presentatie - KU Leuven

Medisch begeleid sterven
anno 2014 in België
UPLeuven 21-08-2014
Prof. Dr. J. Menten
Radiotherapeut-Oncoloog
Coördinator Palliatieve Zorg
UZLeuven
“Dokter, help mij om te sterven, doe iets”
De patiënt, de familie, de bevolking, de media
denken en spreken over euthanasie….
“Dokter, help
mijbij
om
teiksterven,
doe iets”
sta me
als
ga sterven...
Kunnen de patiënt, de familie, de bevolking
ook spreken over
euthanasie….
de goede
dood…?
Kunnen we lijden een plaats geven in het leven?
Knack aug 2014: “We hebben het huilen verleerd”
Zo hebben we ook maatschappelijk verleerd het
lijden een plaats te geven in het leven, we kunnen er
niet meer tegen, het lijden mag / kan er niet zijn,
we “moeten” genieten…anders zijn we niet geslaagd …
“Maar ieder huisje heeft zijn kruisje”
Hoe meer we lijden en dood bannen
uit ons leven , uit onze conversaties,
hoe minder voorbereid en
hoe angstiger we er zullen voor zijn…
Correcte informatie en gebruik van
hedendaagse therapie en zorg zou juist
vertrouwen moeten geven…
“Ze kunnen tegenwoordig toch veel….”
De 17 thema’s in volgorde van belangrijkheid
voor “een goede dood” blijken te zijn voor patiënten:
1-
234567891011121314151617-
tijd met familie en vrienden
pijncontrole
comfortabele ademhaling
waardigheid en (zelf)respect
vrede hebben met de komende dood
menselijke benadering
vermijden van spanning voor/door naasten
vermijden van kunstmatige levensondersteuning
afscheid kunnen nemen
continent zijn
geen angst voor het sterven
een lach en een glimlach
dekking van de ziektekosten
controle over de situatie
beschikbaarheid van middelen om de dood te bespoedigen
bezoek van spirituele zorgverlener
begrafenis geregeld
5
De 17 thema’s in volgorde van belangrijkheid
voor “een goede dood” blijken te zijn voor patiënten:
1-
234567891011121314151617-
1-Medisch
aspect
tijd met familie en vrienden
pijncontrole
comfortabele ademhaling
waardigheid en (zelf)respect
vrede hebben met de komende dood
menselijke benadering
vermijden van spanning voor/door naasten
vermijden van kunstmatige levensondersteuning ..
…rekken van ‘t sterven
afscheid kunnen nemen
continent zijn
geen angst voor het sterven
een lach en een glimlach
dekking van de ziektekosten
controle over de situatie
beschikbaarheid van middelen om de dood te bespoedigen
bezoek van spirituele zorgverlener
…toe te laten
begrafenis geregeld
6
De 17 thema’s in volgorde van belangrijkheid
voor “een goede dood” blijken te zijn voor patiënten:
1-
234567891011121314151617-
2-Sociaal
aspect
tijd met familie en vrienden
pijncontrole
comfortabele ademhaling
waardigheid en (zelf)respect
vrede hebben met de komende dood
menselijke benadering
vermijden van spanning voor/door naasten
vermijden van kunstmatige levensondersteuning
afscheid kunnen nemen (van de naasten)
continent zijn
geen angst voor het sterven
een lach en een glimlach
dekking van de ziektekosten
controle over de situatie
beschikbaarheid van middelen om de dood te bespoedigen
bezoek van spirituele zorgverlener
begrafenis geregeld
7
De 17 thema’s in volgorde van belangrijkheid
voor “een goede dood” blijken te zijn voor patiënten:
1-
234567891011121314151617-
3-Psychisch
aspect
tijd met familie en vrienden
pijncontrole
comfortabele ademhaling
waardigheid en (zelf)respect
vrede hebben met de komende dood
menselijke benadering
vermijden van spanning voor/door naasten
vermijden van kunstmatige levensondersteuning
afscheid kunnen nemen (van maatsch. functie/ van het leven)
continent zijn
geen angst voor het sterven
een lach en een glimlach
dekking van de ziektekosten
controle over de situatie
beschikbaarheid van middelen om de dood te bespoedigen
bezoek van spirituele zorgverlener
begrafenis geregeld
8
De 17 thema’s in volgorde van belangrijkheid
voor “een goede dood” blijken te zijn voor patiënten:
1-
234567891011121314151617-
4-Spiritueel
aspect
tijd met familie en vrienden
pijncontrole
comfortabele ademhaling
waardigheid en (zelf)respect
vrede hebben met de komende dood
menselijke benadering
vermijden van spanning voor/door naasten
vermijden van kunstmatige levensondersteuning
afscheid kunnen nemen (van dit leven  tevreden terugkijken)
continent zijn
geen angst voor het sterven (…voor de “overkant”)
een lach en een glimlach
dekking van de ziektekosten
controle over de situatie
beschikbaarheid van middelen om de dood te bespoedigen
bezoek van spirituele zorgverlener
begrafenis geregeld
9
Mayor, S. BMJ 2010;341:c3836
Copyright ©2010 BMJ Publishing Group Ltd.
10
Copyright ©2010 BMJ Publishing Group Ltd.
Mayor, S. BMJ 2010;341:c3836
11
Definitie Wereld Gezondheidsorganisatie:
Palliatieve zorg verbetert de kwaliteit van het leven van
patiënten en hun naasten
die te maken hebben met een levensbedreigende
aandoening,
door het voorkomen en verlichten van lijden,
door middel van vroegtijdige signalering en zorgvuldige
beoordeling en behandeling van pijn en andere
problemen van lichamelijke, psychosociale en spirituele
aard.
1- Medisch aspect
2- Sociaal aspect
3- Psychisch aspect
4- Spiritueel aspect
1 Medisch aspect
‘Burden to others’ as a public concern in advanced
cancer: a comparative survey in 7 European countries
71,7%
Claudia Bausewein,
Natalia Calanzani,
Barbara A Daveson
Steffen T Simon
Pedro L Ferreira
Irene J Higginson
Dorothee Bechinger-English
Luc Deliens
Marjolein Gysels,
Franco Toscani,
Lucas Ceulemans,
Richard Harding,
Barbara Gomes
and on behalf of PRISMA
BMC Cancer 2013, 13:105
1 Medisch aspect
1-Morfine en levensverwachting?
Geef Uw mening!!
Morfine als pijnstiller:
1 verkort het leven
2 heeft geen invloed op lengte van leven
3 verlengt het leven
14
1 Medisch aspect
1-Morfine en levensverwachting?
Retrospectieve analyse (Israël)
•661 thuisverzorgde patiënten
•435 (65,8%) kregen morfine voor pijn
•396 (91%) :
5-299 mg morfine/d
•32 (7,4%):
300-599 mg morfine/d
•7
≥600 mg morfine/d
(1,6%):
Bercovitch et al. Cancer 2004; 101 (6):1473-7
15
1 Medisch aspect
1-Morfine en levensverwachting?
Mediane overleving in thuiszorg (Israël)
Median survival in home care in
in function
functie vanofdedaily
dagelijkse
dosis dose
morfine
morphine
226
days
40
35
30
25
20
15
10
5
0
396
32
7 patiënten
36d
27d
21d
not
18d
5-299
300-599
>600
morphine mg/day
Bercovitch et al. Cancer 2004; 101 (6):1473-7
P = 0,002 Mantel-Cox
P=0,029 Breslow-analysis
16
1 Medisch aspect
1-Morfine en levensverwachting?
• Verandering morfinegebruik in Denemarken
1994  1998 bij kankerpatiënt (n=24.190)
• Morfine gebruik: 20 kg  37 kg orale morfine equiv. / j.
• Gemid. verbruik 7.6  10.7 g omeq/gebruiker/jaar
• % pten in leven 2 j. na 1° morf. voorschrift : 38%  55%
Jarlbaek L,Andersen M, Hallas J, Engholm G, Kragstrup J.
Research Unit of Clinical Pharmacology, Institute of Public Health,
University of Southern Denmark, Odense, Denmark.
J Pain Symptom Manage. 2005 Apr;29(4):336-43.
17
1 Medisch aspect
1-Morfine en levensverwachting?
N = 106
N= 60
N=63
Overleden tussen 01/02en 31/12/2010
Good et al. Australia
Intern Med J 2005; 35: 512–517
18
Overleving in functie van morfine equivalente dosis
voor >65j palliatieve kanker patiënten (overleden op PZE Leuven)
Cumulativ e surv iv al curv e (Kaplan-Meier)
(Chi² = 42,4368 df = 5; p < ,00001)
1,0
0 mg (N=109)
< 60 mg (N=156)
60 - 299 mg (N=533)
300 - 599 mg (N=156)
600 - 900 mg (N=52)
> 900 mg (N=82)
Cumulative Proportion Surviving
P<0.00001
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
0
50
100
Time (days)
150
19
1 Medisch aspect
2-Verband tussen kunstmatige vochttoediening
en symptomen in het ziekenhuis
bij levenseindezorg
Authors:
Anna Fritzson, MD. Björn Tavelin, Bsc. Bertil Axelsson, MD, PhD.
Reference: Fritzson A, Tavelin B, Axelsson B. Association between parenteral fluids and symptoms in hospital end-of-life care: an observational
study of 280 patients. BMJ Support Palliat Care. Published online November 19, 2013 doi: 10.1136/bmjspcare-2013-000501
1 Medisch aspect
2-Kunstmatige vochttoediening?
Geef Uw mening!!
Kunstmatige vochttoediening :
1 verbetert de levenskwaliteit
2 heeft geen invloed op de levenskwaliteit
3 verslechtert de levenskwaliteit
21
1 Medisch aspect
Kunstmatig vochttoediening
AND/OR HYDRATION
TO PATIENTS IN
bijARTIFICIAL
patiëntenNUTRITION
in levenseindefase
in Zweden
END-OF-LIFE CARE
(01-01-2011
enbetween
30-06-2012)
(expected
deaths in Sweden
110101-120630)
100%
90%
No data
80%
70%
Patients who did not
receive ANH during the
last 24 hours
60%
50%
Patients who did receive
ANH during their last 24
hours
40%
30%
20%
40%
10%
14%
0%
Hospital care (
Ziekenhuis
n=17,048)
All death places
Alle
(n=63,313)
plaatsen
10%
Hospice care
Swedish Register of pal. care,
www.palliativ.se
Pal
Zorgeenheid
(n=7253)
1 Medisch aspect
DYSPNOEA versus VOLUME (251 patiënten)
%
100
90
80
70
Dyspnoea during the last 24
hours in relation to received
volume last 24 hours
60
50
40
30
Dyspnoea during the last 7
days in relation to received
mean daily volume last 7
days
20
10
0
0.00 0.01-0.5 0.51-1.5 1.51-2.5 >2.5 L/24 hours
(n=131* (n=24* (n=54* (n=23* (n=19* Last 24 hours
n=58**) n=53**) n=75**) n=43**) n=22**) Last 7 days
*Number of patients in volume groups representing last 24 hours of life
**Number of patients in volume groups representing daily volume last 7 days of life
1 Medisch aspect
OXYGEN SATURATION & THERAPY
versus VOLUME
% 100
90
Proportion of patients
receiving oxygen therapy
during the last 7 days
80
70
60
50
Proportion of patients with
oxygen therapy and a
measured oxygen saturation
of <90% during the last 7
days
40
30
20
10
0
0.00 0.01-0.50 0.51-1.50 1.51-2.5
(n=58) (n=53) (n=75) (n=43)
>2.5 L/24 hours
(n=22)
‘Burden to others’ as a public concern in
advanced cancer: a comparative survey in
seven European countries
Moeilijk om te ademen
29,6%
Claudia Bausewein
Natalia Calanzani
Barbara A Daveson1,
Steffen T Simon,
Pedro L Ferreir
Irene J Higginson
Dorothee Bechinger-English
Luc Deliens
Marjolein Gysels
Franco Toscani,
Lucas Ceulemans
Richard Harding
Barbara Gomes
and on behalf of PRISMA
BMC Cancer 2013, 13:105
1 Medisch aspect
Pijn hebben
Tot last zijn
Alleen zijn
Kortademig zijn
1
2
3
4
1 Medisch aspect
3- Kan men de dood voorspellen bij
terminale patiënten?
Geef Uw mening!!
Het stervensmoment is bij terminale
patienten:
1 zeer nauwkeurig voorspelbaar (uren)?
2 is onvoorspelbaar (geen glazen bol !)?
3 is redelijk voorspelbaar (1-2 dagen)?
1 Medisch aspect
Objectief waarneembare tekens
van naderend overlijden bij palliatieve patiënten
(8 Vlaamse palliatieve zorgeenheden)
Symptoom
Slaperigheid
≥ 15/24u slapen
Witte neus
Koude armen en / of
benen
Reutelende ademhaling
Urineproductie
<300 cc urine productie
Adempauzes
pauzes van ≥ 15 sec
Lijkvlekken
Blauwe lippen
1 Medisch aspect
Absoluut aantal patiënten
en aantal symptomen
14 dagen voor overlijden
2500
Absolute number
2000
1500
1000
N =685
500
N =296
N =651
0
-14
-13
-12
-11
-10
-9
-8
-7
-6
-5
Number of days before dying
-4
-3
-2
-1
0
1 Medisch aspect
Percentage patiënten per dag met bepaalde
hoeveelheid symptomen (ochtend + avond)
100
90
80
Percentage patiënten
Percentage patienten met 0 symptomen
70
Percentage patiënten met 1 symptoom
60
Percentage patiënten met 2 symptomen
Percentage patiënten met 3 symptomen
50
Percentage patiënten met 4 symptomen
40
Percentage patiënten met 5 symptomen
Percentage patiënten met 6 symptomen
30
Percentage patiënten met 7 symptomen
20
Percentage patiënten met 8 symptomen
10
0
-14
-13
-12
-11
-10
-9
-8
-7
Dagen
-6
-5
-4
-3
-2
-1
100
90
1 Medisch aspect
Percentage patiënten per dag met bepaalde
hoeveelheid symptomen (ochtend + avond)
80
Percentage patiënten
70
60
50
40
Percentage patienten met 0 symptomen
Percentage patiënten met 1 symptoom
Percentage patiënten met 2 symptomen
Percentage patiënten met 3 symptomen
Percentage patiënten met 4 symptomen
Percentage patiënten met 5 symptomen
30
20
Percentage patiënten met 6 symptomen
Percentage patiënten met 7 symptomen
Percentage patiënten met 8 symptomen
10
0
-14 -13 -12 -11 -10
-9
-8
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
Dagen
1 Medisch aspect
Symptomen ‘s ochtends
80
60
40
20
0
dag -dag -dag -dag -dag -dag -dag -dag -dag -dag -dag -dag -dag -dag 14 13 12 11 10 9
8
7
6
5
4
3
2
1
d-3 d-2 d-1
%
Ochtend 27 40 59
33 47 74
Avond
Symptomen ‘s avonds
% patiënten
% patiënten
100
100
80
60
40
20
0
dag - dag - dag - dag - dag - dag - dag - dag - dag - dag - dag - dag - dag - dag 14 13 12 11 10 9
8
7
6
5
4
3
2
1
1 Medisch aspect
Gemiddeld aantal symptomen per patiënt
7
Gemiddeld aantal symptomen per patiënt
voor de 8 palliatieve zorgeenheden
6
5
Unit A
Unit B
4
Unit C
Unit D
3
Unit E
Unit F
2
Unit G
Unit H
1
0
-14 -13 -12 -11 -10
-9
-8
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
0
dagen voor overlijden
1 Medisch aspect
Objectieve waarnemingen doen vermoeden
dat het levenseinde is nabij ?
Lic. thesis ziekenhuiswetenschap, 2003, K. Hufkens, G Evers (†), J Menten.
>70%
0%
oligurie
1 Medisch aspect
4- Mag men een levensonderhoudende of ondersteunende therapie stopzetten
met de dood als gevolg?
Geef Uw mening!!
Therapie stopzetten met de dood als gevolg:
1 is ethisch niet te verantwoorden
2 is ethisch soms wel de juiste keuze
1 Medisch aspect
Vaticaanse verklaring over euthanasie (mei 1980)
“Het is geoorloofd het gebruik van middelen te staken,
telkens wanneer er geen hoop meer is op een goede afloop.
Maar om dat besluit te nemen moet rekening gehouden worden met :
-het terecht verlangen van de zieke (en/of zijn familie),
-de mening van artsen: deze zullen meer dan wie ook
een juist oordeel kunnen vormen, wanneer de kosten van instrumenten en
mensen niet beantwoorden aan de effecten die men kan voorzien
en wanneer door de aangewende medische hulpmiddelen
aan de zieke meer pijn en ongemak bezorgd wordt dan nuttige gevolgen”.
36
2 Sociaal aspect
• Families / vrienden (terug?) samenbrengen
– Gebroken relaties ( ouders, kinderen, partner) …nog
herstelbaar?
– Verderzetten van ruzie aan het sterfbed ?
– Wat wil/kan de patient nog wel of niet realiseren?
– Van wie wil de patiënt afscheid nemen/nog iets
rechtzetten/dank u zeggen….
– Zich reeds verlaten/gedropt voelen door familie?
– Eenzaamheid tijdens ziekte
gezonde tijd
– Ruzie aan bed over erfenis?
2 Sociaal aspect
• Familie vertoont anticiperende rouw:
is een vroegtijdig loslaten van de stervende.
Dit kan de stervende het gevoel geven
dat hij in de steek wordt gelaten.
• Ook de familie kan het gevoel krijgen dat de stervende hen al vroegtijdig
heeft achtergelaten.
• Welke rol kan/wil de patiënt nog spelen?
– Boodschap geven aan sommige familieleden (Pas op wat men vraagt !!)
– Voorbeeldfunctie (lijden ver-dragen, ziekenzalving
euthanasie)
Geen waarde-oordeel want ook
-soms katholieken vragen euthanasie!!
-soms atheïsten of vrijzinnigen weigeren euthanasie!!
Helpen bij herkenning van dit fenomeen,
Helpen het te bespreken met de patiënt /familie.
2 Sociaal aspect
• Zorg voor na(ast)bestaanden
– « Wie zal voor hen zorg dragen? »
– Kan weduwe/weduwnaar alleen blijven?
– Waar zal voor hen gezorgd worden?
• Financieel
– Heeft patient schulden?
– Wie betaalt ziekenhuiskosten/uitvaart??
– Is er een bewindvoerder? Vrijwilliger? Aangesteld?
2+3 Sociaal en Psychologisch aspect
‘Burden to others’ as a public concern in advanced cancer:
a comparative survey in 7 European countries
Een last zijn voor de anderen
26,6%
Claudia Bausewein
Natalia Calanzani
Barbara A Daveson
Steffen T Simon
Pedro L Ferreira
Irene J Higginson
Dorothee Bechinger-English
Luc Deliens
Marjolein Gysels
ranco Toscani
Lucas Ceulemans
Richard Harding
Barbara Gomes
and on behalf of PRISMA
BMC Cancer 2013, 13:105
3 Psychologisch aspect
Pijn hebben
Tot last zijn
Alleen zijn
Kortademig zijn
1
2
3
4
4 Spiritueel aspect
Spiritualiteit: wat is dat ?
Existentiële vragen:
-die de kern van iemands leven of persoonlijkheid raken,
-waarom en/of waarvoor iets gebeurt, zingeving…
Geloofsvragen:
-veronderstellen het bestaan van een geloofsovertuiging of
een bepaald geloof.
-bij de naderende dood kan deze overtuiging
-onder druk komen,
-juist troost en steun zijn
42
4 Spiritueel aspect
Spiritualiteit: waarom is dat zo moeilijk bespreekbaar?
-we hebben er geen woorden voor, we missen taal
-zich niet bewust zijn van zingevingproblematiek,
wel innerlijke onrust of piekeren zonder in verband te
brengen met waarom of waarvoor…
-durven of willen er niet over spreken (privacy?)
-signalen om er over te spreken worden niet opgemerkt
door omgeving
43
4 Spiritueel aspect
Spiritualiteit: waarom is dat zo moeilijk bespreekbaar?
-spiritualiteit is taboe bij pt. en hulpverlener want :
-vragen van pt. = vragen van hulpverlener
-geen pasklaar antwoord mogelijk
-gebruikelijke actieve doelgerichte medische
attitude schiet tekort
want vragen zijn niet om te zetten in actie
44
Spiritualiteit: waarom is dat zo moeilijk bespreekbaar?
-Spiritualiteit wordt door de patiënt verpakt in medische
vraag:
-Waarom heb “ik” deze ziekte?
-Waarom betert “mijn ziekte” niet?
-Vanwaar komen deze uitzaaiingen …terwijl ik gezond leef?
45
Spiritualiteit: waarom is dat zo moeilijk bespreekbaar?
Spiritualiteit wordt door de patiënt verpakt in medische vraag:
Het minste wat de arts/verpleegkundige
kan doen is de medisch-existentiële vraag
uitklaren…
-Neen: behoort niet tot zijn competentie
De pastor, iman, rabbijn, morele consulent,
psycholoog,… kunnen dat beter
-Jawel : ongeneeslijkheid moet een plaats krijgen
46
Spiritualiteit: waarom is dat zo moeilijk bespreekbaar?
-Scheiding van deze problematiek tussen de disciplines = te
kunstmatig!
-uitleg over ziekte en –verloop = van grote waarde
-is niet te scheiden van gesprek over betekenis
van ziekte voor het leven van deze patiënt
-deze bepalen immers ook de “therapietrouw” van
een behandeling
47
Zingevingsvragen gaan over:
-wat de moeite waard is…
-wat iemand drijft of kwelt…
-wat geeft energie of ontneemt juist energie…
oa. verjaardag, brief, foto, poëzie, bomen, bloemen…muziek
-verwijzingen naar betekenisvolle ervaringen
-herinneringen aan vreugde/verdriet, succes/verlies,
liefde/verbondenheid, huisdier/persoon…
48
In de confrontatie met ongeneesbare ziekte of dood
wordt de balans opgemaakt:
1 – “Oud zeer” komt boven:
-boosheid of verdriet over gemiste kansen
-schuldgevoel over tekortkomingen/aangedaan leed
-onzekerheid over gemaakte keuzes, bitterheid,
wantrouwen,…
49
In de confrontatie met onherstelbare ziekte of dood wordt
de balans opgemaakt
2 – Men is niet opgewassen tegen
moeheid/uitputting
-angst voor de toekomst
-angst voor de pijn, ademnood, lijden,..
-angst voor ontluisterend einde
Deze angsten zijn invoelbaar of begrijpelijk,
Zijn vaak vertaling voor isolement, voor afwijzing…
50
In de confrontatie met onherstelbare ziekte of dood wordt
de balans opgemaakt
3 – De patiënt anticipeert op deze angsten met …
-doodswensen (zowel pt., als omgeving…)
-om zichzelf/de ander te sparen
-om deze niet te laten meemaken wat men zelf ondergaat
51
In de confrontatie met onherstelbare ziekte of dood
wordt de balans opgemaakt
4 – Plannen worden nog gemaakt / of juist opgegeven
• Het verlangen om toch nog
-iets te bereiken
-iets goed te maken houdt mensen soms lang op de been
• Zingeving heeft te maken met concrete gebeurtenissen
en daden (gouden bruiloft, huwelijk, geboorte, reis , verjaardag,…)
52
Rouw en verwerking:
-zijn een emotioneel…
-maar ook een existentieel… gebeuren
53
Rituelen en symbolen kunnen kader bieden
om met existentiële problemen om te gaan
1 angst
2 schuld
3 twijfel
4 zinloosheid
5 hoop
6 dankbaarheid
54
1 Angst voor
-het einde
-het verlies van controle, zelfredzaamheid
-het verlies van waardigheid
-isolement, voor ultieme eenzaamheid
Angst is een manier om wat niet / moeilijk
mededeelbaar is uit te drukken…
want men is niet bereikbaar door de angst
= vorm van contactverlies
55
Doodsangst bij de patiënt wordt niet herkend als:
-ruzie met verpleging
-onheus gedrag tegenover familie
-motorische onrust
-weigering van behandeling
-impulsieve wens tot euthanasie
-ontkenning van de ernst van de situatie
-zelfoverschatting
56
Doodsangst confronteert de hulpverlener met :
-zijn eigen eindigheid
-zijn kwetsbaarheid
-het falen van zijn beroepsrol
-beheersen, plannen
-handelen met tastbaar resultaat
57
Maar de dood
-is niet te beheersen
-ze is niet te plannen
-men kan niet handelen met tastbaar resultaat
De dood onder ogen zien
is een van de moeilijk(st)e taken voor arts/verpleegk.
58
Angst voor straf
-Wat heb ik verkeerd gedaan dat ik dit nu
meemaak?
-Ziekte en dood = “straf” of
“iemand” heeft iets verkeerd gedaan
-Angst voor oordeel van God bij gelovigen,
angst voor eeuwige straf
Deze negatieve spiraal doorbreken door open
gesprek door arts, pastor, vertrouwenspersoon,..
59
2 Schuldgevoel
- tekort geschoten tov. medemens/ God
- “gesprek” hierover kan bevrijdend zijn
- valkuil om
-alle schuld te ontkennen
-moraliserend op te treden
- veroorzaakt barrières in contact
-opruimen door erkenning schuld,
door verzoenend gebaar (tav. leed aangedaan,
egoïsme, ontrouw, verwaarlozing
of verslaving…
- ultiem wordt een levenslang geheim onthuld…
60
3-4 Zinloosheid en twijfel:
- Ik kan voor mijn kinderen mijn partner mijn normale
opdrachten niet/nooit meer invullen …
- Perspectief valt weg…zinloos wachten
- Ik zal noot meer zijn wie ik was …voor mijzelf
….voor de anderen
61
5-6 Dankbaarheid en hoop
-Als men tevreden terugkijkt…
dan valt toch nog heel veel weg
maar essentie van het leven blijft over
= bevrijdend, niets moet nog…
-Dankbaarheid en hoop,
de patiënt troost en bemoedigt de omgeving,
vindt rust en krijgt zelfs een blijmoedigheid want
einddoel is nabij…
62
Visie op leven en sterven
-Leven is doorgang naar eeuwig leven?
-God + Allah + Jahweh = oppermachtig en mag niet
weerstaan worden, verbod op uitingen van boosheid of
verzet jegens de Allerhoogste, dode gaat naar ‘t paradijs…?
-Natuurlijke dood = eindpunt van het leven?
-In de kosmos voortbestaan?
-Reïncarnatie?
63
Valkuilen voor de hulpverlener
-Er
moet over zingevingkwesties niet gepraat
worden, dat behoort tot de persoonlijke sfeer:
-”geloven” vrijwaart niemand van twijfels
-daarover kunnen spreken is soms bevrijdend
-De levensovertuiging van de pt. wordt soms
aanzien als ‘n onvolwassen niet-rationele manier
om met deze materie om te gaan
- eigen overtuiging gescheiden houden van
wat deze patiënt nu nodig heeft
64
Rituelen
-Het leven is vol symbolen/symbolische handelingen,
-Ze raken een andere dimensie van het bestaan dan taal,
-Ze drukken uit wat taal niet kan uitdrukken
en laten zien wat anders onzichtbaar is,
-Ze zijn gemeenschap stichtend, kanaliseren emoties,
-Maken overweldigende situaties beheersbaar,
-Geven religieuze gevoelens vorm,
-Markeren overgangssituaties op belangrijke levensmomenten
65
Wat is spirituele dimensie?
Religie
Filosofie
Spirituele dimensie
Psychologie
Levensbeschouwing
66
Spirituele checklist
Ik en de ander
Doen en laten
Weten en geloven
Spirituele dimensie
Vasthouden en loslaten
Vergeten en vergeven
67
Ik en de ander
Persoonlijk
(ik – mezelf)
Interpersoonlijk
(ik – ander/Ander)
Institutioneel
(ik – wereld/mppij)
1
Zelfstandigheid
(ik bepaal zelf)
Afhankelijkheid: de
ander (familie etc.)
bepaalt
Afhankelijkheid: de
instelling bepaalt
2
Levensverhaal: de
plaats van mijzelf
Levensverhaal: de
plaats van de ander
3
Basisvertrouwen
in zichzelf
Basisvertrouwen in
de ander
Levensverhaal: de
plaats van
instellingen (en
zorgverleners)
Basisvertrouwen in
de instelling
(zorgverleners)
4
Zelfbewustzijn,
“Ik” als centrum
Verbondenheid,
nabijheid, intimiteit
Impact van de
nieuwe omgeving
68
Doen en laten
Doen
1.
Laten
Perspectieven levend
houden
Controle over de tijd die rest
Perspectieven afsluiten
3.
Controle over het sterven
Geen controle over het
sterven
4.
Controle over na de dood
Geen bemoeienis met na de
dood
2.
Geen controle over de tijd die
rest
69
Vasthouden en loslaten
Vasthouden
Vasthouden aan wie je
vroeger was
Loslaten
Loslaten wie je vroeger
was
2
Zich vastklampen aan
de naasten
De naasten loslaten
3
Vasthouden aan het
leven
Het leven uit handen
geven
4
Zich vastklampen aan
lichtpuntjes (hoop)
De hoop opgeven
(wanhoop)
1
70
Vergeten en vergeven
Vergeven
Vergeten
1
Levensbalans
opmaken
Levensbalans niet
willen/kunnen
opmaken
2
Terecht of onterecht
schuld(gevoel) onder
ogen zien
Terecht of onterecht
schuld(gevoel) niet
onder ogen
willen/kunnen zien
3
Streven naar
verzoening
Niet kunnen/willen
streven naar
verzoening
71
Weten en geloven
Weten of niet-weten
Geloven of vertrouwen
1
Eigen voortbestaan
Eigen voortbestaan
2
Verbinding met anderen
Verbinding met anderen
3
Houding tegenover God
of het overstijgende
Houding tegenover God of
het overstijgende
72
Resultaten van checklist
(H)erkennen van spiritueel lijden, spirituele
groei
Gemeenschappelijke terminologie
Instrument hanteerbaar voor
interdisciplinair overleg
Continuïteit in overdracht tussen
hulpverleners
73
Tijd
…
Voorbereidingstijd
Kostbare tijd
Procestijd
Mentale tijd
Evaluatietijd
teit
Legaliteit
Kwaliteit
Interdisciplinariteit
Authenticiteit
Sereniteit
Creativiteit & flexibiliteit
74
De waarde van het leven ligt niet in de lengte
der dagen, maar in het gebruik dat we hiervan
maken;
een mens kan lang leven maar toch erg weinig.
“We kunnen alleen maar van het leven genieten
als we niet bang zijn voor verlies.”
Anthony De Mello
Waarom houdt de mens,
Gans versleten,
Zich aan dat beetje draad zo vast,
als sterven alleen die kommer ontlast
Emiel Aelen
Het einde van de dag…
…ook het einde van het leven…
…kan hartverwarmend en mooi zijn…
…voor de patient …
voor alle hulpverleners!
voor alle familieleden!
voor onze maatschappij
78
Bond zonder naam op tijdloze
dagkalender : 21/8/2014
Vertrouw op jezelf
Je kan meer
dan je denkt.
Pauze
Vragen?

Download Report