40e jaargang nr. 293 - - 24 augustus 2014 ptember 2011

40e jaargang nr. 293 - - 24 augustus 2014
Pagina 1
ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en
sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in
Nederland en België.
Het is een uitgave van de Nederlandse
Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde.
Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen.
Telefoon: 024 - 64 199 29
www.njrs.nl
[email protected]
Lidmaatschap-/abonnementsgeld:
20 euro voor een heel kalenderjaar.
Verschijnt plm. 13 keer per jaar.
Bankrekening: NL60 INGB 0003 2938 36
t.n.v. G. Keijzers
Postbus 38
5340 AA Oss
Voor België:
Belfius - Neerpelt
Bankrekening: BE68 0839 7325 2634
Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor
1 december op, anders ben je verplicht opnieuw
voor een jaar te betalen.
Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor
Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed
doel op in uw testament !!!!!!
Eindredactie
Gerard Keijzers
Lay-out
- Theo Appeldoorn
- Ruud van Asseldonk
- Gerard Keijzers
Internet realisatie
Stephan Brands
Foto voorpagina:
Drie dagen voordat het ruimtevaartuig Rosetta op 3
augustus in een baan om komeet 67P/ChuryumovGerasimenko kwam, werd deze schitterende,
haarscherpe foto van de komeet genomen en
overgeseind. Meer hierover zie de volgende pagina's.
INHOUD:
Rosetta in een baan om komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko ....................................... 3
Internationaal Ruimtestation nieuws .................................................................................. 5
Foton met veel levende have gelanceerd .......................................................................... 8
Nieuwe raketten zijn nodig voor ESA ................................................................................. 9
ESA's experimentele ruimtevliegtuig klaar voor lancering ................................................. 10
Russisch ruimtetoerisme om de Maan ............................................................................... 11
Wat gaat New Horizons na de passage van Pluto doen? .................................................. 12
Saturnus' nieuws ................................................................................................................ 17
Superzwaar zwart gat schiet gas zijn sterrenstelsel uit ...................................................... 18
Einde Venus-Express nabij ................................................................................................ 19
Maan en Uranus ................................................................................................................ 20
Wat er aan de sterrenhemel te zien is ............................................................................... 23
Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde ................. 25
Pagina 2
ROSETTA IN EEN
GERASIMENKO
BAAN
OM
Na een reis van ruim tien jaar waarbij het in
die periode een afstand aflegde van 6.4
miljard kilometer, arriveerde op woensdag 6
augustus het Europese ruimtevaartuig Rosetta
bij komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko. De
motor van het toestel werd ontstoken zodat de
snelheid iets afnam en tegelijkertijd de koers
zodanig gewijzigd waardoor het in een baan
om deze komeet kwam op 100 kilometer
hoogte in een driehoeksvorm. Die manoeuvre
duurde ongeveer zeven minuten. Het gejuich
in het vluchtleidingscentrum van ESA in
Darmstadt was groot toen van daaruit verteld
kon worden dat die klus met succes was
geklaard. Camera's aan boord lieten ons
schitterende opnames van deze komeet zien
en wel zodanig dat men het idee kreeg met
zijn eigen camera op korte afstand zelf die
foto's te hebben genomen. Haarscherp zijn de
keien, kraters, steile kliffen enz. te zien. Elf
instrumenten aan boord zullen uitvoerig
onderzoek van dit hemellichaam doen en op
KOMEET
67P/CHURYUMOV-
zoek gaan naar een geschikte landingsplaats.
Het hoogtepunt mogen we verwachten in
november. Dan zal de Duitse lander Philae op
het oppervlak landen en zich meteen aan de
bodem vastzetten. En dat wordt pas echt
spannend.
Na de lancering op 2 maart 2004 had Rosetta
een lange weg te gaan. Het was niet in staat
om er in een keer erheen te vliegen. Daarvoor
was
een
onvoorstelbare
hoeveelheid
brandstof nodig en maakte dan ook het project
onbetaalbaar. Daarom kozen de technici voor
de zwiepmethode door gebruik te maken van
de aarde en Mars. Drie keer vloog het langs
onze planeet en een keer langs Mars. De
aantrekkingskrachten van deze twee planeten
gaven het toestel zo veel snelheid dat het in
augustus bij deze staartster aankwam. Het
had overigens onderweg nog twee asteroïden
gepasseerd. In september 2008 asteroïde
2867 Steins en in juli 2010 asteroïde 21
Pagina 3
Lutetia. Op een gegeven moment was Rosetta
zo ver van de zon, dat de instrumenten
werden uitgeschakeld en er dus een periode
van een winterslaap aanbrak. Slechts twee
instrumenten moesten blijven werken: de
boordcomputer en de verwarming. Op deze
manier werd energie bespaard. Begin dit jaar
kreeg Rosetta weer voldoende zonlicht om de
zonnepanelen weer actief te laten worden.
Ook steeg de temperatuur. De ruim 1,3 miljard
euro kostende missie kon beginnen.
Gedurende ruim een jaar zal het om de
komeet blijven cirkelen en intussen de lange
weg naar de zon afleggen. Wetenschappers
hopen dat de instrumenten voldoende
gegevens opleveren, zodat zij meer over de
komeet te weten zullen komen en daardoor
ook over de ontwikkeling van ons
zonnestelsel. De aarde en de komeet zijn uit
dezelfde oerwolk ontstaan, maar in de
miljarden jaren daarna is er op aarde
ontzettend veel veranderd. Op de komeet is
vrijwel alles nog bij het oude gebleven.
Daardoor kunnen we meer te weten komen
over hoe het miljarden jaren geleden het
materiaal er toen uitzag. Mogelijk krijgen we
nu ook definitief het antwoord op de vraag dat
het water op aarde inderdaad van kometen
afkomstig is. Nog interessanter of in dat water
ook de meest primitieve vorm aanwezig is of
was, dat tot het ontstaan van leven op aarde
heeft geleid. Zullen we op het einde van de
missie van Rosetta, 31 december 2015, de
antwoorden hebben gekregen?
Enkele feiten:
 Komeet
67P/Churyumov-Gerasimenko
werd ontdekt door de Oekraïense
astronomen Klim Churyomov en Svetlane
Gerasimenko.
 Legt iedere 6,5 jaar een volledige baan om
de zon af.
 Meet vijf bij drie kilometer en heeft de vorm
van een badeend.
 Het verste punt van zijn sterk ellipsvormige
baan ligt voorbij de baan van Jupiter.
 Het ruimtevaartuig is vernoemd naar de
oude Egyptische steen Rosetta. Die steen
legde de basis voor de ontcijfering van het
Egyptische hiërogliefen schrift.
 De Duitse lander Philae dankt zijn naam
aan de obelisk op een eilandje in de rivier
de Nijl.
Mensen die last hebben van paranoïde
ontdekten ook nu weer een detail van de
komeet dat op een gezicht lijkt (zie apart
kader). Met wat fantasie is op de rand een
gezicht te 'onderscheiden'. Vooral de neus,
het gebit, de oogkassen zijn duidelijk
zichtbaar. Dat stukje zal er beslist weer heel
anders uitzien als de komeet een beetje
gedraaid is en de zon voor andere schaduwen
zorgt. Zoiets zijn we al meerdere keren
tegengekomen. Vooral het 'gezicht op Mars'
is jarenlang in de hoofden van de mensen
bijgebleven. Toen jaren later een ander
ruimtevaartuig over dat gebied ('gezicht')
vloog, kon men in dat rotsplateau met geen
mogelijkheid nog een gezicht terugvinden. De
zon zorgde toen voor andere schaduwen.
Datzelfde gold ook voor de 'rat op Mars' en
'het hart op Mars'.
Zo zal Philae in november op de komeet gaan landen
Pagina 4
ORB-2 VOERDE EEN TWEEDE
ISS-MISSIE UIT
Voor de tweede keer verliet een Antares raket
van Orbital Sciences Corp. met op de top het
onbemande ruimtevrachtschip Cygnus de
lanceerbasis Wallops Flight Facility in Virginia.
Dat gebeurde op zondag 13 juli met
bestemming ISS. Het voerde met zich mee
ongeveer
3500
kg
aan
voedsel,
wetenschappelijke experimenten, materiaal
voor onderhoud van het ruimtestation enz.
Ook aan boord bevonden zich 29 kleine
CubeSats ter grootte van een schoenendoos,
voor de Japanse module die te zijner tijd in de
ruimte geschoten zullen worden. Deze maken
deel uit van 100 satellietjes, die de gehele
planeet observeren.
opwekken van energie. Met toepassing van de
nieuwste
high-tech
GPS
en
laser
navigatiesystemen bereikte de Cygnus het
ruimtestation. Daar zorgde Steve Swamson,
geassisteerd door de Duitse ESA-astronaut
Alexander Gerst met gebruikmaking van de
robotarm
dat
het
ruimtevaartuig
vastgekoppeld werd aan
PROGRESS M-24M NAAR ISS
In minder dan zes uur na de lancering op 23
juli vanaf lanceerbasis Baikonoer bereikte het
Russische ruimtevrachtschip Progress M-24M
al het internationale ruimtestation. Die
lancering gebeurde met een Sojoez raket.
Tien minuten na liftoff kwam het al in een
baan om de aarde. Aan boord had het 2800
kg aan lading, bestaande uit 880 kg stuwstof
(brandstof), 460 kg water, 28 kg lucht, 24 kg
zuurstof enz. Daarnaast vervoerde het nog
ongeveer 1460 kg aan onderdelen voor het
ISS, experimenten enz. Een Kurs radar
dockingssysteem zorgde er voor dat het
vrachtschip automatisch aan de Pirs module
werd gekoppeld. Dat deel bevindt zich aan de
Zvezda servicemodule dat naar de aarde
gekeerd is. Dit was de 56e Progress naar het
ISS sinds de start van de bouw van het
ruimtestation in 2000. De Russen duiden deze
vlucht aan als de Progress 56P. De
Amerikanen willen daarvan niets weten en
noemen het de Progress M-24M. De
bedoeling is dat dit vrachtschip tot 31 oktober
aan het ISS blijft vastzitten.
PROGRESS M-23M VERBRAND
Op 21 juli werd het Russische ruimteschip
Progress 55P van de Pirs afgestoten om
enkele dagen later plaats te maken voor de
56P. Gevuld met afval, overtollige apparatuur
enz. dook het op 31 juli de atmosfeer in. Door
de wrijvingshitte verbrandde het grotendeels
en wat overbleef dook de Stile Oceaan in.
De robotarm benadert de Cygnus-2 om deze vast te
grijpen en het vervolgens aan het ruimtestation vast te
koppelen.
Amper was de Cygnus in de ruimte of de twee
in Nederland gebouwde grote zonnepanelen
ontvouwden zich geheel volgens plan voor het
Pagina 5
EUROPA'S VIJFDE ATV
GELANCEERD
SUCCESVOLLE
RUSSISCHE
RUIMTEWANDELING
De vijfde en laatste Automated Transfer
Vehicle, ATV, verliet op 29 juli lanceerbasis
Kourou in Frans Gyuana, richting ISS. Voor
deze lancering, vlucht VA219, zorgde een
Ariane 5 raket in de nachtelijke uren. Na 2
minuten en 24 seconden hadden de twee
hulpraketten hun werk gedaan en vielen terug
naar de aarde. Negen minuten had de raket
nodig om de ATV-5 in een baan om de aarde
te brengen op ongeveer 260 kilometer hoogte.
Kort daarna ontvouwden zich de vier
zonnepanelen die voor de benodigde energie
aan boord moest zorgen. Ook de
communicatieantenne schoof uit zoals het de
bedoeling was.
Vijf uur en 11 minuten duurde de
ruimtewandeling
van
de
Russische
kosmonauten Alexander Skvortsov en Oleg
Artemyev op maandag 18 augustus. Hun
ruimtewandeling, de EVA-39, begon vanuit en
eindigde in de Pirs luchtsluis. Amper buiten
het ruimtestation begon Artemyev met het
uitzetten van een kleine nanosatelliet van
Peru. Deze ruim 50 centimeter grote kubus
vloog achter het ISS aan op zo'n 420
kilometer hoogte en begon net voor de kust
van Chili.
De ATV-5 Georges Lemaitre
De omloopbaan van de ATV-5 was zodanig
dat het langzaam maar zeker steeds dichter
bij het ISS kwam. Op 12 augustus was het
zover
en
koppelde
het
onbemande
vrachtschip geheel automatisch aan de
Russische module Zvezda. Het is het grootste
ruimtevrachtschip van dit type. Bij de lancering
woog het maar liefst 20 ton. Het zit boordevol
voedsel, brandstof, water, experimenten enz.
Begin volgend jaar zal zal het terugkeren in de
dampkring en ten gevolge van de
wrijvingshitte grotendeels verbranden. Niet
verbrande stukken komen in het zuidelijk deel
van de Stille Oceaan terecht. De lancering
had eigenlijk enkele dagen eerder moeten
plaatsvinden maar technische probleempjes
noopten
tot
uitstel.
Het
ATV-5
ruimtevrachtschip van ESA heeft de naam
Georges Lemaitre gekregen, vernoemd naar
een Belgische priester en natuurkundige. Hij
heeft een belangrijke bijdrage geleverd in de
Big Bang theorie.
Rechts houdt Oleg Artemyev de Peruaanse kunstmaan
vast kort voordat het in de ruimte wordt geduwd
De 2,2 kg wegende Chasqui-1 kunstmaan
werd gebouwd door de Peruaanse National
University of Engineering in samenwerking
met de Russische ruimtevaartorganisatie. In
februari bracht een Progress ruimtevaartuig
het naar het ISS. Het is uitgerust met een
compacte zichtbare en infrarood camerasysteem,
een
radiozender
en
een
standcontrolesysteem. Voor Peru is dit het
eerste experiment in de ruimte en dus heel
erg
belangrijk.
Daarna
plaatsten
de
kosmonauten op de Zvezda module het
Expose-R experiment. Het bevat een pallet
met diverse biologische monsters variërend
van plantenzaden tot sporen, schimmels en
andere zaden. Dat experiment gaat 18
maanden duren om onderzoekers meer te
weten laten komen over het effect erop op
lange termijn door ze aan het ruimtemilieu
bloot te stellen.
Pagina 6
Vervolgens brachten ze een klem aan voor
het beveiligen van een geautomatiseerd arrayantenne
die
tijdens
een
eerdere
ruimtewandeling buiten het station was
geplaatst. Voorts verzamelden ze monsters
van uitlaatmaterialen van raketten op enkele
modules. Tot slot verzamelden ze nog platen
met daarop materialen die aan de open ruimte
waren
blootgesteld.
Alles
verliep
zo
voorspoedig dat ze ruim een uur eerder met
hun opdrachten klaar waren dan gepland.
Iedereen was zeer tevreden over hun
prestaties.
UITSTEL
RUIMTEWANDELINGEN
NASA heeft laten weten dat de geplande
ruimtewandelingen op 21 en 29 augustus niet
doorgaan. Als reden werd opgegeven dat
enkele batterijen van de Amerikaanse
ruimtepakken vervangen moeten worden.
Deze worden afgeleverd in de Dragon capsule
van SpaceX. Die lancering staat gepland op
12 september.
INDIA LANCEERDE
FOTOSATELLIET
FRANSE
Een commerciële fotosatelliet vertrok in de
neuskegel van een Indiase raket op maandag
30 juni richting ruimte. In minder dan 18
minuten bereikte deze Franse kunstmaan, de
Spot 7, al zijn baan om de aarde. De lancering
met deze LSPV viertrapsraket gebeurde vanaf
lanceerbasis Satish Dhawan, gelegen aan de
oostkust van India.
Aan boord van deze ongeveer 780 kilo
wegende kunstmaan bevindt zich een camera,
die objecten op de grond kan zien ter grootte
van een kleine auto oftewel het heeft een
resolutie van 1,50 meter. De baanhoogte
bedraagt 694 kilometer. Naar verwachting zal
de Spot 7 minstens tien jaar in bedrijf blijven.
Tegelijk met deze lancering bracht de raket
nog vier kleine kunstmaantjes in een baan om
de aarde. Deze waren afkomstig van
instellingen uit Duitsland, Canada en
Singapore. India was zeer trots op deze
succesvolle lancering. Het was de 27e keer
dat een PSLV (Polar Satellite Launch Vehicle)
sinds 1993 van start ging. De laatste 23
verliepen alle succesvol.
ULA VERHOOGT PRODUCTIE
DELTA 4 RAKETTEN
United
Launch
Alliance
(ULA)
heeft
aangekondigd versneld een aantal extra Delte
4 raketten te bouwen in het geval dat de
invoer van Russische raketmotoren worden
stopgezet. Het zou anders de Amerikaanse
veiligheid in 'gevaar' kunnen brengen door niet
over voldoende militaire satellieten te kunnen
beschikken. Het Amerikaanse ministerie van
defensie koos in de jaren 1990 voor de Atlas 5
en de Delta 4 raketten om zeker er van te zijn
dat het militaire satellieten in de ruimte kon
brengen. Problemen ontstonden er de laatste
tijd omdat de V.S. bepaald hadden in een
aantal gevallen geen handel met Rusland
meer te bedrijven. De motoren van de Atlas 5
zijn de RD-180 van Russische makelij. De
kwestie kwam voor de rechtbank en die stond
de aankopen toe. Momenteel zijn er al ruim
twintig RD-180 motoren door de Amerikanen
gekocht voor de komende tijd. Maar hoe zeker
is het allemaal voor de nabije toekomst.
Amerika dreigt Rusland met meer en
zwaardere sancties. De kans is groot dat de
boycot van die motoren alsnog doorgaat en
daarom wil ULA zo snel mogelijk meerdere
van die krachtige Russische motoren.
Spot 7 met Nederlandse zonnepanelen
Pagina 7
FOTON MET VEEL LEVENDE HAVE GELANCEERD
Boven op een Sojoez 2-1a raket bevond zich
de Foton M4 capsule toen deze vrijdag 18 juli
lanceerbasis Baikonoer onder zich liet. In
minder dan 10 minuten had deze
drietrapsraket deze capsule al in een baan om
de aarde gebracht
Gekko's in de ruimtecapsule
Tekening Foton M4
Aan boord van deze ongeveer 8000 kg
wegende ruimtecapsule bevinden zich 22
experimenten en onderzoeken op het gebied
van biologie en materiaalkunde. Ze zijn alle
afkomstig
van
Russische
en
Duitse
wetenschappelijke instellingen. Ze zullen o.a.
blootgesteld
worden
aan
de
barre
omstandigheden in de ruimte.
Een gezamenlijk Russisch-Duits experiment
zal de groei van halfgeleiderskristallen in
microzwaartekracht bestuderen.
Wetenschappers hopen daarmee vooruitgang
te boeken in betere zonnecellen, lichtgevende
diodes, transistors en andere toepassingen in
de elektronica-industrie. Het doel is kristallen
te produceren met de hoogst mogelijke
kwaliteit. Drie types van materialen zullen
worden verwarmd in een oven van Russische
makelij. Nadat de materialen zijn gesmolten,
zal de kristallisatie aanvangen. Gedurende die
tijd
wordt
bestudeerd
welke
invloed
magnetische velden en trillingen op hun groei
hebben. Gekko's moeten wetenschappers
meer
leren
over
de
effecten
van
microzwaartekracht op hun volwassenheid,
hun seksuele gedrag en hun hele
ontwikkeling. Videocamera's zullen continu op
ze gericht staan.
Ook aan boord zijn gedroogde zaden en
eieren van zijderupsen. Wat voor invloed heeft
de kosmische straling hierop. Die vraag geldt
ook voor de aanwezige microben.
Doch, enkele uren na de lancering bleek dat
het contact met de Foton verloren was. Op 26
juli liet het Russische Roskosmos weten dat
het weer hersteld was. In die tussentijd kon
de baanverhoging niet doorgaan. Die moest
naar 575 km hoogte geschoten worden. De
hoogte van toen, 250 km , was te laag.
Na ongeveer 60 dagen is de missie voltooid
en zal het ruimtevaartuig in stukken breken.
Het bolvormige deel keert terug naar de
aarde. Een hitteschild zorgt voor bescherming
tegen de wrijvingshitte tijdens de terugkeer in
de dampkring. Hangende aan een parachute
zal het in september in Zuid-Rusland landen.
Deze capsule is eenzelfde terugkeercapsule
als waarmee Joeri Gagarin, de eerste mens in
de ruimte, op aarde terugkeerde.
De 16e Fotonmissie is dan beëindigd.
Pagina 8
NIEUWE RAKETTEN ZIJN NODIG VOOR ESA
Twee Europese bedrijven op het gebied van
de ruimtevaart zijn van plan samen te werken
om de kosten van Ariane 5 lanceringen te
drukken, zowel wat commerciële als nietcommerciële satellieten betreft. Het betreft
het Duitse bedrijf Airbus Group als de Franse
Safran. Ze zijn overeengekomen op basis van
50 - 50. Samen gaan ze werken aan een
verbeterde Ariane 5 raket en aan de volgende
generatie de Ariane 6 raketten. die in de
beginjaren 2020 van start moet gaan. De
eerste lanceringen van die verbeterde Ariane
5 staan voor 2018 op het programma.
vergroten en zoveel mogelijk orders binnen te
halen die verloren dreigen te gaan.. Met de
komst van de Falcon 9 raket van SpaceX
liepen nieuwe lanceeropdrachten met een
Ariane 5 raket achteruit. Vooral de Ariane 6
moet die concurrentiepositie verbeteren met
het in een geostationaire baan om de aarde
brengen van ladingen van zeker 6,5 ton.
Lukken de Europese plannen dan zal straks
een lancering ongeveer 95.000.000 dollar
gaan kosten. Altijd nog meer dan de
85.000.000 dollar met een Falcon 9. Deze
laatste kan hooguit 6,4 ton aan lading in een
geostationaire baan brengen. Over het
definitieve ontwerp van de Ariane 6 raket zijn
de Duitsers en de Fransen het lang nog niet
eens. Het grote verschil zit hem in het
brandstofverbruik. Eind dit jaar gaan de
ministers van de ESA-lidstaten vergaderen
over de financiering van deze projecten. We
praten hier over 1,2 miljard euro voor de
opvolger van de Ariane 5 ECA, de Ariane 5
Midlife Evolution en de 4 miljard euro voor de
Ariane 6. Forse bedragen die op tafel zullen
moeten komen, wil het lanceerbedrijf
Arianespace voor ESA nog een rol op
ruimtevaartgebied wat het lanceren betreft,
van betekenis kunnen spelen.
STOFDEELTJES VAN BUITEN
ZONNESTELSEL BEKEKEN
Vergelijking Ariane 5 en 6
Eind
dit
jaar
moet
die
nieuwe
samenwerkingsovereenkomst definitief zijn.
Europa hoopt met die twee zware
lanceerraketten haar zelfstandigheid te
Wetenschappers hebben voor het eerst
stofdeeltjes onderzocht die vermoedelijk van
buiten ons zonnestelsel afkomstig zijn. De
analyse van zeven deeltjes toont aan dat er in
het stof meer zit dan tot nu toe is
aangenomen. Deze stofdeeltjes zijn naar de
aarde gebracht in 2006 door het onbemande
ruimtevaartuig Stardust en zijn afkomstig van
komeet Wild 2. Om het stof op te vangen had
de sonde aan de bovenkant een rond rooster
ter grootte van een tennisracket. Tientallen
wetenschappers en zo'n dertigduizend
amateur-wetenschappers stortten zich daarna
op die waardevolle korreltjes om die te
bestuderen. Na verloop van tijd werd duidelijk
dat die stofdeeltjes heel verschillend zijn en
sommige zelfs op sneeuwvlokken leken.
Pagina 9
ESA'S EXPERIMENTELE RUIMTEVLIEGTUIG KLAAR VOOR
LANCERING
ESA
ESA's nieuwe experimentele ruimtevliegtuig
IXV (Intermediate eXperimental Vehicle) is
half juni gearriveerd in Nederland. In de
periode daarna onderging het vliegtuig de
laatste testen voordat het in november naar
de ruimte vliegt. Tijdens de reeks testen - die
worden uitgevoerd bij ESA's technologisch
centrum in Noordwijk - wordt gekeken of de
IXV de zware omstandigheden van een
lancering aan kan. De eerste testen duurden
drie weken en gingen op 11 juli van start.
Daarbij werd IXV vastgezet op een 'schudtafel'
die de hevige trillingen die bij de lancering
ontstaan, nabootste.
Nadat de IXV tijdens die eerste testen flink
door elkaar was geschud, volgden er nog
meer. Drie dagen lang werd het moment
waarop het vaartuig zich van de Vega raket
afscheidt, nagebootst. Tijdens dat onderdeel
van de missie zal een pyrotechnisch apparaat
op 320 kilometer hoogte een klemband open
laten knallen. Daardoor komen springveren
vrij die het IXV wegduwt van de bovenste trap
van de raket. De missieleiding wil zeker zijn
dat het experimentele vliegtuig de schok van
die pyrotechnische knal kan overleven.
Daarna volgden testen in de Large European
Acoustic
Facility
(LEAF),
een
grote
akoestische kamer die
het
oorverdovende
geluid
van
een
raketlancering
simuleert. Deze testen
namen in totaal zes
dagen in beslag. De
elf daarop volgende
dagen
werden
gebruikt
om
te
controleren of alle
boordsystemen
nog
werkten na die hevige
gebeurtenissen.
Tijdens zijn vlucht
naar de ruimte moet
IXV
extreme
omstandigheden
doorstaan. Niet alleen in de ruimte, maar ook
die binnen de aardse atmosfeer bij vertrek en
terugkeer naar onze planeet. Om er zeker van
te zijn dat IXV de vlucht overleeft, moet al zijn
technologie uitvoerig worden getest. In de
ruimte heerst een vacuüm, maar IXV moet
ook de extreme hitte doorstaan waaraan hij
tijdens de terugkeer naar de aarde wordt
blootgesteld.
Tegelijk met de testen in Nederland vinden
elders op de wereld andere belangrijke
voorbereidingen plaats voor IXV's eerste
vlucht. Denk daarbij aan het voorbereiden op
de Europese lanceerbasis in het FranseGuyaanse Kourou, het testen van het
grondnetwerk en het in goede banen leiden
van de berging van het teruggekeerde toestel.
Begin september zal IXV afreizen naar Kourou
om daar gereed gemaakt te worden voor zijn
lancering. Die vindt plaats in de eerste helft
van november.
Pagina 10
RUSSISCH RUIMTETOERISME OM DE MAAN
Twee klanten hebben zich al aangemeld en
een aanbetaling gedaan om een ruimtevlucht
om de Maan te kunnen beleven. Dat liet
Space Adventures, het organiserende bedrijf,
half juni weten. Maar voordat het zover is, zal
er aan het Russische ruimtevaartuig Sojoez
nog heel wat moeten gebeuren.
Volgens
woordvoerders
van
Space
Adventures,
beslist
niet.
De
eerste
onbemande testvluchten verwachten zij eind
2017 of in 2018 al te kunnen uitvoeren. De
samenwerking met de bouwer Energia
verloopt prima.
Wie de twee personen zijn die zich al hebben
aangemeld, wil Space Adventures niets over
kwijt. Wel, dat ze onafhankelijk van elkaar
hebben geboekt en beroepsmatig niets met dit
project te maken hebben. Een nieuw, erg
bijzondere ruimtetoerisme is dus in aantocht.
Het is echter alleen voor avonturiers met een
vette bankrekening. Maar voor diegenen die
over een iets minder gevulde beurs
beschikken, komen binnenkort ook weer
mogelijkheden voor toeristische tochten naar
het ISS. Zeven hebben al zo'n avontuur
beleefd. De volgende schijnt de Britse
operazanger Sarah Brigjton te zijn. Eind 2015
vertrekt ze voor tien dagen naar het
Internationale Ruimtestation. Ongetwijfeld zal
ze daar letterlijk een nog hogere toon ten
gehore kunnen brengen.
De Maan
Naar het er nu naar uit ziet, zal zo'n
ruimtevlucht om de Maan en weer terug zo'n
125 miljoen euro per persoon gaan kosten.
Dat is natuurlijk een schijntje vergeleken met
de Apollo-vluchten in de vorige eeuw. De trip
zal een week duren en dat betekent dat er
voor elke deelnemer veel meer leefruimte
nodig is.
Een andere wijziging wordt het hitteschild van
de Sojoez. Ook dat zal versterkt moeten
worden. Na een reis om de Maan zal de
snelheid aanmerkelijk hoger zijn dan wanneer
het terugkeert in de atmosfeer na vertrek van
het ISS.
Ook zullen er nieuwe communicatie- en
navigatiesystemen
noodzakelijk
zijn.
Russische technici zijn ook hiermee al bezig.
Verre toekomstmuziek?
De huidige Sojoez, die voor vluchten om de Maan
nogal wat wijzigingen vereist
Pagina 11
WAT GAAT NEW HORIZONS NA DE PASSAGE VAN PLUTO DOEN ?
Over een klein jaartje (15 juli 2015) is het
NASA
ruimtevaartuig New Horizons
dwergplaneet Pluto gepasseerd. Zover is het
nog niet. Het toestel ligt momenteel mooi op
koers
en
alle
betrokkenen
en
belangstellenden hopen dat die passage een
grandioos succes gaat worden. Schitterende
foto's en een stroom aan gegevens dient het
over te seinen, zodat we eindelijk de vroegere
planeet veel beter leren kennen. En wie weet
welke ontdekkingen er gedaan zullen worden?
En dan? Wat gaat er met dit ruimtevaartuig
gebeuren?
Inmiddels is al wel duidelijk dat het niet
afgeschreven zal worden. Zoals het er nu naar
uitziet, krijgt het een nieuwe opdracht. De
Hubble ruimtetelescoop scant momenteel het
gebied voorbij deze dwergplaneet op zoek
naar een nieuwe bestemming voor de New
Horizons. Aan boord bevindt zich nog
voldoende brandstof voor een koerswijziging
om naar een ander object te vliegen. Eentje in
de Kuipergordel. Pluto maakt daarvan deel uit
evenals Eris, Makemake en net als de
duizenden andere die om de zon draaien.
Maar een interessant hemellichaam in de
nabijheid is nog niet gevonden. NASA en de
wetenschappers hopen vurig dat de Hubble
ruimtetelescoop
wel
een
interessant
hemellichaam vindt, die het bestuderen
alleszins de moeite waard is. Momenteel
scant het een gebied af richting sterrenbeeld
Schutter. Een gebied ter grootte van de Volle
Maan vanaf de aarde gezien.
Het nieuwe doel kan tussen 2016 en 2021
aangedaan worden. Nauwkeuriger denkt men
aan de periode tussen 2018 en 2020.
Op 16 juni werden de instrumenten aan boord
van dit NASA-toestel uit hun winterslaap
gehaald. De 12 weken die daarop volgden
werden
ze
getest
evenals
de
reservesystemen. Eind deze zomer gaan de
instrumenten weer in winterslaap om in
december opnieuw in werking gesteld te
worden maar nu voor de ontmoeting met
Pluto.
Op deze tekening is te zien dat New Horizons
dwergplaneet Pluto passeert
Pagina 12
DELTA
OCO-2
RAKET
LANCEERDE
ASTRONAUT HARTSFIELD
OVERLEDEN
Vanaf lanceerbasis Vandenberg in Californië
bracht op 1 juli een Delta 2 raket met succes
de OCO-2, Orbiting Carbon Observatory - 2,
in een baan om de aarde. Deze satelliet gaat
de uitstoot van koolstofdioxide (CO2) in de
atmosfeer volgen. NASA wil die uitstoot door
fabrieken, auto's en motoren in kaart brengen.
Een deel van deze koolstofdioxide wordt door
bomen en de oceanen opgenomen. De rest
blijft achter in de atmosfeer, waardoor de hitte
van de zon wordt vastgehouden in de
atmosfeer
en de aarde opwarmt, het
broeikaseffect. De COC-2 verricht het
onderzoek vanuit een polaire baan om de
aarde op ongeveer 700 kilometer hoogte.
Deze COC-2 kunstmaan is precies dezelfde
als de OCO-1, die vijf jaar geleden kort na
liftoff mislukte in februari 2009. De neuskegel
weigerde toen open te gaan van de Orbital
Sciences Taurus XL raket. NASA besloot nu
een Delta raket in te zetten voor de lancering.
Die mislukking van vele honderden miljoenen
euro's was een zware, financiële tegenvaller
voor de ruimtevaartorganisatie.
Op 80-jarige leeftijd is de Amerikaanse
ruimtevaarder Henry Hartsfield overleden. Hij
stierf ten gevolge van complicaties die
optraden na zijn rugoperatie. Hartfield werd
geselecteerd
voor
NASA-astronaut
in
september 1969 en dat was twee maanden
nadat de eerste Amerikanen voet op de maan
hadden gezet. Toch zou het nog dertien jaar
duren alvorens hij zijn eerste ruimtevlucht
mocht maken. Dat was aan boord van space
shuttle Columbia tijdens de vierde en laatste
testvlucht van dat ruimteveer.
SXC IN HANDEN V.S.
Henry Hartsfield tijdens een huldiging in 2009
Het Nederlandse ruimtevaartbedrijf SXC
(Space Expedition Corporation) dat vanaf
volgend jaar commerciele vluchten naar de
ruimte wil verzorgen, is overgenomen door de
Amerikaanse raketbouwer XCOR Aerospace.
Dat bericht werd eind juni bekend gemaakt.
SXC houdt zich bezig met de ticketverkoop,
marketing en het opzetten van de benodigde
trainingen en keuringen voor ruimtereizen
voor het grote publiek. Inmiddels zijn al meer
dan 250 tickets verkocht voor ruim 75.000
euro per stuk. XCOR is verantwoordelijk voor
het bouwen van het ruimteschip Lynx,
waarmee SXC de ruimte in wil gaan. Mogelijk
vinden eind dit jaar de eerste testvluchten
plaats en de bedoeling is dat eind 2015 de
eerste ruimtetoeristen omhoog gaan. SXC had
aan de Nederlandse spelers van het
voetbalelftal gratis vliegtickets aangeboden als
ze wereldkampioen zouden worden.
Deze ruimtevlucht kennen we onder de naam
STS-4, die op 27 juni 1982 van start ging.
Tezamen met Thomas Mattingly beschreven
zij 112 omloopbanen om de aarde. Op 30
augustus 1984 vertrok Hartfield aan boord van
de Discovery voor een tweede ruimtemissie.
Deze vlucht had eigenlijk in juni moeten
plaatsvinden, maar vanwege twee grote
technische problemen, ving deze dus later
aan. Tijdens deze zesdaagse missie
verwierven de astronauten de bijnaam
Icebusters.. Met een robotarm hadden ze met
succes kans gezien ijspegels van de vleugels
van de space shuttle af te breken. Zijn derde
en laatste ruimtevlucht voerde hij aan boord
van de Challenger, missie STS-61A, uit. Dit
was de eerste space shuttlevlucht die door
een ander land dan de V.S., was gefinancierd.
Het was, wat toen heette, een Westduitse
aangelegenheid, die de code D-1 missie
kreeg. Onder de acht bemanningsleden
bevond zich ook de Nederlander Wubbo
Ockels. Tijdens deze zevendaagse vlucht
Pagina 13
beschreef het ruimteveer 112 banen om de
aarde. In totaal verbleef Henry Hartfield 20
dagen, 2 uur en 50 minuten in de ruimte. In
die tijd omcirkelde hij 321 keer de aarde in
drie verschillende space shuttles.
De op 21 november 1933 geboren Hartsfield
trad in 1955 toe tot de Amerikaanse
luchtmacht als testpiloot. Weldra volgde hij de
opleiding als instructeur voor het MOL-project,
een ietwat geheimzinnig ruimte-spionage
project met een Gemini capsule. In 1969 werd
dat project geschrapt. Hartsfield stond reserve
voor de Apollo 16 en voor de drie
Skylabmissies tussen mei 1973 en februari
1974. In 1998 verliet hij de NASA maar bleef
op
de
achtergrond
betrokken
in
ruimtevaartactiviteiten waaronder het ISS. Erg
bevriend was Henry Hartsfield niet met zijn
collega Wubbo Ockels. Hij weigerde met hem
in dezelfde cabine te slapen. Wubbo loste dat
op door een speciale slaapzak te laten maken
en daarin bleek hij heel wat beter in te kunnen
slapen.
SUCCESVOLLE EERSTE
TESTVLUCHT ANGARA RAKET
Na een uitstel op woensdag 27 juni vanwege
enkele technische problemen aan de Angara
raket, stond op 9 juli een tweede poging op
het programma. Ditmaal verliep het aftellen
van
deze
nieuwe
Russische
raket
probleemloos. Precies op het geplande tijdstip
vertrok de ongeveer 47,5 meter hoge Angara
raket van lanceerbasis Plesetsk, 800 kilometer
gelegen ten noorden van Moskou.
In de neuskegel bevond zich geen kunstmaan,
die in een baan om de aarde geschoten moest
worden. Het werd een pure testvlucht ter
controle van alle systemen van de raket.
Ongeveer 5650 kilometer kwam de raket neer
op het Kamchatka schiereiland. Daarmee zat
de eerste vlucht, die ongeveer 21 minuten had
geduurd, en aangeduid als de Angara 1.2PP,
er op. De gegevens van het functioneren van
de eerste en tweede trap (werkend op
kerosine) kunnen nu bestudeerd worden. Erg
belangrijk, want de Angara raket wordt
Ruslands nieuwe krachtige lanceerraket voor
kostbare militaire en commerciële kunstmanen
in de nabije toekomst. Het is de bedoeling dat
de Angara, de Rockot en de Proton raketten
gaat vervangen. Interessant is ook dat de
lancering plaatsvond vanaf lanceerplatform
35, die gebouwd is voor de Oekraïense raket
Zenit. Dat platform is dus inmiddels
omgebouwd.
SPITZER
BEDRIJF
TOCH
LANGER
IN
Eind juli liet NASA weten dat de infrarood
ruimtetelescoop Spitzer nog zeker twee jaar
langer in bedrijf zal blijven. Hiermee kwam de
ruimtevaartorganisatie terug op de eerder
genomen beslissing deze ruimtetelescoop niet
langer te financieren. In dat geval betekende
het einde project. Iedere twee jaar wordt
bekeken of er verder met de Spitzer gegaan
moet worden. NASA vond financiering niet
langer verantwoord, mede ook omdat NASA
moet bezuinigen. Die verlenging betekent wel
dat het ten koste gaat van het aantal mensen
dat aan dat project werkt. Hoe dan ook, er is
minder geld beschikbaar en dus vallen er
ontslagen. Ondanks dat zijn alle betrokkenen
wel blij dat de Spitzer nog een tijdje kan
blijven doorwerken. Tot dusver heeft het
Spitzerproject, sinds zijn lancering in 2003, al
ruim een miljard dollar gekost.
ATLAS 5 LANCEERDE GPSSATELLIET
De Angararaket wordt rechtop geplaatst voor lancering
Vanaf lanceerbasis Cape Canaveral op
Florida bracht op vrijdag 1 augustus een Atlas
5 raket een Global Positioning System satelliet
in een baan om de aarde.. Na drie-en-een-half
Pagina 14
uur had deze kunstmaan zijn definitieve
omloopbaan bereikt. Deze ligt op ruim 17.500
kilometer hoogte en maakt daarbij een hoek
met de evenaar van 54 graden..
zes
Orbcomm
communicatiesatellieten
weggeschoten worden in een omloopbaan op
ongeveer 640 kilometer hoogte. De lancering
had eigenlijk in begin mei moeten
plaatsvinden,
maar
allerlei
technische
problemen hielden de raket aan de grond.
FALCON 9 LANCEERDE
ASIASAT 8
Vanaf lanceerplatform 40 op Cape Canaveral
vertrok een Falcon 9 raket om de AsiaSat 8 in
een geostationaire overgangsbaan om de
aarde te brengen. Na ongeveer 32 minuten
was dat op dinsdag 5 augustus een feit. Een
apogeummotor moest vervolgens deze baan
van 184 x 35.500 kilometer, waarbij het een
hoek maakte van 24,3 graden met de
evenaar, wijzigen naar een ongeveer 36.000
kilometer hoogte boven de evenaar. Vanaf
105,5 gr. O.L. kan het televisie-uitzendingen
verzorgen voor ontvangers in China, India,
Zuidoost-Azie en het Midden-Oosten. De
AsiaSat 8 is krachtiger dan zijn voorgangers
en de bedoeling is dat het 15 jaar in bedrijf
blijft.
ATLAS 5 LANCEERDE
WORLDVIEW-3
GPS-2F-7 met een helft van de neuskegel
Deze GPS-2F-7 maakt onderdeel uit van het
Amerikaanse navigatiesysteem dat door
iedereen op elke plek op aarde gebruikt kan
worden. De lancering van de GPS-2F-8 staat
op 29 oktober op het programma.
FALCON 9 LANCEERDE 6
KUNSTMANEN
Zes Orbcomm satellieten werden op 14 juli in
een baan om de aarde geschoten. Dat
gebeurde met een Falcon 9 raket van SpaceX
vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. Twee
minuten en 38 seconden na liftoff was de
eerste trap uitgerust met negen Merlin 1D
motoren, leeggebrand. De tweede trap, met
een motor werkend op vloeibare zuurstof en
RP-1 kerosine, kon het werk afmaken.
Ongeveer tien minuten na de start konden de
Een Atlas 5 raket van United Launch Alliance
(ULA) bracht op woensdag 13 augustus de
meest moderne Amerikaanse fotosatelliet in
een baan om de aarde. De lancering
geschiedde vanaf lanceerbasis Vandenberg in
Californië. Het betrof hier een DigitalGlobe's
WorldView-3 satelliet die vanuit een polaire
baan op ongeveer 640 kilometer hoogte de
gehele aarde fotografeert.
De verkregen gegevens worden doorverkocht
aan
overheidsinstanties,
de
olieen
gasindustrie,
stadsplanners,
landbouwinstellingen en diverse andere gebruikers. De
gemaakte foto's zijn van een uitstekende
kwaliteit. Elke opname bestaat uit een
samenstelling
van
29
verschillende
kleurengolflengtes. Een nieuwe kortegolf
sensor 'kijkt' door mist en rook. De twee
maanden die hierna volgden zijn nodig voor
het testen en ijken van de apparatuur. Dit was
de 48e Atlas 5 lancering, waarbij vermeld
Pagina 15
moet worden dat de eerste trap beschikt over
de Russische RD-180 motoren.
passeerde. De lancering van Rosetta vond
plaats in 2004. Voordat het Lutetia in 2010
passeerde, was het in 2008 al planetoïde
Steins voorbijgevlogen. Na een reis van tien
jaar door de ruimte zal het deze maand
komeet
67P/Churymov-Gerasimenko
bereiken. Het zal vervolgens o.a. een jaar lang
de komeet volgen in zijn baan om de zon.
De WorldView-3 nog in de testruimte
VAARWEL LUTETIA
Een schitterend plaatje van een deel van de
grote planetoïde Lutetia, zoals de Europese
ruimtesonde Rosetta die zag toen het dat
hemellichaam passeerde op weg naar komeet
67P/Churymov-Gerasimenko.
In de tweede week van juli (om precies te zijn
op 10 juli) was het precies vier jaar geleden
toen die passage plaatsvond. Honderden
haarscherpe foto's maakten de camera's aan
boord in het zichtbare, spectroscopische en
het infrarood systeem (OSTRIS). Dat leverde
gedetailleerde kaarten op van het oppervlak,
gegevens over de temperatuur, de vele
kraters en de littekens op het oppervlak. Ook
kwamen de wetenschappers meer te weten
over zijn massa, dichtheid, volume en de
samenstelling. Die verkregen gegevens
maakten wel duidelijk dat Lutetia een kleine
vier miljard jaar geleden gevormd moet zijn.
Bovenstaande opname werd genomen toen
Rosetta, Lutetia op minder dan 3170 kilometer
Lutetia
VERSTE STERREN VAN
MELKWEG ONTDEKT
Amerikaanse wetenschappers hebben de
meest verafgelegen sterren van de Melkweg
ontdekt. Het gaat om twee rode reuzensterren
die op een afstand van respectievelijk 775.00
en 900.000 lichtjaar van de aarde staan. De
sterren hebben de namen ULAS J0744+25 en
ULAS J0015+0!. De twee objecten zijn
waargenomen
op
beelden
van
infraroodtelescopen in de Amerikaanse staat
New Mexico en op Hawaï. De rode reuzen
bevinden zich in het verre buitengebied van
de Melkweg, de zogenoemde halo. Beide
sterren zijn vele malen groter dan de zon en
zijn aan het einde van hun levensfase
gekomen. Waarschijnlijk dateren ze uit de tijd
dat de Melkweg werd gevormd en zijn het de
felst schijnende sterren uit die tijd.
Pagina 16
STRUCTUURSTORINGEN IN DE
F-RING
Een van de meest boeiende ringen van het
ringenstelsel om planeet Saturnus is
ongetwijfeld de F-ring. Vanaf de aarde niet te
zien, maar bleef niet verborgen voor de
camera's van de ruimtevaartuigen Pioneer 10,
de Voyagers 1 en 2, en al helemaal niet voor
Cassini.
Op 11 februari 2014 zond deze Amerikaanse
ruimtesonde opnames van o.a. de ringen naar
de aarde in het normale, zichtbare licht. Op
bovenstaande foto is de F-ring, de buitenste
ring, haarscherp te zien. Daarin vallen ook de
vele afwijkingen, verstoringen meteen op.
Wetenschappers geloven dat de manen
Prometheus en zijn metgezel Pandora
hiervoor
verantwoordelijk
zijn.
Zeker
Prometheus met een doorsnede van 86
kilometer moet ontegenzeggelijk een grote rol
spelen. Beide maantjes komen namelijk
regelmatig door de F-ring en trekken materiaal
uit de ring naar zich toe. Zodra ze de ring
verlaten, zuigen ze materiaal door hun
aantrekkingskracht achter zich aan. Dat
veroorzaakt afwijkingen in de ring als een
soort vegen, hetgeen goed op deze foto te
zien.
Het ruimtevaartuig Cassini maakte deze
opname op een afstand van 2,1 miljoen
kilometer. Het kleinst zichtbare detail (pixel)
op deze foto meet altijd nog 13 kilometer. De
hoek van de zonovergoten ringen met de zon
bedraagt ongeveer 8,6 graden.
Pagina 17
SUPERZWAAR ZWART
SCHIET
GAS
STERRENSTELSEL UIT
GAT
ZIJN
Roy van der Werf
Astronomen hebben een zwart gat ontdekt dat
op hoge snelheid moleculair waterstofgas het
sterrenstelsel, waarin het zich bevindt,
uitschiet. Ze vonden het eerste directe bewijs
dat de moleculaire uitstromen worden
versneld door jets van elektronen die zich
bewegen met bijna de snelheid van het licht.
Het team - onder leiding van Cleve Tadhunter
(Sheffield University) - met Raffaella Morganti,
Tom Oosterloo (ASTRON/Kapteyn Instituut
van de Rijksuniversiteit Groningen en
Raymond
Oonk
(ASTRON/Sterrenwacht
Leiden, Universiteit Leiden), heeft hiermee
een oud mysterie rond de evolutie van
sterrenstelsels opgelost en ons begrip van de
toekomst van de Melkweg verdiept. Het
resultaat is online gepubliceerd in Nature (6
juli).
De superzware zwarte gaten in de kernen van
sommige sterrenstelsels veroorzaken een
massieve
uitstroom
van
moleculair
waterstofgas. Het resultaat hiervan is dat het
meeste koude gas uit deze stelsels wordt
verdreven, aangezien koud gas nodig is om
nieuwe sterren te vormen, heeft dit een directe
invloed op de evolutie van sterrenstelsels. De
enorme stromen van gas zijn een belangrijk
onderdeel in theoretische modellen voor de
evolutie van sterrenstelsels, maar het was
lang een raadsel hoe deze werden
veroorzaakt.
De onderzoekers keken met de Very Large
Telescope van de Europese Zuidelijke
Sterrenwacht (ESO) in Chili naar het nabij
gelegen sterrenstelsel IC5063. Hier ontdekten
zij dat het moleculaire waterstofgas zich
beweegt met buitengewoon hoge snelheden tot wel 1 miljoen kilometer per uur - exact op
de locaties waar de jets een directe interactie
hebben met het koude gas. Zulke jets worden
aangedreven door de centrale superzware
zwarte gaten in sterrenstelsels.
De bevindingen helpen astronomen inzicht te
krijgen in het uiteindelijke lot van ons
sterrenstelsel, de Melkweg, dat over ongeveer
5 miljard jaar zal botsen met het
buursterrenstelsel Andromeda. Door deze
botsing zal gas naar het midden van het
overblijvende stelsel vallen, maar de jets
vanuit het centrale zwarte gat zullen - op een
wijze vergelijkbaar met wat nu waargenomen
is in IC5063 - dit gas uit het systeem blazen.
Hierdoor zal worden voorkomen dat er nieuwe
sterren worden gevormd die aan de groei van
het nieuw gevormde sterrenstelsel zullen
bijdragen.
Het centrale deel van het sterrenstelsel IC5063, zoals
waargenomen met de Hubble Ruimtetelescoop. Het
heldere gedeelte in het midden toont het gebied waar
de jets, aangedreven door het superzware zwarte gat,
het moleculaire gas uit het sterrenstelsel drijven.
"Wij hadden het vermoeden dat de moleculen
zich zouden kunnen hervormen nadat het gas
verstoord werd door interactie met de jets,"
zegt Raffaella Morganti. "Onze directe
waarneming van dit verschijnsel heeft
bevestigd dat deze extreme situatie inderdaad
kan optreden. Nu moeten we aan de slag met
het beschrijven van de exacte fysica van deze
interactie."
Pagina 18
EINDE VENUS-EXPRESS NABIJ
De Venus Express
Het werk van de Europese ruimtesonde zit er
op. Na acht jaar om planeet Venus gedraaid
te hebben, zal het de vijandige atmosfeer van
deze planeet in duiken en ten gevolge van de
wrijvingshitte verbranden.
De lancering van dit zeer succesvolle
ruimtevaartuig vond op 9 november 2005
plaats en bereikte de planeet op 11 april 2006.
In een langgerekte baan begon het aan zijn
omloopbanen. Boven de Zuidpool bedroeg de
hoogte 66.000 kilometer wat prachtige
beelden van deze altijd bewolkte planeet
opleverde. De kortste afstand bedroeg
ongeveer 250 kilometer en dat punt lag boven
de
Noordpool
niet
ver
boven
de
wolkentoppen. Voor een omloopbaan had het
24 aardse uren nodig.
Uitgerust met zeven instrumenten verrichtte
het toestel waarnemingen en verzamelde het
gegevens over de ionosfeer, atmosfeer en het
oppervlak van Venus. Het werd duidelijk dat
er
grote
veranderingen
hebben
plaatsgevonden sinds haar ontstaan, zo'n 4,6
miljard jaar geleden. Er zijn overeenkomsten
maar ook grote verschillen te zien tussen
Venus en de aarde in hun ontwikkelingen. De
temperatuur op het oppervlak bedraagt
gemiddeld
450
graden
Celsius.
De
luchtvochtigheid is enorm evenals de
luchtdruk.
Uit infrarood onderzoek werd duidelijk dat ooit
tektonische platen voorkwamen, zoals wij die
ook op aarde kennen. Oceanen van water
stroomden er heel lang eveneens.
Net als bij de aarde verliest ook Venus het
bovenste deel van de atmosfeer. Uit metingen
van de Venus Express verdwijnen twee maal
meer waterstofatomen dan zuurstofatomen.
Ook begrijpelijk, want water bestaat uit 2
atomen waterstof en 1 atoom zuurstof. Water
wordt dus in de atmosfeer afgebroken. Nu
bezit de aarde 100.000 keer meer water dan
Venus, terwijl de beide planeten bijna even
groot zijn en gevormd zijn.. In de beginjaren
moeten beide evenveel water gehad hebben.
Dat is nu op Venus grotendeels verdwenen.
De camera's aan boord van de Venus
Express hebben duizenden structuren in het
wolkendek gevonden. Sommige wel zo'n 70
kilometer boven het oppervlak. Ook ontdekte
het een gigantisch grote draaikolk boven de
Zuidpool, die op wervelwinden op aarde
leken.
Ook
namen
de
instrumenten
weerlichten waar en constateerden grote
wolken zwavelzuur.
Venus heeft heel wat van haar geheimen
moeten prijsgeven, maar blijft desondanks
nog steeds een mysterieuze planeet.
Pagina 19
Foto van 16 maart 2014, afstand 395.664 km
Foto van 10 augustus 2014, afstand 356.908 km
SCHITTEREND, DIE
SUPERMAAN
GIGANTISCHE
URANUS
STORMEN
OP
Ook zo genoten van die supergrote maan op
10 augustus? Het verschil was goed te zien.
Liefst 14% groter en 30% helderder dan
andere volle manen van het jaar. Die
vergelijking is op de fotomontage duidelijk te
zien. De linkerhelft is de volle maan op 16
maart van dit jaar en de rechterhelft de
supermaan op 10 augustus. Het verschil is
overduidelijk. Supermanen zijn mogelijk
omdat de baan van de maan om de aarde niet
cirkelvormig is. Ellipsvormig dus. Op 10
augustus werd de maan vol net voordat het de
kortste afstand tot de aarde bereikte. Dat was
in dit geval zo'n 50.000 kilometer dichterbij.
Wetenschappers hebben met de Keck
Observatory in Hawaï reusachtige stormen in
de atmosfeer waargenomen. Die ontwikkeling
gebeurde zeer snel. Op de linkerfoto zijn nog
maar een paar 'kleine vlekjes' te zien. Maar
die groeiden vrij snel tot 'grote vlekken',
oftewel gigantische stormen op het zuidelijk
halfrond. Mogelijk hebben ze te maken met
een vortex viel dieper in de atmosfeer. Zulke
wervelwinden komen wel vaker voor.
Onderstaande opnames zijn gemaakt in het
infrarood. Daaruit blijkt dat het 'warmere
gebieden' in de atmosfeer zijn. Men heeft nog
geen idee hoe ze ontstaan.
Pagina 20
HEBBEN DRAAIKOLKEN
INVLOED OP HET KLIMAAT ?
Gigantische draaikolken in de oceanen
hebben mogelijk een zeer grote invloed op het
klimaat in de wereld. Dat hebben
onderzoekers van de universiteit van Hawaï
ontdekt. De draaikolken hebben een enorme
omvang, variërend van 100 kilometer tot 500
kilometer in doorsnede. De onderzoekers
waren verrast toen zij ontdekten dat deze
oceaanmonsters
net
zoveel
water
verplaatsten als de grote oceaanstromingen in
de wereld. Deze stromingen bepalen voor een
groot deel het klimaat op onze planeet. Welk
effect deze draaikolken precies hebben op het
klimaat is onduidelijk, maar dat zij een grote
invloed hierop hebben is volgens de
wetenschappers dus zeer waarschijnlijk. De
wetenschappers veronderstellen dat het
fenomeen hetzelfde effect kan veroorzaken
als tijdens een El Nino, wanneer het water in
het oostelijk deel van de oceaan een halve
graad warmer is dan normaal en de richting
van de passaatwinden verandert. Dit kan
leiden tot zware regenval of langdurige
droogte. De draaikolken die ze 'de stormen
van
de
oceaan'
noemen
vervoeren
gigantische hoeveelheden water en warmte
door de oceanen. Door het draaien van de
aarde bewegen de draaikolken zich in
westwaartse
richting.
Wetenschappers
dachten altijd dat de warmte in de draaikolk
zich naar alle kanten verspreidt als deze zich
verplaatst, maar na metingen blijkt dat amper
het geval te zijn. Het onderzoeksteam
gebruikte tussen 1992 en 2010 beelden van
satellieten om draaikolken op te sporen en
drijvende sensoren om de omvang en
temperatuur van het verschijnsel in kaart te
brengen. De draaikolken vormen zich
wanneer water tegen obstakels zoals eilanden
opbotst. Sommige onderzoekers denken nu
dat draaikolken extreem weer bij Japan
kunnen verergeren. De warme oceaanstroom
Kuroshio die zich bij Japan bevindt zou door
draaikolken namelijk nog meer warm water
aangevoerd krijgen, waardoor tyfonen zich
nog zwaarder kunnen ontwikkelen. De
onderzoekers weten nog niet welke invloed de
draaikolken in de toekomst op het weer zullen
hebben, maar ze denken dat de opwarming
van de aarde er voor kan zorgen dat de
draaikolken groter worden en vaker voor
zullen komen.
TOCH GEEN 'BEWOONBARE'
EXOPLANEET ONTDEKT
Met de regelmaat van de klok worden nieuwe
planeten en sterren ontdekt. Eind juni
maakten astronomen van de universiteit van
New South Wales bekend een planeet
gevonden te hebben, Gliese 832c, op slechts
16 lichtjaren van ons vandaan. Volgens die
astronomen hadden we hier te maken met
een superaarde. En meteen werd er
gespeculeerd over mogelijk leven.
Intussen is uit nieuw onderzoek gebleken dat
we dat zeker mogen vergeten. Die ontdekking
zou zijn gedaan aan de hand van
golflengteverschuivingen van het licht. De
verschuivingen van het licht kunnen worden
toegeschreven aan aan magnetische velden
op de ster zelf, die een soort zonnevlekken
veroorzaken. De planeten waarvan eerder
werd aangenomen dat ze de lichteffecten
veroorzaakten, bestaan zeer waarschijnlijk
geen van allen.
ORION BEMANNINGSCAPSULE
Op 21 juli 2014 werd het gebouw dat in de tijd
van de bemande maanreizen werd gebruikt,
officieel omgedoopt in Neil Armstrong
Operations and Checkout Building. In 1969
zette de eerste aardbewoner, de Amerikaan
Neil Armstrong, toen voet op de Maan. Ter
ere van die historische gebeurtenis werd dat
gebouw nu officieel naar deze inmiddels
overleden astronaut vernoemd. Dat hoge
Operations and Checkout gebouw werd in
Pagina 21
1964 gebouwd. Jaren werd het gebruikt voor
het testen en in elkaar zetten van de Apollo
modules en landers voor de vluchten naar en
van de Maan. Nu staat er de Orion module,
waarmee vluchten naar een asteroïde en
Mars over enige tijd uitgevoerd kunnen
worden.
Nadat het gebouw de nieuwe naam had
gekregen, volgde er een rondleiding voor de
genodigden. Voor de pers was natuurlijk heel
belangrijk een foto bij de Orion capsule en de
service module met enkele zeer belangrijke
personen bij de opvolgers van de onderdelen
uit het Apollo programma. Na dat geweldige
maanproject moet het Orion project ook nu
meer dan normale aandacht trekken.
Op de foto zien we van links naar rechts: Bob
Cabana (directeur van Kennedy Space
Center), Michel Collins (astronaut Apollo 11),
Jim Lovell (eveneens een astronaut die op de
maan heeft gelopen), Buzz Aldrin (de tweede
man die voet op de maan zette), en Charlie
Bolden (directeur NASA).
EUROPESE GALILEOSATELLIETEN BELANDEN NIET
IN JUISTE BAAN
De twee satellieten die vrijdag door Europa
zijn gelanceerd, zijn niet in de juiste baan om
de aarde terechtgekomen.
Dat maakte lanceerbedrijf Arianespace
zaterdagochtend bekend. Het is niet zeker of
de satellieten genoeg brandstof hebben om
op eigen kracht de juiste baan te bereiken.
Volgens het Russische persbureau Itar-Tass
erkent het Russische ruimtevaartbedrijf
Lavotsjkin dat het mis ging bij het in de baan
brengen van de Galileo-satellieten. ''Toen de
satellieten in een baan om de aarde moesten
worden gebracht, waren er problemen.'' Wat
voor gevolgen de fouten precies hebben voor
het Galileo-project is nog niet duidelijk. De
twee satellieten werden vrijdag succesvol
gelanceerd vanuit Frans-Guyana. De sondes
worden
gebruikt
voor
het
Europese
navigatienetwerk Galileo, dat een alternatief
moet zijn voor het gps-netwerk van het
Amerikaanse leger. De komende jaren brengt
Europa in totaal dertig satellieten in een baan
rond de aarde.
Pagina 22
WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS
IN DE PERIODE VAN 24 AUGUSTUS TOT 21 SEPTEMBER 2014
MERCURIUS
Is in deze periode niet waarneembaar. De
planeet bevindt zich tot 30 augustus in het
sterrenbeeld Leeuw en daarna in de Maagd.
VENUS
Schittert aan de ochtendhemel. Nadert de zon
en dat betekent dat ze steeds korter voor de
zon op komt. Aanvankelijk nog zo'n anderhalf
uur, In de tweede helft van september
verdwijnt ze in de zonnegloed en is dus niet
meer te zien. Vanaf 11 augustus staat de
planeet in het sterrenbeeld Leeuw.
MARS
Is tijdens de avondscherming laag boven de
zuidwestelijke horizon te vinden. Gaat zo'n 2
uur na de zon onder.
Bevindt zich vanaf 10 augustus in het
sterrenbeeld Weegschaal en vanaf 13
september in Schorpioen.
JUPITER
Is inmiddels weer aan de ochtendhemel
verschenen en komt de komense tijd steeds
vroeger op. Deze reuzenplaneet is het
helderste object aan de ochtendhemel en
bevindt zich in het sterrenbeeld Kreeft.
SATURNUS
Laag boven de zuidwestelijke horizon in het
sterrenbeeld Weegschaal is Saturnus te zien.
Nadert de zon en gaat dus langzaam maar
zeker steeds sneller onder de horion. In deze
periode is dat ongeveer twee uren.
URANUS
Verschijnt geruime tijd voor middernacht
boven de horizon en is vervolgens al met
behulp van een goede verrekijker de gehele
nacht in het sterrenbeeld Vissen te zien.
NEPTUNUS
Is de gehele nacht in het sterrenbeeld
Waterman te vinden. Wel heb je een
sterrenkijker nodig.
VAN DAG TOT DAG
24 aug.: Vlak voor zonsopkomst is schuin
rechtsonder Venus de zeer smalle maansikkel
nog te zien.
24 op 25 aug. en 25 op 26 aug.: Maan Titan
bevindt zich het verst van planeet Saturnus.
25, 26 en 27 aug.: Fraaie samenstand van de
planeten Mars en Saturnus boven de
zuidwestelijke horizon.29 aug.: De vier
grootste manen van Jupiter zijn deze ochtend
ten westen van de planeet te zien.
29 aug.: Iets onder de maansikkel is Spica te
zien, de helderste ster van het sterrenbeeld
Maagd. Kijk vlak na zonsondergang.
31 aug.: Net boven de maansikkel prijkt
Saturnus. Het lijkt of ze elkaar aanraken. Het
fraaist is dat te zien rond 21.43 uur.
1 sept.: De weerkundige herfst begint.
1 op 2 en 2 op 3 sept.: Maan Titan bevindt
zich deze avonden het verst ten westen van
Saturnus.
4 sept.: Te 5.54 uur einde bedekking van
maan Callisto door Jupiter. Op datzelfde
moment verdwijnt maan Europa.
9 op 10 en 10 op 11 sept.: Maan Titan bereikt
de grootste oostelijke afstand tot Saturnus.
11 sept.: Rond 3.27 uur bevindt Uranus onder
de Maan. Een mooie gelegenheid om met een
verrekijker van deze samenstand te genieten.
11 sept.: Deze ochtend zijn de vier grootste
manen van Jupiter ten oosten van de planeet
te zien.
11 sept.: Te 23.49 uur komt er een einde van
een bedekking van de Maan van een ster van
het sterrenbeeld Vissen. Bekijk dit met een
sterrenkijker.
14 sept.: Te 0.56 uur verschijnt er aan de
donkere rand een sterretje van het
sterrenbeeld Stier. Einde van die bedekking
dus.
14 sept.: Iets boven de Maan kunnen we deze
ochtend de open sterrenhoop Pleiaden
bewonderen. Gebruik zeker een verrekijker
om dat nog beter te kunnen zien.
15 sept.: Net onder de Maan bevindt zich
Aldebaran, de helderste ster van het
sterrenbeeld Stier.
Pagina 23
16 sept.: Einde van een bedekking van een
sterretje van het sterrenbeeld Stier aan de
donkere rand van de Maan te 2.01 uur.
17 op 18 en 18 op 19 sept.: Deze nachten
bereikt maan Titan de grootste westelijke
afstand tot Saturnus.
17 sept.: Te 3.10 uur eindigt de bedekking
door de Maan van een sterretje van het
sterrenbeeld Orion.
18 sept.: Te 6.36 uur eindigt de bedekking van
een sterretje van het sterrenbeeld Tweelingen
door de Maan.
20 sept.: Linksboven de maansikkel prijkt 's
ochtends planeet Jupiter.
21 sept.: Links van de maansikkel is Regulus
te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld
Leeuw.
'VALLENDE STERREN'
De periode van heel wat spectakel aan de
hemel is weer voorbij. Vanaf 25 augustus
kunnen we op zoek gaan naar de AlphaWagenman. Die bereiken op 31 augustus hun
maximum. Mocht je er vijf per uur zien, dan
klap maar in je handen. In september laat zich
nog een verdwaalde meteoor zien, maar een
zwerm in die maand kunnen we vergeten.
MAANFASEN
25 augustus
02 september
09 september
16 september
DE ZON
24 augustus
03 september
13 september
21 september
Nieuwe Maan
Eerste Kwartier
Volle Maan
Laatste kwartier
OPKOMST ONDERGANG
6.38 uur
20.45 uur
6.54 uur
20.23 uur
7.10 uur
19.59 uur
5.23 uur
19.42 uur
gas en stof) van komeet Wild 2 vloog, en in
2006 capsules met opgevangen stofjes op
aarde afleverde.
De snel bewegende stofdeeltjes lieten
microscopisch dunne 'inslagsporen' achter in
het aerogelmateriaal van de stofdetectoren.
Via
het
citizen
science-project
Stardust@home hebben enkele tienduizenden
vrijwilligers microscoop-opnamen van het
aerogel bestudeerd om de sporen te vinden.
Een van de twee detectoren van Stardust was
zo gericht dat hij komeetstofjes moest
opvangen; de andere was precies andersom
georiënteerd, en zou mogelijkerwijs stofjes uit
de interstellaire ruimte kunnen opvangen.
In Science wordt deze week de ontdekking
gepubliceerd van zeven van die interstellaire
stofdeeltjes. Twee daarvan (Orion en
Hylabrook gedoopt) zijn ontdekt door de
'Dusters' van Stardust@home. Zij vonden ook
een derde spoor van een interstellair
stofdeeltjes dat echter volledig is verdampt.
De vier overige interstellaire stofdeeltjes zijn
ontdekt door onderzoekers van het Naval
Research Laboratory in het aluminium tussen
de afzonderlijke aerogel-tegels.
De interstellaire stofjes zijn buitengewoon
poreus,
en
bevatten
onder
andere
olivijnkristallen. Ze zijn mogelijk afkomstig uit
de protoplanetaire schijf rond een andere ster
dan de zon. Sommige stofjes blijken ook
zwavel te bevatten.
Nog lang niet alle aerogel-tegels van Stardust
zijn onderzocht. De verwachting is dat er de
komende tijd nog meer interstellaire
stofdeeltjes gevonden zullen worden.
STARDUST@HOME VINDT
INTERSTELLAIRE STOF
Dankzij de hulp van 'burgerwetenschappers'
(citizen scientists) hebben astronomen voor
het eerst microscopisch kleine stofdeeltjes in
handen die afkomstig zijn uit de interstellaire
ruimte, dus van buiten ons eigen zonnestelsel.
De stofjes zijn gevonden in de stofcollectoren
van de Amerikaanse komeetverkenner
Stardust, die in 1999 werd gelanceerd, in
2004 door de coma (de ijle 'dampkring' van
De komeetverkenner Stardust. (NASA/JPL)
Pagina 24
ACTIVITEITEN KERNEN
NIJMEGEN
Bijeenkomst op een avond in september.
- bespreking nieuwe plannen- Bespreking nieuwtjes
- Kijken met een sterrenkijker
- wat verder ter tafel komt
Ieder krijgt persoonlijk bericht waar en datum
deze bijeenkomst plaatsvindt
Aanvang: 19.30 uur
Einde: 21.00 uur
UDEN
Bijeenkomst op vrijdagavond 12 september
-
Bespreking nieuwtjes
40 Jaar N.J.R.S.
Open Dag ESTEC
Nieuwe activiteit
Wat verder ter tafel komt
In MuzeRijk, zaal Harp
Klarinetstraat 4, Uden
Aanvang: 19.30 uur
Einde: 21.30 uur
VELDHOVEN
Bijeenkomst op vrijdagavond 12 september
Deze vindt plaats in Uden in samenwerking
met kern Uden
-
Bespreking nieuwtjes
40 jaar N.J.R.S.
Open Dag ESTEC
Nieuwe activiteit
Wat verder ter tafel komt
in Muzerijk, zaal Harp
Klarinetstraat 4, Uden
Aanvang: 19.30 uur
Einde: 21.30 uur
De volgende ASTRUIM
verschijnt op
21 september 2014
BEDENK EEN NAAM VOOR EEN
EXOPLANEET
De Internationale Astronomische Unie (IAU)
vraagt mensen voor het eerst om mee te
denken over de namen van nieuw ontdekte
planeten buiten ons zonnestelsel.
De IAU organiseert een wedstrijd met de
naam NamExoWorlds, waarbij de namen voor
twintig tot dertig exoplaneten zullen worden
bepaald door het publiek. Namen kunnen
worden
voorgedragen
door
nonprofitorganisaties en astronomieclubs, waarna
de winnende naam door middel van stemming
zal worden bepaald. De eerste door het
publiek bepaalde namen zullen op 20
augustus 2015 bekend worden gemakt.
De IAU heeft sinds 1919 het alleenrecht op de
naamgeving van exoplaneten en kiest voor
formele wetenschappelijke namen, zoals
OGLE-05-390L
of
Gliese
581D.
Wetenschappers die een nieuwe planeet
buiten ons zonnestelsel ontdekken mogen
suggesties doen voor een naam, maar die
worden regelmatig in de wind geslagen door
de IAU. Er bestaan al organisaties die de
namen van exoplaneten te koop aanbieden op
internet, zoals Uwingu. Maar deze namen
worden niet officieel erkend..
De
procedure
voor
democratische
naamgeving voor exoplaneten gaat pas in
maart 2015 van start.. Organisaties die namen
willen voordragen moeten zich registreren op
de website van de IAU. Particulieren kunnen
zich aanmelden om op de hoogte te worden
gehouden van het begin van de uiteindelijke
stemming. De IAU benadrukt wel dat de
wetenschappelijke
aanduidingen
van
exoplaneten blijven bestaan naast de door het
publiek gekozen namen.
Pagina 25

Download Report