Het meisje uit de trein

Analyse
Irma Joubert
Het meisje uit de trein
Uitgeverij Mozaïek, Zoetermeer, 2011. Oorspronkelijke uitgave Tussen stasies, 2003.
Door Femke van Werkhoven
Het verhaal
Polen, 1944. Jakób Kowalski maakt deel uit van het Thuisfront, het Poolse verzet, en moet een trein met Duitse
troepen opblazen. Maar als ze de ladingen op de spoorbrug hebben aangebracht, komt er een niet-ingeplande
trein langs, die de ladingen activeert en ontploft.
Uit die trein zijn even daarvoor de zesjarige Gretl en haar zieke zus Elza ontsnapt; hun moeder en oma zitten nog
in de trein. De meisjes worden gevonden door iemand met contacten bij het verzet. Aan Jakób wordt de opdracht
gegeven zich over Gretl te ontfermen – haar zusje Elza is inmiddels overleden.
Jakób neemt het meisje mee naar huis en laat haar achter onder de hoede van zijn moeder, terwijl hij zelf naar
Warschau gaat in een poging de stad te heroveren op de Russen. Samen met zijn broer Stan en nog enkele
anderen sluit hij zich aan bij het verzet daar en al snel boeken ze winst op de Duitsers. Maar de beloofde hulp van
het Russische leger blijft uit en na een paar dagen slaan de Duitsers terug en heroveren de stad. Bij een laatste
wanhopige poging de Duitsers tot staan te brengen, raakt Jakób ernstig gewond.
Gretl, die nu Gretz genoemd wordt, probeert een plekje te vinden in het gezin, maar blijft een buitenstaander. Op
eigen houtje meldt ze zich aan bij school. De verhalen die ze van school meeneemt, kan ze alleen kwijt bij de
herstellende Jakób en langzaam maar zeker groeit er een hechte band tussen hen.
Enkele jaren na afloop van de oorlog kan Gretl niet langer in het gezin Kowálski blijven. Er is geen plaats en geen
eten meer voor haar. Jakób moet een andere plek voor haar zoeken. Hij neemt haar mee naar Duitsland, en daar
kan ze, als door een wonder, meedoen met een adoptieprogramma voor gezinnen uit Zuid-Afrika. Daarvoor moet
ze wel haar half-Joodse afkomst verzwijgen, evenals de vier jaar die ze in Polen heeft doorgebracht.
<WIT>
In Zuid-Afrika wacht Gretl een liefdevolle ontvangst. Haar nieuwe ouders en hun zoon Kobus nemen haar op in
hun gezin en eindelijk kan Gretl – die nu Grietjie genoemd wordt – aan een zorgeloze jeugd beginnen. Ze gaat
naar school, groeit op en gaat uiteindelijk studeren aan de universiteit. Maar ze blijft last hebben van nachtmerries
over vuur, dromen die ze tijdens haar tijd in Polen ook al had.
Intussen worstelt Jakób in Polen met zijn besluit om Gretl weg te sturen, maar het is niet meer ongedaan te
maken. Hij studeert af en gaat aan het werk als ingenieur bij een staalfabriek. Hij is fel anti-communistisch, maar
probeert om dat voor zich te houden. Alleen met zijn pro-communistische broer Stan voert hij er keer op keer
discussies over.
Maar terwijl zich net een relatie ontwikkelt met de uit Hongarije gevluchte arts Mischka, komt zijn leven in een
stroomversnelling. Als hij voor zijn werk naar de handelstentoonstelling in Poznan mag, komt hij daar terecht in
een demonstratie, die vreedzaam begon maar al snel uit de hand loopt. Voor zijn ogen wordt een vrouw
doodgeschoten, waarna haar zoon gearresteerd wordt. Jakób biedt aan te getuigen voor de jongen. Hiermee trekt
hij de aandacht van de communistische overheid. Als hij later ook nog openhartig zijn mening over Polen aan een
Engelse journaliste vertelt – in de veronderstelling dat zij slechts een toeriste is – komt hij echt in de problemen.
Vlak voor hij gearresteerd zal worden, weet Stan hem te waarschuwen. Bij de waarschuwing zit ook een
afscheidsbrief van Mischka. Jakób weet dat er niets anders opzit dan Polen te verlaten en hij vlucht.
<WIT>
Aanvankelijk tegen haar zin besluit Grietjie voor het afstudeeronderzoek van een vriend, Francois, te praten over
haar kindertijd. Ze bespreken de oorlog, het verlies van haar familie en haar komst naar Zuid-Afrika. Zelfs over
haar dromen praat ze, maar ook samen met Francois kan ze er geen betekenis aan geven. Over haar tijd in
Polen zwijgt ze, evenals over haar afkomst. Joods is niet Arisch, iets waaraan veel belang gehecht wordt in ZuidAfrika, men is bevreesd voor het communisme uit Polen en al evenzeer voor het ‘Roomse Gevaar’.
Ze begint voorzichtig een relatie met Francois, maar durft zich niet te binden. Uiteindelijk gaan ze als goede
vrienden uit elkaar. Dan weet Jakób een baan te bemachtigen in Zuid-Afrika en hij komt haar opzoeken. Ze
pakken hun relatie op waar ze gebleven waren – maar toch anders, want Grietjie is niet langer een kind.
De komst van Jakób plaatst haar voor nieuwe dilemma’s: hoe kan ze haar familie ooit over hem vertellen? Dat
betekent dat ze alles moet onthullen waarover ze zolang gezwegen heeft. Kan ze het risico nemen dat de enige
familie die ze ooit gehad heeft, haar zal veroordelen?
Maar uiteindelijk weet ze dat ze het niet langer kan verzwijgen en ze neemt zich voor de eerstvolgende vakantie
die ze thuis zal doorbrengen erover te praten. Voor ze echter de kans krijgt, ontploft de primusbrander waarop ze
pannenkoeken wil bakken, in haar gezicht. Hoewel ze niet ernstig gewond raakt, brengen de vlammen een diep
weggestopte herinnering naar boven en ze raakt in een shock.
Niemand kan meer tot haar doordringen en Grietjie blijft maar om Jakób roepen. Grietjies grootvader, grandpa
John, spoort Jakób op en neemt hem mee naar de boerderij. Jakób weet Grietjie aan het praten te krijgen over
haar herinneringen aan de tijd voor hij haar vond. Voor ze gedeporteerd werd, woonde Grietjie met haar moeder,
oma, zusje en broertje in het getto. Op een dag explodeerde de primusbrander; haar broertje Jurgen kwam om in
de vlammen. Daarna werd het leven in het getto alleen maar ellendiger, tot uiteindelijk hun voedselbonnen
ongeldig verklaard werden en ze het bevel kregen zich te melden voor deportatie.
Grietjies familie is geschokt door alles wat ze al die jaren voor hen geheim heeft gehouden, maar Grietjie zelf kan
nu eindelijk beginnen om de traumatische gebeurtenissen uit haar kindertijd te verwerken. En ook haar grootste
angst – dat haar familie haar zal afwijzen om haar afkomst – kan ze nu van zich afzetten.
<WIT>
Maar Grietjies leven is nu niet probleemloos geworden. Grietjies band met Jakób is alleen maar hechter
geworden en op een dag slaat haar genegenheid voor hem om in verliefdheid. Na de nodige aarzelingen van
beide kanten, onder meer vanwege het grote leeftijdsverschil, besluiten ze hun gevoelens voor elkaar een kans te
geven. Maar Grietjies familie is hier helemaal niet blij mee. Hun grootste bezwaar is nog niet eens het
leeftijdsverschil of Jakóbs Poolse afkomst, maar het feit dat hij rooms-katholiek is en Grietjie protestant.
Uiteindelijk besluit Grietjies vader dat zij en Jakób elkaar niet mogen zien tot Grietjie eenentwintig is, wat nog
negen maanden duurt. Grietjie, die inmiddels is afgestudeerd en een baan heeft gevonden in Johannesburg,
heeft geen andere keus dan hiermee in te stemmen. Met aanmoediging van grandpa John probeert ze het beste
van die periode te maken, maar het valt haar moeilijk om zo lang van Jakób gescheiden te zijn.
Als de negen maanden voorbij zijn, en het Grietjies vader duidelijk is dat Grietjie en Jakób oprecht van elkaar
houden en niet zonder elkaar kunnen, geeft hij eindelijk zijn zegen aan hun relatie. Het verhaal eindigt ermee dat
Jakób en Grietjie op huwelijksreis gaan – per trein.
Thematiek
Een meisje uit de trein gaat over de reizen die een mens in het leven maakt, zowel fysiek als geestelijk, tot hij op
zijn bestemming aankomt. Grietjies reis brengt haar in het Poolse boerengezin Kowalski, een weeshuis in
Duitsland en vervolgens met de boot naar Zuid-Afrika, waar ze op mag groeien in het Bosveld, waarna ze gaat
studeren en later in Johannesburg aan het werk gaat. De reis brengt haar ook van een traumatische kindertijd in
een stabiele jeugd en vandaaruit naar het moeilijke proces van volwassen worden, tot ze haar bestemming vindt
in haar liefde voor Jakób.
Jakóbs reis voert hem vanuit de strijd in de Tweede Wereldoorlog naar de Poolse revolutie en brengt hem vanuit
de onvrijheid in het communistische Polen in het vrije Zuid-Afrika – waar hij eindelijk zijn Gretl terugvindt.
Een ander centraal thema in het verhaal is dat openheid nodig is om te kunnen genezen van trauma’s en
schuldgevoelens. Grietjie is gelukkig met haar nieuwe familie, maar het geluk is nooit compleet, altijd beseft ze
dat ze een deel van zichzelf voor haar familieleden geheimhoudt en altijd is er de angst voor wat hun reactie zal
zijn als ze achter haar ware afkomst komen.
Ook worstelt Grietjie met haar dromen over vuur. Pas wanneer eindelijk de bijbehorende herinnering bovenkomt
en ze weer weet dat haar broertje Jurgen in het vuur omgekomen is, leert ze met de dromen om te gaan.
‘Ik weet nu wat voor vuur het was en waardoor het werd veroorzaakt. Ik weet dat Jurgen verbrand is, dat
is Jakób ook met me eens, en daarom hoef ik daarover niet meer in onzekerheid te zitten. Daarom ben
ik ook niet meer bang voor het vuur. Als ik wakker word, blijft de droom niet langer hangen, want ik weet
immers dat het gaat over iets wat heel lang geleden gebeurd is.’
‘Ik hoop dat de nachtmerries op den duur helemaal verdwijnen, lieverd.’
‘Vast wel mama, dat weet ik zeker.’
(p. 406)
En Jakób draagt altijd de wetenschap met zich mee dat hij verantwoordelijk was voor het opblazen van de trein
waarin Gretls moeder en oma zaten. Pas als hij en Grietjie een relatie krijgen, durft hij het eindelijk op te biechten.
Deze bekentenis vormt een belangrijk punt in hun verhouding: ze weten nu allebei dat ze alles tegen elkaar
kunnen zeggen en dat hun liefde het kan overwinnen.
Titel
De titel is een beschrijving van Gretl, die ‘het meisje uit de trein’ is. Het verhaal begint op het moment dat ze uit
de trein ontsnapt en zelf heeft ze de herinneringen aan haar leven voordat ze in die trein terechtkwam, diep
weggestopt.
De originele Afrikaanse titel is Tussen stasies, ‘tussen stations’. Gretl en Jakób zijn allebei op reis en pas aan het
eind van het verhaal, als ze elkaar vinden, komen ze op het station aan. En dan stappen ze opnieuw in de trein –
ook letterlijk – om samen hun reis te vervolgen.
Treinen spelen een belangrijke rol in het verhaal, en de meeste treinreizen hebben iets negatiefs, het gaat altijd
over ergens vandaan vertrekken. Of, zoals Jakób op zeker moment bedenkt: ‘De moeilijkste reizen die hij in zijn
leven heeft gemaakt, waren allemaal met de trein.’ (p. 263)
Structuur en techniek
Het verhaal wordt chronologisch verteld, maar bevat grote sprongen in de tijd. Het eerste deel beslaat de periode
van april tot en met augustus 1944 en gaat over Gretls ontsnapping uit de trein, haar verblijf bij de familie
Kowalski en Jakóbs deelname aan het verzet, zijn strijd in Warschau en zijn herstelperiode thuis, nadat hij ernstig
gewond is geraakt. Dit gedeelte wordt wisselend vanuit het perspectief van Gretl en dat van Jakób verteld.
Dan vervolgt het verhaal in december 1947, als Jakób van zijn moeder te horen krijgt dat zij niet langer voor Gretl
kan zorgen en dat hij een nieuw onderdak voor haar moet vinden. Dit is het begin van de reis die Gretl naar ZuidAfrika zal brengen. Dit deel wordt met name vanuit Gretls perspectief verteld.
Vervolgens gaat het verhaal verder in 1956, aan de vooravond van de Poolse revolutie. Dit deel wordt
voornamelijk vanuit Jakóbs perspectief verteld, tot aan zijn vertrek uit Polen. Dan wisselt het perspectief naar dat
van Grietjie en blijft daar grotendeels, tot het einde van het boek.
Personages
Hoofdpersonen
Gretl is de hoofdpersoon uit dit verhaal. Ze is een blond meisje met blauwe ogen. Dit Arische uiterlijk zorgt er
mede voor dat zij de kans krijgt om mee te doen met het adoptieprogramma. Haar vader is een Duitse naziofficier, haar moeder is half-Joods. Ze is slim, sociaal en extravert. Zo weet ze zichzelf een plekje op de
nonnenschool in Częstochowa te veroveren, zonder daarvoor toestemming of hulp te vragen aan Jakóbs moeder.
Ze leert makkelijk nieuwe talen, weet zich snel verstaanbaar te maken in het Pools en later in het Afrikaans. Ook
houdt ze ervan verhalen te vertellen. Ze doet dit op de nonnenschool in Częstochowa, maar ze vrolijkt ook Jakób
op met haar verhalen als hij gewond op bed ligt. Later gaat ze geschiedenis studeren en bij een krant werken. Ze
weet zich goed aan te passen aan nieuwe situaties. Zonder al te veel tegenstribbelen voegt ze zich in het leven
van de familie Kowalski. Ook vindt ze gauw haar plekje in het weeshuis waar Jakób haar heenbrengt en later in
het gezin Neethling.
Jakób is, na Gretl, de belangrijkste persoon uit het boek. Hij is donkerharig, lang en sterk. Voor Gretl is hij een
soort ankerpunt, iemand die ervoor zorgt dat alles weer goed zal komen. Jakób is iemand met sterke
overtuigingen en een vurig karakter, maar hecht ook grote waarde aan goede relaties. Ook al staan zijn broer
Stan en hij lijnrecht tegenover elkaar als het gaat om het communisme, de band tussen hen blijft even sterk.
Jakób weet zelfs tijdens de woelige oorlogsjaren zijn studie voor ingenieur voort te zetten en later in Zuid-Afrika
wordt hij geroemd om de oplossingen die hij weet te bedenken.
Familie Kowalski
Jakóbs familie bestaat uit zijn vader Janus en moeder Anastarja, zijn broer Turek en schoonzus Monicka en zijn
broer Stan. Stan en Jakób zijn actief in de Poolse verzetsbeweging, tot onbegrip van de rest van de familie.
Vechten brengt immers geen brood op de plank. Jakób zegt over hen: ‘Ze willen het liefst de vrede bewaren en
de boerderij draaiende houden.’ (p. 57) Ze accepteren Gretl alleen omdat er geen andere plek is waar het meisje
heen kan. Zolang ze haar klusjes doet kan ze gaan en staan waar ze wil, maar ze doen niet meer moeite voor
haar dan beslist noodzakelijk is.
Stan is daarentegen even strijdlustig als Jakób. Maar waar Jakób de Russische inmenging vreest, gelooft Stan
dat alleen het communisme Polen kan redden. Toch drijven die verschillen de broers niet uit elkaar en is het Stan
die Jakób waarschuwt als hij opgepakt dreigt te worden, zodat hij tijdig uit Polen kan ontsnappen.
Familie Neethling
Grietjies nieuwe, Zuid-Afrikaanse familie bestaat uit Bernard en Kate Neethling, haar adoptieouders, en hun zoon
Kobus. Bernard is van Boerenafkomst en tamelijk rigide in zijn opvattingen. Bij hem komen de Zuid-Afrikaanse
vooroordelen, bijvoorbeeld over Joden, het duidelijkst naar voren. Kate is half-Engels. Zij is hartelijk en zorgzaam.
Met Kobus krijgt Grietjie al snel een goede band, die echter niet nadrukkelijk omschreven wordt, voornamelijk
omdat het grootste deel van Grietjies jeugd in het verhaal overgeslagen wordt.
Bij Kates Engelse vader, grandpa John, vindt Grietjie nog het meest herkenning als het gaat om het verlangen
naar dat wat er niet meer is. Hij is ook degene die ze het makkelijkst om advies kan vragen bij moeilijke zaken.
Taal en stijl
Het verhaal wordt geheel vanuit Gretl en Jakób verteld en de gebruikte taal sluit aan bij deze personages en hun
ontwikkeling. Met name bij Gretls verhaal is dat goed te merken, de gebruikte taal groeit mee van kind naar
volwassene. Soms werken bepaalde ontwikkelingen of gevoelens sterk door in de gebruikte taal. Als Gretl in
Zuid-Afrika aankomt en voor het eerst haar nieuwe ouders ziet, gaat het over ‘de nieuwe papa’ en ‘de nieuwe
mama’ (p. 169,170). Dit taalgebruik weerspiegelt een bepaalde afstandelijkheid en onzekerheid. Het blijft over ‘de
papa’ en ‘de mama’ gaan, totdat Grietjie, enkele dagen na haar aankomst in Zuid-Afrika, in een moment van grote
verlatenheid en verwarring een eind van huis wegloopt. Haar nieuwe broer Kobus komt haar zoeken en neemt
haar mee op een ritje het veld in.
‘Maar eerst moet ik mijn moeder vertellen dat je in orde bent.’
‘Mijn moeder … ook,’ zegt ze resoluut.
(p. 189)
Vanaf dat moment verdwijnt het afstandelijke lidwoordje ‘de’, een verandering die Grietjies besef dat haar nieuwe
familie van haar houdt en dat zij bij hen mag horen, laat zien.
Situering binnen het werk
Hoewel Het meisje uit de trein het eerste boek van Irma Joubert is dat in het Nederlands is verschenen, is het
deel twee uit een trilogie. In het voorafgaande deel, Het spoor van de liefde, wordt het verhaal van Grietjies
adoptieouders, Kate en Bernard Neethling verteld. Dit is echter een minder omvangrijk boek dan Het meisje uit de
trein en het speelt zich louter in Zuid-Afrika af. Het laatste deel van de trilogie, Tolbos, verbindt wel weer de
Europese en Zuid-Afrikaanse geschiedenis. Dit boek gaat over de dochter van Grietjie en Jakób, Katrien, en over
Wladek Kowalski, Jakóbs neef die net als Jakób Polen moet ontvluchten vanwege zijn anti-communistische
activiteiten.
Met Het meisje uit de trein heeft Irma Joubert een manier van vertellen gevonden die ze ook in haar andere
boeken volhoudt. Ze vertelt persoonlijke verhalen, die verbonden zijn met grote gebeurtenissen en ontwikkelingen
uit de Zuid-Afrikaanse en Europese geschiedenis. In haar andere boeken – ze heeft nog een trilogie geschreven
– komen ook onderwerpen als de apartheid, het verschil tussen arm en rijk en de polio-epidemie aan bod.
Reacties
Het meisje uit de trein is bijzonder positief ontvangen, met lovende recensies. In het Nederlands Dagblad zegt
Marianne Hoksbergen: ‘Irma Joubert heeft een prachtig boek geschreven, dat enigszins doet denken aan Haar
naam was Sarah (Tatiana de Rosnay, 2007). Ik heb er intens van genoten.’
In de Visie schrijft Ati van Gent: ‘Deze roman raakt je in je hart; de manier waarop naar de ontknoping van
Grietjies onbegrepen angsten wordt toegewerkt, de beeldende, meeslepende manier van schrijven, de dialogen,
alles werkt mee om je een paar uur onder te dompelen in een aangrijpende, boeiende geschiedenis.’
Anne-Minke Hakvoort roemt in het Reformatorisch Dagblad niet alleen het boek zelf, maar ook de vertaling. ‘De
vertaling van Dorienke de Vries verdient alle lof. Op een vloeiende manier zijn de sfeer en de beelden achter de
woorden overgezet naar het Nederlands. Het resultaat is een historische roman die met kop en schouders boven
de hedendaagse christelijke romans uitsteekt.’
Achtergronden
Het verhaal speelt zich af in de Tweede Wereldoorlog en geeft zowel een beeld van het Poolse verzet als van het
dagelijks leven in een arm boerendorp in die tijd. Het deel dat zich in Zuid-Afrika afspeelt laat iets zien van het
leven een Boerenfamilie en hoe het is om daar in de jaren vijftig op te groeien en te studeren.
Voor wie meer wil weten
Recensies:
- François Bloemhof, ‘Personages van vlees en hart en bloed en ziel’ [vertaling], in Die Burger, maart 2008.
- Marianne Hoksbergen, ‘Niemand mag iets weten’, in Nederlands Dagblad, 12-03-2011
- Anne-Minke Hakvoort, ‘Het meisje uit de trein’, in Reformatorisch Dagblad, 14-03-2011
- Ati van Gent, ‘Het meisje uit de trein’, in Visie, 17-02-2011
Vragen en discussietips
1. Wat zijn belangrijke thema’s in het boek?
2. Het verhaal wordt verteld vanuit twee perspectieven, dat van Gretl (Grietjie) en dat van Jakób. Welk effect heeft
dat op de leeservaring?
3. Het verhaal is verdeeld in verschillende fasen: de oorlog en vlak erna, Jakóbs leven na Gretls vertrek en Gretls
opgroeien in Zuid-Afrika. Wat is voor ieder van die fasen het grootste probleem dat de personages te overwinnen
hebben? Wat vindt u van de manier waarop zij met hun problemen omgaan?
4. Kunt u zich in Jakób verplaatsen? Zo ja, zou u Gretl naar Zuid-Afrika hebben laten gaan als u niet had geweten
hoe het verhaal af zou lopen?
5. Welke betekenis heeft Gretls naamsverandering voor haar? Wat is het belang ervan voor het verhaal?
Verandert met haar naam ook de manier waarop zij zichzelf ziet / de andere personages haar zien?
6. Al vanaf het begin van het boek vertelt Gretl verhalen, vooral sprookjes en het verhaal van Heidi uit de bergen.
Welke functie hebben de verhalen voor Gretl?
7. Welke functie hebben dromen in dit verhaal?
8. Tot welk personage voelt u zich het meest aangetrokken? En tot wie het minst? Waarom?
9. Er wordt heel wat afgereisd in dit boek, meestal met de trein. Vergelijk die treinreizen met elkaar en bespreek
wat ze voor de hoofdpersonen betekenen.
10. Is er een verschil tussen de emotionele lading en de betekenis van de treinreizen en die van bijvoorbeeld de
bootreis?
11. Jakób en Gretl hebben ieder hun eigen geheimen: welke invloed hebben die geheimen? Was het beter
geweest als ze die geheimen veel eerder onthuld hadden, of zou dit misschien juist meer verdriet veroorzaakt
hebben?
12. Want alleen zij tweeën weten hoe een mens kan blijven verlangen, ook al is verder iedereen het allang
vergeten. (p. 303) Bespreek de relatie tussen Grietjie en Grandpa John.
13. Welke rol spelen de verschillende religies (Joods, Rooms-Katholiek, protestants) in het leven van Grietjie?
14. Het standpunt dat Bernard inneemt inzake de jodenvervolging (de Holocaustontkenning) was in die tijd
redelijk gangbaar in Zuid-Afrika. Vindt u de draai die Barnard maakt als hij van Grietjies verleden hoort,
geloofwaardig en voorstelbaar?
15. Wat vindt u de mooiste passage uit het boek en waarom?

Download Report