ministerie van verkeer en waterstaat rijp rapport rijksdienst voor de ijsselmeerpolders rijksdienst voor de ijsselmeerpolders ministerie van verkeer en waterstaat 8..,L., ..2.... .. rijp rapport de nederlandse droogmakerijen door ir. e. schultz 1987 - 8 abw riip-rapporten zijn in principe interne communicatiemiddelen; hun inhoud varieert sterk en kan zowel betrekking hebben op een weergave van cijferreeksen, als o p een discussie van onderzoeksresultaten postbus 600 8200 AP lelystad . I smedinghuis zuiderwagenplein 2 tel. (032GO) 99111 telex 40115 lnhoud SAMENVATTING 2. SOORTEN DROOGMAKERIJEN 3. LIGGING VAN DE DROOGMAKERIJEN 4. OPPERVLAKTEN VAN DE DROOGMAKERIJEN 5. PERIODEN VAN DROOGMAKING 6. REDENEN VOOR DROOGMAKING 7. GRONDGEBRUIK IN DE DROOGMAKERIJEN 8. LITERATUUR BIJLAGEN 1. Indeling algemene gegevens 2. De Nederlandse droogmakerijen 3. De Nederlandse droogmakerijen Perioden' van droogmaking, oppervlakte, oorspronkelijke si tuatie Referaat . . De N e d e r l a n d s e d r o o g m a k e r i j e n / d o o r E. S c h u l t e ; M i n i s t e r i e van V e r k e e r en W a t e r s t a a t , R i j k s d i e n s t v o o r d e I J s s e l m e e r p o l d e r a . L e l y s t a d : RIJP, 1987. - 68 p. : f i g . ; 30 cm. ( R I J P - r a p p o r t ; 1987-8 Cbw) Lit., opg. - - Droogmakerijen z i j n p o l d e r s d i e z i j n o n t s t a a n d o o r h e t droogmaken v a n meren of p l a s s e n . Voor z o v e r k a n worden nagegaan l i g g e n i n Nederland 443 d r o o g m a k e r i j e n met e e n g e z a m e n l i j k e o p p e r v l a k t e van 312.360 ha. D i t r a p p o r t b e v a t e e n i n v e n t a r i s a t i e b e t r e f f e n d e d e algemene g e g e v e n s van d e d r o o g m a k e r i j e n i n Nederland. Een o v e r z i c h t wordt gegeven van d e a a n t a l l e n , d e o p p e r v l a k t e n , d e p e r i o d e n v a n droogmaking, d e redenen v o o r droogmaking e n h e t g r o n d g e b r u i k . DANKBETUIGING De s c h r i j v e r b e t u i g t h i e r b i j z i j n dank a a n de'hoogheemraadschappen e n waterschappen w a s r i n d r o o g m a k e r i j e n voorkomen, v o o r h e t c o n t r o l e r e n e n v e r b e t e r e n van d e i n d i t r a p p o r t opgenomen gegevena. Sarnenvatting Droogmakerijen z i j n p o l d e r s d i e z i j n o n t s t a a n d o o r h e t droogmaken v a n meren of p l a s s e n . Voor z o v e r k a n worden nagegaan h e e f t Nederland 443 d r o o g m a k e r i j e n met e e n g e z a m e n l i j k e o p p e r v l a k t e v a n 312.360 ha. Naast de I J s s e l m e e r p o l d e r s l i g g e n de droogmakerijen v o o r a l i n de p r o v i n c i e s F r i e s l a n d . Noord-Holland e n Zuid-Holland. E n k e l e d r o o g m a k e r i j e n komen v o o r i n d e p r o v i n c i e s U t r e c h t , O v e r i j s s e l e n Groningen. Droogmakerijen kunnen worden i n g e d e e l d i n twee g r o e p e n . De e e r s t e g r o e p wordt gevormd d o o r d e d r o o g m a k e r i j e n d i e z i j n o n t s t a a n d o o r h e t droogmaken van meren. D i t b e t r e f t 240 d r o o g m a k e r i j e n met e e n t o t a l e o p p e r v l a k t e van 228.080 ha. De tweede g r o e p wordt gevormd d o o r d e droogmaker i j e n w a a r b i j meren of p l a s s e n z i j n d r o o g g e l e g d d i e waren o n t s t a a n d o o r v e r v e n i n g . Het a a n t a l b e d r a a g t 203, d e t o t a l e o p p e r v l a k t e 84.274 ha. De o p p e r v l a k t e n l o p e n u i t e e n van e n k e l e h e c t a r e n t o t 54.000 h a v o o r O o s t e l i j k F l e v o l a n d . Van d e d r o o g m a k e r i j e n i s 92 p r o c e n t k l e i n e r dan 1000 ha. s l e c h t s 1 , 4 p r o c e n t i s g r o t e r dan 5.000 ha. De g e s c h i e d e n i s van d e d r o o g m a k e r i j e n k e n t e e n d r i e t a l p e r i o d e n van g r o t e a c t i v i t e i t , t e weten d e e e r s t e h e l f t van de Gouden Eeuw, h e t midden van d e n e g e n t i e n d e eeuw e n d e t w i n t i g s t e eeuw. Een r e d e n d i e v a a k d e d o o r s l a g moet hebben gegeven b i j h e t t o t s t a n d komen van g r o t e d r o o g m a k i n g s p r o j e c t e n vormen d e o v e r s t r o m i n g e n . D a a r n a a s t was er h e t d i r e c t e v o o r d e e l van h e t v e r k r i j g e n van u i t s t e k e n d e bouwgrond. E r z i j n e e n v i e r t a l f a c t o r e n waarvan d e m o g e l i j k h e d e n t o t inpolderding v o o r a l a f h a n k e l i j k z i j n . D i t z i j n h e t beschikbaar z i j n van k a p i t a a l , van r u s t e n v r e d e i n h e t l a n d , d e b e s c h i k k i n g o v e r goede t e c h n i s c h e hulpmiddelen e n ondernemingsgeest. Ten nauwste i s de g e s c h i e d e n i s van d e d r o o g m a k e r i j e n a a n d i e van de windmolens verbonden. Door d e u i t v i n d i n g van d e stoommachine nam de droogmaking van meren e n p l a s s e n e e n nieuwe v l u c h t . De v e r v e n i n g e n z i j n vaak drooggemaakt, omdat d i t v e r p l i c h t was g e s t e l d . Het g r o n d g e b r u i k i n d e d r o o g m a k e r i j e n was a a n v a n k e l i j k v r i j w e l u i t s l u i tend g r a s l a n d of akkerbouw. Wat de nieuwe d r o o g m a k e r i j e n b e t r e f t i s h i e r p a s b i j d e i n r i c h t i n g van O o s t e l i j k F l e v o l a n d v e r a n d e r i n g i n gekomen. Voor e e n a a n t a l v a n de b e s t a a n d e d r o o g m a k e r i j e n i s d e l a a t s t e j a r e n e e n a a n z f e n l i j k e w i j z i g i n g i n h e t grondgebruik opgetreden, v o o r a l door verstedelijking. 1. Inleiding Nederland b e s t a a t v o o r e e n g r o o t g e d e e l t e u i t p o l d e r s . Ongeveer 65 proc e n t van b e t l a n d o p p e r v l a k zou c o n t i n u o f g e d u r e n d e b e p a a l d e p e r i o d e n onder w a t e r s t a a n , i n d i e n h e t n i e t d o o r d i j k e n was omgeven e n van e e n kunstmatige waterlozing voorzien. Een p o l d e r i s e e n g e b i e d w a a r i n de w a t e r s t a n d k a n worden b e h e e r s t , o n a f h a n k e l i j k v a n d e omgeving. N a a s t p o l d e r s d i e z i j n o n t s t a a n d o o r h e t v e r b e t e r e n van d e w a t e r b e h e e c s i n g van l a a g g e l e g e n g e b i e d e n , z i j n e r e e n t w e e t a l a n d e r g i o e p e n van p o l d e r s , d e b e d i j k i n g e n e n d e d r o o g m a k e r i j e n . B i j b e d i j k i n g e n b e t r e f t h e t p o l d e r s d i e z i j n o n t s t a a n d o o r landaanwinn i n g e n l a n g s d e k u s t e n . Deze g e b i e d e n v i e l e n v o o r d i e n , a f h a n k e l i j k v a n h e t g e t i j e n d e h o o g t e l i g g l n g g e d u r e n d e b e p a a l d e p e r i o d e n van d e dag droog. Droogmakerijen z i j n p o l d e r s d i e z i j n o n t s t a a n d o o r h e t droogmaken van meren o f p l a s s e n . De I J s s e l m e e r p o l d e r s vormen h e t s l u i t s t u k i n d e g e s c h i e d e n i s v a n d e Ned e r l a n d s e d r o o g m a k e r i j e n . Hoe belangwekkend d e z e g e s c h i e d e n i s ook v o o r ons l a n d i s g e w e e s t , d e s t e v e r r a s s e n d e r i s h e r d a t d e z e g e s c h i e d e n i s t o t op heden s l e c h t s g l o b a a l i s b e s c h r e v e n . De m e e s t e a u t e u r s v o l s t a a n met h e r geven van e e n o v e r z i c h t van d e d r o o g m a k e r i j e n v o o r h e t w e s t e n van Nederland. Ook v e r a c h a f f e n d e p r o v i n c i a l e b e s c h r i j v i n g e n behocende b i j d e w a t e r s t a a t s k a a r t e n p e r p r o v i n c i e i n f o r m a t i e . Een e n k e l e a u t e u r g e e f t een k a a r t van Nederland met d a a r o p d e l i g g i n g van d e droogmakerijen. Ten e i n d e samenhangende i n f o r m a t i e te v e r s c h a f f e n b e t r e f f e n d e d e algemene g e g e v e n s van d e N e d e r l a n d s e droogmakingsgeschiedenis wordt i n d i t r a p p o r t e e n o v e r z i c h t gegeven van d e N e d e r l a n d s e d r o o g m a k e r i j e n . D i t geb e u r t a l l e r e e r s t d o o r a a n te geven welke s o o r t e n d r o o g m a k e r i j e n rr z i j n , waar ze l i g g e n , welke o p p e r v l a k t e z i j n drooggemaakt e n i n welke p e r i o d e n d i t gebeurde. B i j e e n algemene b e s c h r i j v i n g i s ook van b e l a n g welke redenen hebben g e l e i d t o t d e droogmaking e n hoe d e drooggemaakte grond wordt g e b r u i k t . B i j h e t g r o n d g e b r u i k w o r d t bovendien aangegeven i n hoev e r r e z i c h h i e r i n v e r a n d e r i n g e n hebben voorgedaan. De i n d e l i n g d i e b i j h e t weergeven van bovengenoemde gegevens i s aangehouden i s weergegeven i n b i j l a g e 1. 10 Figuur 1 . De Nederlandse droogmakerijen 2. Soorten droogmakerijen Een overzicht van de Nederlandse droogmakerijen kan worden ontleend aan de beschrijvingen behorende bij de waterstaatskaarten van de verschillende provincies waarin droogmakerijen voorkomen (Rijkswaterstaat, 1948, 1950, 1959, 1963, 1967 en 1968). In andere publikaties komen echter namen van droogmakerijen voor die niet in de genoemde beschrijvingen worden aangetroffen (Beekman, 1909; Dirk Burger van Schoorel, 1710; Dolk, 1939; Geve,rs van Endegeest, 1871; Kooiman, 1936; Leeghwater, 1838; Van Lijnden van Hemmen, 1821; Staring, 1858; Teixeira de Mattos, 1906 en Trouw, 1948). In de meeste gevallen betreft het den inpolderingen van laaggelegen land of bedijkingen in plaats van droogmakerijen. Ook komt het nogal eens voor dat een andere naam wordt gebruikt dan de officizle. Slechts in enkele gevallen betreft het droogmakerijen die niet in de beschrijvingen bij de waterstaatskaarten zijn opgenomen. Uit bovengenoemde publikaties kan worden afgeleid, dat in Nederland in totaal 443 droogmakerijen voorkomen met een gezamenlijke oppervlakte van 312.360 ha. In figuur 1 zijn de droogmakerijen weergegeven. In bijlage 2 zijn ze alfabetisch gerangschikt. De droogmakerijen kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld. Gedacht kan worden aan een indeling op basis van waterbeheersingssysteem, grondgebruik of b~dem~eateldheid.Ten behoeve van dit rapport lijkt een andece indeling beter op zijn plaats en,wel een indeling op basis van de situatie voor de droogmaking. Hiervan uitgaande zijn twee hoofdgroepen te onderscheiden. De eerste groep wordt gevormd door de droogmakerijen die zijn ontstaan door het droogmaken van niet door de mens gemaakte meren. Bij deze groep zijn tevens opgenomen de drooggemaakte braken of breken, wielen, walen of welen. Dit waren meertjes van in de regel enkele hectaren tegen de binnenzijde van zeedijken, die bij dijkdoorbraken zijn ontstaan. In totaal vallen onder deze groep 240 droogmakerijen met een gezamenlijke oppervlakte van 228.086 ha. De ligging is weergegeven in figuur 2. De tweede groep wordt gevormd door de droogmakerijen waarbij meren of plassen zijn drooggelegd die waren ontstaan door vervening. Binnen deze groep kan nog onderacheid worden gemaakt in vervening in op natuurlijke wijze lozende gebieden en verveningen binnen de reeds bestaande polders. Deze groep omvat 203 droogmakerijen met een gezamenlijke oppervlakte van 84.274 ha. De ligging is weergegeven in figuur 3. Hoewel bovenstaande indeling vrij exact lijkt, moet toch we1 worden vermeld dat er een aantal droogmakerijen van meren zijn waarin ook verveende gedeelten voorkomen. Ook is het mogelijk dat vervening zodanig lang geleden heeft plaatsgevonden, dat dit niet meer is na te gaan. Deze droogmakerijen zijn opgenomen bij de drooggemaakte meren. In bijlage 3 is per droogmakerij aangegeven hoe de situatie voor droogmaking was. Piguur 2. ~ i g g i n gvan de drooggemaakte meren in Nederland Figuur 3 . Ligging van de drooggemaakte vemeningen i n Nederland 3. Ligging van de droogmakerijen De b e k e n d s t e d r o o g m a k e r i j e n z i j n d e I J s s e l m e e r p o l d e r s i n de v o o t m a l i g e Z u i d e r z e e e n de g r o t e d r o o g m a k e r i j e n i n Noord-Holland: Beemster, Purmer, S c h e m e r e n Haarlemmermeer. D a a r n a a s t z i j n e r e c h t e r v e l e a n d e r e droogm a k e r i j e n . Z i j komen v o o r i n d e p r o v i n c i e s F r i e s l a n d , Groningen, NoordH o l l a n d , O v e r i j s s e l , U t r e c h t e n Zuid-Holland. I n t a b e l 1 i s een overz i c h t gegeven van d e a a n t a l l e n en o p p e r v l a k t e n van d e d r o o g m a k e r i j e n p e r provincie. T a b e l 1. A a n t a l d r o o g m a k e r i j e n e n d e o p p e r v l a k t e e r v a n p e r p r o v i n c i e Drooggelegde meren a a n t a l oppervlak i n ha Friesland Groningen Noord-Holland Overijssel Utrecht Flevoland Zuid-Holland 126 Totaal 240 Drooggelegde verveningen a a n t a l oppervlak i n ha Totaal a a n t a l oppervlak 4 102 0 0 3 5 Van d e I J s s e l m e e r p o l d e r s i s d e W i e r i n g e r m e r p o l d e r een drooggemaakt g e d e e l t e van de v o o r m a l i g e Z u i d e r z e e . D e p o l d e r s N o o r d o o s t p o l d e r , Oostel i j k F l e v o l a n d e n Z u i d e l i j k F l e v o l a n d z i j n i n h e t I J s s e l m e e r drooggemaakt n a d a t d i t meer d o o r h e t s l u i t e n v a n d e A f s l u i t d i j k i n 1932 was ontstaan. Z i j kunnen d u s worden g e z i e n a l s droogmaking van e e n g e d e e l t e v a n e e n meer. De droogmakerijen i n Moord-Holland z i j n v o o r a l o n t s t a a n d o o r h e t droogmaken van meren. Door o e v e r a f s l a g hadden d e z e meren v e e l a l een l a n g g e r e k t e vorm. Ten noorden van h e t Noordzeekanaal i s de A s s e n d e l v e r v e e n p o l d e r de e n i g e d r o o g m a k e r i j d i e o n t s t a a n i s u i t e e n u i t g e v e e n d e p l a s . De d r o o g m a k e r i j e n i n Zuid-Holland, U t r e c h t e n O v e r i j s s e l z i j n h o o f d z a k e l i j k drooggemaakte v e e n p l a s s e n . I n Zuid-Holland l i g t s l e c h t s e e n d r o o g m a k e r i j d i e i s o n t s t a a n u i t e e n meer. D i t i s d e Z o e t e r m e e r s c h e Meerpolder. I n F r i e s l a n d z i j n n a a s t v e l e v e e n p l a s s e n ook v e l e k l e i n e r e ' o n d i e p e p l a s s e n drooggemaakt. D e z e . z i j n i n h e t l a n d s c h a p vaak n a u w e l i j k s t e r u g t e vinden. I n Groningen t e n s l o t t e z i j n e e n v i e r t a l m e e r t j e s drooggemaakt. Ook z i j n h i e r e e n a a n t a l meren d o o r a f t a p p i n g d r o o g g e v a l l e n . H i e r b i j werd een w a t e r l o o p g e g r a v e n van h e t meer n a a r e e n l a g e r gel e g e n a f w a t e r i n g , waarna de v l a k k e bodem van h e t meer d r o o g v i e l . De o p d e z e w i j z e d r o o g g e v a l l e n g r o n d e n worden n i e t t o t de d r o o g m a k e r i j e n gerekend ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1959). 4. Oppervlakten van de droogrnakerijen B e k i j k e n we d e o p p e r v l a k t e n van d e d r o o g m a k e r i j e n , dan l o p e n d e z e u i t e e n van 1 3 2 ha voor d e L i j e , . . d e K l e i n e Waal en d e Zwarte Waal I n NoordHolland t o t 54.000 ha voor O o s t e l i j k F l e v o l a n d . Deze l a a t s t e Z a l vermoed e l i j k a l t i j d onze g r o o t s t e d r o o g m a k e r i j b l l j v e n , omdat voor d e Hackerwaard wordt u i t g e g a a n van e e n o p p e r v l a k t e van c a . 40.000 ha. Rangschikken wij d e d r o o g m a k e r i j e n n a a r g r o o t t t e , dan o n t s t a a t h e t b e e l d d a t i s weergegeven i n t a b e l 2 . I n b i j l a g e 3 i s p e r d r o o g m a k e r i j de opp e r v l a k t e aangegeven. T a b e l 2 . De Nederlandse d r o o g m a k e r i j e n . Verdeling naar g r o o t t e . O p p e r v l a k t e i n ha Drooggemaakte meren Drooggemaakte verveningen Totaal U i t t a b e l 2 kan worden a f g e l e z e n d a t h e t leeuwendeel van d e droogmaker i j e n , t e weten 9 2 p r o c e n t , k l e i n e r i s dan 1.000 ha. S l e c h t s 1 , 4 p r o c e n t i s g r o t e r dan 5.000 ha. 5. Perioden van droogmaking De g e s c h i e d e n i s van d e d r o o g m a k e r i j e n k e n t e e n d r i e t a l p e r i o d e n van g r o t e a c t i v i t e i t . De e e r s t e p e r i o d e b e s l a a t d e e e r s t e h e l f c van de Gouden Eeuw. Zo had men i n 1630 1631 l i e f s t 32 d r o o g m a k e r i j e n t e g e l i j k onder handen ( C o o l s , 1948). I n d e z e p e r i o d e z i j n ook d e b e l a n g r i j k s t e droogmakerijen i n Noord-Holland t e n noorden van h e t IJ t o t s t a n d geb r a c h t . De tweede p e r i o d e v a l t i n h e t midden van d e n e g e n t i e n d e eeuw, v a a r l n n a a s t d e Haarlemmermeer v e l e v e e n p l a s s e n z i j n drooggemaakt. De d e r d e p e r i o d e t e n s l o t t e v a l t i n d e t w i n t i g s t e eeuw, v o o r a l d o o r de droogmaking van d e I J s s e l m e e r p o l d e r s . I n d e f i g u r e n 4 t / ~ n 7 z i j n d e d r o o g ~ n a k e r i j e nweergegeven d i e g e r e a l i s e e r d z i j n voor r e s p e c t i e v e l i j k 1600, 1700, 1800 e n 1900. - De o u d s t e droogmakerij i s v e r m o e d e l l j k de Achtermeer ( 3 5 ha) b i j Alk-, maar. Op 20 november 1532 i s a a n J a n J a n s z . , b l a j u w van d e Nieuwburg, en Wlllem J a n s z . , s c h o u t van Alkmaar, o c t r o o i v e r l e e n d t o t d r o o g l e g g i n g van de Achtermeer. De k r o n i e k van Wijnkoper i n 1533 vermeld d i e palen ( g e s t e k e n ) om d e Achtermeer t e b e d i j c k e n " . Een onbekende s c h r i j f t i n e e n b r i e f a a n J a n J a n s z . d.d. 18 november 1536 o v e r z i j n "nyeuwen l a n d e , gemaict u y t e Achtermeer". Ook u i t k o h i e r e n van d e j a r e n 1553 e n 1557 b l i j k t , d a t i n d i e t i j d d e p o l d e r droog was. De v e r o n d e r s t e l l i n g l i j k t dan ook n i e t gewaagd, d a t d e Achtermeer i n , of k o r t na 1533 i s drooggeraaakt ( E i j k e n , 1963). .... Tot voor k o r t werd aangenomen d a t d e Dergmeer, g r o o t 45 ha d e e e r s t e droogmakerij was. I n e e n a r b i t r a l e u i t s p r a a k van 9 a p r i l 1590 t u s s e n d e G r a f e l i j k h e i d van Egmond e n Geestmerambacht b e t r e f f e n d e d e R e k e r l a n d e n , i s s p r a k e van een p r o c e s , d a t s i n d s 1542 i s gevoerd. D i t p r o c e s g i n g onder a n d e r e ook o v e r d e l a s t e n t e d r a g e n d o o r de Landen van d e Dergmeer. U i t d i t s t u k mag men opmaken d a t d i t w a t e r voor 1542 i s drooggemaakt ( ~ o o i m a n , 1 9 3 6 ) . Bekend u i t d e b e g i n t i j d van d e droogmakingsgeschiedenis i s ook Lamoraal, Graaf van Egmond (1522 1 5 6 8 ) . H i j begon met op z i j n gronden i n WestF r i e s l a n d een k l e i n e p l a s d r o o g t e maken. Toen d e z e poging met s u c c e s werd bekroond, v a t t e h i j i n samenwerking met z i j n buurman Hendrik van e n Bergermeer a a n ( D i b b i t s , Brederode, d e droogmaking van h e t Egmonder 1950). Deze l a a t s t e twee werden van 1562 t o t 1564 drooggemaakt. I n d e z e p e r i o d e i s e r i n Noord-Holland e e n v r i j g r o t e a c t i v i t e i t geweest op h e t gebied van droogmaking, want n a a s t de genoemde meren werden ook drooggemaakt h e t Kromwater i n 1546, d e Kerkmeer i n 1547, d e Greb ongeveer i n 1550, de Dielofsmeer o n g e v e e r i n 1557, d e Daalmeer i n 1561, d e Mare e n Oudie ongeveer i n 1561 en h e t Vroonermeer i n 1562. - - Sommige a u t e u r s ( D i r k Bruger van S c h o o r e l , 1710; Van L i j n d e n van Hemmen, 1821) noemen h e t Neschmeer ( 2 8 h a , 1440) en h e t Limmermeer (1611 ha, 1430) a l s o u d s t e d r o o g m a k e r i j e n . D i t z i j n e c h t e r b e d i j k i n g e n g e w e e s t (Waterschap W e s t - F r i e s l a n d ) . De e e r s t e g r o t e d r o o g m a k e r i j i s d e Beemster, g r o o t 7100 h a , d i e i n 1612 i s d r o o g g e v a l l e n . Na d e s u c c e s v o l l e droogmaking van d e Beemster z i j n d i r e c t een a a n t a l g r o t e r e d r o o g m a k e r i j e n g e v o l g d , z o a l s d e Purmer ( 1 7 6 0 h a , 1622), d e Wijde Wormer (1629 h a , 1626), d e Heerhugowaard (3500 h a , 1630 en d e Schermer (4770 h a , 1635). Nadien z i j n een a a n t a l k l e i n e r e droogmakerijen gevolgd t o t o n g e v e e r twee eeuwen l a t e r i n 1852 d e Haarlemmermeer, g r o o t 18.100 ha d r o o g v i e l . Figuur 4. De droogmakerijen in Nederland. Gerealiseerd voor 1600 Daarna h e e f t h e t weer b i j n a een eeuw geduurd v o o r d a t e e n b e g i n werd gemaakt met h e t l a a t s t e g r o t e d r o o g m a k i n g s p r o j e c t , h e t Z u i d e r z e e p r o j e c t . I n h e t k a d e r v a n d i t p r o j e c t i s t o t op heden 165.000 ha v o o r m a l i g e zeebodem drooggemaakt. I n f i g u u r 8 i s v o o r de d r i e p r o v i n c i e s met de m e e s t e d r o o g m a k e r i j e n , t e weten F r i e s l a n d , Noord-Holland e n Zuid-Holland e n voor h e e l Nederland weergegeven h o e v e e l h e c t a r e d o o r d e eeuwen heen i s drooggemaakt. I n b i j l a g e 3 i s p e r d r o o g m a k e r i j de p e r i o d e v a n droogmak i n g aangegeven. Piguur 5 . D e droogmakerijen i n Nederland. Gerealiseerd voor 1700 Piguur 6. De droogmakerijen in Nederland. Gerealfseerd voor 1800 Figuur 7. De droogmakerijen in Nederland. Gerealiseerd voor 1900. Nsdarland 110 Figuur 8. Oppemlakte aan droogmakerijen voor de provincies Priesland, Noord-Holland en Zuid-Holland, alsmede voor Nederland Oude Hasrlemmermeer Laidsche Meer 0 uitbreiding turssn 1250 an 1472 uitbreiding tussen 1472 en 1645 ultbreidind vanaf 1645 tot aan droogmaking in 1848 Figuur 9 . . D e u i t b r e i d i n g van h e t wateroppervlak van d e Haarlemmermeer t u s s e n 1250 en 1848 (Ramaer, 1 8 9 2 ) . 6. ~ e d e n e n'voor droogmaking Voor h e r t o t s t a n d komen van d e ' v e r s c h i 1 . l e n d e s o o r t e n d r o o g m a k e r i j e n z i j n u i t e e n l o p e n d e cedenen.;aan te, v o e r e n : . ' I n het. n a v o l g e n d e z a l o p d e v e r s c h i l l e n d e r ~ d e n e nworden ingegaan: H i e r b i j : wordhn d e drooggemaakte ' nlrcen e n d e drooggemaakte.vecveningen a p a r t : behandeld.: -.,,,.: . . I ' :. . - . . Drooggemaakte meren , . , . ' .. .. . ..... ,. . . Een ceden d i e vaak d e d o o r s l a g m o e t h e b b e n g e g e v e n h i j h e t t o t s t a n d komen van d e g r o t e d r o o g m a k i n g s p r o j e c t e n was . d e . s c h a d e d o o r o v e r s t r o m i n gen. De' o e v e r a f s l a g waardoor v o o r a l i n Noord-Holland d e meren s t e e d s g r o t e r werden vormde e e n b e d r e i g i n g voor d e a a n h e t m e e r g r e n z e n d e geb l e d . B i j d e o v e r s t r o m i n g e n was d e s c h a d e v a n z e l f s p r e k e n d a a n z i e n l i j k g r o t e r . Zo nam h e t d e n k b e e l d om d e Beemster d r o o g te maken d e vorm van e e n p l a n a a n n a d e A l l e r h e i L i g e n v l o e d van 1570:'(Cools,' 1 9 4 8 ) . De Haarlem~nermeer was s i n d s 1 2 5 0 l 1 i t g e g r o e i d v a n ' 9 . 1 0 0 ha v o o r de:meren waaru i t de Haarlemmermeer i s o n t s t a a n , t o t . 1 6 . 8 5 0 h a i n 1948 ( E i g u u c . 9 , . . Ramaer, 1892). . . 1 . . : . . Voor d e droogmaking van d e Haarlemmermeer waren van 1617 a £ v e l e o n t werpen gemaakt, waarvan d a t v a n - L e e g h w a t e r i n 1643 z e e r u i t g e w e r k t was. De droogmaking kwam u i t e i n d e l i j k t o t s t a n d n a e e n i u i d w e s t e r s t o r m o p 29' november 1836 w a a r b i j h e t ' w a t e r t o t v o o r Amsterdam werd b p g e j a a g d e n 4.000 ha .land werd overstroomil, e n e e n n o o r d o o s t e r s t o r m o p 2 6 december d a a r o p v o l g e n d , w a a r b i j h e t water: t o t ' bidnen. L e i d e n kwam e n opnieuw ruim 7.000 h a o n d e r l i e p (Trouw, -1948;. P f r . ; 1952)'. De wet t o t : u i t v o e r i n g ' v a n h e r Z u i d e r z e e p r o j e c ' t ' d a t e e r r v a n 14 j u n i 1918, twee j a a r n a d a t d o o r een zware s t o r m op 1 3 j a n u a r i 1916 g r o t e .schade i n d e omligg'ende g e b i e d e n was a a n g e r i c h t . . . ., ... : . . , , , , . Het r e s u l t a a t van h e t d r o o g l e g g e n van d e . 3 3 4 m d i e p e meren i n Hol.land was a l l e r e e r s t h e t b e G i n d i g e n ' v a n h e t c l a n d v e r l i e s d o o r hun g e s t a g e u i t b r e i d i n g i n de l o s s e ~ v e e n b o d e m ; Ten tweede was e f h e t v o o r d e e l van h e t w e r k r i j g e n van u i t s t e k e n d e g r o n d , oindat d e bodem, a l t h a n s i n H o l l a n d , v e e l a l b e s tond u i t v t u c h t b a r e , blauwe z e e k l e i d i e d e ondergrond v a n d e bovens t e v e e n l a a g vormt.. De . S t a t e n van Holland moedigden'dsarom he t droogmaken aan: z i j v e r l e e n d e n d a a r t o e o c t r o o i a a n d e ondernemers. Gedurende d e droogmaking:werd v r i j s t e l l i n g v e r l e e n d van een a a n t a l t e l a s t i n g e n , gedurende e e n b e p a a l d e t i j d d a a r n a van g r o n d l a s t e n 'en meest a l v r i j s t e l l i n g van g r a a f l i j k h e i d s t o l l e n v o o r d e p r o d u k t e n van h e t .. nieuwe l a n d (Beekman, 1909). ,. B1:ink noemt n s a s t h e t v e r k ' f i j g e n van nieuw land.'een v i e r t a l f a c t o r e n waarvan d e dr6o&iakerij'afhankilijk i b . D i t z i j n h k t b e s c h i k b a a r z i j n van k a p i t a a l . , v a n . r u s t e n v r e d e i n h e t . l a n d , . v a n d e b e & h i k k i n g o v e r goede t e c h n i b c h e hulpmiddelen e n van o n d e r n e m i n g s g e e s t ( B l i n k , 1904). I n h e t b e g i n v a n de..zeventiende e e u w , h a d . d e w e l v a a r t i n ' H o l l a n d , g e p a a r d met d e g r o t e h o e v e e l h e i d b e s c h i k b a a r k a p i t a a l d i e nog n i e t i n s t a a t s - o f r e g e r i n g s f o n d s e n werd b e l e g d t o t g e v o l g d a t d i t k a p i t a a l werd b e s t e e d a a n ondernemingen i n h e t b i n n e n l a n d . D a a r t o e l e e n d e z i c h d e droogmaking van - d e m e r e n -e n d e p l a s s e n : D i t nam v o o r a l . t o e i n h 6 t t i j ' d p e r k van d e g r o o t s t e w e l v a a r t , i n d e l a a t s t e j a r e n van d e T a c h t i g j a r i g e o o r l o g ( B l i n k , , 1 9 0 4 ) . Zo z a l h e t u i t e r m a t e g u n s t i g e . v e r l o o p v a n d e s t r i j d , t e g e n Spanje aan d e vooravondvan h e t Twaalfjacig Bestand onder de v e l e oorzaken d i e t o t d e , d r o o g m a k i n g . . v a n - a e B e e m s t e r ' h e b b e n - g e l e i d , n i e t ' d e m i n s t . . .. b e l a n g r i j k e z i j n ( C o o l s , 1948).;:,:. 2 Ma d e e e r s t e h e l f t v a n d e z e v e n t i e n d e eeuw had e r a c h t e r u i t g a n g p l a s t s . De s p e c u l a t i e h a n d e l kwam op; d e b e l g g i n g i n S t a a t s f o n d s e n e n a n d e r e f o n d s e n werd v o o r d e l i g e r g e a c h t d a n d i e i n l a n d a a n w i n n i n g , d i e e e n bet r e k k e l i j k l s g e r e n t e b l e e f geven. De o n d e r n e m i n g s g e e s t o p landbouwkund i g g e b i e d l i e p t e r u g , men d a c h t meer a a n w i n s t g e v e n d e h a n d e l . D a a r b i j mag e c h t e r ook n i e t o v e r h e t hoofd worden g e z i e n , d a t d e meren e n plassen, d i e z i c h h e t b e a t voor droogmakerij leenden, reeds i n h e t t i j d p e r k van 1615 t o t 1640 waren drooggemaakt, terwijl men v o o r de droogmaking v a n e n k e l e g r o t e w a t e r e n nog t e r u g d e i n s d e . Aan h e t e i n d van d e 18e eeuw nam d e b e l a n g s t e l l i n g i n landbouwondernemingen weer t o e , doordat handel en s c h e e p v s a r t a c h t e r u i t gingen ( B l i n k , 1904). De g e s c h i e d e n i s van d e d r o o g m a k e r i j e n i s ook z e e r nauw a a n d i e van d e windmolens verbonden. Voor d e z e s t i e n d e eeuw i s e r van droogmaking van meren e n p l a s s e n nog g e e n s p r s k e . I n d e z e s t i e n d e eeuw werden i n NoordH o l l a n d s l e c h t s o n d i e p e p l a s s e n drooggemaakt. Onder a n d e r e d e g e r i n g e o p v o e r h o o g t e van d e molens was h i e r a a n n i e t vreemd. We1 waren d e molens t o e n r e e d s van een d r a a i b a r e molenkap v o o r z i e n . L a t e r kwam men op h e t i d e e om b i j d e droogmaking van d i e p e p l a s s e n d e molena op v e r s c h i l l e n d e h o o g t e te p l a a t s e n , z o d a t z i j e l k a a r h e t w a t e r toemaalden. Toen d e Beemster a l s eerste d e m o g e l i j k h e i d v a n d e t e c h n i s c h e u i t v o e r b a a r h e i d v a n e e n droogmaking i n h e t g r o o t had aangetoond, z i j n d e a n d e r e g r o t e N o o r d h o l l a n d s e meren s t u k v o o r s t u k g e v o l g d (Cools, 1948). Mede h e t f e i t d a t in h e t b e g i n v a n d e z e v e n t i e n d e eeuw d e molenwiek b e l s n g r i j k v e r b e t e r d werd, h e e f t t o t d e droogmaking van d e z e meren b i j g e d r a g e n ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1950). De u i t v i n d i n g van d e stoommachine opende ook op b e m a l i n g s g e b i e d ongekend e m o g e l i j k h e d e n . De droogmaking van meren e n p l a s s e n nam i n d e negent i e n d e eeuw e e n nieuwe v l u c h t ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1950). De stoommachine i s b i j d e d r o o g m a k e r i j e n v o o r h e t eerst t o e g e p a a t i n d e M i j d r e c h t s e d r o o g m a k e r i j . De tweede t o e p a s s i n g vond p l a a t s b i j d e droogmaking van de Z u i d p l a s . De Haarlemmermeer i s d e e e r s t e N e d e r l a n d s e d r o o g m a k e r i j gew e e s t d i e v o l l e d i g met stoombemaling i a drooggemalen. Omstreeks 1870 had d e windmolen d e s t r i j d t e g e n h e r stoomgemaal v e r l o ren: d e stoom had b i j d e bemaling van p o l d e r s e n boezems d e overhand gek r e g e n ( C o o l s , 1948; Huet, 1885). De drooggemaakte v e r v e n i n g e n B i j d e v e r v e n i n g e n l a g d e s i t u a t i e i e t s a n d e r s dan b i j d e drooggemsakte meren. A a n v a n k e l i j k i s i n Nederland min o f meer o n b e p e r k t verveend. Toen d i t e c h t e r i n toenemende mate a a n l e i d i n g g a f t o t s c h a d e v o o r d e a a n g r e n z e n d e g e b i e d e n , werden d e v e r v e n e r s v e r p l i c h t om na h e t gereedkomen van d e v e r v e n i n g d e o n t s t a n e p l a s s e n weer droog te maken. D i t i s i n f e i t e e e n van d e h o o f d r e d e n e n g e w e e s t v o o r h e t o n t s t a a n van d e veendroogmakeri j e n . I n F r i e s l a n d i s e r vanaf d e d e r t i e n d e eeuw g e d u r e n d e v i j f eeuwen een w i l d e v e r v e n i n g g e w e e s t d i e d o o r d e h e l e p r o v i n c i e g r o t e s c h a d e asnr i c h t t e . Deze werd nog g r o t e r t o e n i n 1751 v e e n l i e d e n u i t G i e t h o o r n h e t b s g g e r e n met d e b e u g e l i n v o e r d e n ( R i j k a w s t e r s t a a t , 1946). Ns e e n a a n t a l r e g e l i n g e n w a a r i n v o o w a a r d e n werden omschreven waaraan d e v e r v e n e r s moesten v o l d o e n , werd b i j K o n i n k l i j k B e s l u i t van 21 September 1822 b e p a a l d d a t d e v e r v e e n d e gronden moesten worden b e p o l d e r d e n i n g e d i j k t v o l g e n s door d e o v e r h e i d goed t e k e u r e n p l a n n e n , t e r w i j l van d e v e r v e n e r s een b e p a a l d e b i j d r a g e zou worden g e v o r d e r d t e r v o o r z i e n i n g i n de k o s t e n van droogmaking ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1946). Om o r d e op zaken t e s t e l l e n b e s l o o t Koning Willem I om J h r . E. De La Costa met v o l l e d i g e volmacht n a a r F r i e s l a n d te zenden. Op 26 m a a r t 1823 p u b l i c e e r d e d e z e e e n r a p p o r t , d a t werd goedgekeurd b i j K.B. van 26 mei 1823. Hoe v o o r t r e f f e l i j k h e t werk van De La C o s t e mocht z i j n , na t w i n t i g j e a r was h e t v e r o u d e r d . Z i j n r i c h t l i j n e n b e t r o f f e n s l e c h t s h e t v o o r t z e t t e n van b e s t a a n d e v e r v e n i n g e n e n omdat e r ook nieuwe v e r v e n i n g e n moesten kunnen p l a a r s v i n d e n , was e r een g r o t e b e h o e f t e a a n e e n v a s t e r e g l e m e n t e r i n g . H i e r i n werd t e n s l o t t e v o o r z i e n d o o r h e t Reglement o p d e l a g e v e r v e n i n g e n i n d e p r o v i n c i e F r i e s l a n d , na e n k e l e w f j z i g i n g e n goedgekeurd b i j K.B. van 22 november 1849. Tevens werden a l l e v r o e g e r e r e g e l i n g e n d i e i n s t r i j d waren met h e t r e g l e m e n t , v e r v a l l e n v e r k l a a r d . H e t e e r s t e r e g l e m e n t i s a 1 na e e n p a a r j a a r weer i n g e t r o k k e n . Daarvoor i n d e p l a a t s kwam h e t Reglement o p d e l a g e v e r v e n i n g e n i n F r i e s l a n d , goedgek e u r d b i j K.B. van 18 december 1852 ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1 9 4 6 ) . Omdat i n d e tweede h e l f t van d e v i j f t i e n d e eeuw d e t u r f e e n w a a r d e v o l h a n d e l s a r t i k e l begon t e worden, werd i n de p r o v i n c i e U t r e c h t h e t tempo van d e v e r v e n i n g g e l e i d e l i j k a a n v e r s n e l d waardoor s t e e d s meer en g r o t e r e p l a s s e n o n t s t o n d e n . Tegen h e t e i n d e van d e z e s t i e n d e eeuw namen d e v e r v e n i n g e n e e n zodanige omvang a a n , d a t de S t a t e n van U t r e c h t moesten i n g r i j p e n . Na e e n a a n t a l r e g e l i n g e n w a a r i n voorwaarden werden omschreven waaraan de v e r v e n e r s moesten v o l d o e n , v i e 1 op 3 m a a r t 1770 h e t S t a t e n b e s l u i t , . d a t v o o r t a a n geen p o l d e r meer mocht worden verveend z o n d e r t o e stemming van d e S t a t e n e n d a t d e v e r g u n n i n g s l e c h t s zou worden v e r l e e n d a l s b i j h e t v e r z o e k t o t v e r v e n i n g t e v e n s h e t p l a n t o t droogmaking v a n d e d o o r d e o n t g r o n d i n g o n t s t a n e p l a s was gevoegd. Het e e r s t e Algemeen r e g l e m e n t o p d e v e e n d e r i j e n i n de p r o v i n c i e U t r e c h t werd op 30 a u g u s t u s 1835 d o o r d e Koning goedgekeurd. Met d i t r e g e l m e n t doen ook d e c o n s i g n a t i e g e l d e n hun i n t r e d e . I n a r t i k e l 1 0 i s b e p a a l d , d a t de v e r v e n e r s v e r p l i c h t z i j n een som van 175 g u l d e n p e r bunder te c o n s i g n e r e n o n d e r a n d e r e t o t d e k k i n g van d e k o s t e n v o o r b e d i j k i n g e n droogmak i n g . D e r t i e n j a a r l a t e r v e r c h e e n a 1 e e n nieuw Algemeen r e g l e m e n t o p de v e e n d e r i j e n . De r e c h t s g e l d i g h e i d van h e t b e s t a a n d e werd b e t w i j f e l d , aang e z i e n h e t n i e t d o o r de P r o v i n c i a l e S t a t e n was v a s t g e s t e l d . Het nieuwe r e g l e m e n t kwam t o t s t a n d b i j S t a t e n b e s l u i t van 12 f e b r u a r i 1848. A r t i k e l 1 van d i t r e g l e m e n t v e r e i s t e v o o r e l k e v e r v e n i n g een o c t r o o i o f vergunning en bovendien e e n p l a n t o t b e d i j k i n g e n droogmaking. Omdat aan h e t r e g l e m e n t van 1848 t a l van bezwaren k l e e f d e n , werd b i j b e s l u i t van Prov i n c i a l e S t a t e n van 5 m a a r t 1852 e e n nieuw r e g l e m e n t v a s t g e s t e l d o n d e r de t i t e l Reglement op de v e e n d e r i j e n i n de p r o v i n c i e U t r e c h t . Ook h e t r e g l e m e n t van 1852 was geen l a n g l e v e n b e s c h o r e n , want i n 1859 v e r s c h e e n een d e e l s h e r z i e n r e g l e m e n t d a t b i j S t a t e n b e s l u i t van 10 november 1859 werd v a s t g e s t e l d . . D i t regl.ment, i s nog van k r a c h t ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1968). I n d e p r o v i n c i e Zuid-Holland was van d e 1 5 e t o t 1 7 e eeuw h e t oude l a n d langzamerhand g e h e e l i n p o l d e r s g e l e g d . V e r s c h e i d e n e v a n d e z e p o l d e r s werden ook, d u s e l k b i n n e n z i j n e i g e n kaden verveend. De g r o t e waarde d i e de t u r f vertegenwoordigde, werkte h e t vervenen i n h e t g r o o t a l s onderneming i n d e hand. Daardoor waren i n d e 1 8 e eeuw i n R i j n l a n d z e l f s 29 h e l e gemeenten verdwenen, a n d e r e g r o t e n d e e l s i n w a t e r v e r a n d e r d . Maar t o e n begon men ook h e t v o o r d e e l i n t e z i e n om d e z e g r o t e p l a s s e n met hun u i t s t e k e n d e bodem van oude blauwe z e e k l e i droog t e maken. De o c t r o o i e n d a a r t o e werden v e e l a l op a a n v r a g e v e r l e e n d a a n d e ambachten o f h e e r l i j k h e d e n waarin d i e p l a s s e n l a g e n . D e e e r s t e waarbij d i t gebeurde, was d e g r o t e Wassenaarsche P o l d e r ( O c t r o o i 1666, Beekman, 1 9 0 9 ) . I n 1721 en 1723 hebben d e S t a t e n algemeen g e l d e n d e p l a k k a t e n u i t g e v a a r d i g d w a a r b i j we1 n i e t b e v o l e n werd d a t d e p l a s s e n , o n t s t a a n u i t d e v o o r t a a n t e ondernemen v e r v e n i n g e n , l a t e r moesten worden drooggemaakt, maar waard o o r h e t t o t s t a n d komen van d e droogmaking g e m a k k e l i j k werd gemaakt e n een n a t u u r l i j k g e v o l g werd v a n d e z e gang van zaken. Geen l a n d mocht worden i n g e s t o k e n , t e n z i j v o o r a f 66n s t u i v e r p e r r o e d e werd b e t a a l d om h e t v o l d o e n van a l l e gewone e n buitengewone v e r p o n d i n g e n ( b e l a s t i n g e n ) a a n h e t ambacht t e v e r z e k e r e n . D i t was h e t zogenaamde s t u i v e r g e l d , d a t men i n R i j n l a n d a 1 s i n d s 1680 h i e f . Met d e d a a r d o o r gevormde a a n z i e n l i j k e k a p i t a l e n , waarvan a a n d e ambachten o b l i g a t i e s werden a f g e g e v e n , werden l a t e r d e k o s t e n van d e droogmaking g e d e k t (Beekman, 1 9 0 9 ) . I n d e o c t r o o i e n , v o o r d e droogmaking werden, e v e n a l s d i t b i j d e droogmak i n g v a n meren h e t g e v a l was, t i j d e l i j k e v r i j s t e l l i n g van b e l a s t i n g e n , t i j d e l i j k e o f a l t i j d d u r e n d e v r i j s t e l l i n g van t i e n d e n , v r i j s t e l l i n g van t o l l e n , enz. v e r l e e n d , a l l e s ter aanmoediging van z u l k e ondernemingen (Beekman, 1909). I n h e t midden van d e n e g e n t i e n d e eeuw maakte d e t o e p a s s i n g van d e stoombemaling h e t m o g e l i j k g r o t e ondernemingen a l s d e droogmaking vaq de Z u i d p l a s p o l d e r e n d e p o l d e r P r i n s A l e x a n d e r a a n te v a t t e n e n t o t een goed e i n d e t e brengen ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1 9 6 z ) . Deze droogmakingen z i j n e v e n a l s d e Haarlemmermeer e n d e I J s s e l m e e r p o l d e r s v o o r r e k e n i n g van h e t Rijk t o t stand gebracht. 7. Grondgebruik in de droogmakerijen A a n v a n k e l i j k was h e t g r o n d g e b r u i k i n d e d r o o g m a k e r i j e n v r i j w e l u i t s l u i tend g r a s l a n d of bouwland. Voor wat d e nieuwe d r o o g m a k e r i j e n b e t r e f t i s h i e r pas b i j d e i n r i c h t i n g van O o s t e l i j k F l e v o l a n d e e n b e l a n g r i j k e v e r a n d e r i n g i n getomen. I n t a b e l 3 w o r d t e e n o v e r z i c h t gegeven van h e t grondgebruik i n de IJsselmeerpolders. Tabel 3 . De I J s s e l m e e r p o l d e r s V e r d e l i n g van d e grond n a a r bestemming i n p r o c e n t e n van d e oppervlakte Wieringer- Noordoos t- O o s t e l i j k Z u i d e l i j k meer polder Flevoland Flevoland Landbouwgrond Woongebieden Bossen e n n a t u u r g e b i e d e n Kanalen, t o c h t e n , s l o t e n d i j k e n , wegen 87 87 1 1 75 8 3 5 11 50 18 25 9 7 6 7 Voor e e n a a n t a l van d e oude d r o o g m a k e r i j e n i s d e l a a t s t e j a r e n e e n aanz i e n l i j k e w l j z i g i n g i n h e t g r o n d g e b r u i k o p g e t r e d e n . Sommige droogmaker i j e n z i j n h i e r b i j t e n behoeve van d e v e r s t e d e l i j k i n g z o d a n i g opgehoogd d a t van e e n droogmakerij e i g e n l i j k g e e n s p r a k e meer is. B i j a n d e r e n i s e e n a a n p a s s i n g i n h e t w a t e r b e h e e r s i n g s s y s t e e m n o o d z a k e l i j k geweest. I n t a b e l 4 i s p e r provincie h e t h u i d i g e grondgebruik i n d e droogmakerijen weergegeven. Enkele droogmakerijen z i j n k o r t e of l a n g e t i j d na droogmaking weer o n d e r w a t e r g e z e t . Het b e k e n d s t e v o o r b e e l d h i e r v a n i s h e t Naardermeer, d a t z e l f s tweemaal i s drooggemaakt, te weten i n 1629 e n i n 1883, maar b e i d e malen k o r t e t i j d d a a r n a weer i s gelnundeerd. T a b e l 4. Huidig g r o n d g e b r u i k i n d r o o g m a k e r i j e n i n p r o c e n t e n van d e oppervlakte l a n d b o u w / g l a s t u i n - boa e n n a t u u r bouw stedelijk gebied Friesland Groningen Noord-Holland Overijssel Utrecht Flevoland Zuld-Holland Totaal 83 8 9 8.Literatuur Beekman, A.A. P o l d e r s e n Droogmakerijen a . E e r s t e boek. B e s c h r i j v i n g van h e t Nederlands Polderland b. Tweede boek. T e c h n i s c h e i n r i c h t i n g van polders c. P l a t e n D e G e b r o e d e r s Van C l e e f , Den Hsag; 1909. B l i n k . H. G e s c h i e d e n i s van den b o e r e n s t a n d e n den landbouw i n Nederland Tweede d e e l J.B. W o l t e r s , Groningen, 1904. Boon Mesch, A.H. van d e r D e droogmaking van h e t Haarlemmermeer De e r v e n L o o s j e s Haarlem, 1855. Bcoekhoven, C. J. P r o v i n c i a l e almanak v o o r Zuid-Holland Achtenzeventigste jaargang N. Samson N.V., Alphen a a n d e n R i j n , 1966. C o o l s , R.H.A. S t r i j d om den grond i n h e t l a g e Nederland Het p r o c e s van b e d i j k i n g , i n p o l d e r i n g e n droogmaking s i n d s d e v r o e g s t e t i j d e n N i j g h & Van Ditmar N.V., Rotterdam Den Haag, 1948. - D i b b i t s , H.A.M. Nederland-waterland Een h i s t o r i s c h - t e c h n i s c h o v e r z i c h t 'N.V. A. Oosthoek, U t r e c h t , 1950. D i r k Burger van S c h o o r e l Chronyk van d e s t a d Medenblik Thimotheus t e n Hoorn, Amsterdam, 1710. Dolk, Th.F.J.A. G e s c h i e d e n i s van h e t Hoogheemraadschap Delfland M a r t i n u s N i j h o f f , Den Haag, 1939. E i j k e n , E.D. I n l e i d i n g op d e i n v e n t a r i s van h e t a r c h i e € van d e A c h t e n e e r . S t a d s a r c h i e f van Alkmaar Alkmaar, 1963. Gevers van E n d e g e e s t , J h r . H e t hoogheemeaadschap van R i j n l a n d Deel I. De b e s c h r i j v i n g Deel 11. De b i j l a g e n De g e b r o e d e c s Van C l e e f , Den Haag, 1871. Huet, A. Stoombemaling v a n p o l d e r s e n boezems De g e b r o e d e r s van C l e e f Den Haag, 1885. Kooiman, D. De z e e w e r i n g e n e n w a t e r s c h a p p e n van Noord-Holland Derde u i t g a a f N. Samson N . V . , Alphen a a n den R i j n , 1936. Leeghwater, J. Asz. Het Haarlemmer-Meer-Boek Dertiende druk Met a a n t e k e n i n g e n van e n v o o r a f g a a n , d o o r e e n i g e l e v e n s b i j z o n d e r h e d e n van den s c h r i j v e r en een h i s t o r i s c h o v e r z i c h t d e r p l a n n e n t o t e n d e r werken o v e r h e t droogmaken v a n h e t Haarlemmermeer d o o r J . C . van H a a s e l t G.J.A. B e i j e r i n g c k ; Amsterdam, 1938. Van L i j n d e n van Hemmen, P.G. Baron . V e r h a n d e l i n g o v e r de droogmaking van de. Haarlemme r-meer De g e b r o e d e r s v a n C l e e f , Den Haag e n Amsterdam, 1821. Pfr. Onze d r o o g m a k e r i j e n voorheen e n t h a n s W a t e r s c h a p s b e l a n g e n , 37e j a a r g a n g , no. 1 4 , p.p. 105-107, 3 0 j u n i 1952. Ramaer. J.C. D e omvang van h e t Haarlemmermeer e n de meren w a a r u i t h e t o n t s t a a n i s , o p vers c h i l l e n d e t i j d e n v o o r d e droogmaking J o h a n n e s Miiller, Amsterdam, 1892. B e s c h r i j v i n g van de p r o v i n c i e F r i e s l a n d Behorende b i j de w a t e r s t a a t s k a a r t Bewerkt b i j d e D i r e c t i e Algemene D i e n s t van d e Rijkswa t e r s t a a t . S t a a t s d r u k k e r i j , Den Haag, 1948. B e s c h r i j v i n g van d e p r o v i n c i e Noord-Holland Behorende b i j d e w a t e r s t a a t s k a a r t Bewerkt b i j d e D i r e c t i e Algemene D i e n s t van d e R i j k s w a t e r s t a a t S t a a t s d r u k k e r i j , Den Haag, 1950. B e s c h r i j v i n g van d e p r o v i n c i e G r o n i n g e n Behorende b i j d e w a t e r s t a a t s k a a r t Bewerkt b i j d e D i r e c t i e Algemene D i e n s t van d e R i j k s w a t e r s t a a t S t a a t s d r u k k e r i j , Den Haag, 1959. B e s c h r i j v i n g van d e p r o v i n c i e O v e r i j s s e l Behorende b i j d e w a t e r s t a a t s k a a r t Bewerkt b i j d e D i r e c t i e Aleemene D i e n s t van d e R i j k s w a t e r s t a a t S t a a t s d r ~ i k k e r i,j Den Haag, 1963. Beachrijving van de p r o v i n c i e Zuid-Holland Behorende b i j de w a t e r s t a a t a k a a r t Beverkt b i j de D i r e c t i e Algemene Dienat van de R i j k s w a t e r a t a a t S t a a t s d r u k k e r i j Den Haag, 1967. , Beschrijving van de p r o v i n c i e U t r e c h t Behorende b i j de w a t e r s t a a t s k a a r t Beverkt b i j de D i r e c t i e Algemene D i e n s t van de Rijkswa t e r s t a a t S t a a t a d r u k k e r i j , Den Haag, 1968. S t a r i n g , W.C.H. Voormaala en thans o p s t e l l e n over Ne2rl a n d s grondgesteldheid A.C. Kruseman Haarlem, 1858. T e i x e i r a de Mattos, L.F. De wa t e r k e e r i n g e n , wa terschappen .en pold e r s van Zuid-Holland Dee1 I en I1 Martinus N i j h o f f , Den Haag, 1906 e n 1908. Trouw, J. De West-Nederlandsche veenplasaen Hiatoriach-Planologisch C.V. A l l e r t de Lange, Amsterdam, 1948. Waterachap West-Friesland Stukken .asnwezig i n h e t a r c h i e f van h e t Waterschap Wea t-Friealand. Bijlagen B i j l a g e 1 . I n d e l i n g algemene g e g e v e n s , ,. Kolom 1. . Code v o o r d e h o o f d i n d e l i n g 1 = algemeen gegeven 2 = w a t e r h u i s h o u d k u n d i g gegeven Kolom 3 e n 4. :. .. . . Code v o o r s o o r t gegeven 1 = naam van d e d r.o o g.m a k e r i j e n 2 = provincie 3 = datum droogniaking' e n vergunning" 4 = oppervlakte 5 = oorspronkelijke verdeling v a n d e oppervlakte 6 = h u i d i g e v e r d e l i n g van d e o p p e r v l a k t e 7 = o o r s p r o n k e l i j k meer . 8 = waterschap , . 9 = gemeente(n) 10 = boezem(s) , . Kolom 7 t / m 10. Nummer van d e d r o o g m a k e r i j 1. Nasm ( c o d e 1 0 1 ) Kolom 1 1 t / m 8 0 naam 2. L i g g i n g ( c o d e 1 0 2 ) Provincies: Friesland Groningen Flevoland . . Noord-Holland Overijssel Utrecht Zuid-Holland. . . , .. . ' . , . .. .. . , . Kolom 1 1 t / m ' 75 naam p r o v i n c i e Een d r o o g m a k e r i j k a n op e e n z e k e r moment om u i t e e n l o p e n d e r e d e n e n op.. . houden om a l s a f z o n d e r l i j k e d r o o g m a k e r i j v o o r t t e b e s t a a n . I n e e n d e r g e l i j k g e v a l d i e n t i n d e p o s i t i e s 77 t / m 8 0 , h e t j a a r t a l van d e b e S i n d i g i n g t e worden aangegeven. H e t j a a r t a l kan v o o r a f worden gedaan d o o r e e n code v o o r d e o o r z a a k v s n d e ' b e g i n d i g i n g . De volgende c o d e s kunnen worden i n g e v o e r d : 0 = onder water g e z e t R = ruilverkaveling S = opgespoten . 3. D r o o g l e g g i n g s p e r i o d e ( c o d e 1 0 3 ) . . 1810 - 1814 van - t o t : e n met : 1814 - t o t e n. . met 1814 in 0 1814 ongeveer i n V 1814 VOO r N 1814 na . , . - - , .. V e r v o l g b i j l a g e 1. I n d e l i n g algemene g e g e v e n s Vergunningen OC 20 november KB 20 november W 20 november B 20 november C 20 november kolom kolom kolom kolom kolom kolom kolom kolom kolom kolom 12 16 17 22 32 41 44 47 57 61 t / m 15 t / m 20 t / m 30 t / m 40 e n 42 e n 45 t / m 55 t / m 60 t / m 80 1532 o c t r o o i 1532 k o n i n k l i j k b e s l u i t 1532 wet 1532 b r i e f . 1532 c o n s e n t b e g i n e e r s t e droogmaking teken ( z i e v e r k l a r i n g ) e i n d e e e r s t e droogmaking idem 2 e droogmaking idem 3 e droogmaking code v e r g u n n i n g dag v e r g u n n i n g maand v e r g u n n i n g j a a r t a l vergunning idem v o o r 2 e droogmaking 4. O p p e r v l a k t e ( c o d e 1 0 4 ) O p p e r v l a k t e g e r e k e n d b i n n e n h e t h a r t van d e k r u i n van d e r i n g d i j k i n ha. kolom 16 t i e n d u i z e n d t a l l e n 17 d u i z e n d t a l l e n -18 honderd t a l l e n 19 t i e n t a l l e n 20 eenheden Een d r o o g m a k e r i j kan na v e r l o o p v a n t i j d e e n a n d e r e o p p e r v l a k t e k r i j gen. D i t d i e n t a l s v o l g t t e worden aangegeven: kolom 30 t / m 3 3 j a a r t a l 35 t / m 40 nieuwe o p p e r v l a k t e i n ha. 5. O o r s p r o n k e l i j k e v e r d e l i n g van d e o p p e r v l a k t e n a a r bestemming (code 1 05) - Landbouw; Glastuinbouw; - S t e d e l i j k gebied; - Bos- e n n a t u u r g e b i e d ; - - I n f r a s t r u c t u u r en water. Waarden i n p r o c e n t e n van d e o p p e r v l a k t e kolom 1 8 , 19 29 39 49 59 en en en en en 20 30 40 50 60 p e r c e n t a g e landbouw g l a s tuinbouw s t e d e l i j k gebied bos- e n n a t u u r g e b i e d i n f r a s t u c t u u r en water 6. H u i d i g e v e r d e l i n g v a n d e o p p e r v l a k t e n a a r bestemming (code 1 06) Gegevens a l s genoemd o n d e r 5. 1 Vervolg b i j l a g e 1. I n d e l i n g algemene gegevens 7. O o r s p r o n k e l i j k meer ( c o d e 1 0 7 ) MEER WAAL BRAAK VERVENING UITGEVEENDE POLDER ZEEARM Kolom 21 t / m 8 0 o o r s p r o n k e l i j k meer. 8 . Waterschap ( c o d e 1 0 8 ) Naam van h e t w a t e r a c h a p , o f hoogheemraadschap w a a r i n d e d r o o g m a k e r i j voorkomt. Kolom 1 1 t / m 8 0 naam van h e t w a t e r s c h a p . 9. Gemeente ( c o d e 1 ' 0 9 ) Naam van d e gemeente, o f namen van d e gemeenten w a a r i n d e droogmaker i j voorkom t . Kolom 12 t / m 3 5 l e gemeente 36 t / m 55 2e gemeente 56 t / m 8 0 3e gemeente 10.Boezem ( c o d e 1 10) Naam van d e boezem, o f namen van d e boezems waarop d e d r o o g m a k e r i j 100st. Kolom 1 1 t / m 8 0 naam van d e boezem I n d i e n d e d r o o g m a k e r i j o p m e e r d e r e boezems l o o s t , dan v o o r i e d e r e boezem e e n a p a r t e r e g e l . De v o l g o r d e van d e z e r e g e l s d i e n t d e z e l f d e t e z i j n a l a d e v o l g o r d e van d e boezempeilen ( c o d e 2 0 2 ) . NB I n d i e n op e e n p o l d e r wordt g e l o o s d , o f op e e n a n d e r e d r o o g m a k e r i j , dan h i e r v a n d e naam opgeven. B i j l a g e 2 . N e d e r l a n d s e Droogmakerijen .. Achtermeer Achterof s e p o l d e r Amsterdammerpolder Andijk Antje Jetzesmeer Atjevliet Auke H i n n e s ~ n e e r Buikslotermeer Bui t e n d i j k s e B u i t e n v e l d e r s c h e polder Burkmeer 'Butter- e n B o t e r p o l d e r B u u r s t e r of K l e i n e G e r s l o o t Cobberspoel o f Schiemeer Baarsdorpermeer Bakhuizerwad Bands t e r p o e l e n B e d i j k t e Leek of K l e i n e Waal B e d i j k t e Waal Beems ter Belmermeer Bennemeer Benthornerpolder B z n t h u i z e r Noord- e n Z u i d p o l d e r Bergermeer B e r k e l (Nieuwe Droogmakerij i n de polder) Berkel (Oude Droogmakerij i n de polder) Berkmeer Be thune B i e s l a n d (Drooggemaakte P o l d e r van) B i e s l a n d s e Bovenpolder (Droogmakerij i n d e ) B i j lmermeer Binnenwegse p o l d e r Bleekmeer Bleiswijk (Polder) Blijkmeer Boekelermeer Bom Brak Bommerieden Bongmeer Boornbergumerpolder Bornwerderlneer Bovenkerkerpolder B r a a k p o l d e r o n d e r Hoogwoud B r a a k p o l d e r o n d e r Winkel De Brake 3e B r i f k e n Britswerdermeer Broekermeer B r o e k p o l d e r (Droogmakerij i n d e ) Broekvelden e n V e t t e n b r o e k ( P o 1 d e r ) Buiksloterham Daalmeer Derde b e d i j k i n g d e r M i j d r e c h t s e Droogmakerij Dergmeer , . D i e l o f smeer . :. Diepsmeer Dong j umermeer Douwemeer De Drie D o l l e n Driemanapolder Driesumermeer Drooggemaakte A k k e r s l o o t - , Hertogs- e n B l i j v e r s p o l d e r Drooggemaakte Geer- e n K l e i n e Blankaardpolder Drooggemaakte Gelderwoudse P o l d e r Drooggemaakte P o l d e r a a n de westz i j d e te Aarlanderveen Drooggemaakte P o l d e r s v a n Zestienhoven R i j s en Daal , . Drooggemaakte Veender- e n Lijkerpolder Droogemaakte Veenpolder t e Assendelf t Durgerdammer D i e Eendragtspolder . . Eerste Bedijking der Mijdrechtsche Droogmakerij Egmondermeer Enge Wormer Etersheimerbraak Fallingabuurster- en.Aaltje-. Meerpolder 'Ferwouderpolder Het F l u e s k e . Gaastervar . . Gauw .. Gecombineerde H u i s z i t t e r - e n Meeslouwerpolder . I Vervolg b i j l a g e 2 Gecombineerde S t a r r e v a a r t - e n Damhouderpolder Cecombineerde V e e n p o l d e r v a n Zwammerdam e n Reeuwijk Gersloot Giethoornse Polder Gogerpolder Goudje P o e l Grachtkavel Graftermeer Greb Grenspolder De GrieZn e n h e t A c h t e r l a n d v a n S i n t - J o h a n n e s g a e n Rotsterhaule G r i e t - e n Vriesekoopsche polder Grolshaven De Gonzen Groote G e r s l o o t Groote Heilige-geestpolder G r o o t e Hop G r o o t e Horns termeer Groote I J p o l d e r G r o o t e Waal G r o o t e Wiel G r o o t e Wiel Groot- Hemmeerpolder Groot- M i j d r e c h t Groot S c h a ~ Groot S e i n Haanmeer tlaanmeer Haarlemmermeer Hazerwoudsche Droogmakerij Heere Simenspoelen Heerhugowaard Heintjesbraak Hempensermeer Hengstepoel Hesensermeer H i e s l u m e r Ee Hoef p o l d e r Hoeksmeer Hoi t e Brekken Holendrechter- en Bullewijkerpolder H o l l e Brekken Honderd Morgen oE Wilde Veenen ( P o l d e r De) Honderd T i e n Morgen ( P o l d e r De) Honderd V e e r t i g Morgen ( P o l d e r De) * Hoogfennepolder Hornmeer Hornstra' s polder Horse o f Horsa Hors termeer Hou tmeer Houtrakpolder Huningameer Idskenhuistemeer Iestmeer I J p e n b u u r s termeer IJsselmeer* De I J z e r m i e d e n Islemeer It F l a i t Jan Dirkspolder Jantjeszee Het J o o Jornahuistermeer Jousterpe rpoel Jouswierstermeer Kamerhop D e Kampen Kerkerij t j e Kerkmeer Kerkmeer Kerkmeer Klaarkampermeer De Kledsemolen/De K l e i n e molen/ De Kooimolen/ De Schoolmolen Kleimeren Kleindobbe/Houtwlelen/ Lange Suaweg K l e i n e Brak K l e i n e Brekken K l e i n e Brekken K l e i n e Droogmakerij ( P o l d e r De) Kleine Heiligegeestpolder K l e i n e Noordpolder Kleine Poel K l e i n e W e s t e i n d s e Veen- e n Droogmakerij K l e i n e Wijd Klein Idskenhuistermeer Klein Schar Klein Sein Klein- S t a r r e v a a r t ( P o l d e r ) Koemeerpolder Kolk v a n Dussen K o r t e e n Lange R i j p e Koude- o f Makkumermeer l a t e r opgegaan i n d e P o l d e r P r i n s Alexander Vervolg b i j l a g e 2 Kromme J e l t s p o e l e n Kromwa t e r Lange Dam Leege Meer Legmeer L e ij s e p o e l Leitspolder Llchtemeer Lichtewater Lisserpoelpolder Loete Louwsmeer Luijaenborgh Lutjebroekerweel Lutkemeer e n d e gronden van R~asdorp Mannekewater Mare Marssumermeer Meedhuize rmeer Meeuwmeer Merriega t Mlddelburg ( P o l d e r ) M i d d e l p o l d e r o n d e r Nieuwer-Amstel Mlddelveldsche Akerpolder Mildam-00s t Mildam-Oudeschoot Monebuursterpoel Monnike Ee Monnikenmeer Moorsmeer o f T j a a r l i n g e r m e e r Mosseldal Naardermeer* Nauernasche p o l d e r Nederlandspolder lqieuwe Droogmakerij of De P l a s Nieuwe of Drooggemaakte p o l d e r Nieuwkoop ( P o l d e r ) Nieuw- W a t e r i n g s v e l d s c h e p o l d e r N i j huizumer Ee Nij huizumerpoelen Noordeindermeer Noorderbraak of A c h t r r w a a l Noorder I J p o l d e r Noorder Legmeerpolder Noordermeer Noordmeer Noordoos t p o l d e r * Noordpolder van Delfgauw (Droogmakerij i n de) Noordsche B u u r t e r p o l d e r Noord- Spaarndammerpolder Noord- W i j k e r m e e r p o l d e r Nootdorp ( P o l d e r van) . ' Occameer Oedzemeer Oenkerkerplassen Oogvlie t Ookmeer Oost- A b t s p o l d e r (Droogmakerij i n de) Oosteinderpoel O o s t e l i j k e Binnen L e i e n O o s t e l i j k Flevoland Oosterenderpoelen Oosterhoevenmeer 00s t e n n e e r Oosterzeesveld 00s t e r z i j pen Het Oostmeer 00s t p o l d e r Osdorperbinnenpolder Osdorperbovenpolder Oude B r o e k p o l d e r (Droogmakerij i n de) Oude D i j k j e Oude- e n N i j e h o r n s t e r p o l d e r Oudegasterzanding Oude Gouwspolder Oude Moer Oudendijk ( P o l d e r ) Oude of Hooge P o l d e r van P i j n a c k e r (Droogmakerij i n d e ) Oudewegsterpolder Oudie Palens teinsche polder P a r r e g a s t a r m e e r o f Zuidermeer P i e r s - of Heer Aylvameer P i j l k w i e r s termeer P o e l e n Wijmers Polder Buitenpost (Oosteinde) P o l d e r d e Broek P o l d e r d e Mudsert P o l d e r d e Nieuwe B u l l e w i j k P o l d e r de Vries P o l d e r d e Wieren Polder Geldringen Polder Giethoorn P o l d e r Halfweg I n 1886 d e f i n i t i e f weer o n d e r w a t e r g e z e t Vervolg b i j l a g e 2 P o l d e r h e t Noorde R i e t v e l d P o l d e r Lange R i j p e n P o l d e r Langezwaag P o l d e r Moerdiep Polder Nijk en ~ t r o o m k a n t P o l d e r NV O n t g i n n i n g s m i j De Drie P r o v i n c i e n P o l d e r P r i n s Alexander P o l d e r Voormalig NV Gebied e n P o l d e r Lange Suaweg P o l d e r Wetering- O o s t P o l d e r Wetering- West Poppingawiees t e r m e e r P r o o s tmeer Purmer De P u t t e n T e d i n g e r b r o e k p o l d e r (Droogmakerij i n de ) Terbands t e r p o l d e r Terbandsterpolder ( o o s t e l i j k deel genaamd M u n n i k s p e t t e n ) Terbands t e r p o l d e r (00s t e l i j k d e e l ) Thamer b i n n e n p o l d e r Tjaddinxrij tje Tjallingsmeer Too tmeer Tweede b e d i j k i n g d e r M i j d r e c h t s c h e Droogmakerij Tweemanspolder Rekeroog Riedpoel t j e Rietmeer Rietwijkeroorderpolder Rijnsaterswoudsche Polder Rohel Rohelsterplassen Roschuistermeer V e e n d e r i j d e Toekoms t Sanjes Sapmeer Schaalsmeer Schaapskuilmeer Schagerwaard of Witsmeer Schansmeer De S c h a r r r e n Schermer De S c h e t t e n Schiebroek S c h i e v e e n (Nieuwe Droogmakerij i n de p o l d e r ) S c h i e v e e n (Oude Droogmakerij i n de p o l d e r ) Schinkelpolder Schoutsbraakje Schutsmeer Het Sens- e n A t s e b u u r s t e r m e e r Sillaardermeer Slootgaard S l o t e r d i j kermeer Slotervar S tarnmeer S t a v e r e n s c h e Noorder- e n Zuidermeerpolder Stirtlandsmeer Stommeer Het S t o r t e r m e e r Stroobos U i t e i n d s c h e Droogmakerij Uylkemeer Veenderpolder Veenpolder v a n Echten Verenigde Bloklandse e n Korteraarse polder Vierambacht ( p o l d e r ) De V i j v e r Het V l i e t Vlietpolder Volendammermeertje Vroonermeer Vrouwgees t ( P o l d e r ) Wargas t e r m e e r Warmenhuizer Kerk- of Debbemeertje Wassemeer Wassenaarsche P o l d e r Wa t e r g r a a f smeer Wee1 e n b r a k e n onder Obdam ' Weelpolder o n d e r Hoogwoud Weerlanerpolder Westerzanding W e s t e r z i j pen Westerzijpen Westpolder Westzanerpolder Wiels- of Wanswerdermeer Wieringermeer Wieuwerdermeer IJijde L a r t s Wijde Meer Wijde Wormer Wijd Water Wilmkeb r e e k Wilnis- Veldzijde Vervolg b i j l a g e 2 Wogmeer W o l t e r s o f G r o t e Brak .. . Uorkumermeer Woudmeer Woudse Droogmakerij , . . Zaandammerpolder Zandbraak o n d e r Warder Zdnding Zanding Zandpoel Zandwervens- b r a a k Zevenhoven ( P o l d e r ) Z o e t e r m e e r s c h e Meerpolder Z o e t e r m e e r s c h e of Nieuw Drooggemaakte P o l d e r Z u i d e l i j k Flevoland Zuiderbraak Z u i d e r Legmeerpolder Zuider R i e t v e l d Zuidoos t p o l d e e Zuidplaspolder Z u i d p o l d e r van Delfgauw (Droogmaking i n d e ) Zuid- Spaacndammerpolder Zuid- W i j k e n n e e r p o l d e r Zuidveenderij Zwaansmeertje Zwarte Brak Zwartebroek Zwarte Waal Zwijnsmeertje I n F r i e s l a n d z i j n nog 53 naamloze droogmakerijen. Deze z i j n h i e r opgenomen onder h e t nummer waaronder z i j voorkomen o p d e B e s c h r i j v i n g van de p r o v i n c i e F r i e s l a n d behorende b i j de W a t e r s t a a t s k a a r t ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1948). B I J L A G E 3. DE NEDERLANDSE D R O X W K E R I J E N . FERlOGEN VAN DR00il.lAKlNG. GPPERVLAKTE, WRSPRONKELIJKE S I T U A T I E . PROVINClE : NOORD-HOLLAND NR. NAN4 D R W K E R I J 1 ACHTERMEER PERIODE VAN DROOGWKING DATUM VEHGUNNING OPPERVLAKTE I N HA. WRSPRONKELIJK MEER 1533 CC 2 0 NOVEMBER WEER W ZEEARM 2 MSTEKDMWEKPOLDER 1877 3 AIIDIJK 1927 4 BAARSDORPERMEER 1624 CC 5 BEDIJKTE LEEK OF KLEINE WAAL 1633 CC 2 2 JANUARI MEER 6 BED1Jl:TE WAAL CC 2 1 D E C W E R W M 7 BEEMSTER CC 2 1 ME1 MEER d BELMERMEER 1628 CC 1 8 DECEMBER 9 BENNEMEER 1630 CC 1 7 AUGUSTUS 10 BERGERMEER 1562-1564 11 BERKEIEER 1633-1635 12 BIJLMERMEER 13 BLEEKMEER N1632 14 BLIJKMEER 15 BOEKELERMEER 16 BOVENKERKERPOLDER 17 BRAAKPOLDER ONUER HOOGWOUD 1631 CC 1 7 APRIL 1631 MEER 18 BRA4KPOLDER ONDER WINKEL 1635 CC 17 NOVEMBER 1634 MEER 19 DE BRAKE i634 cc 1630 MEER 20 BROEKERMEER 1624 MEER 21 BUIKSLOTEFHM 1851 ZEEARM 22 BUIKSLOTEKIBER CC 2 6 MAART 1624 LlEEH 23 BUITENDIJYSE BUITENVELDERSCHEPOLDER CC 3 1 AUGUSTUS 1904 UITGEVEENDE POLDER 24 BURKMEER 01631 1608-1612 2 3 JANUARI MEER 8 WART MEER . . MEER . MEER MEER OC 2 1 W A R T MEER 02 2 2 DECEMBER MEER CC 2 0 JANUARI MEER 1875 ~ 0 ' 2 4AUGUSTUS MEER 1568 CC 1 JULI MEER 01170 CC 7 SEPTEMBER 1 7 6 4 UlTGEVEENDE POLDER 1627 -1628 3 JUNI CC 2 6 W A R T 1 8 5 1 . KB 11 F E E R W R I -1628 1925 1866-1872 KB 2 4 SEPTEMBER 1 8 6 3 MEER OPPERVLAKTE I N HA. PERIODE VAN DATUM f i f i i X T j h l r h 1 ~ ~ VE~GUNNIIIG 50 hLE1NE NmRDPOLDER 51 KLEINE H 4 4 L 52 KGLK VAN DUSSEN 53 a)RSPRMlKELI.JK MEER UITGEVEENDE POLDER 61910 WAAL 1628 1641 OC 2 6 JANUARI MEER LRWW4TER 1546 OC 3 1 J U L I MEER 51 LlCHTEWITER 1636 OC MEER 55 DE L l J E 56 LUTJEBROEKERWEEL 51 LUTKEMEEH E l l DE GROIlDEN VAN RAASDORP 58 MARE 59 MIODELFOLDER ONDER NIEUWER-WlSTEL 60 MIDDELVELUSCHE AKERPOLDER 61 M3NIlIKElJIYER 62 W S M E E R OF TJAARLINGERMEER 63 NAARDEEIYER 04 NAUERNASCHE'POLDER 05 NEDERLANDSPOLDER .. ' i 3 JUNI V1936 MEER 1872 MEER 1864-1865 XB 1 9 W A R T 1863 MEER 01561 OC 2 8 W A R T 1561 MEER 1819 0: 2 8 JANUARI 1869 UITGEVEEIJDE POLDER 1896 KB 1815 UITGEVEENOE POLDER 6 DECEMBER 1863-1864 KB 2 9 ME1 1863 1.EER 1594-1595 cc 1 8 NOVEMBER 1593 MEER -1629 OC 1 5 DECEMBER 1623 MEER -1879 W . 2 3 JANUARI 1863 ZEEARM . . MEER Vl644 oa NWRDEINUERMEER 01 NWRDEFBRAAK OF ACHTEHW4AL 68 NWRDER IJPOLDER 09 NCQRDER LEGI4EERPOLDER 70 NMRDMER 11 NWRD- SPAARNDAEMERPOLIIER 12 NWRD- WIJKERMEERPOLDER 73 WKMEER (POLDER) 14 00STElNDERPOELPOLGER : . N1651 OC 2 6 J U L I 1631 I4EER 01631 OC '7 APRIL 1631 BRAAK W 1663 ZEEARM KB 2 1 APRIL 1873 UlTGEVEENDE POLCER KB 6 OKTOBER 1863 MEER 1811 . 1876-1817 ' , -1865 2 3 JANUARI 1873 W 2 3 JANUCRI 1863 MEER 1873 W 23 JANUAHI 18b3 ZEEARl4 1074 KB 2 0 SEFTEMBER 1 8 1 3 MEER KB 2 3 J U N I VERVENING 1866-1861 1865 NH. NAN4 DRIIUOWKERIJ PERIODE V U I CROXWKING 75 lSDORPERBINNENNWDER 1941 76 USDGRF'ERBOVEllPOLDER 77 OUDE D I J K J E 18 OUDE GOUVSPUDER 7 DATW VE6GUNNING OPPERVLAKTE I N HA. OMISPRONKELIJK MEER CC 1 6 K U R T 1921 242 UITGEVEENDE POLDER -1920 CC 23 DECEMBER 1896 135 VERVENItIG HI642 CC 1642 25 MEER 1811-1813 12 MEER OUDE EnER 01860 I4 MEER 80 OUDlE 01561 81 PGEL EN WIJMEfiS 8: POLDER DE NIEUWE BULLEWIJK 83 PUfiWR 84 RlETblEER b5 RIETWIJKERMRDERPOLDER ad SAPMEER 37 SCHAALSMEER atl SCHUPSKUILMEER 89 SCHAGERWAARD OF WITSMEER 90 SCHERMEER 91 4 JULI CC 28 K U R T 1561 5 WER 1635 CC 3 JUNI 1630 32 MEER 1908 L B 1 5 OKTUBER 1875 273 1618-1622 a 1617 2756 MEER 1567 CC 1567 45 MEER K B 9 APRIL 1879 340 CC 26 J U L I 1631 29 MEER 01631 CC 1611 57 bEER 01632 tL 2 0 JANlJAJiI 1632 75 I&ER 1 0 ME1 1630 470 WER 1633-1635 CC 26 SEPTEMBER 1 6 3 1 4770 MER SCHINKELPOLDER -1858 KB 2 0 SEPTEMBER 1 8 1 8 420 9? SCWJTSBRAAKJE 01632 CC I 2 DECEMsER 1631 6 Y3 SLWTGAARD CC 2 0 WART 1590 235 PEER 91 SLOTERDIJKERMEER (POLDER DEI 1641 115 bEER 95 STARNMEER 1643 CC 30 WART 1632 575 PEER Yti STChr4EERPGLDER 1650 CC 23 J U L I 1622 170 VERVENING 97 THMER BlNNENPOLDER 1792 230 UITGEVEENDE PWDER 48 TJADDINXRIITJE 1632 1632 25 99 VEENDERIJ DE TSEKOMST 1940 -1906 1644-1645 1630 1590 -644 -1851 CC 10 JMI 3 JAllUARI 4 WRIL 7 DECEMBER 1 5 FEBRUARI CC 2 0 JANUARI 100 UITGEVEENDE POLDER UITGEVEENDE PWDER UITGEVEENDE POLDER BRMK MEER UITGEVEENDE POLUER PROVINCIE : NOORD-IXXLAND NR. N4AM G R W d 4 I X E R I l PERIODE V 4 N CROCI;M/\Kll4lj DATV.1 VEhGUNNlNG OPPERVl AKTE 111 M. O(lkSPRUll1 EL 1 JK MtEK 100 VLIETFOLDER 01638 OC 15 J U L l 1638 21 MEER 101 VUENDifFlERIIEERTJE 01632 CC 1 6 DECEaER 1631 24 MEEn 102 VRUIERMEER 1562 DC 2 8 NOVEI4hER 1561 lU5 bEER 133 WAliCIENtlUIZEh bERK- OF LEE;LEI~IEERTIE CC 1632 20 1,ILER 104 WATERGRAAFSMEER CC 1 4 ME1 1624 557 MEEH 105 WEEL EN BRAKEN CUDER OBDAM OC 1 9 JANUARI 1632 81 BRAAK 106 WEELPOLDER ONDER HihXiWOUD 1856 KB 1856 45 MEEH 101 WESTZANERPOLDER 1875 W 23 JANUARI 1863 200 ZEEAHM 108 WIERlNGERhtEER 1927-1930 W 14 JUNl 1918 20000 ZEEARM 109 W l I D E WRCIER 1625-1626 DC 1 8 W A R T 1625 1620 110 WILWEBREEK CC 1 1 J U L I 1633 27 1 11 WOGMEER 1609-1612 OC 8 NOVEMBER 1601 690 MEER 112 WUfWER 1635 OC 1 WART 1635 220 HEER 113 ZAANDAW~RPOLDER 1874 W 2 3 JANUARI 1863 215 ZEEAun 114 ZANDBRAAK ONDER WARDER 1866 KB.25 AUGUSTUS 1865 12 BRAAK 115 ZUIDERBRAAK 01631 OC 2 1 DECEMBER 1630 10 BRAAK 116 ZUIDER LEGMEERWLDER KB 2 1 JANUARI 1878 870 VERVENING 117 ZUIb- S P M N D M R P O L D E R 1873 W 23 JANUARI 1863 390 ~&ER 118 ZUID- WIJKERMEERPOLDER 1873 W 23 JANUARI 1863 450 ZEEAREI 119 ZUIDVEENDERIJ 1914 I20 ZWAANSMEERTJE 1879 KB 1 8 FEBRUARI 1879 6 MEER 121 ZWARTE WAAL 1866 KB 9 FEBRUARI 1866 2 WAAL. 122 ZWIJNSMEERTJE 1561 CC 4 JULI 1567 16 MEER '01633 1629 01632 1635 1882-1883 4 AffiUSlUS 4 IUNI 34 MEER BRAAK VERVENING PRUVINCIE : ZUID-HMLAND NR. NAAM DR-AKERIJ PERIODE VAN DRWWKING DATUM VERGUNNING OPPERVLAKTE I N HA. WRSPRONKELI JK MEER 1 ACHTEROFSE POLDER 1868-1873 02 1 2 HE1 1759 998 VERVENING 2 BENTHCIRtIEfiPOLDER 1759-1765 0: 1 2 ME1 1759 101 VERVENING 3 BENTHUIZER NWRD- EN IUIDPOLDER 1759-1765 a iz MEI 1759 494 VERVENING 4 BERKEL [NIEUWE DRWGMPKERl7 I N DE P M V E R -1848 KB 1 9 UKTOBER 1847 500 UITGEVEEIIDE PMDER -1777 CC 1767 UITGEVEENDE POLDER 1778 VERVENING KB 23 DECEMBER 1858 UITGEVEENDE POL.DER ' I 5 BERKEL (OUDE D R ~ x ~ w K E R I J I N DE POLDER) i BIESLAND (DROOGGEMMKTE POLDER VAN) 7 6 BIESLANDSE BOYENPOLDER LDRC'XM4KERIJ I N DE I BINNENWEGSE POLDER 1700-1706 CC 30 J U L I 1700 UITGEVEENDE POLDER 9 BLEISWIJK IPSLDERI 1771-1778 CC 14 JANUARI 1769 VERVENING 1799-1801 -1859 8 DECEMBER CC I 4 W A R T , BROEKPOLDER ( D R ~ K E R I JIN CEI 1871 KB 15 FEBRUARI 1869 UITGEVEENDE PM.DER 11 BROEkVELDEII E l l vETTENBROEK (POLDER) 1892 CC 1842 VERVENING 10 3 OKTOBER 12 BUTTER- OF BOTERPOLDER 1815 CC 1 2 ME1 1759 VERVENING 13 DRIEMaI4SPOLDER 1671 CC 23 J U L I 1668 VERVEtdINi 14 C 1 2 FEBRUARI 1791 141 UITGEVEENDE POLDER KB 30 DECEMBER 1864 140 UlTGEVEENDE POLDER 16 D R M X i G E W K T E AKKERSLOOT-.HERTffiSEN B L 1816 IJVERSPOLDER D R W G E W A K T E GEER- EN KLEINE BLANKAARDP 1 8 6 5 - 1 8 6 6 OLDER D R W G W K T E GELDENWUDSE POLDER 1759-1765 CC 1 2 ME1 1759 269 VERVENING 17 DRKGGEFlAA1:TE GROTE PMDER CC 1 2 JANUARI 1767 485 UITGEVEENDE POLDER 18 C 1735 500 UITGEVEENDE POL.DER CC 23 AUGUSTUS 1786 403 UITGEVEENDE POLDER 20 D R W G E I U A K T E POLDER AAN DE WESTZIJDE TE 1 7 8 6 - 1 7 8 8 AARLANDERVEEN D R W G E M POLDERS VAN ZESTIENHOVEN EN OU 1794 DEIIDIJK. DROOGM R I J S E l l DAAL DROOGGEWAKTE VEENDER- EN L I I K E R P M D E R 1781-1784 5 FIE1 1744 579 UITGEVEEIIDE POCDER 21 EENUfiAGTSPOLDER 1762 CC 2 1 JANUAHI 1159 $36 MEER 22 GECMdBINEEHDE HUISZITTER EN MEESLWWERPO 1 8 4 8 - 1 8 5 1 LDER GECWlBINEEhDE STAFREVAART- EN DbMIOUUERP 1736 OI.DER GECOMBINEERDE VEENPOLDER VAN ZWAMERDAM 1 8 7 4 - 1 8 7 8 E l l RiEUWIJK GCGERFOLDER 1715 KB 26 OKTOBER 1850 180 UITGEVEENDE POLDER CC 3FEBRUARI 1736 429 UITGEVEENDE POL.OER CC ll FEBRUARI I876 240 UITGEVEENDE POLDEH OC 1 6 W R T 1715 275 UITGEVEENDE POLDER 15 19 23 24 25 -1711 C 5 MAART P h i l V I N C I E : ZUID-HOLLAND PERIODE VAN DROOGM)rKIHG IIR. GRIET- EN VRIESEXWIPSCHE POLDER GRWTE HEILIGE-GEESTPOLDER GROOT- HEFPEERPOLDER H4zER5wGllDSCHE DRO(W.V\sERIJ [POLDER DE) HCEFPOLDER 1741 1699-1700 1624 1759-1765 1844 OPPERVLAKTE I N HA. DATUM VERGUNNING CC OORSPROliKELl 1K MEER 1741 565 VERVEIdING OC 1 6 APRIL 1659 182 UITGEVEENDE POLDER OC 22 W 1623 135 ClEER DC 1 2 ME1 175Y 1776 C 27 DECEMBER 1843 7 9 FEBRUARI T VERVENING UITGEVEENDE POLDER -1655 OC 8 OKTOBEH 1646 489 VERVENING HONDERD TIEN M)RGEN (POLDER D E l -1779 CC 5 AUGUSTUS 1772 94 VERVENING HONUERD VEERTIG M3RGEN (POLDER D E I -1719 CC 27 ME1 1716 VERVENING 1633-1634 OC 25 JAllUARl 1633 HEER 1847 KB 20 JANUARI 1846 UITGEVEENCE POLDER KB 1833 UITGEVEENDE WLDER KB 24 JANUARI 1853 UITGEVEENDE POLDER 1807 VERVENIHG HOODERD MORGEtl OF WILDE VENEN (POLDER DE 1 IJSSELWER KLEINE DRiYXIMAl:ERIJ (POLDER DEI YLEINE HEILIGEGEESTPOLDER -la56 1U83 3 MI\ART KLEINE WESlEINDSCHE VEEN- EN DHUOGMAhERI I (POLDER GEJ GLEIN- S T A R R E V M T (POLDER1 -1810 CC LISSERPOELPOLDER -1624 OC 23 J U L l 1622 MEER 6JULI 1802 UlTGEVEEtlDE POLDER 7 APRlL MIDOELBURG (POLDER) 1860-1868 C NIEUWE OF DROXGEMAAKTE POLDER 1782-1789 CC 1 4 MAART 1766 UITGEVEENDE POLDER NIEUWKOOP (PMDER) 1797-1809 OC 29 DECEMBER 1796 VERVENING -1849 KB 25 NOVEMBER 1846 VERVEllING NOORDPOLDER VAN DELFGAVW (DROXMAKERIJ I 1 8 7 4 - 1 8 7 5 N UEI NOORDSCHE BUURTER FOLUER 1941-1942 KB 30 ME1 1874 UITGEVEENDE POLDER H E 1 NCORDVEEN KB NIEUW- WATERINGVELDSCHE POLDER NOOTDORP (POLDER VAN) 1881 1840-1844 .. VERVENING 6 SEPTEMBER 1 8 8 0 UITGEVEENDE POLDER KB14JANUARI 1840 VERVENING COST- ABTSPOLDER (GRCCGMAKERIJ I N DE) -1873 KB 2 2 JUNI 1672 U I IGEVEEIIUE PGLLiER W D E BROEYPGLDER (DROXMAKERII I N DE) -1883 KB 1681 UITGEVEEEIDE POLOER GUDE LEEDSCHE POLDER V1908 1 5 FEBRUhRI UITGEVEENUE POLDER - NR. NAN4 DRWG!UKERIJ PERIODE VAN DATUM VERGUIINING . DR00tMAKING 1763-1766 CORSPHONKELIJK VEER 1727 386 UITGEVEENUE POLDER KB 1 4 JANUARI 1860. 265 UITGEVEENDE POLDER CC 1759 531 VERVENING KB 25 APRIL 1864 2668 VERVENlNG cc 1759 280 4 JULI 1797 55 5 AUGUSTUS 1772 591 VERVENING -1857 KB 1 0 SEPTEMBER 1 8 5 6 164 UITGEVEENDE POLDER -1792 DC 2 3 AUGUSTUS 1786 302 UITGEVEENDE POLDER -1873 KB 1 6 SEPTEtdEER 1 8 7 0 460 UITGEVEENDE POLDER TWEEMANSPOLDEH -1734 CC 3 1 ME1 1727 447 VERVENING 62 UITEINDSChE DRWSMAKERIJ -1838 C 4 JULl 1197 15 UITGEVEENDE POLDER 63 VEENGERPCLDER OC 1 DKTOBER 1192 182 UITGEVEENDE POLDER 64 KB 2 2 JANUPRI 1883 163 UITGEVEENUE POLDER 65 VEUENIGDE BLOKLANDSE EN KORTERAARSE POLD iaas ER VIERbMBACHTPOLUER 1736-1744 CC 1 1 JANUARI 1736 17115 UITGEVEEIIDE POLDER 66 VROUWGEEST [POLDER) C 152 UITGEVEENDE POLDER 67 WASSENAARSCHE POLDER 1666 CC 24 JUNl 68 WEERLLNERPOLDER 1886 KB 1 1 WART 74 UITGEVEENDE POLDER 69 W D S E DRWSMAKERIJ 01846 KB 2 1 OKTOBER 88 UITGEVEENDE POLDER 10 ZEVENHOVEN [POLDER) 1797-1809 71 ZOETERMEERSCHE MEERPMDER 72 ZCETE~~MEERSCHE OF NIEUW DRWGEMAAKTE LDER ZUIDPLASPOLDER OUUENDIJK 52 53 OUDE OF H K G E POLfiER VAN PIJNACKER I D R W 1862 GMAKERlJ I N DE] PALENSTEINSCHE POLDER 1760-1762 51 POLDER PRINS ALEXANDER 1865-1814 55 DE PUTTEN 1870-1875 51 RIJNS4TERSWOUSCHE POLDER -1834 C 57 SCHIEBHOEK -1779 CC 58 60 SCliIEVEEN [NIEUWE DRCOGMAKERIJ I t 1 DE POL DERI SCHIEVEEN [OUDE DROOiibL4KERIJ I N DE POLDE RI TEDINGERBRSEKPOLDER ( D R W K E R I J I N DE) 61 59 73 [POLDER) C 51 . 1834 1198-1799 1614 PO 1 7 6 e - i 7 7 i 74 .ZUIDPOLDER VAN DELFGAALM I D R K G W K I N G I N DE I 1828-1840 -1863 6 WART OPPERVLAKTE I N HA. 9 JUNI 1 2 MEI . 4 OKTOBER VERVENING UITGEVEENDE POLDER 1031 CC 29 DECEMBER 1778 VERVENING ' VERVENING OC 15 MAART 540 MEER cc 24 JANUARI 698 VERVENING W 2 1 DECEbIBER 4143 VERVENING KB 1 7 MAART 1860 165 UITGEVEENDE POLUER < % O Y l N S l E : FRIESLAND PERIOOE VAN DRWW14KlNG OPPERVLAKTE I N HA. DATUM VERGUNNlNG WhSPRONKELlJK WER 1 A l T J E JETZESMEER V1848 16 MEER 2 ATIEVLIET V1916 8 MEER 3 AUKE HINNESFIEER 71 MEER J BALHUIZERW4D V1854 20 IeER 5 BANGSTERPOELEN V1916 4 MEER 6 BCM BRAK V1914 16 IYER 7 BOEMERlEDEN 01930 27 MEER 8 BONGMEER Vl874 14 EEER 9 BOCRNBERGUI4ERPOLDER 10 BORNnEKIIE614EER 11 DE BRIJKEN 1858-1860 1925-1926 KB 2 9 OKTOBER OC 2 DECEMBER 1851 1925 620 VERVENING 1853 4 MEER V1854 9 MEER 22 MEER KB 25 APRIL 1855 12 B H 1TSMRDEfibEER 1855 13 BUURSTER OF KLEINE GERSLWT 1849 12 MEER 14 COBBEhSPOEL CF SCHlEMEER 1635 6 MEER 15 DONGJUMERMEER 1776 160 WER 16 DOUWEMEER V1873 16 MEER 11 DE DRIE DClLLEN V1911 16 MEER 18 ORIESUMERMEER 1921 18 MEER 19 FALLINGABWRSTER- EN PALTJE- MERPOLDER V1698 68 MEER 20 FERWOUIIERP~LDER 21 HET FLUESKE V1911 22 GAASTERVAR 23 GAUW 24 GERSLCQT 25 GOUDJE POEL . 7 JUNI 1644 26 MEER kB 1 3 DECEMBER lab2 8 MEER V1928 8 MEER V1928 12 MEER 1882 310 VERVENING V1921 20 VERYENlllG 1644 OC PROVINCIE : FRIESLAND NR. NAPN DRWOhARERIJ PERIODE VAN OR-KING 26 GRACHTYAVEL 1930 27 GRENSPOLGER 1890 28 29 DE GRIEEN EN HET ACHTERLAND V/W S I N T - 10 1 8 5 7 - 1 8 5 8 HANNESGA Et4 ROTSTERHAULE ' v1921 GROLSHAVEN 30 DE GRONZEN 31 GRWTE GERSLCOT 32 G R M T E HORIISTERMEER 33 DATUM VEfiGUNNING KB 2 4 ME1 OC 2 1 APRIL OPPERVLAKTE I N HA. 1928 1857 WRSPRONKELIJL MEER 1280 VERVENIYG 28 VEHVENING . 180 VERVENING 12 MEER 1847 CC 1 4 DECEMBER 1843 54 MEER 1868-1869 KB 2 8 FEBRUARI 1868 88 MEER 1925 36 VERVENlNG GRWTE WIEL V1854 12 MEER 34 GHCOTE WIEL 1859 6 MEER 35 GRCOT SCHPR 1876 210 36 GRWT SEIN 1872 KB 1 9 M U R T 1872 20 MEER 37 HAANMEER 1633 CC 3 1 SEPTEMBER 1 6 3 3 140 MEER 38 HAANMEER 1858 177 MEER 39 HEERE SIMENSPSELEN V1923 8 MER 93 MEER V1873 8 MER 1834 6 MEER II PEER 1784-1785 41 HENGSl EPOEL 1871-1878 .K 16 JULI KB 1 0 W A R T 1783 1877 VERVENING 43 HIESLUMER EE 44 HOITE BREEYEN V1922 16 hEER 45 HOLLE BREKKEN 1932 10 MEER 46 H03GFENIIETSLDER 1876 176 VERVElllllG 47 HORNSTRA'S POLDER 1850 52 VERVENING 4 HOftSE SF HORSA LO I'ZER 49 HOUTMEER V1911 7 MEER 50 IDSKENHUISTEHI~IEER V1922 60 ILER 1677-1878 KE 10 1.Li;hT 1877 PROVINClE : FRIESLAND NR. N A W DR-KERIJ PERIODE VAN DROOGMAKING : - DATW VERGUNNING OPPERVLAKTE I N HA. 01840 1868-1869 KB 1 6 NOVEMBER 1866 00RSPRMIKELIJK MEER 8 MEER 24 MEER 52 IJPENBUURSTERMEER 53 DE IJZERMIEDEN 54 ISLEVEER 01774 55 I T FLAIT 1850-1851 56 JAN DIRKSPOCDER 57 JMTJESZEE 58 HE1 JOO 59 JORN*HUISTERMEER 60 JOUSTERPERPOEL V1855 MEER 61 JWSWIERSTERHEER V1861 MEER 62 DE K W E N 63 KERKMER 1879 . VERVENING MEER KB 2 1 J U L I 1849 MEER 1816 VERVENING 1864 WEER V1860 MEER 1633 1914-1915 CC 2 1 SEPTEMsER 1 6 3 3 CC 7 AUGUSTUS 1913 V1911 1868-1869 1893 MEER VERVENING 12 MEER KB i 6 NOVEMBER 1866 10 MEER CC 2 1 W R T 1650 36 MEER 360 VERVENING 100 MEER 68 KLEIYE BR4K 14 HEER 69 KLEINE BREKLEN 24 MEER 10 KLEIliE BREKKEN 20 1EER 11 KLEINE WEL 2 MEER 14 KLEIN SCHiR 15 KLEIN SEIN lei5 .: I VERVEUING 1372 16 MCER PROVINCIE : FRIESLANU Nh. N P W UR00jl44l:ERIJ 76 KOEMEERPOLLER 77 I(ORTE E l l L U G E R I l P E f l 76 COUDE- OF EUKFUMEREEER 15 K R W l E JELTSPOELEI4 80 LAEIGE D M 81 LEEGE W E R V1861 IeER 82 LEWER '41861 MEER 83 LEIJSEPOEL V1860 MEER v1917 MEEF 1924 1876-1879 VERVENING KB 28 NOVEMBER 1874 V1911 1812 MEER KB 1 9 W A R T 1872 lalo 84 .LEITSPOCDER ' VEER VEER VERVENING V1917 MEER LOETE 1874-1920 MEER a7 LWWSMEER 1847-1848 88 LUIJSENBORGII Vl874 85 M~NHEXEIIATER Vl874 WER 50 M4hSSUI.lERf.EER '41851 MEER '31 MEEMEER 1873-1874 I.'&EH Y? EIERRIEGAT Vl921 ElEf H Y3 MILUW- iSST 1930 VLhVt'rllll* 91 MILUN4- WUESCHWT 1916 VERVENlNG y j MGNEBUURSTERPUEL V1854 VEER Y i PWINIFE EE VlUCl IMEER '37 WISSELUAL 'dl517 ICER 98 NIEULlE URCSXWKERIJ 39 N I J H U I Z U W R EE 85 LICHTEMEER 86 . 100 NIJHUIZWIERPOELEN W DE PLAS 1855-1859 1856 V1917 CC 24 APRIL 1779 VEER 02 28 JANUARL 1869 MEER KB 1 0 APRIL 1833 CC 2 1 SEPTEMBER 1 6 3 3 1 . VERVtrIikG MEER IGER PROVlNClE : FRIESLAND NR. N M DROCGI44LERI J 131 NOCIRDEhI4EER 102 DATUM VEEGIJNNING PERIODE VAN fiRa3GMI\KING .. . WPERVLAKTE I N W\. 00RSPRONKELlJK MEER VI874 12 MEER WCAMEER 01771 2 MEER 103 OEIIZEMEER V1873 2 MEER 104 OENYER~ERF'LASSEN . V1874 59 MEER 135 ISSCVLIET 1846 14 bEER 106 M S T E L I J K E BINNEN L E I E l l 1927 19 MEER 107 MSTERENDERPOELEN Vl874 12 MEER LO8 CGSTERMEVERMEER 1849 8 MEER 109 CWSTERElEER 9 MEER 110 03STERZEEVEL D a: 9 NOVEMBER 1153 V1854 ' , 1703 27 V1917 26 ' VEHVENING MEER 112 KJSTPOLDER' 1911 290 VERVENING 113 OUDE- EN NIIEHORNSTERPOLDER 1931 450 VERVENING 114 OUDEGASTERZANDING 1919 90 115 WDEWEGSTERPOLDER 1787 116 PARRECASTERlEER OF ZUIDERMEER 117 PIERS- OF HEER AYLVMEER . 1876-1879 .. KB 2 8 NOVEMBER 150 1874 Vl877 ' . . , V1850 . ' MEER VERVENING 1016 MEER 9 MEER 16 VEER . 118 PIJLKWIERSTERMEER 119 POLDER BUITENPOST (ffiSTEINDE1 1878 ' 380 VERVENING' 120 POLDER 18E BROEK 1879 344 VERVENING 1868 KB 1 7 APRIL 1868 . . 1677-1878 2 8 VERVENING 10 VERVENlliG 122 POLDER DE VRlES 123 POLDER DE WIEREN 1853 225 VERVENING 121 POLDER HCT l l W h C E RIET'1El.D iua 113 YiltVEllllllj I75 POLDER LANC>E RIJPEN 450 VERVEN IEIG 18~2-16a7 cc 24 FEBNUAHI 1882 PROvlNClE : FRIESLAND liR. N A W DR00(.IYilERI J 126 P h D E R LANGEZWAAG 1?7 PERIODE VAN DRWWAKING DATUM VE6GUNNING OPPERVLAKTE I N nA. OORSPRONKELIJK MEER 1860 OC 1 2 J U L I 1858 201 VERVENING POLDER WERDIEP 1876-1879 02 29 J U L I 1875 1000 . VERVENING 128 POLDER N I J h EN STRCOMKANT 1938-1939 56 VERVENltlG 129 52 VERVENING 300 VERVENING 131 POLDER N.V. UllTGINNIllGSMIJ DE D R I E PROVI '1937 .NClEN ...-. . WLDER VOORWLIG N.V. GEBIED EN WLDER L 1 9 2 9 - 1 9 3 1 ANGE SUAWEG WPPINGAWIERSTERMEER V1861 132 RIEDPOELTJE 133 ROHEL 370 VERVENING 134 RWELSTERPLASSEN 150 VERVENING 135 ROSCHUIRSTERMEER 12 MEER 136 SANJES 9 MEER 137 SSWIISMEER MER 138 DE SCHAKREN VERVENING. 139 DE SCHETTEN MEER 140 H E 1 SENS- EN ATSEBUURSTERMEER MER 141 SILLbARDERMEER MEER 112 SLOTERVAR MER 143 WER 144 STAVERENKHE NOMIDER- EN ZUIDERMERPOLDE R STIRTLANDWER 145 STRWBOS VERVENlNG 116 TERSANDSTERPOCDER VERVENING 130 147.. TERGANDSTERPOCDER IOOSTELlJK DEEL GENAdM D wJ1INIKSPETTEN 1 1 0 TERBANDSTERPULDER ( W S T E L I J K DEEL) 8 MEER 8 MEER , MEER VERVENING 1887 . 1894 OC 2 1 DECEMBER V1917 1868-1869 UITGEVEENDE PUDER MiER KB 1 6 NOVEMBER %En PERIODE VAN DRDXWKIIIG DATUM VEkGUNNING OPPERVLAKTE I N HA. VL874 WRSPRONKELIJK MEER EEEH 151 UIJLKEEEER 152 VEENPSLDER V4N E i l i I E N 153 DE VIJVER V1873 8 MEER 151 HE1 V L l E T V1917 4 I.EER 155 WARGASTEREEER 195 MEER i5i WLSSEMEER V1861 44 MEER 157 WESTERZPNDING 1920 45 MEER 15d WESTERZIJPEN V1917 100 MEER 159 WESTERZIJPEN V1917 30 hEER 160 WESTPOLDER 1926-1928 300 111 WIELS- OF WAlJSWEROEREEER 16: WI&WERDEF,I.ICER 163 WIJUE LARTS 164 WIJDE hEER 165 WIJDE WISPEL 116 W1JD WATER 1 7 WLTERS OF GROOTE BRAK 116 WMilUMERMEER 119 ZANDING 170 1880-1885 1637 24 CC 29 J U L I 02 1 2 OKTOBER CC 1862 1633 VERVElllNG ' VERVENING 35 MEER 1834 8 MEER 1865-1867 16 MEER V1873 46 MEER 23 VERVENING 01753 1811 9 NOVEMBER CC 26 AUGUSTUS 1753 1800 1875 V1913 8 MEER 1920 $0 MEER 187 MEER '41873 20 MEER ZANDING V1917 175 MEER 171 ZANDWEL V1861 6 MEER 172 ZUIDER RIETVELD 1676 200 VERVENING 173 ZUIWSTPOLDER 1916-1919 660 VERVENING 174 ZWARTE BRAK 1921 iZ MEER 175 ZWPRTEBROEK 1927 36 VERVENING 1876-1877 LB 28 NOVEMBER I874 . P R O V I l l t I E : FRIESLAND PERIODE VAN .URMOMAKII$G DATUM VERGLINNING V1917 14 1824 4. 1851 1851-1852 KB 1 0 APRIL 1833 01852 1851-1858 OC 1858-1061 02 12 JULI 6 NOVEMBER LXX(SPR0NKELIJK MEER OPPERVLAKTE 114 HA. VERVENING 59 VERVENING 170 VERVENING 14 VERVENING 1858 225 1858 495 1860 - CKER. . , .- VERVENlNG VERVENING 1 VERVENING 1861 KB 1 0 APRIL 1833 120 VERVENING 1861 KB 1 0 APRIL 1833 300 VERVENING 1865 OC 1865 336 VERVEllING 1882 700' VERVENING 20 VERVENING 1882-1887 6 MAART OC 24 FEBRUARI 1861 1668-1872 KB 15 FEBRUkRI 1868 75 VERVENIllG 1872-1873 OC 3 0 OKTOBER 1873 15. ViRVENlNG 390: .VERVENING '41873 6 VERVENING V1895 12 VERVENING V1895 7 VERVENING '41895 24 VERVENlNG 420 VERVENlNG 1876 19 VERVENlNG 1876 14 ' VERVENING 1873 , 1875-1879 OC 23 NDVEMBEH OC 25 WART 1858 1870 1879 OC 23 *I 1873 14 VERVENING 1885 K I 1 JULl 1805 35 VERVENIIiG NR. NAAll DRCUOGKERII PERIODE VAtl UROSO4AKIHG 1885-1887 DATUM VEhGUIINIIIG CC 4 JUNI WPERVLAKTE I11 M. 1666 93 VERVEHING VEfiVENI IIG bEhVErillrG VLMVtllll!'. VERVENIllG \'~fiVEIIIIII ruiz ., , 1893 350 VERVENING \'l.ll.l.l..ll.; 1894 K B 1 4 AUGUSTUS 1890 loll "i n b.tNlllG 1897 CC 26 NOVEMBER 1895 65 VEliVErllNG 5; Vi"\'ii,lNG 1910-1915 1918 550 VEhVENItIG 1920 3432 VERVEHING VL;SVENlIIG VERVENiNG CC 25 ~ W E b l E d i c l r L 5 CC 2 DECEMBER 1925 260 . VCRVENlllli 550 YEfrYENltlG I.... ; ,,:.f?:c;,r(!<, . ... .. ,. . ,. >,... 10 VERVENING 270 VERVENINO 30 VEHVENING 25 VERVENING 100 VERVENlNG P H a V I N C I E : FRIESLAND NR. NALM UROCliPUKERIJ PERlODE VAN DRQXI.!AYIIIG DATUM VEilGUNIiING OPPERVLAKTE 111 I U . 00RSPRONKEL.Ill: MEER 1938 OC 2 DECEIABER 1925 21 VEHVE1111(4 1938 K 2 DECEI.1BER 1925 21 YERVENING 320 VERVENIllO 1939 FROVINCIE : UTRECHT PERIODE VAN LRW4KING 1 BETHUNE 2 UiRDE 3 4 j 6 OPPERVLAKTE I N HA. DATUM VERGlJNliING WRSPRWKELIJK MEER -1680 545 VERVENING EED1II:IIlG LIER MIJDRECHTSCHE D R O l i M 1 8 6 3 - 1 8 6 4 AXERIl EERSTE BEDIJKING DER MIJDRECHTSCHE DRMO 1 1 9 1 - 1 8 4 5 ml:ERIJ GRUOT- MlJDRECHT 1872-1874 765 VERVENING 890 VERVENING 2020 VERVENING 115 VERVENING 560 VERVENING TwEEUE BEDIJXING DER MIJDRECHTSCHE D R M 1 8 5 2 - 1 8 5 6 M&cERIJ W I L t i I S - VELDZIJDE 1923-1926 KB 7 MART KB 27 OKTOBER IS70 1862 NR. N A M DHCCGEGYERIJ 1 GIETKORNSE POLDER PERIODE VAN DRrXXIMAKING Vl928 DATUM VERGUNNING OPPERVLAKTE I N HA. OORSPRONKELIJK MEER 130 VERVENING 600. UITGEVEENDE POLDER 800 VERVENING 2 DE KGEKOEK 3 POLDER GELDRINGEN V1960 4 POLLER GIETHOORN V1960 5 POLGER KLFWEG V1960 940 VERVENING 6 POLDER WETERING-OOST V1960 950 VERVENING 7 POLGER WETERING-WEST V1960 685 VERVENING 1390 . VERVElllNG NR. NAAM DRCCGMKERI.1 PERIODE VAN D R m M l i X ING DATW VERGUNNltlG OPPERVLAKTE I N HA. CORSPRWKELIJK MEER 1801-I860 33 MEER 1817 450 CEER MEEDHUIZERMEER 1870-1877 110 MER PRWSTMEER 1873-1900 60 MEER I HOEKWER 2 Hut4 INGAhEER 3 4 . PROVINCIE : FLEVOLAND NR. NAPM Dh'OajHALERII DATUM VEfiGUNNING PERIODE VAN OROXMAKING OPPERVLAKTE I N HA. CORSPRONKELIIK MEER 1 NWRDWSTPOLDER 1936-1942 W 14 JUNI 1918 48000 ZEEARM 2 W S T E L I J K FLEVMAND 1950-1957 W 14 JUNI 1918 54000 IEEARM 3 Z U I D E L I J U FLEVMAND 1959-1968 W 14 JUNI 1918 43000 ZEEARM
© Copyright 2024 ExpyDoc