een natuurlijke bevalling, maar toch loert op de achtergrond de angst voor de pijn. Goed nieuws: je lichaam heeft ingebouwde mogelijkheden om deze intense momenten draaglijk te houden. Informatie en ontspanningstechnieken Elke vrouw schrijft haar eigen verhaal, maar een goede begeleiding is erop gericht om de angst voor het onbekende weg te nemen en de stress te verminderen. Zo krijg je al tijdens je zwangerschap inzicht in het verloop van het geboorteproces. Wie weet wat hij (of liever, zij) kan verwachten, kent minder angstgevoelens dan wie er onvoorbereid aan begint. Om het natuurlijke proces zo efficiënt mogelijk te laten verlopen, kan je al voor de bevalling kennismaken met allerlei ontspanningstechnieken. Het uiteindelijk doel blijft telkens hetzelfde: vrouwen voorbereiden zodat ze ontspannen en vol zelfvertrouwen bevallen. Epidurale verdoving Wanneer het echt nodig is, kan je bevallen met een epidurale verdoving. Toch mag je niet zomaar zelfstandig kiezen voor een epidurale. Je kan evenmin vooraf weten hoe de bevalling gaat verlopen en hoe je je op dat moment zal voelen. Het is wél verstandig om er vooraf al over te praten met je arts en/of je vroedvrouw. Dan hoort de medicus hoe jij over bevallen denkt en wat jouw verwachtingen zijn. Het vertrouwen in jezelf en in je arts/vroedvrouw zal straks bij de bevalling een belangrijke steun zijn. Hulpmiddelen Bepaalde hormonen zetten op natuurlijke wijze de arbeid in gang. Je lichaam zorgt niet enkel voor het begin van de contracties maar laat tegelijk de pijndrempel stijgen door de productie van endorfines. Dat zijn lichaamseigen stoffen die ervoor zorgen dat je vlotter kan omgaan met de pijn. Tijdens de bevalling wordt gepoogd een rustige sfeer te creëren en het gebeuren vredig en intiem te houden. Zo kan een warm bad dienst doen als pijnverzachtend en arbeidsstimulerend element. Ook je partner kan, samen met de vroedvrouw, een belangrijke bijdrage leveren door je te masseren en je bij te staan. Je mag allerlei houdingen aannemen die spontaan in je opkomen, liefst voorovergebogen en verticaal, op een bal of stoel, rechtop wiegend of op handen en knieën. Deze verschillende houdingen zorgen ervoor dat de baby makkelijker kan draaien in het bekken. Methoden die angst en spanning verminderen zijn dus waardevol. Bevallen gaat nu eenmaal gepaard met een zekere mate van pijn. Want arbeid en bevalling zijn extreme fysieke inspanningen die dankzij de juiste begeleiding zeer menselijke en intens vrouwelijke ervaringen worden. Bij een epidurale verdoving wordt er een verdovingsmiddel in de ruimte tussen twee lendenwervels ingebracht. Dat is werk voor een anesthesist. Na plaatselijke verdoving wordt een naald ingebracht, en door die naald een slangetje. Zo kan men de dosering van de verdovingsvloeistof aanpassen. Het onderste deel van je lichaam wordt dan minder gevoelig maar je blijft volledig bij bewustzijn. Je voelt de weeën opkomen, maar ervaart geen pijn. Bij een epidurale verdoving kan zelfs een keizersnede uitgevoerd worden. Een dergelijke verdoving is voor een aantal vrouwen zeker een oplossing maar toch blijft het een medische interventie die goed overwogen wordt. En net als bij vrijwel elke medicatie zijn er nevenwerkingen mogelijk, maar bij consequente controle van baby en moeder blijven die beperkt tot een minimum. Naast de epidurale verdoving wordt, indien een ‘knip’ noodzakelijk blijkt, een lokale verdoving toegepast. 38 Ouderschap Het zijn er… twee! Je eerste echo en je hoort de gynaecoloog zeggen: ‘Eén… twee… gefeliciteerd: jullie krijgen een tweeling!’ Feest of paniek? Waarschijnlijk een beetje van allebei. Vast staat dat jullie eerst even aan het idee moeten wennen en dat er dan heel wat praktische vragen opduiken. Mama Vicky vertelt ons hoe zij het beleefde: “Op 37 weken ben ik uiteindelijk ingeleid. Anders werd het risico op TTS te groot. De bevalling zelf verliep gelukkig heel vlot. Na een paar uurtjes is Jake geboren en wat later Matthew. Twee prachtkereltjes! Ze hadden een gezond geboortegewicht, maakten een goede start, maar begonnen na een uurtje toch te kreunen: hun longetjes waren nog niet sterk genoeg. Helaas moesten ze dus tien dagen in de couveuse blijven. Een hele teleurstelling voor ons” “Ongeloof en blijdschap, dat ging er door ons heen toen we hoorden dat de gynaecoloog niet één, maar twee hartjes zag. Natuurlijk waren we blij, door het dolle heen, maar het was ook even wennen. We wilden altijd al vier kindjes, maar ons gezinnetje werd nu wel héél snel uitgebreid van vier naar zes. Toen de eerste emoties wat waren weggeëbd, staken de praktische beslommeringen de kop op: een grotere auto, een extra bedje en meer kleertjes. Gelukkig waren er kamers genoeg in huis.” Borstvoeding Twee kinderen aan de borst is perfect haalbaar maar vraagt wel wat ondersteuning. Een goede voorbereiding kan, met de hulp van de vroedvrouw, zeker helpen. Ook na de geboorte zal ze je tijdens je kraamperiode graag begeleiden. Wil je hier meer over weten? Neem een kijkje op de website www.borstvoeding.com. Daar vind je een apart hoofdstuk over meerlingen. Dubbeldikke buik Maar er is meer dan dat praktische gedoe. Een meerlingzwangerschap stelt ook extra hoge eisen aan je lichaam en vaak duiken er iets meer risico’s op. Daarom worden jullie van nabij gevolgd door je gynaecoloog. Je mag dus wat vaker op controle dan andere toekomstige ouders. Daar kan Vicky over meepraten: 1+1=? Een meerling grootbrengen is méér dan een schattige klus. Vooral de eerste periode thuis betekent niet enkel een hele aanpassing, maar vormt ook een flinke opdracht. Toch wordt dit aspect soms te vaak naar voor geschoven. Jammer, want zo zie je bij een meerling enkel nog de negatieve kanten. Laat je niet ontmoedigen. Voor een tweeling geldt misschien dat twee meer is dan één plus één, maar goed voorbereide ouders zijn hier ook meer dan twee opvoeders waard. “Zwanger zijn van een tweeling is een pak zwaarder dan een gewone zwangerschap. Er is niet alleen die gigantisch grote buik die op den duur ontzettend in de weg komt te zitten, ik was ook erg misselijk en ik moest om de twee weken op controle omdat onze eeneiige tweeling risico liep op TTS (het TweelingTransfusieSyndroom: het bloed van de ene foetus wordt doorgesluisd naar de andere). Daardoor was ik nu veel ongeruster dan tijdens m’n andere zwangerschappen. Ik vond het best griezelig…” Couveusekindjes? Bij een meerlingzwangerschap is het risico op vroeggeboorte flink wat groter. Ongeveer de helft van de tweelingzwangerschappen eindigt voor of in de 37ste week. Dat is op zich geen probleem, want rond die 37ste week zijn de meeste kindjes niet alleen ‘rijp’, maar ook op een gezond geboortegewicht. Toch hebben meerlingen vaker een lager geboortegewicht dan gemiddeld. Dat betekent een grotere kans op problemen. Soms moeten de baby’s bijvoorbeeld een tijdje in de couveuse. Ook Jake en Matthew, de zoontjes van Vicky, hebben dat meegemaakt: Meer weten? >>Twintelefoon. T 09 332 39 07. Een hulplijn voor iedereen met vragen over meerlingen. >>- Twins v.z.w. www.twinsvzw.com. Deze vereniging organiseert geregeld info- en praatavonden waar je in contact kunt komen met andere ouders van meerlingen. Ze hebben ook een bibliotheek en een interessant infoblad. 39 Geboorte “Is alles oké?” Hielprik Na een paar dagen krijgt je kleintje een prik in de hiel of handrug. Het afgenomen bloed wordt onderzocht op aangeboren stofwisselingsziekten. Het is belangrijk om die tijdig op te sporen, want als ze vroeg worden ontdekt, vallen ze goed te behandelen. Hoor je niets meer over de resultaten van dat prikje, dan is alles in orde. Dat is vaak de eerste vraag die de kersverse ouders zich stellen na de bevalling. Zo’n pasgeboren baby krijgt dan ook meteen een eerste checkup, inclusief score. Wat betekent dat getal eigenlijk? Onder de lamp Veel baby’s worden wat gelig na de geboorte. Dat is heel normaal: de lever van je kleintje is nog niet in staat om de bilirubine in z’n bloed af te breken en die stof zorgt voor de gele kleur. Vaak verdwijnt het kleurtje vanzelf. Soms kan het helpen om de wieg van je baby aan het raam, in het daglicht te zetten. Licht breekt de bilirubine namelijk sneller af. Wordt je baby te geel en is de concentratie bilirubine in zijn bloed te hoog, dan zal hij een tijdje ‘onder de lamp’ moeten. Want een veel te hoog bilirubinegehalte kan schadelijk zijn voor zijn hersentjes. In sommige ziekenhuizen kan je baby ook onder een lichtdekentje of in een lichtbedje. Zo kan hij, lekker ingeduffeld en dicht bij mama, z’n gele kleur verliezen. Zijn eerste rapport Onmiddellijk na de geboorte wordt de gezondheidstoestand van een baby beoordeeld op vijf aspecten: ademhaling, hartslag, spierspanning, kleur van de huid en reactie op prikkels. Per aspect verdient hij maximaal twee punten. Het totaal van die punten noemt men de APGAR-score. Krijgt je baby 7 of meer op 10, dan is hij in prima condit ie. Is de score lager, dan wordt hij extra in ‘t oog gehouden. Na vijf en tien minuten wordt dezelfde test nog eens overgedaan. Zo krijgt de gynaecoloog, de vroedvrouw of de kinderarts een beeld van de evolutie van je kindje. Je hoeft je dus niet altijd zorgen te maken als de eerste score een tikkeltje lager was. Misschien moest je baby gewoon even bekomen van de bevalling. Vragen staat vrij Ben je niet helemaal gerust? Wat onzeker? Zit je met vragen? Hou je vooral niet in. De dokter, gynaecoloog of vroedvrouw zijn er om je vragen te beantwoorden. Alles erop en eraan? De eerste of tweede dag komt de kinderarts langs voor een uitgebreid onderzoek. Wat wordt zoal bekeken? Het hart en de longen, het lichaam, de ruggenwervels, de lichaamstemperatuur, de reflexen, ... Bij een jongetje kijkt de arts na of beide teelballetjes zijn ingedaald. Indien dat niet het geval is, wordt dit opgevolgd. Vaak dalen de balletjes in de loop van het eerste levensjaar nog in. Het gewicht van je baby wordt ook in de gaten gehouden. Geen paniek als dat de eerste dagen wat afneemt, het is heel normaal dat een pasgeborene een beetje gewicht verliest. Heupen De arts kijkt ook na of heupen goed in de heupkom zitten. Bij sommige baby’s is de heupkom niet voldoende ontwikkeld en glijdt de heup makkelijk uit de kom. Ernstige afwijkingen worden meestal al ontdekt tijdens het eerste onderzoek na de geboorte, maar omdat de symptomen niet alt ijd even opvallend zijn, wordt dit onderzoek in het eerste levensmaanden herhaald. 40 Geboorte Mama’s kraamtijd Lichaamsverzorging Je lichaam heeft net een topprestatie achter de rug: logisch dus dat rust essentieel is in de kraamperiode. Je hoeft geen hele week in je bed te kamperen, maar vergeet niet regelmatig te gaan liggen, ook al voel je je prima. Was je elke dag en spoel je schaamstreek zo vaak je het nodig acht om je fris te voelen (met lauw water). Verzorg ook je borsten en hou vooral je tepels goed droog. Heel die kraamtijd, vlak na de geboorte, is behoorlijk hectisch en vermoeiend voor de kersverse ouders en dan natuurlijk vooral voor de moeder. Er moet flink wat georganiseerd worden: de baby verzorgen, maar ook kaartjes versturen, bezoek ontvan gen, andere kinderen opvangen... En het gewone dagelijkse leven valt natuurlijk ook niet stil. Emotionele vloedgolf Op emotioneel vlak beweegt er ook één en ander. Er is de bevalling, die meestal nét iets anders verliep dan verwacht, er is je kersverse moederrol die op je afkomt, en natuurlijk je kind dat je nu pas echt leert kennen... Begrijpelijk dus dat nieuwe mama’s bij momenten overspoeld worden door emoties, dat ze soms bang zijn om het niet aan te kunnen en dus kraamt ranen huilen. De meeste vrouwen maken drie of vier dagen na de bevalling wel zo’n ‘huildag’ of ‘babyblues’ door. Lichamelijke veranderingen Net zoals je lichaam gedurende negen maanden mee groeide met de baby, heeft het ook na de geboorte tijd nodig om te ‘ontzwangeren’. Zo moet je de eerste dagen na de bevalling heel wat plassen om het overtollig vocht uit je lijf te verwijderen. Die dagen verlies je ook veel rood bloed. Daarna vermindert de bloeding (alhoewel die tot enkele weken kan duren). Het volume van je baarmoeder vermindert geleidelijk. Borstvoeding bevordert trouwens het inkrimpen van de baarmoeder. Ook je borsten ondergaan nu een metamorfose, vooral als je begint met borstvoeding. Het hoogtepunt noemt men de ‘stuwing’ en die duurt zo’n 24 uur. Omgekeerd kan ook: misschien loop je de eerste dagen (en nachten) totaal euforisch rond. Sommigen krijgen de dagen daarna wel de weerbots. Alhoewel, veel moeders voelen zich de hele kraamtijd lang intens gelukkig! Lieve “ Toen ik na een zware nacht ‘s morgens beviel van mijn zoontje, stond na een paar uur mijn kamer al vol familie en dat ging zo door tot ‘s avonds laat. Niet alleen waren mijn man en ik doodop, we hadden ook amper de tijd gekregen om op adem te komen, te kijken naar ons kindje en te genieten van ons nieuw gezinnet je. Je hebt als gezin de tijd nodig om je draai te vinden. Je hebt echt al genoeg aan de beslommeringen van elke dag, je ritme raakt zo gauw verstoord door bezoek. Na een paar weken kijk je er echter helemaal anders tegenaan. Daarom deze tip voor jonge ouders: organiseer een visitedag, een maand of zo na de bevalling. Je kunt die op het geboortekaartje vermelden! ” 42 Geboorte Het kan misgaan Emotionele beleving Het verd riet om het afsterven van het vruchtje, dat je toch al echt beleefde als jullie kindje, wordt door de omgeving wel eens geminimaliseerd. Vaak krijgt men te horen: “Je bent nog jong, wordt maar gauw opnieuw zwanger”. Het is wel troos tend bedoeld, maar het komt toch hard aan, als een ontkenning van je verdriet. Zwangerschap en geboorte zijn wel natuur lijke maar tegelijk ook complexe processen. Als alles normaal verloopt wordt daar niet bij stilgestaan, maar soms kan het mis lopen. Misschien word je dan overvallen door onzekerheid en angst: “Zullen we geen kinderen kunnen krijgen? Scheelt er iets met mij? Waarom wordt het ons niet gegund?” Daarom: praat over deze gevoelens met je partner, met vrienden, met je arts of met de vroedv rouw... MISKRAAM Na het verlies van een baby Wanneer je eerder een baby verloren hebt en je raakt opnieuw zwanger, dan is dat geen onverdeeld blije gebeurtenis. Je omgeving reageert vaak opgelucht en veronderstelt dat je verdriet over is. Een nieuwe baby kan inderdaad heel wat goedmaken, maar lang niet alles. Het verdriet kan daardoor net opnieuw naar boven komen. Het uitkijken naar nieuw leven maakt je hoopvol en blij, maar tegelijk kan je overspoeld worden door pijnlijke herinneringen. Het voelt allemaal heel verwarrend aan. Toch is het belangrijk voor je rouwproces om die tegenstrijdige gevoelens te aanvaarden. Zoek ook in dit geval een betrouwbare gesprekspartner, die wil luisteren en ondersteunen. In je buurt of bij een professionele organisatie. Wanneer een zwangerschap wordt beëindigd voor een geboortegewicht van meer dan 500 g werd bereikt, spreekt men van een miskraam of, in medische termen, van een spontane abort us. Loopt het tijdens de eerste twee weken al fout, dan herken je het wellicht zelfs niet als een misk raam. Je denkt gewoon dat je menstruatie wat later kwam. Een misk raam beg int altijd met bloedverlies uit de vagina en vaak heb je pijn in je buik (gelijkend op menstruatiepijn). Waarschuw bij bloedverlies, in welk stadium van de zwan gerschap ook, onmiddellijk je arts of vroedvrouw, neem geen medicijnen en ga in bed liggen. Rust helpt meesta l niet omdat een misk raam dikwijls niets anders is dan het uitstoten van een al gestorven vrucht. De vrucht sterft dus niet omdat je bloedt. Nee, jij verliest bloed omdat de vrucht gestorven is. En dan helpt gaan liggen niet meer. Maar soms is het vruchtje nog niet dood en is er een andere oorzaak voor het bloedverlies. Daarom, toch maar je bed in bij bloedverlies. Soms sterft het embryo af, zonder bloedverlies. Dat wordt dan later ontdekt op de echografie. Niet-levensvatbare kindjes begraven Baby’s die geboren worden vóór 180 dagen zwangerschap, zijn volgens de wet niet levensvatbaar, kunnen niet aangegeven worden aan de burgerlijke stand, en kunnen dus ook niet op de gewone wijze begraven worden. Toch wordt in elke gemeente een perceel van de begraafplaats voorbehouden voor de begraving van baby’s die geboren werden vóór het einde van de zesde maand, in een ziekenhuis of thuis. De baby mag op dit perceel begraven worden op eenvoudig verzoek van de ouders of de behandelende geneesheer. De naam van de baby of van de ouders wordt niet vermeld. Als de ouders het wensen mag de baby ook verast worden. Waarom? De oorzaak van een miskraam ligt dikwijls bij een afwij king van de moederkoek of van de vrucht zelf. Soms gaat het om een onbekende ziekte van de moeder (onbehandelde suikerziekte, schildklierafwijkingen, afw ijk ingen aan de baarmoeder). Bij een éénmalige misk raam is de oorzaak meestal niet te achterhalen. De meerderheid van de vrouwen, die ooit een miskraam hadden, kent de volgende keer een normale zwan gerschap. Zelfs verschillende miskramen na elkaar kunnen toeval zijn. 43 geboorte BABY HAALT HET NIET Vaders rouwen anders Ook vaders rouwen om hun overleden kindje, maar op een andere manier dan mama. Mannen gaan van nature anders om met emoties. Vrouwen willen verdriet meestal uiten, in woorden en tranen. Zij hebben behoefte aan een ondersteunende gemeenschap. Mannen reageren verdriet eerder af in actie, ze doen liever iets dan te praten. Zij gaan misschien intens sporten of autorijden. Sommigen maken een kunstwerk, planten een boom,… Mannen hebben daarbij veel minder behoefte aan anderen om zich heen. Het komt gelukkig maar zelden voor dat een zuigeling kort voor, tijdens of na de geboorte overlijdt. Maar als het je overkomt betekent dat een immens verdriet. In het verleden haalde men de baby dan zo vlug mogelijk bij de moeder vandaan, liefst nog vóór ze hem gezien had. En verder werd dat kind zoveel mogelijk doodgez wegen. Soms reageert de omgeving nog op die manier: men wil je zoveel mogelijk sparen. Maar zo werkt dat niet, integendeel. Je vergeet je kind niet, ook al heb je het niet gezien of wordt er niet meer over gesproken. Het maakt je verdriet alleen maar schrijnender. Probeer de (andere) manier van rouwen van je partner te begrijpen en te respecteren. Hou er rekening mee dat dit een vorm van verwijdering kan veroorzaken, maar dat deze mentale kloof niet definitief hoeft te zijn. Een moeder beschreef de situatie als een rond punt: haar man even de ene kant op, zij de andere, maar uiteindelijk kwamen ze elkaar weer tegen om samen opnieuw dezelfde weg te volgen. Echt afscheid nemen Gelukkig is de medische wereld nu tot andere inzichten gekomen. Ouders die een kindje verliezen rondom de geboorte worden aangemoedigd om echt afscheid te nemen van hun baby. Hem vasthouden, wassen, kleertjes aantrekken, foto’s maken en een afdruk van zijn handjes en voetjes,... Op het moment zelf is het verschrikkelijk pijnlijk, maar achteraf maken die herinner ingen het verdriet draaglijker en het ver lies beter te verwerken. Zelfs als het om een misvormd kindje gaat, kan je het beter toch even zien. De voorstellingen die je je achteraf maakt over die misvorming zijn vaak veel erger dan de realiteit ooit geweest is. Een kind van een meerling kwijt Het verlies van een baby tijdens de zwangerschap of rond de geboorte wordt vaak onderschat. Dat is nog extremer bij het verlies van één kindje van een tweeling (of meerling). Ouders worden dan geconfronteerd met heel verwarrende en tegenstrijdige emoties. Terwijl ze blij zijn om het levende kind, dat meteen ook hun zorg en aandacht vraagt, moeten ze intussen het afscheid van een ander kind verwerken, geen makkelijke opgave. Het levende kind betekent immers een constante herinnering aan het verlies. Vreugde en verdriet liggen hier verwarrend dicht bij elkaar. Mee naar huis Je mag je overleden baby mee naar huis nemen. Je hebt dan wel de wettelijke toelating nodig van elke gemeente waar je door moet. De begrafenisondernemer kan dat regelen. Je kindje even thuisbrengen, waar het eigenlijk hoort, is van grote symbolische waarde. Zo kan in alle intimiteit afscheid genomen worden. Je kan familie en vrienden ook de kans geven om je kindje te zien. Die ervaringen met je omgeving delen blijkt vaak heel belangrijk in het rouwproces. Als je dat wenst, mag je de as van je kindje thuis in een urne bewaren. Buitenstaanders zien enkel de vreugde en verwachten van de ouders hetzelfde (“Wees blij, je hebt er nog één over”). Terwijl voor de ouders het gevoel van verlies reëel is (“We zijn er één kwijt”). Bovendien laat de dagelijkse zorg voor de baby ook weinig ruimte tot rouwen. Dus wordt het rouwproces vaak vooruitgeschoven en komt pas later aan de orde (bv. naar aanleiding van de eerste verjaardag van het overlevende kind). Zelfhulpgroepen Precies omdat je in je omgeving vaak weinig begrip vindt, kan contact met lotgenoten heel wat steun bieden. Een naam voor doodgeboren kinderen >>MET LEGE HANDEN – Zelfhulpgroep voor ouders van een overleden baby – Rustoordlaan 4, 3010 Kessel-Lo T. 016 26 00 55 – www.metlegehanden.be >>OVOK – Zelfhulpgroep voor ouders van een overleden kind Nieuwstraat 41, 3360 Korbeek-Lo – T. 016 89 07 56 www.ovok.be >>Er bestaat ook een waardevolle Nederlandse website: www.lieve-engeltjes.nl Voor een baby die levenloos wordt geboren na minstens 180 dagen zwangerschap, of die overlijdt vóór een arts of vroedv rouw de geboorte officieel kan vaststellen, wordt bij de ambtenaar van de burgerlijke stand geen geboorteakte opgemaakt, maar een akte van aangifte van een levenloos kind. Men kan deze kinderen wettelijk een voornaam geven. 44 geboorte Meer lezen? Lannoo, 2010, 160 blz, € 19,95 (ISBN 9789020988413) Bijna één op vier zwangerschappen eindigen op een miskraam. De impact ervan wordt door de buitenwereld vaak onderschat. Veel ouders hebben het moeilijk om hun verlies te verwerken. De schrijvers beantwoorden op een toegankelijke manier alle medische en psychologische vragen die met een miskraam gepaard gaan. Ook laten ze mensen aan het woord die hun ongeboren kind verloren hebben. >>HAVERKAMP, Annemarie, Dolgelukkig zijn wij, Nieuw Amsterdam, 2010, 222 blz, € 16,95 (ISBN 9789046808849) - Een realistisch en heel eerlijk verhaal, geschreven door de moeder van een baby met een zeldzame chromosoomafwijking. >>VAN DEN BERG, Leen, In de zee van mama’s buik, Wielsbeke, De Eenhoorn, 2006, 32 blz, € 12,95 (ISBN 9789058383815) - Een aangrijpend en teder verhaal over een miskraam. Een sterrenkindje gaat op reis en landt in de buik van mama. Grote broers en zusjes kijken, voelen en luisteren nieuwsgierig aan mama’s dikke dansende buik. Maar een zware storm steekt op en het sterrenkindje verdrinkt in de zee van mama’s buik. Een knap getekend boekje om broers en zusjes uit te leggen waarom het kinderbedje leeg blijft. Maar ook voor ouders die in stilte denken: “Vandaag zou ons kindje jarig zijn”. >>SPITZ, Bernhard, KEIRSE, Manu & VANDER-MEULEN, Annemie, Als je een prille zwangerschap verliest, De baby-uitzet Je kunt alvast starten met: >>Enkele HEMDJES Er zijn hemdjes die je niet over het hoofd van je baby trekt maar voorlangs sluit, en heel wat mama’s vinden die het makkelijkst. Body’s met drukknopen tussen de beentjes zijn best handig omdat je kindje er helemaal in zit en zijn buikje dus altijd warm bedekt blijft. Het nadeel is wel, dat wanneer de body onderaan vies of nat wordt, je je kindje helemaal moet uitkleden. >>Een paar KLEINE PYJAMA’S Die met voetjes zijn handig omdat je baby dan geen sokjes nodig heeft. >>Een MUTSJE en JASJE Wat heb je na je bevalling absoluut nodig en wat is compleet overbodig? Omdat het misschien gaat duizelen bij het zien van al die flitsende (en vaak) dure dingen, zetten we de belangrijkste babybenodigdheden op een rijtje. 1. Baby-outfit De meeste kleertjes beginnen bij maat 50, maar daar is je kindje ontzettend snel uitgegroeid. Heb je een flink uit de kluiten gewassen baby van vier kilo of meer, zal hij zelfs nooit in die kleinste maat passen! Koop dus niet te veel piepkleine spullen, hoe schattig ze ‘r ook uitzien. 2. Badtijd >>Een BADJE en een BADTHERMOMETER Een heus badmeubel kan praktisch zijn, maar is niet echt nodig. Een doodgewoon plastic badje dat je op het aanrecht of de tafel kan zetten, doet het ook prima. Je vult het badje best eerst met koud water en pas daarna met warm water. Controleer of het badwater niet te warm is, 37°C is ideaal. Heel wat mama’s vinden de Tummy Tub bijzonder handig: je baby zit er rechtop in een embryonale houding. >>Een NAGELSCHAARTJE, KAM, BORSTEL en KOORTSTHERMOMETER Een digitale thermometer is de beste keuze, hiermee kun je in de poep van je baby’tje heel makkelijk de temperatuur opnemen. Sarah “ Ik had bij de geboorte van mijn dochtertje echt stápels kleertjes gekocht! Gewoon, omdat ik zo enthousiast zwanger was en er niet kon aan weerstaan. Sommige kleertjes in maat 50 en 56 heeft mijn dochter maar één keer aangehad. Na een goeie maand had ze maat 60 nodig… ” 45 Verzorging >>Een LUIERKUSSEN Zo’n kussen is verhoogd aan de zijkanten, heerlijk zacht en echt praktisch om je baby te verzorgen en aan tekleden. Leg het niet in de buurt van gevaarlijke toestellen of voorwerpen, laat je kindje er nooit alleen achter en zorg dat je alles bij de hand hebt. Hou tijdens de verzorging altijd één hand op je baby. >>LUIERS Je kunt kiezen voor wegwerpluiers of herbruikbare luiers. Wegwerpluiers zorgen voor meer afval, herbruikbare luiers voor meer vuile was. Aan jou om één en ander af te wegen en de juiste keuze te maken. Hier vind je info die kan helpen bij je beslissing: www.klein-spook.be, uitgebreide site over herbruikbare luiers >>STIP, T. 015 28 43 03, www.stip.ovam.be en daar de zoekterm ‘luiers’ ingeven. >>MilieuAdviesWinkel, Kon. Maria Hendrikaplein 5-6, 9000 Gent, T. 09 242 87 59, www.milieuadvieswinkel.be >> Er bestaan nu ook ‘pamperbanken’ in verschillende gemeenten. Even googelen en je vindt er wel eentje in je buurt. Tinne “ Toen ik bevallen was, heb ik heel wat slabbetjes en tetradoeken cadeau gekregen, en maar best ook: je hebt er nooit genoeg van! Om het milieu- en budgetvriendelijk te houden hebben we zestig tetrawashandjes gekocht die we gebruikten om de billetjes schoon te vegen in plaats van die dure vochtige doekjes. Dan zit je nooit zonder op een dag dat de winkels gesloten zijn. ” NELE “ Een groot deel van de baby-uitzet is toch wel heel persoonlijk. Ik vind tutten bijvoorbeeld overbodig, terwijl andere mama’s die onmisbaar vinden. Flesjes zijn hier ook heel lang niet nodig geweest: mijn dochtertje dronk voor het eerst afgekolfde melk uit een flesje toen ze al vijf maanden was. Dat flesje zijn we toen nog gauw gaan kopen ” 3. Etenstijd Kies je voor borstvoeding? Dan heb je nodig: Twee VOEDINGSBEHA’S en een aantal BORSTVOEDINGSKOMPRESSEN verboden: ze kunnen voor oververhitting zorgen of de ademhaling van je baby belemmeren. Hetzelfde geldt voor kussens: ze kunnen je kindje verstikken en worden tot de leeftijd van twee jaar dus beter niet gebruikt. >>SLAAPZAK Een slaapzak is superhandig omdat je baby’tje zich dan niet kan blootwoelen. Een model met armgaten is de beste keuze. Ga je voor kunstvoeding? Dan haal je het volgende in huis: >>ZES FLESSEN en SPEENTJES, >>Een FLESSENVERWARMER >>Een BORSTELTJE OM DE FLESSEN TE REINIGEN. >>Een STERILISATOR is enorm handig, maar je kunt de flessen en spenen ook gewoon afkoken in een grote pot met kokend water en een scheutje azijn. (Tien minuten voor de flessen, drie voor de spenen). 5. Speeltijd >>BOX Kies bij voorkeur een houten spijlenbox. Ook hier bedraagt de afstand tussen de spijlen best 4,5 tot 6,5 cm. >>KINDERSTOEL of TRIPTRAP >>BABYRELAX (vanaf zes weken) 4. Bedtijd >>BEDJE De meeste baby’s liggen niet lang in een wiegje, dus je kunt het misschien best van iemand lenen. Na een paar maanden is zo’n wiegje te klein en moet je sowieso overschakelen naar een spijlenbedje. De afstand tussen de spijlen bedraagt best 4,5 tot 6,5 cm. Dingen zoals een randbekleding, hoofdbeschermers of een dikke laag mousse rondom zijn absoluut NIET VEILIG. Ze beperken de luchtcirculatie waardoor je kindje het benauwd kan krijgen en het risico op wiegendood groter wordt. >>MATRAS De matras moet groot genoeg zijn en het bedje helemaal vullen zodat je kindje niet gekneld kan raken. Een matrasbeschermer is zeker nuttig. >>LAKENS en DEKENS Je kiest het best beddengoed uit natuurlijke vezels, bijvoorbeeld katoen of wol. 6. Reistijd >>DRAAGWIEG De eerste dagen en weken kun je je baby ook wel eens in de draagwieg vervoeren, maar dan moet die stevig vastgemaakt worden in de auto. >>DRAAGBAAR AUTOSTOELTJE (genre Maxi Cosi) Dit babyzitje wordt tegen de rijrichting in de auto geplaatst en is echt wel de veiligste manier om je kindje mee te nemen. Bij een frontale botsing wordt het zitje tegen de rugleun ing ged rukt en vormen rugleuning en zitje een veilige cocon rond je baby. De beste plaats voor zo’n autostoeltje is de voorste passagierszetel, behalve als je daar een airbag hebt die je niet kunt uitschakelen. In dat geval plaats je het stoeltje achteraan, tegen de rijrichting in, met behulp van een driepuntsgordel. Omdat die Maxi Cosi’s zo handig zijn, gebruiken heel wat ouders ze ook binnenshuis. Niet zo’n goed idee: een auto- Tot je kindje één jaar is, zijn donsdekens simpelweg 46 Verzorging stoeltje is geen relax, je baby heeft er niet genoeg bewegingsvrijheid en zit er dus best niet meer dan twee uur per dag in. Slapen doet je kindje in een wieg of bedje, spelen gebeurt in de box of op een dekentje op de grond. Wanneer je baby te groot of te zwaar wordt voor dit babyzitje, schakel je over op een autostoel die in de rijr ichting op de achterbank geplaatst wordt. Zorg ervoor dat deze autostoel voldoet aan de nieuwste veiligheidsnormen. We komen hierop terug in een latere Brief. >>KINDERWAGEN en/of DRAAGDOEK Voor korte afstanden of in de stad is een draagzak of een kleine kinderwagen (waarmee je makkelijk de stoep op en af kan) een prima keuze. Voor langere (natuur)wandelingen op oneffen terrein kies je best een grotere kinderwagen met goede ver ing. Freya “ Ik vind een echt wiegje zeker niet nodig. Je kindje ligt er maar een paar maanden in, je kunt het toch net zo goed in de box laten slapen? Zo’n box moet je sowieso hebben, die gebruik je bijna twee jaar Veerle ” “ Wat je nóg allemaal nodig hebt als kersverse mama? Een diepvriezer vol eten, een paar helpende handen, oogkleppen voor de rommel die zich opstapelt en een flinke dosis relativering en humor. Wat extra uurtjes slaap komen natuurlijk ook van pas. Voor de rest: een voorraadje drank, koekjes en koffie voor het onaangekondigde bezoek en een lekker warm dekentje om tussendoor een dutje te doen. NELE Tinne “ De eerste zes maanden staat bij ons de familiewieg in de living, daarna komt de box. Tot dan spelen onze kindjes liggend op een speelkleed of in hun relax. Een box vind ik pas nodig als ze wat mobieler zijn. En dan nog, bij ons wordt die vooral gebruikt om speelgoed in te bewaren. Ik laat mijn dochtertje nooit een dutje doen in de box, ik denk niet dat het een goed idee is om slapen en spelen te veel door elkaar te laten lopen. “ ” ” En een luiertas! Of een héél grote handtas… Tips met stip ” >>Bij Kind en Gezin kun je de uitgebreide brochure ‘Baby- en peuteruitzet’ aanvragen, of je kunt ze downloaden via www.kindengezin.be. Op diezelfde site vind je ook een handig luikje ‘Veiligheid’. Daar lees je aan welke voorwaarden je baby-uitzet moet voldoen en hoe je zo veel mogelijk risico’s kunt uitsluiten. >>Heel wat babyspullet jes (ook kleding) gebruik je niet lang en zijn zelfs na meerdere kinderen nog niet versleten. Je kunt dus best wat spullen lenen of tweedehands kopen. De Gezinsbond organiseert heel regelmatig tweedehandsbeurzen overal in Vlaanderen. Voor meer info: www.gezinsbond.be , of T. 02 507 89 66. >>Koop niet te veel vooraf. Bij de geboorte krijg je van heel wat winkels bijzondere aanbiedingen of kortingbonnen. >>Wanneer je een geschenkenlijst aanlegt, krijg je meestal minder nutteloze cadeaus. Familie en vrienden vinden het ook prettiger dat ze hun geld kunnen besteden aan iets wat je echt nodig hebt. Als dit niet je eerste baby is, kun je zelfs iets vragen voor grote broer of zus! Een speeltafeltje of -stoelt je komt misschien meer van pas dan nog een pyjama in maat 68. 48 Eigen kweek conny femke katia jo mieke lieve elise janice hilde sarah Stuur zelf je foto’s naar [email protected] of post ze op onze Facebookpagina 50 Informatief Waar heb ik recht op? Je bent nu aan het einde van dit zwangerschapsnummer en zit misschien nog met een heleboel vragen. Hoeveel maanden moederschapsverlof krijg ik? Wat als mijn kindje langer in het ziekenhuis blijft? Waar heeft papa recht op? Hoe combineer ik een gezin met mijn job? Wat zijn borstvoedingspauzes? Hoe zit het met ouderschapsverlof en tijdskrediet? Heb ik recht op financiële tussenkomsten? We beseffen maar al te goed dat ’t een flinke klus is om het hele boeltje geregeld te krijgen. Vind je weg maar eens in de hele wirwar van wetten en regels! Om het wat duidelijker te maken, hebben we alle informatie over jullie rechten en plichten gebundeld op onze website. Neem een kijkje op www.gezinsbond.be klik door naar… die tot je dienst staat en vind een antwoord op al je vragen. Colofon Abonnementen T 02-507 88 88 F 02-507 88 50 E [email protected] Indien je verhuist, geef dan zo snel mogelijk je adreswijziging door. Redactie en Briefwisseling Troonstraat 125 1050 Brussel T 02-507 89 50 E [email protected] De reeks Brieven aan Jonge Ouders bestaat uit Gratis verwachtingsnummer 12 nummers eerste levensjaar 6 nummers tweede levensjaar Kleuternummer Ouders met een pasgeboren of geadopteerd kind ontvangen alle Brieven gratis Andere geïnteresseerden krijgen de Brieven toegestuurd mits betaling Los nummer � 1 Eerste levensjaar (12 nummers) � 10 Tweede levensjaar (6 nummers) � 5 Op reknr. BE 77-4350-3052-2142 van Gezinsbond Brieven aan Jonge Ouders met vermelding van de reden van betaling. Meer weten? Ook onze Sociale-Juridische dienst staat altijd voor jullie klaar. Zit je nog met vragen? Contacteer hen op 02 507 88 66 of via sociaaljuridischedienst@ gezinsbond.be Redactiecomité Jochem Poesen (voorzitter), Jef Bergmans, An Debyser, Martine Deheyder, Els Demol, Cathleen Gavel, Christian Lagrange, Koen Lannau, An Lebacq, Sarah Saelens, Mieke Schevelenbos, Greet Stevens, Christine Tierens, Sarah Van Gysegem, Nicolas Van Herck. Met medewerking van Kind en Gezin Wetenschappelijke vereniging van Vlaamse Huisartsen Vlaamse Vereniging voor Logopedisten Vlaamse Vereniging Kindergeneeskunde Vlaamse Werkgroep voor Gezonde Tanden Vlaamse Organisatie van Vroedvrouwen Federatie van Ambulante Revalidatiecentra Redactie Sarah Saelens Sarah Van Gysegem fotografie Pieter Coomans, Shutterstock Redactiesecretariaat en coördinatie Jef Bergmans ontwerp Magelaan – Gent Kris “ Vier maanden geleden ben ik vader geworden van Amändio. Tijdens de zwangerschap heb ik geïnformeerd naar ouderschapsverlof voor de vader. Het was niet gemakkelijk, maar uiteindelijk heb ik alle nodige informatie gekregen. De aanvraag zelf verliep vlot en ik kreeg redelijk snel het nieuws dat het allemaal in orde was. Mijn vrouw is zelfstandige en ging vrij snel terug aan het werk, maar ik bleef thuis met Amändio. Zo genieten mijn zoon en ik nu van alle momenten samen. Mama geeft ‘s morgens de eerste fles en als ze vertrekt, blijven wij nog eventjes gezellig in bed liggen. Ik vind het zalig om onze zoon een badje te geven en ik geniet van onze dagelijkse wandelingen. Als dat kleintje ligt te slapen, kan ik uren naar hem staren. Al die kleine trekjes en af en toe een lachje in zijn droom… Hij is zo schattig! Doordat ik vaderschapsverlof heb, beleef ik alles veel intenser. Ik kan de tijd nemen voor elk geluidje, elke beweging en elke blik van Amändio. Ik zie alle kleine veranderingen en begin hem te begrijpen. Mijn ouderschapsverlof zit er bijna op en ik zal het missen om de hele dag bij ons zoontje te zijn. Het schept een band waar ik veel plezier aan beleef. De liefde die je van je kind terugkrijgt, is niet te beschrijven. Het is een nieuw soort liefde, die ik tot nu toe niet kende. ” 51 Lay-out / Druk Die Keure – Brugge Publiciteit Publicarto T 053 82 60 80 Verantwoordelijke Uitgever Mieke Schevelenbos Troonstraat 125 1050 Brussel Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de uitgever. Je adresgegevens worden door de Gezinsbond vzw opgenomen in een bestand met het oog op het toesturen van de Brieven aan Jonge Ouders. Overeenkomstig de wet van 8 december 1992 heb je recht op inzage en correctie van deze gegevens of kan je hen uit het bestand laten verwijderen. De getuigenissen in de reeks Brieven aan Jonge Ouders zijn persoonlijke ervaringen, die dus niet altijd en voor iedereen gelden. ISSN 1376-0416
© Copyright 2025 ExpyDoc
