YAN WANORDE NAAR ORDE. STEMMING EN REACTIES IN OOST
ZEEUWSCH.VLAANDEREN NA DE DUITSE INVAL IN NEDERLAND
GEDURENDE DE MAANDEN MEI, JUNI EN JULI 1940*
(Drs. S.P.E. Francke)
]NLEIDING
De Duitse inval in Nederland, België, Luxemburg en Frankrijk op 10 mei 1940 leidde
voor de bevolking van deze landen een nieuwe periode in. De betrekkeliike rust van
vóór de inval was in één klap verdwenen. De situatie was voor Nederland anders dan
voor België en Frankrijk; laatstgenoemde landen hadden in 191,1-1918 een Duitse be
zetting gehad en de bevolking was de gruwelen van de Duitsers nog niet vergeten. In
deze landen leidde de inval dan ook tot een massale vlucht van de mensen naar het zuiden. Nederland had al ruim een eeuw vast kunnen houden aan haar neutraliteitspolitiek
en had verwacht deze politiek ook nu te kunnen blijven voeren. De Duitse inval op l0
mei 1940 verstoorde dit streven dan ook rigoureus. Op 14 mei viel de Vesting Holland
en op 17 mei vielen de Zeeuwse eilanden in handen van de Duitsers. Oost Zeeuwsch
Vlaanderen bleef tot 24 mei onbezet, terwijl West Zeeuwsch Vlaanderen pas op 30 mei
helemaal werd bezet.
Het is interessmt de stemming en reacties in Oost Zeeuwsch-Vlaanderen te ondezoe
ken, omdat dit deel van de provincie Zeeland, gelegen ten zuiden van de Westerschelde
en grenzend aan de Belgische provincie OostVlaanderen, samen met West ZeeuwschVlaanderen een unieke positie innam in Nederland tussen 17 en 24 mei 1940 en omdat
het gebied de kanaalzone omvatte, die als veldedigingslinie was bestemd. Behandeling
van èn het oostelijk deel van Zeeuwsch-Vlaandercn èn het westelijk deel zou echter het
kader r an deze docr oraa l.cripr ie te buiten gaan.
In dit onderzoek zal ik chronologisch te werk gaan: eerst zal de periode van voorberei
ding op de oorlog: september 1939 - 10 mei 1940 behandeld worden, vervolgens respectievelijk de perioden 10 mei - 14 mei, 14 mei - 17 mei en 17 mei - 24 mei 1940. Ik zal
afsluiten met de eerste maanden van de Duitse bezetting.
De studie is gebaseerd op literatuuronderzoek en bronnenonderzoek. De literatuur be
staat uit de algemene en militaire literatuur en uit gelegenheidsliteratuur. De bronnen
bestaan hoofdzakelijk uit de locale avondbladen. Bij de verwijzing naar het feuilleton
van J.D. Freekenhorst: "Bange dagen. De oorlog in onze omgeving", dat vanaf vrijdag
21 juni tot en met vrijdag 15 november 1940 rn de Axelsche Corl?r/ verscheen, heb ik
gebruik gemaatt van het boekje: Axal oorlog en hetri.jding, waarin dit feuilleton langs
fotografische weg gereproduceerd is. Voor een nadere opgave van het materiaal verwijs
ik naar het overzicht van de archivalia en de bibliogratie.
I, VOORBEREIDING OP DE OORLOG
Geïsoleerd ten opzichte van de rest van de provincie, was Zeeuwsch Vlaanderen verdeeld in twee stukken: een westelijk deel en een oostelijk deel, gescheiden door een uitloper van de westerschelde, de Braakman. In Oost Zeeuwsch Vlaanderen lag het kanaal
GencTerneuzen, dat in de verdediging een belangrijke rol zou gaan spelen. Dit deel van
*
He1 oorsponkelijke werk ONRUSfIN OO.Sr ZEEUWSCH VLLAÀ|DEREN (doctoraalscriptie, Nijme
gen 1989) is tot stand gekomen onder begeleiding van wijlen Prof Dr. A.F Manning. emer. Hoogleraar
Nieuwste Geschiedenis aan de Kalholieke Universiteit van Nijmegen.
159
Zceuwsch-Vlaanderen was hooldzakellk aangewezen op de akkerbouw De belangrijkste industrie, die langs het kanaal gelegen was, bestond uit de stikstoffabriek van .:le
Compugníe Neérktnclàise de I Azote en een cokeslabriek te Sluiskil en uit een spiegelgtasiat ilet. een fosfaatfabriek, een stijl\el en glucoseÍabriek.en twee suikeraffinade
iijen te Sas van Gent. De gemeenten waren klein en bestottden hoofdzakelijk uit boeren
dórpen. In tegenstelling tot de rest van Zeeland stemde in Oost Zccuwsch-Vlaanderen
een ruime màr'derheid van de bevolking op de Rooms-Katholieke Staatspartij Van de
26117 stemmen die bij de vetkiezingen voor de Provinciale Staten van Zeeland op l9
april 1939 op de NSÈ waren uitgebracht, kwanten er '194 uit Oost Zeelwsch-Vlaanderén iongeveér 18,4olo).' Het openbaar venoer gcschiedde doornidd:l van de (stoon )
tram en de (stoom-)trein. Voor het vervoer naar Walcheren en Zuid-Beveland was metl
aangewezen op de provinciale stoomboot.
Doordat Zeelánd'\,er" van de oostellike grens lag en geÏsoleerd was van de rest van
Nederland, Ieek het alsof men hier nog betrekkelijk veilig zou zijn als Hitler tot de aanval in het westen zou besluiten. Aan de andele kant betekende de aanwezigheid van een
Scheldemond en de marinehaven Vlissingen dat deze slrategisch gezien belangrijke provincie wel de aandacht zou moeten trekken van een agressor.
1.1. Voorbereiding op een Duitse aanval
Toen de internationale politieke constellatie vanaf september 1939 steeds kritieker werdbleek de noodzaak van het zich voorbereiden op een eventuele aanval op Nederland'
Dat die aanval dan vanuit het oosten zou worden ingezet, leed geen twijtèl na de ge
beurtenissen in Polell. Hiertoe werden door de Nederlandse regering en cle militaire au
toriteiten plannen voor de stellingen en de opstelling van het Nederlandse leget opge
steld. Men ging ervan uit dat de provincies die aan de grcns lnet Dujtsland lagen' het
eersr prijsgeleien zouden moeten worden. De Vesting Holland en de provincie Zeeland
zouden iangèr stancl kunnen houden. Daaror'r was de verdediging ook gedcht op cle be
-van
hel economisch elr politiek belangrijke hart des lands. Op initiatief van
scherming"Wilhelmina
was in tle nieuwe opdracht aan generaal Winkelman in april 1940
koningin
hieraan toegevoegd: "Daarbij wor<it bescherming van de provincie Zceland van veel belang geacht."' DtZanddijkste ing op Zuid-Beveland zou daarom hardnekkig verdedigd
moètèn worden. Er kwam in Zeeland acht en een half bataljon inÍànterie' waaronder het
Iste Marine Bataljon, gesteund door twee afdelingen artillerie. De meeste troepen waren
op Walcheren géplaaist. In Oost Zeeuwsch-Vlaanderen stonden slechts één reserye
gienscompagni"-, àie tijdens de krijgsverrichtingen bovendien naar.de Zanddijksrelling
áou wordèn-verplaatst, en enkele secties inÍànterie. De Nederlandse krijgsmacht had
hier daarom meer een symbolische waarde.
1.2. Geheime contacten met de geallieerden
Omdat het duidelijk was dtrt Nederland niet alleen stand zou kunnen houden als het tot
een aanval zou komen, werden in november 1939 geheime contacten gelegd met België,
Frankrijk en Engeland. Nederland hing echter het neutralileitsbeginsel aan' zodat men
dacht niet ver telunnen gaiul in de a1\praken. In de nieuwe geheime memoranda van 23
maafi 19,10 stond met betrekking tot Zeeland de wens van generaal Winkelman' dat Engeland één tiivisie beschikbaar zou stellen voor de verdediging van deze plovincie. Met
iet Britse leger werd hierover echter van ts voren niets atgesprokcn. De memoranda
moesten verzigeld opgelegd blijven bij de gezantschappen te Brussel' Parijs en Londen
en zouden oificieel pas op de eerste oorlogsdag geopend mogen worden. De geallieer
den hadden niettemin zclf al afspraken gemaakt De Engelsen gingen zich onder andere
160
voorbereiden op het sturen van vernielingsploegen naar Vlissingen, Hoek van Holland
en lJnuiden. Daar zouden raffinaderijen en aardolieta[ks i[ brand gestoken noeten
wordel. Het plan van de geallieerde opperbevelhebber generaal Garnelin te Parijs voor
zag in hct sturcn van twe(] gemoloiseerde divisics cn óén lichte tankdivisic naar Zeeland en westelijk Brabant, datrma per trein naar dezelÍde gebieden nog eens drie divisies, waarvan er één Zeeuwsch Vlaanderen zou moetetr bezetten "...opdat de Belgen
daar wegbliiven".' Meer specifiek betekende dit dat de 60e infante e'divisie (inl.div.)
de noordeliike kust van Zeeuwsch Vlaanderen zoLl bezetlen vanaf de Braakman tot aan
GraarLw. Generaal Winkelnan was door geheim overleg op de hoogte van de konst van
deze tot het Franse 7e Leger behorende divisies. Bij het vaststcllen van ziin krijgsbeleid
hield hij cr dan ook rekening mee dat hij op dezc manier vanuit dc Vesting Holland de
verbinding in stand zou kunnen houden met de geallieerden.
De tactiek van Hitler', uitgewerkr in de tweede helft van lebruali 1940 in het plan"Fttll
Gc1ó", was erop gericht dat het Duitse l8e Leger de Vesting Holland bimen koÍe tijd
zou bezetten, terwijl het 6e Legel deel zou nemen aan de aanval op België. De ta*divi
sics van de Heeresgruppe A zouden naar het Kanaal door-moeten stoten om de Belgi
sche, Franse en Engelse ffoepen te omsingelen en de laalste lwee van hun bascs af te
snljden. Voor Zeeland zou dit betekenen dat de neest zuideli.jke van de drie gevechtstroepen van het 18e Leger belangrijke wegenknooppunten bij dc Scheldemond zou bezetten om een mogelijke landing van de geallieerden vanuit zee te kuonen verhinderen.
1.3. Evacuatie-piannen
Naast cleze voolbereiclingen van militaire aaxl was er nog een ander, hier mee samenhangend, aspect dat voorbereid moest worden, namelijk de evacuatie van cle bevolking.
Het beginsel hierbij was: "Laat zitten wat zif'.' Dit wilde zeggen dat de aÍvoer van de
burgerbevolking zoveel mogelijk zou moeten worden beperkt ondat de mensen dan hun
eigendom zelf zouden kunnen beschcrmen en orndat hun veiligheid en de krijgsbelangen zo het bcste gcwaarborgLl zouden kunnen wordcn. Artikel I van het voorschriti dat
op 9 september 1939 van kracht werd. bepaalde dan ook dat de burgerbevolking vanaf
het door de minister van defensie te bepalen tijdstip in beginsel in haar woonplaats
moest blijven. Maar hienaast maakte de landsverdedigilg een ontruinilg van bcpaalde
gebieden noodzakelijk. Plannen zouden daarom opgesteid moeten wordcn voor de bur
gerbevolkirrg van die gebieden die in verdedigirrg gebracht zouden worden door het stel
len van inundaties en het opruimen vi de schootsveldel, en voor de burgerbevolking
die aan luchtgcvaar en vijandelijke en ei-qcn wapenwcrking zou bloolstaan. Hiertoe
werd op llJ scptcmber 1939 dc Commissie Burgerbevolking (CB) opgericht. die belast
werd met de algemene voorbereiding en de algenene leiding van huisvesting en verple
ging van de afgevoerde burgerbevolking. Tevens werden er 13 Commissarisscn Afvoer
Burgerbevolking (CAB's) benoend, die tot taak hadden de burgemeesters aaLrw ijzingen
te geven betreffencle huisvesting en velzorging van de evacués. De burgemeesters zou-
den de hulp in kunnen rocpcn van de betrcfÍ'ende Aubritcit Militair Gezag (AMG).
Daarnaast werd een centraal uitvoerend orgaan in het leven geroepen, het Bureau AÍ:
voer Burgerbevolking (BAB), dat werd belast met de leiding van de dagelijkse werk
zaamheden.
De evacuatie-plannen bestonclen uit drie onderdelen:
L de afvoer uit gebieclen die ontruimd rnoesten worden,
2. het tralspofi (in samenwerking met de Etappen en Verkeersdienst),
3. de huisvesting en verzorging.
Vcror ieder onderdeel werden gedetaillcercle voorbereidingen getrotlèn. In beginsel kon
men nienand dwingen om te evacueren. Als iemand daarentegen zou besluiten wel te
evacueren, zou hij verplicht zijn met de algemene evacuatie transpo en mee te gaan.
161
De desbetÍetïende bevolking werd opgedeeld in drie klassen:
A; personen die voorlopig leker nog nodig zouden zijn in het belang van de landsverde
àiging, van de volkshuishouding of van de algemene veiligheid,
B: peiso"nen oi groepen van personen die in de eerste plaats zouden moeten worden afgevoerd, omáat hun onmiddelijke aanwezigheid elders zou worden veleist in het belang van de landsverdediging, de volkshuishouding of de veiligheid van de burger-
bevolking,
C: de reslerende hoofdgroep.
Hierbij werd zoveel mogelijk rekening gehouden met het gezinsYerband en het samen-
blengén van soortgelijke bevolkingsgroepen Geheel apafi storld de afvoer van vee en
lanclbouwprodukten en de aÍvoer van de gestichtsbevolkingen (zieken' zwakzinnigen,
blinden, enz.).
Deze plannen werden geheim gehouden omdat men bang was voor ontijdige onrust
onder de bevolking. Eind februari 1940 werden nietlemin persconferentie\ georgrniseerd door de CB, omdat de voorbereiding toen al ver gevorderd was en omdat de bur
gers er al iets van begonnen te merkcn. De vluchtoorden bleven echter nog geheim.
Wat waren nu de plannen met betrekking tot Oost Zeeuwsch-Vlaandelen?
Aangezien het dé bedoeliDg was de Zanddijkstelling op Zuid-Beveland hardnekkig te
verdédigen en daaÍoc inundatics zouden worden gesteld, zouden de inwoners van de
g.*..rrt n Waarde, Krabbendijke en Rilland-Bath ten getale van ongeveer 5500 perso
ien vanuit Hoedekenskerke de Westerschelde overgezet worden naar Hoek, Zaamslag
en Axel in Oost Zeeuwsch-Vlaanderel. III het overleg lussen de CAB en de burgemeesters van dit gewest was vastgesteld wie waar zou worden gehuisvest. Voor iedere groep
uun ongeu"é. 1000 personen uit hetzelfde deel van de gemeente die ontruimd moest
worden, werd een Ieider aangesteld. ledere wijk kleeg een hoolijleider aangewezen en
iedere groep een groepsleider, indien mogelijk uit de groep zeii
Los vai dele plaÁnen stond een ander plan, waarin de evacuatie van de joodse vluchte
lingen uit het kamp Westerbork naar Terneuzen was geregeld. Door de snelle opmars
vaÀ het Duitse leger in de meidagen van 1940 zou het echter niet meer mogelijk zijn dit
plan uit te voeren.
2. DE OORLOG BREEKT
UIT (VRIJDAG
10 MEI - DINSDAG 1'1 MED
Dat de militaire maatregelen die op l0 mei 1940 genomen welden de Nederlandse be
volking confronteerden met een geheel nieuwe situatie. kan niet gezegd worden Sinds
de mobilisatie van 29 augustus 1939 waren de verloven al vaker ingetrokken en naarmate de lente van 19,10 vorderde, gebeurde dit steeds meer Ook had lren al verschillende inundaties gesreld. In de week van 5 tot l2 november 1939 had men reeds het gebied vóór cte Zinddijkstelling op Zuid-Beveland geïnundeerd. De evacuatie van de
plaatselijke bevolking was toen echter ongeordend verlopen wegens het gebrek aan sa-.rl*"tking tussen de militaire en civiele instanties Het was daarom een goede "oeÍèning", die het belang van uitgewerkte evacuatie-plannen onderstreepte.
ToÀ was de Duitse inval op vrijdag 10 mei 1940 een verrassing voor het overgrote deel
<1er bevolking. Het Nederlandse streven om neuÍllal de bliiven. zoals dat ook in 19141918 was gelukt, werd gefrustreerd door de Duitse overval in de vroege ochtend van die
bewuste dág. Om 3.55 uur overschreden Duitse hoepen de Nederlandse grens.
162
2.1. Luchtactiviteit
Vanaf 4.00 uur vertoonden zich bij herhaling Duitse vliegtuigel boven Oost ZecuwschVlaanderen, hetgeen de bevolking op de been bracht. Vanuit de richting van de Belgi
sche grens klonk afweergeschut en gedreun van bornbardementen. Degcnen die tot dan
toe hadden gedacht, dat het zo'n vaart niet zou lopen met de Duitse expans icne rg ingen
in wcstelijke richting, werden nu met de neus op de feiten gedrukt. De radioberichten
dezelt'de morgen bevestigden nog eens, dat Duitslar.rd Nederland had aangevallen.
Duitsc parachutistcn waren op verschillende piaatsen in het land neelgedaald en diverse
vliegvelden waren gebonbardeerd.
ln de loop van de ochtend werd het rustig in de lucht en begon een berichten- en geruclr
terstroom op gang le komerr. Dc mensen hoorden, dat ook België en Luxenburg aangevallen waren en dat er op verschillende plaatsen al flink gevochten was. Oost
Zeeuwsch-Vlaanderen was nog niet getrofÍèn. Dit zou echter niet lang duren, want tus
sen 13.00 en 13.30 uur vlogen Duitse bomrnenwerpers over Axel en gooiden bornmen
uit in de ongeving. Hierbij werd de nitraatt'abriek van de Compagnie Nécrlanduise de
l'Á:otr (CNA) in Sluiskil ver-woest. De Duitsen wister blijkbaal dat deze fabriek snel
zou kunnen overschakelen op de produktie van zuiver ammoniumnitraat. dat gebruikt
zou kunnen worden bij de vervaardiging van explosieven. Bij dit bombardement kwa
men twee werknemers om hel leven en werclcn 17 mensen gewond. Dit voorval leidde
tot paniek. Bijna iedereen die rverkzaam was op het bedlijf vluchtte naar huis.r Hierbij
bleef het echter niet. Iets later werden ook op Sas van Gent bonrmen gegooid, terwijl
tegen de avond de CNA het weer moest ontgelden. Deze keer werd er slechts materiële
schade aangericht."
Voor de bevolking vat.t Oost Zeeuwsch Vlaanderen brak een nieuwe pcriide aan, waarin
men er op bedacht noest zijn, dat ieder moment een bombardement zou kunnen plaalsvinden. Toch moesten de rnensen er nog atlent op gemaakt worden. dat ze bij de nade
ring van vliegtuigen dekking moesten zoeken, want velen rcnden dau juist uit nietLq s
gicrigheid naar buiten. Over het algemeen voelde nen zich rede)ijk veilig il zijn huis.
Men had de ruiten met papier beplakt om aan de verduisteringsvoorschritien te voldoen
en soms werd de woning met zandzakken versterkt. Velen sliepen in de kelder, terwijl
anderen een schuilkelder in de tuin hadden gegraven. Waarschijnlijk waren deze zelf
aangelegde schuilgclegenheden niet van zodanige kwaliteiÍ, dat ze in geval van een
bornbardement bescherming zouden kunnen bieden, maar het gevoel dat
me! veilig
was. bood de mensen enige zekerlleid.
2.2. Geruchten
Er ontstond wel een paniekstemming door de geruchtenstroom die op gang gekonren
was, met name na het afkondigen van "maatregel D". Deze maatregel hield in, dat alle
Duitsers in Nederland onmiddellijk geínteneeld moesÍen worden. Op 10 mei werden
dan ook de in Oost Zeeuwsch Vlaanderen woonachtige Rijksduitsers en NSB-ers gein
terneerd. Op l5 mei bevonden zich hieronder in Hulst rnr M.M. Rost van Tonningen,
voornaamste woordvoerder van de NSB in de Tweede Kaner en hooÍdredacteur van
Het Natiottele Dagblad en C. van Geelkerken, algemeen sccretaris der NSB. Zij maak
ten deel uit van de groep politieke gevangenen, die onder leiding van W.PC. Molenaar
van het fort Prins Frederik te Ooltgensplaat naar Frankrijk werd gebracht. Op doortocht
verbleven zij in het patcrklooster van de Maristen in Hulst.r
De Nederlandse bevolking stord hierdoor wantrouwend tegenover icdereen. die sympa-
thie toonde voor Duitsland. Bovendien waren op verschillende plaatsen in het land
Duitse parachuristen neergedaald, die zich onopvallend tussen de bevolking zouden
kunnen mengen. In heel Nederland leidde dit tot paniekreacties. Men meende de vijand
163
in allerlei vermommingen te zien. Ook in Terncuzen deden op zondag 12 mei dergelijke
geruchten de ronde: er zouden spionnen gesignaleeld zijn. lvaarvan één in een priestcr'
politie en militairen
lewaacl zou rondlopen. Dit leidde tot eer wilde klopjacht door de
i
óp deze velmeende personen, waardoor clc hele stad op zijn kop stond Ook was ersprake van het geven van lichtsignalen aan Duitse vliegtuigen' zoals bi.ivoorbecld in
Hulst het geval was.
De angst voor een "Vijfde Colonne"'lccfde ook bij de legerleiding. De geruchter over
mogcli.lke aanwijzingen voor de Duitse soldaten, betreffencle de door hen te volgen
rouie, àan de achterzijde van de reclameborden van de Pcrsil zeepfabrieken, leidden
e oe. dat de commandant Zeeltrnd, schout-bij nacht van der Stad. op 14 of l5 mei op<lacht gaf deze bordcn te verwijcleren. Men heeft echter geen bcwijs voor dergelijke
aanwijzingen kunnen vinden."'
De ofi'iciele berichten jn de avondbladen op l0 mei hadden dergelijke geruchten in de
komende dagen niet kunnen voorkomen. Naast het weergeven van hct nuchtere feit, dat
Nedelland, Èelgië en Luxemburg door Duitsland warcn aangevallen, wmrschuwde de
rcgering de bevblking voor valse prtiatjes. Bovcnclien deed zij een beroep op de vader
landstiefile van de mensen. Volgens de mcdedeling van de commandant van het Aigemeen Hoofdkwartier zouden het Opperbevel en de regcring zich nooit inlaten met ooderhandelingen met de vijand. Op de voorpagina's van de kanten sbnd de proclamatie
van konilgin Wilheimina, die een "vlammend protest" ichlte tegen de lrandelwiize van
Duitsland. Met nadruk werd er in de belichtgeving op gewezen, dat Nederland steun
zou krijgen van Engcland en Frankrijk. De verklat ing van Duitsl:rnd' dat zij onweerlegi...van eel onmidclelliik dreigende inval van Frankrijk en Engeland
bale bewi.lzen had
in BeJgië, Ncclelland en LrLxemburg, die met mccleweten van Nederland cn Belgié lange
tijd is voorbcreid..." met heÍ doel ccn aanval te doen op hct Ruhrgebied. werd met ver
ontwaar-diging door de regering van de hand gewezen."
2.3. De komst van de Fransen
Tengcvolge van het neutraliteitsbeginsel had Nederland geen gedetailleercle afspÍaken
kunnen maken met andere lanclen. Engeland en Frankrijk hadden echrer wel militair-e
plannen gemaakt voor het geval. dat de Duitsers in hct westen tot de aanvill zouden
óve.gaan. Zeeu*sch Vlaanderen zou veldedigd worden door ondetdelen van het Franse
7e Llgel, onder bevel van Général d'Armée Ciraucl Het was de bedoeling, dat de 60e
infartèr'ie-divisie (inLdiv.). onder bevel van generaal Deslaurcns, de noodelijke kust
van Zeeuwsch-Vlaalderen zou bezetten vanaf cle Blaakman tot aan Graauw, waar aan
sluiting verkregen zou moetel wordcn met de 21e ilrf div. (zie Afb. l). Verder zou de
60e ini.div. de op Zuicl Beveland aanwezige onderdelen van de 68e inf div. moeten at'lossen. Dc Fransè legerleiding had voorzien, dat het zeker een week zou duten. voordat
de hooÍdmacht van het 7e Leger haar bestemming bereikt zou hebbcn en daarom was
besloten, om gemototiseerde voorhoede aldelingen van dc 60e inf. div., onder bevel van
kolonel De Beauchesne, in le zetten in Zeeuwsch-Vlaandercn.
Op 10 lrei waren deze atïelingen dan ook snel ter plaatse 'r tn de middag van vrijdag 10
mèi bereikte cleze verkenningsgroep Axel al. Arbeiders clie daar op het land werkten'
dachten dat dit cle eerstc Duitse troepen waren en keken angstig toe.'r Van Axel trokken
c1e Franse nilitaircn lraar Westdorye, waar ze enthousiast ontvalgen werden. De solda
ten kregen applaus en de lnensen riepen "Leve Frankrijk". Een inwoner uit Westdorpe
schreeÍ-in zijn dagboek, dat hun konst de mensen mocd gaf.'' Om ongeveer 15.30 uur
kwamen de èerstJFranse soldaten Temeuzen binnen '' Van daar uit konclen ze via Walsoorden de Westerschelde overgebracht worden naar Zuid Beveland en Walcheren. Ook
in Terneuzen werdcn zij hartelijk ontvangen door de plaatsclijke bevolking.'o In Hoek
werd er zelfs gecollecteèrcl uooi bier, omdat ze dat ljever dronken dan koffie of thee ''
164
r?,_;
__'{
ao
r'.r-rl
\^
''.
! iv i 3 i
,,",,,
{,.ri.,.ir ",,,
t
';i;rl
/,
?
'
"
,4,t.
ï1r
1 V."
",,'
AII. ]. DE TOESTAND IN OOST ZEEUWSCH-VLAANDEREN IN DE AVOND VAN
(Bftrt. De tttijLl op Nulttlu ds gtan(1g.bied Ill ó. s( futtkuut nt. l0 klttuil))
(
Z. ( |r's Do.unu
ntLt
t i
t
L ?
nÍ
t
I7 MEI
]
9.10
nt. ltf i.1 d e I httg )
De soldaten die de volgerrde dag Terncuzcn binnen kwaner, werden onthaald op rozijncnbrood met koffie.'' Op maandag 13 rnsi kwamen de eerste Fransc soldaten aan in
Axel. " De volgende dag ntrm hun aantal nog toe en rnoest voor hun inktraltielins *or
den gezorgd. Hier-door. ontstond grote drlLkle in de stad.'"
Dc Nederlandse troepen in Zeeuwsch-Vlaandcren wetden op 1l mei onder de bevelen
gesteld van de 60e inf.div. (generaal Deslaurens). Op zich u,as het aantal in Zeeuwsch
Vlaanderen gelcgeldc Nederlandse militairen laag, waardoor de Neder'landse krijgsmacht daal eigenlijk alleen een symbolische tunctic had. Na maandag l3 mei rvas de
opmars van de 60e inf.div. gebaseerd op L lnstuctiort pqt'ti( ulier no. /-5 van hel Cott
mando 7e Leger, waarbij bcpaald was, dat de 60e divisie ten oostcn van de Braakman
zou worden ingezet en delen van de 21c divisic slellingen zouden bezeltcn op de linker
Schelde oever tussen Docl cn Graaurv (zie Aïb. Í).r'
De Fransen kwamen gemocdelijk en welgemanietd op de inwoncrs vatr Oost Zeeuwsch
Vlaanderen over", maar het contact verliep toch moeizaam ten gevolge van de taaibarrière. Ondanks de nuchtere en ingetogcn aard van de plaatseli.jke bevolking u,erden dc
Frarser rvel enthousitist ontvangen." Het was opvalJend, clat de uitrusting van de Ftanse
troepen erg primitief was. maar hun komst gaf de nensen toch een steun in de rug."
r65
2.4. Evacués en militairen
Het aantal mensen in Oost Zeeuwsch-Vlaanderen nam gestaag toe als gevolg van de
stroom Franse nilitairen. Dil was evenwel niet de enige oozaak van de plotsejinge bevoikingsgroei. In verband mct de inundatie van hun streek ter verdediging van Walcheren. moesteo de inwoners vao Rilland-Bath, Krabbendijke en Waarde (Zuid-Beveland)
gevacueerd worden naar Oost Zeeuwsch-Vlaanderen (zie Afb.2). Het plan hiervoor was
al vóór' de oorlog opgesteld. Vanaf 10 mei werden zij de Westetschelde overgezet. De
overtocht van Hoedekenskerke naar Temeuzen ondervond echter stagnatie, dooldat de
Fransen schepen vorderden voor hun eigen transport. Zodoende kwamen de eerste eva
cués ltrter aan dan de bedoeling was. Vanaf Temeuzen werden zij met autobussen en per
tran verder vervoerd. De organisatie van het tmnspoÍ liet veel te wensen ovcr ten gevolge van het Í'alen van hoofd- en groepsleiders. Bovendien leverde hun komst laat op
de avond en in de nacht veel moeillfkheden op in verband met het luchtgevaar. Het zou
nog enkele dagen duren, voordat iedereen op de plaats van bestemming zou zijn." In
Axel arrivcerden de eerste evacués vrijdag l0 mei om tien uur's avonds met twee autobussen. De stemming was gedrukt.'u In groepen werden zij naar een kerk of school ge
bracht om daar wat te kunnen eten en dlinken. Vervolgens werden zij naar hun afge
sproken gastgezin gebrachl."
In totaal kreeg Axel biina 3000 evacués onder te brengen, waarvan ongeveer 2000 mensen uit Rilland-Bath kwamen en ongeveer 1000 mensen uit Krabbendijke. Zaanslag
kreeg 1500 inwoners van Krabbendijke te verwerken en Hoek ongeveer 1000 inwoners
van Waarde. Samen waren dit nagenoeg 5500 evacués. Dit aantal lcidde tot veel moeilijkheden in verband met hun huisvesting. Vooral de zorg voor zieke en gebrekkige
vluchtelingen in Axel bracht problemen mee, ondat er geen ziekenhuis was. Voor zovet
mogelijk werden zij ondergebracht in het N.H. Rusthuis "Zorgvliet". Verschillende
hoofcl en groepsleiders, die als woordvoerder voor de evacués optraden, bleken onkun
dig voor deze taak, zodat de organisatie niet goed verliep."
Naast deze nensen uit Zuid Beveland bereikten vanaf 12 mei Nederlandse soldaten
Oost Zeeuwsch-Vlaanderen. Zij waren aÍkornstig uit de Maas en Peelstellingen en van
lneer westelijk gelegen garnizoenen. Het waren ongeordende troepen die in zuidwestc-
lijke richting terugvloeiden. Bij de Belgische grens werden zi.i ontwapend, olndat
de
Belgen bang waren, dat er zich Duitse infiltranten tussen deze Nederlandse nanschappen zouden bevinden."'
In Hulst keeg men op 13 mei nog te maken met de komst van 271
marechaussees
Omdat de Vesting Holland niet meer bereikbaar was, waren zij naar Zeeuwsch Vlaanderen uitgeweken. Na cen geheim telefoongesprek in de namiddag verÍokken zij plotse
Iing. Zij kwamen uiteindelijk in Engeland terecht."'
En alsof dit nog niet genoeg was, arriveerden n;r het weekend vluchtelingen uit Breda,
dat op last van het Franse militair gezag op 12 mei geëvacueerd moest worden, in de
streek. Oost Zeeuwsch-Vlaanderen was binnen enkele dagen ecn overbevolkt gebied gc-
wolden.
2.5. Het dagelijkse leven
De anders zo Íeestelijke Pinksterdagen werden nu overschaduwd door het oorlogsgebeuren. Dc plannen voor de festiviteiten, die op vrijdag l0 mei nog vaststonden, wcrden
verstoord. Er zouden ondcr andere ruiterfeesten, een voetbalwedstrijd, een kermis en
cen Zendingsfeest gehouden worden. In plaats daarvan ging alle atrndtrcht naar de evacués en soldaten. Verduisterings- en dist butiemaatregelen zorgden ervoor, dat men in
zijn ctagelijkse bezighcden beperkt was, terwijl bombardementel de streek onveilig
maakten.
t66
AÍb. 2. EVACLJATIE VAN WAARDE. KRABBENDIJKE EN RILLANDBATH
(Btun:L.W DEBREL,Zc(ldtxl 1910 1915 L9A)
Het trejnverkeer ondervond veel hinder van de bombardemcntcn. Op dinsdag l4 nrei
werden 's micidags omsffeeks twec uur bonnten op de spoorrails van de lijn MechelenTemeuzen ge-qooid. De rails werLlcn hierdoor eÍnstig beschadigci. Vanaf donderdag l6
mei werd de dienstrcgcling dan ook gewijzigd; er zouden alleen rcizigerstreinen lopen
tussen Teneuzen en Hulsl. De andere rcizigcrstreinen werden aÍgeschaft.''
Ook het scheepvaartverkeer wcrd gevaarlijk. Toen op 14 mei onshteks 1'1.00 uul twee
Engelse torpedobootjagers, tàkr?ai?.' cn Whitle), Temeuzen nadcrden om delen van de
Franse 60e inf.div.. onder het bevel van kolonel Guihard. tlidens hun overtocht van Terneuzen nrar Borsele en Hoeclckenskerke te beschermen tegen luchtaanvallen, rvcrcl de
ValenÍine doot Duitse bommenwerpers getroÍ1èn. Hct resuhaat hiervan was: 23 cloden
en 26 gewonden.r'
De oorlog bracht cpk mct zich mee, dat de comnunicatie tussen Zecuwsch Vlaanderen
cn dc rcst vatr NederlanLl stroef verliep. Op vrijdag 10 mei werd de inrvoners van Axel
verboden zoncler noodzaak te tclcfoneren." De automatischc telefooncentrale in Tcmeu
161
zen werd bewaakt door de Koninklijke Nlarechaussee en Nederlandse rnilitairen. Op ll
mei hadden zij nog telefonisch contact mct Rotterdan via grensleidingen. ln de loop
var deze dag liepcn de telegraÍische verbindjngen ook terug.
De kranten verschenen niet tijdcns de Pinksterdagen. Pas woensdag l5 tnei r,' aren ze er
weer. In de tussentijd was men aangewezen op de ladio. Die zorld de berichten onsamenhangend uit en een officiêle mededeljng bleef achterwege. Duidelijk was wel, dal
Duitse troepen steeds verder oprukten in Nederland, Belgiê en Luxemburg. Later viel
ook de radio stil.r'Dit leidde ertoe, dat de mensen aan de hand van hun eigen welme
mingen conclusies gingel trekken en die gavcn geen aanleiding tot een optimistiscl']e
steinmin.q. Bovendien wcrd lnen ook niet vrolijker van de verhalen van terugtrekkende
Ncclerlandse trrilitairen. Zij waren tijdelijk ondermeer in schoollokalen ondergeblacht en
vertelden hoe zij hadden moeten wjjken voor de Duitse overmacht. De plaaFelijke be
volking bood hun sigaretlen en versnaperingen aan."
Vanaf de Duitse inval waren de postverbindingen tussen Zeeuwsch Vlaanderen en de
andere provincies van Nederland al onmogelijk gewotdel. De verbinding met de rest
van Zeeland kon nog blijven bestaan, omdat een particulierc schipper over de Westerschelde bleef varen.
Ondanks de oorlogsomstandigheden en ondanks de bestemming van veel schoollokalen
voor militairen liet de directeur van de Ri.jks Hoogere Burgenchool in Temeuzen op 10
mei weten, dat de lessen gewoon doorgingen." Uit dit bericht bhjkt, dat het dagelijkse
leven ontregeld was, want het doorgaan van de lessen was niet meer vanzelfsprekend.
De polderbesturen zagen ook nog geen reden om hun vergaderingen uit te stellen.r'De
veiling van een woonhuis in Axel zou ook gewoon doorgaan.r'Dat de bevolking de toekomst toch somber inzag. blijkt wel uit de grote toeloop van tnensen op de spaarbanken.
Zij wilden snel geld van hun spaarboekje halen nu het nog kon. De spaarbanken van
Temeuzen, Hoek en Zaamslag konden deze vraag echter niet aan. De winkeLiers bleven
in de krant van vrijdag 10 mei gewoon adveÍteren. Met tekofien hadden zij op dat moment nog nict te maken. De kerkdiensten en missen bleven tijdens de Pinksterdagen
doorgaan. In Axel gingen op de eente Pinksterdag veel mensen naar de kerk. In de ver
schillende kerken werden wel korte diensten gehouden." ln Terneuzen bleven de rneesle
mensen naar de binnenkomendc Franse troepen kijken in plaats van naar de kerk te
gaan."
Het leven van de bevolking van Oost Zeeuwsch-Vlaanderen was van de ene op de an
dcre dag compleet veranderd. De streek kon de aantallen soldaten en evacués nauwcIijks verwcrken. De geruchtenstroom dic op gang gekomen r,vas en die door het verlorcn
gegane contact met de rest van Nederland niet kon worden ingedamd, leidde aanvanke
lijk tot een paniekstemming onder de mensen. De aanwezigheid van de Fransen kon dit
gevoel niet helenaal wegnemcn, maar zorgde er wel voor, dal de nensen zich niet in de
steek gelaten voelden. Hun komst werd clg gewaardeerd, wat blijkt uit dc gilien van de
bevolking. De bombardemenlen in de omgeving. waardoor het verkeer ontregeld werd.
veroorzaakten spanning onder de mensen en de velhalen van de uil Noord Brabant gevluchte militairen over de kracht van het Duitse leger leidden eÍoe, dat men ltet verloop
van de krijgsverrichtingen somber inzag. Het dtigelijks leven van de bevolking werd
evenwel voor een belangrijk deel bepaald door de zorg voor de evacués uit Zuid-Beveland. Voor zowel de evacués als de plaatselijke bevolking bracht dit beperkingen mee.
Voor feestelijkheden was er geer plaats meer.
l6u
3,
DE VESTING HOLLAND CAPITULEERT
íDINSDAG
I,1
MEI - VRIJDAG 17 MEI)
3.1. Verwarring
In de avond van dinsdag 14 mei kwam er tweemaal een cxtra uitzending van het ANP
op de radio, waarin gesproken werd over de capitulatie van de Vesting Holland. Duidelijk werd, dat de st jd in heel Nederland, met uitzondeling van Zeeland, gestaakt was.
Na deze uitzendingen werd een toespraak van de opperbevelhebber van de zee en land
macht, generaal Winkelman, uitgezonden.rT Waarschijnlijk hebben deze radio uitzendin
gen niet iedereen bercikt, want op sommige plaatsen was de radio deze dag stilgevallen.
Waar de nieuwsber-ichten de mensen wel bereikLen. leidden ze tot onzekerheid. omdat
de berichten niet zoals gewoonlijk werden uitgezonden! maar een onsamenlangende
reeks vormden.rl
Omdat schout-bij-nacht van der Stad bang was, dat n]en in Zeeland zou denten, dat ook
daar de stijd afgelopen zou zijn en men de wapens zou neerleggen, stuurde hij direct te
legrammen aan de bulgemeesters van Zeeland in cle vorm van een proclamatie, waarin
hij meedeelde, dat ondanks alle legengestelde berichten, de strijd tot het uite$te zou
worden gevoerd.'n Het 1èit dat de Vesting Holland had gecapituleerd, werd echter verzwegen. Bovendien wekte van der Stad de indruk, dat Nederland nog goede kansen had
om te winnen, omdat hij zei, dat de Neder'landse troepen met de hulp van zeer sterke
strldkachten van de bondgenoten de vijand krachtige weerstand boden.
In uitvoeling van het verzoek eraan verbonden, werd aan dit telegram spoedig bekend
heid verleend. Dit veroorzaakte grote verwarring. De bevolking en vooral de burgerlijke
en militaiÍe overheden wisten niet meer wat ze moesten geloven: had de Vesting Hol
land zich overgegeven en was daamee de shijd in héél Nederland beéindigd, of werd er
doorgevochten?
Als antwoord op de vragen die gerezen waren vaarcligdc van der Stad dezellde avond
om 20.00 uur een tweede telegram uit. Dit telegram was echter eeo grotc misser, die de
verwarring nog verder in de hand werkte, omclat van der Stad hierin de overgave van de
Vesting Holland ontkende en bovendien verklaarde, dat overal werd doorgevochten.'"
De burgemecster van Terneuzen, mr P Tellegen, die die avond vóór de tweedc radiouitzending het tweede telegram van de schout-bij-nacht ontving. waarin de radio uitzen
ding voor vals werd verklaard. stond na hct lezen hiervan sceptisch tegenover deze en
anderc ANP-uitzcndingen. Hij geloofcle dus. dat de Vesting Holland nog niet gccepitulcerd had en dat de strijd jn Holland en in Zeeland gewoon doorging. Volgens de ler'
Neuzensche Courqnl kot\ de echtheid van het telegrarr nict worden betwist.rr Hieruit
blijkt. dat ook de krant aan de betrouwbaarheid van de radio uitzendingen twijfelde en
gelootde, dat de strijd in Nederland nog werd vooÍtgezet. Het bericht van de capitulatie
van de Vesting Holland werd ook door het Franse commando in Axel ontkend, waaruit
blijkt, clat ook dat misleid was door de telegrammen van de schout bij nacht."
Door de tegengestelde berichten, de op sommige plaatsen stilgevallen mdio cn doordat
de postverbinding met overig Nederland verbroken was, trokken de mensen hun eigen
conclusics uit hctgccn zij zagen gebeuren in hun omgeving. De toestroom van Nederlandse soldaten in Zeeuwsch-Vlaanderen deed de nensen ven-noeden. dat Nederland de
striid aar het verliezen was. Dit leidde tot onrust en de onzekerheid nam hierdoor nog
toe."
De volgende ochtend, woensdag 15 mei, kwam van der Stad tot het inzicht, dar zijn tele
gtammen verwarring hadden gezaaid en liet hij in een dagorder aan zijn troepen weten,
dat de nog striidende gedeelten van het Nederlandse legcr in Zeeland de verdediging
van deze provincie tot het uiterste zouden vooÍzetten." Uit deze dagorder kwam einde
lijk naar vorcn, dat er alleen in Zeeland nog maar gestreden werd.
169
3
AÍb.3. NgERCESTORTL DUITSE
BON,IMENWERPER
IN DE VISSCHERSPOI-DI]R BIJ AXEL
]N MEI I9.IO
(tlron. pri écollciíc L..l. tla
Bt otttl
t'. Á.tcl)
Het rcsultaat van de handelwijze van van .lcr Stad was uileindelijk nict, dat de mcnsel
overtuigd waren, dat de srliid in Zeeland niet gcslaakt lnocht worden, ma,r'.lat e. vcel
onnodige verwalTing gcslichl $as.
3.2. Zecland zet de strijd voort
Tocn dar toch ctuidelijk was geworder, dal de Vesting Holland zich overgegevcn had en
dat alleen in de provhcie Zeeland de strijcl werd voortgezet, \\"arcn cle melrsen onlgoocheld. Eén provi;cie hield immers nog naar siand tegetr hct Duitse leger en dit tèit' dat
nu dus algemcen werd bcvestigd, gaf dc burger niet veel mocd.
Vanuit dii standpurt gezien is het enigszins te be-qrijpen, dat van del Stad dc capitulrtic
van de Vesting Èolland wilde verzwijgen, wani dit nieLLws zou de soldaten cn de bevolking ontmoedigen en de strijd zotL claatdoor Inet minder kracht worden gevoerd Maar
aan cle andere liant is het zo, dat hii een verkeerde voorsteliing van zaken heeÍt gegeven
met alle gevolgen van dien. Bovcndiel is het de vraa8, of l]et \'oortzettcn valr de strijd in
Zecland in hei bclang was van het vaclerland. Iedereen kon aan de terugtrekkende Nederlandse militairen en dc slroolr vluchtelingen al zien, dat het Duitse leger sleeds verdel opruktc en cle kans op een overwinning van onze zijde met de dag klciner werd."
Desondurks werden overal proclamaties opgchangen, waarít werd mecgedeeld, dat de
provincie Zeeland doorvocht. ondanks de capitulalie van de rest van Nr:dcrland. '' Ook
de berichtgeving in de kantcn was nog positief over de ont\\'ikkeling val.l de sÍijd Dc
Tcr Neu:enstlti Corl-.rrl bericlllte op woensdag l5 mci, dat onzc luchtstrijclkrachten,
ondanks de grote overmacht. de vijand belangrijke verliezen hadden toegeblacht."
1',70
Deze positieve geluiden konden echter niet verhinderen, dat de bevolking in he1 algemeer afwijzend stond tegenover een vootzetting van de strijd in ZeeLand. Volgens een
artikel in de ?er Neuzensche Collt'ant werd de provincie Zeeland, waar toen nog niet geslreden was. losgelaten en aan het krijgsgeweld overgeleverd." Men maakte zich geen
illusies over de aÍloop van de strijd.
Het gevoel van in de steek gelaten te worden moet nog sterker geworden zi.jn door de
kranteberichten op woensdag 15 mei, dat de koninklijke farrilie en de ministers in het
buitenland verbleven. Op dezelfde dag verscheen in de krant de mededeling van de opperbevelhebber van land en zeenacht, waarin het vertrek van de koningin naar het buitenland werd gemotiveerdl aan het vooÍremen van de koningin on naar ZeeuwschVlaandcrcn te gaan kon gccn gcvolg gegcvcn worden, omdat er gevaar bcstond, dat haar
verblijf aan boord van de Engelse torpedobootjager Herev,ard onldekt zorL worden door
een langdurig oponthoud in Hoek van Hoiland en dit schip gebombardeerd zou worden.
Bovendien meende de koningin beter voor dc landsbelangen werkzaam tc kunnen ziin
in het buitenland. Tevens werd een proclamatie van de koningin afgedrukt, waarin
slond, dat de regering in Engeland was en de burgerlijke autoriteiten op hun post moes
ten blijven om in het belang van de bevolking werkzaam te kunncn zijn. Hct bewaren
van orde en rust was een eerste vereiste.'n
3.3. Het dagelijkse leven
Rust was in Oost Zeeuwsch-Vlaanderen ver te zoeken. Alles wees erop, dat de striid in
het eindstadium was. Dat Zeeland stand zou kunnen houclen, gelootden slechts weinigen."'De komst van Commissaris der Koningin in Zeeland Quarles van Ufford op
woensdag l5 mei naar Oostburg in West Zeeuwsch-Vlaanderen wees erop, dat de toestald op de Zeeuwse eilanden verslechterde. Aan de arrdere kant verzachtte zijn aanwe-
zighejd het gevoel, dat Zeelard alleen stond
in de strijd, omdat de bevolking
van
Zeeuwsch Vlaanderen met Quarles van Ufford een hoge bestuurder kreeg, die opkwam
voor haar belangen.
De ortrust die overheerste, werd ook veroorzaakt door de aanwezigheid van de Franse
en Nederlandse militairen en de evacués en vluchtelingen uit plaatsen buiten Zeeuwsch
Vlaanderen. De Nederiandse soldaten die van over de Westerschelde kwamen en bleven
ovemachten om de volgende ochtend weer verder te moeten trekken, ve{elden boveodien over de ellende van de oorlog, waardoor de mensen ongerust werden en de onrust
toenam.5r
Er werden dan ook andere prioriteiten gesteld. De zorg voor het dagelijks bestaan stond
voorop. Openbare verkopen van inboedels en andere goederen werden wegens de algemene toestand uitgesteld.5' De scholen waren gesloten. Het bestuur van het Instituut
voor Middenstanclsontwikkeling in Temeuzen achtte het vanzelfsprekend, dat de cursus
niet doorging, maar plaatste woensdag 15 mei toch maar een adveÍentie in de krant,
waarin stond, dat de lessen tot nader order uitgesteld werden.5r
Op deze dag vertrokken in Terneuzen de Nederlandse militairen, waardoor de bewaking
van de telefooncentrale door hen aan de politie werd overgedragen. De telefoonverbindingen met de rest van Nederland via Belgiê werden door de Franse conrmandant volle
dig stopgezet, omdat de Vesting Holland nu toch onder Duitse bezetting was gekomen
en contact met het bezette deel van Nederland weinig zinvol zou zijn."
Vanaf 15 mci wcrd hct advertcren door dc winkelicrs in Terneuzen minder Waarschijnlijk kwam dit door de dreigende omstandigheden. Om de onzekerheid weg te nemen
omtrent het al dan niet voortzetten van haar bedrijÏ berichtte drukkerij-beekhandel PJ.
van de Sande het publiek, dat haar bedrijf gewoon voortgang vond en binnenkomencie
bestellingen direct werden uitgevoerd." Vanaf donderdag 16 mei werd de dienst der reizi.qerstreinen gewijzigd. Er liepen vanaf toen alleen treinen tussen Temeuzen en Hulst.
t11
De andere reizigerslreinen waren afgeschatt."'
Dat aanvankelijk niet iedereen in de capitulatie van de Vesting Holland gelooÍde, was
niet typisch voór Oost Zeeuwsch-Vlaanderen; ook in de rest van Nederland kwam dit
uoor'Éen oorzaak hiervan was de overrompeling door het nieuws van de plotselinge
overgave. Een andere oorzaak was de vetwaning, die ontstond naar aanleiding van llet
optrà"n uan de overheid. h Zeeland werd de verwarjng hoofdzakelijk gesticht door
het optreden van van der Stad.
Nadat het duidelijk geworden was in Oost Zeeuwsch-Vlaandercn, dat de Vesting Holland inderdaad gecapituleerd had, waren de mensen hierdoor ontgoocheld Het feit dat
de strijd in Zeeiand zou worden voorlgezet, kwam onge)oofwaardig op dc bevolking
over. Er werd gevreesd. dat Zeeland het strijdtoneel zou worden van de oorlogvoeren
den. Onrust overheerste daarom.
4. ZEEUWSCH-VLAANDEREN BLIJFT OVER
(VRIJDAG 17 MEI VRIJDAG
2,1
MEI)
Na de capitulatie van de Vesting Hollaltd werd de stdjd in Zeeland nog vooltgezet. De
Franse en Nederlandse militaircn waren echter niet opgewassen tegen het goed georganiseerde en uitgeruste Duitse leger. In aantal overtrolïen zij wel de aanvallers, maar dit
was niet genoeg. De Duitse overmacht bleek duidelijk in het luchtruim De Zanddijkstelling ten oosten van het Kanaal door Zuid-Beveiand, op de lijn Hansweert-Yerseke.
tlie toi doel had Vlissingen en Walcheren te verdedigen, bezweek al op woensdag 15
mei. Op l6 mei volgde Tholen. De volgende dag, vriidag l7 n.rei, viel Middelburg met
daarbij geheel Walcheren, Noord-en Zuid-Beveland en Schouwen Duiveland
Op li mei bleef er dus nog één stukje Nedelland vrij van DrLitse overheersing:
Zêeuwsch-Vlaanderen. Dit gebied werd verdedigd cloor Nederlandse en Franse soldaten. De Nederlandse troepen hadden sinds 11 mei onder bevel van generaal Deslaurens
van cle Franse 60e inf.div. gestaan. Vanaf l6 rnei had generaal Corap dit bevel overgenomen". Op 15 mei was mell al begonnen met de terugtrekkirlg van het Franse 7e Leger,
omdat hét Franse 9e Legcr bij Sedan door de Duitsers doorbroken dreigde te worden "
Zeeuwsch-Vlaanderen was ltet doorgangsgebied geworden voor terugtrekkende Franse
en Ncderlandse militairen.
4.1 . Franse
activiteit
Voordat alle Fransen Oost Zeeuwsch-Vlaanderen hadden verlaten op l9 mei, hadden zij
nog een grote bedrijvigheid aan de dag gelegd. Op vrijdag 17 mei werd de streek in
staàt van verdediging gebracht jn verband net de aanvallen van hct l8e Duitse Leger
tegen het noord- èn oostfront van de Vesting Antwcrpen."'De Fransen groe'ren zich in
langs de Schelde dijken en in Axel en Temeuzen reden tanks door de straten.tu
's Ávonds werd via de radio en de volgende ochtend met behulp van koeriers meege
deeld. dat alle oude en zieke mensen in Axel zich klaar moesten maken voor een vertrek
naar cle polders. Ook jongere en gezonde mensen begonnen zich zorgen te maken en bereiclden iich voor op het vcrlaten van cle stad. Het gcvolg was, dat de volgende ochLend
veel Ílensen op weg *aren naar boerderiien in de orngeving. In de stad zclf waren de
Franse solclaten al druk bezig voorbereidingen te feffen voor de verdediging Het was
de bedoeling, dat de geallieerden zich achter het kanaal Gent Terneuzen zouden opstellen om het uit oostclijke richting komendc Duitse leger tegen tc houden Axel zou dan
in het voo enein van de verdedigingslinie komen te liggcn.'' Een Duitse aanval op Oost
Zceuwsch-Vlaanderen bleef echter uit. Alleen dc komst van een Duits vliegtuig zorgde
t'72
voor enige actie ir Axel. In de loop van de dag konden de mensen dan ook wcer terugkeren naar huis."'
Aar de Westsluis in Temeuzen vond er op vrijdag 17 mci nog een triest voorval plaats:
een door de gespannen toestand overspannen geworden Flanse officier schoot in dc
douanewacht een Belgische officier dood en verwondde een Nederlandse officier. Tijdens de verwaning die daarop volgde, vielen nog enige schoten, waardoor een Neder
landse kapitein en een tweetal burgers gedood werden en nog enkele militairen, waaron
der de Flanse officier zc]f, gcwond werden."i
,1.2. Vertrek van de Fransen
Uir het gedrag van de Fransen kon aan hct eind van de dag al u'orden opgemaakt. dat zii
snel zouden veftrekken. Zij deden grote inkopen in de plaatselijke winkels en tegen de
avond werder allerlei vervoermiddelen in beslag genomen. Alles wat zij op een of andere nlanier konden gebruiken. auro's, motoren, fietsen, paardcn, lenzine, schoenen, levensmiddelen, enz., namen ze mee, hoewel dit niet aitijd van direct belang was. Dit ge
beurde tegen dc zin van de bevolking, maar zij kon hier tiet veel tegen doen. De
Fransen betaalden hier echter wel voor. maar dit deden ze met bonnetr. waar nict veel
waarde aan werd gehecht. Veel mensen werden hierdoor gedupeercl, omdat ze hun eigendonmen op dal momcnt nodig hadden. Vooral bedrijven ondervonden last liervan,
omdat zij geen transportwagens meer hadden. Zij warcn vaak genoodzaakt hun bedrijl
stil te leggen.6l
Het vertrek van deze bondgenoten was dan ook een opluchting voor velen.": Toch was
er geen sprake van plundering, want de Fransen betaalden voor de zakel, die ze meen:imen, ook al gebeurde dit met bonnen. Ook werclen geen spullen uit leegstaande huizen
weggenometr. Wat de vemielilgen door de Fransen betreft, vie] het nogal mee. Voor
hun vertrek haddcn de Fransen het post- en telegraaÍkantoor in Axel onbruikbaar gemaakt. In Terneuzen was er meer verwoest. Daar waren pontons en sleige$ vernield en
schepen waren tot zinten gebracht om de havens te blokkeren. Mtrar dit waren maatregelen die nodig waren voor de oorlogvoering. De vernielingen van de Belgen zouden
van anderc aarcl zijn.
,1.3.
Komst van de Belgen
In Axel waren de Fnnsen op zondag l9 mei plotseling verlrokken. ln Temeuzen was dit
al op zaterdag 18 mei gebeurd. Een heleboel mensen dachten dat de Duitsers er nu wel
snel zouden zijn. In Axel gingen velen op 19 mei niet slapen, omdat ze w;kker wilden
zijn, als de vijand zou an-iveren. Ook veÍwachtte men, dat de terugtrekkende troepen de
bruggen in Sluiskil en Terneuzen zouden laten springen. Daarom werden kurken onder
dc ramen geplaatst, of mmen beslagen met plalken. De bruggen bleven daarentcgen intact.66
Het bleek echter. dat de Franse troepen afgelost wcrdcn door Belgische. Terwi.jl
de
Fransen zich terugtrokken achter het kanaal Gent Temeuzen, kwamen de eeISle Belgen
de gemeenten binnen. Tussen 17 en 20 mei trokken zij in groten gctale Oosl ZeeuwschVlaanderen binnen. Het was de bedoeling, dat het cavaleriekorps van hct Belgische
leger de terugtocht van de langzamere en vermoeide infanterie djvisies tot achter het ka
naal Gent-Terneuzen zou dekken. Op zondag l9 mei had de 1e cavalerie-divisie de op
dracht gekr€gen het kanaal Gent Temeuzen van Sluiskil tot Temeuzen te verdedigcn.r"
Hun aanwezigheid was gccn prettigc ervaring voor de bevolking. Ten eerste was hun
aantal een probleem. Vooral in Zaamslag gaf dit moeilijkheden. De paardcn van de sol
daten stonden blna tot in de huizel.u'Maar ten t\.veede liet hun gedrag veel te wensen
ovet_
113
Met het doel de kanaalzone te verdedigen wcrden allerlei maatregelen gctrol'felr Aan
beiclc zijder van het kanaal Gcnt-Temeuzen en aan de Schcldediik groeven dc Belgen
zich in (zie Afb. 4.). Op verschillende punten wcrd alweergeschut geplaatst en van veel
huizen werclen mitrailleurnesten genlaakt. Hiefioe moesten de huizen ontruilnd worden.
Dc inwoners van Sluiskil moesten al op l9 mei hun woonplaats vetlaten Op die dag
staken de Belgen daar en in Terneuzen veel woningen en schuren in brand. Op 20 mei
moesten alle inwoners van Terneuzcn. die jonger waren dan 50 jaal, op last van cle
plaatselijke Belgische comÍrandant wcggaan uit de stad en zich begeven in de richting
van Hoek. Philippine en Boekhoutc. Ook noesten Sas van Gcnl. Westdolpe. Zwarten
broek en Axelse Sassing onluimd worcien. De Duitscrs waren namelijk vanuit ooste
li.jke richting in opmars naar de kanaalzone."')
"-'i'
AIb..1. OVERZICHT VAN DE VERPLAMSING DER GEALLIEERDE EN DUITSE TROEPEN
TUSSEN 18 EN 22 MEI ]940
lBbn:De sttijl op N?(larlatrlt tonLlgcbi?.l Ill 6, lt h?tsLdarÍ trr
(Zc tktr : Do( umc nta i et e tr um, lt4 í dd c I h u rg )
t
l
l
(dctail))
t
Het was Íratuurli.jk een grote stap voor de mensen onl hun huis te verlaten en velen vonden dan ook, dat ze verjaagd werden, tenleer omdat de Belgische militailcn hen bedrcig
den met waper']s. Voornamelijk warenhet de Ardeenst .I./gel.J, een Waals elitekorps' die
de bevolking de schrik aanjoegen.'n Hel BatQliotr Moto ra de Ardecnse ./ager.s was
sincls 16 méi ingedeeld bij het cavaleriekorps van het Belgische leger, waarvan het
hoofdkwartier vanaf 19 nrei in Axel gevestigd was ''
Toerr t4r 21 mei bleek, dat niet iedereen onder de 50 jaar gehoor had gegeven aan het
bevel van de Belgische commandant in Temeuzen, werd een ultimatum gesteld; ieder-
t'74
l2 uur 's middags weg zou zijn, zou worden doodgeschoten. Velcn dic
nog niet vertrokken waren, zagen zich tocn genoodzaakt toch te gaan. Het is begrijpelijk, dat in sommige gevallen dwang nodig is, maar de Walen maaktel zich door een
dergelijk optreden niet popuiair bij de bevolking van Oost Zeeuwsch-Vlaandercn.
een die niet vóór
4.4. Wangedrag van de Belgcn
In de meeste plaatsen waarvan clc inwoners geëvacueeld waren, werd er op grote schaal
geplunderd en vernield door de Belgen. De inwoners van Axcl waren daarentegen ver
plichL op maandag 20 mei al om 20.00 uur binnen te zijn. Bovendien waren de Belgische soldaten er de volgende dag al venrokken.lr In Hoek en Zaarrslag was de bevolking na de evacuatie de volgende dag alweer terug, zodat de Belgcn hier ook geen kans
kregen voor zulke praktijken. In verschillende andere plaatsen is er wel degelijk gesto
len en vernield. In Westdorpe is hiervan sprake op 2l mei." In Temeuzen begon dit al
op 20 mei.
Teneinde zich toegang te verschafïen tot de huizen werden huisdeuren ingctrapt. Ranen
werden stukgeslagen en interieurs vemield. Allerlei spullen werclen gestolen.r'De bond
genoten bepcrkten zich echter niet alleen tot voor de oorlogvoering van belang zijnde
goederen: taÍèlzilver, gouden tientjes en dergclijke voorwerpen werden ook r.neegenomen." Wat niet meegenomen werd, werd kapotgemaakt. Ook weckflessen met levens
middelen werden stukgeslagen. waaruit blijkt, dat het de inclringels niet alleen on hu]
lijlbehoud was te doen. Ze zouden zelfs een varken geslacht hebben bij iemand, die buiten de stad woonde en in de bedstee gelegd hcbben. Achteraf is gebleken. dat niet allccn
de Belgische soldaten zjch aan diefstal hebben schuldig gemaakt, maar ook eigen stadgerloten.'6
4.5. VeÍrek van de Belgen
2l nei l::reeg het Bataljon Moto yan de Ardeense Jogers otr-t 8.00 uur het bevel zjch
onmiddellijk achter het kantral Gent-Terneuzel terug te trekken. Op hun terugtocht sta
ken ze nog veel huizcn aan de Oostkade te Sluiskil in brand, omdat die hel uitzicht zon
den belemmeren.rr Na hun aankomst op cle westeli.jke oever van het kanaal werd de
Sluiskiise brug opgeblazen. Dit gebcurdc om 11.40 uur. Op woensdag 22 mei kregen
alle Belgische troepen in het gebied de opdracht zich om 16.00 uur terug te trekken ach
ter het kanaal Gent-Temeuzetr. Op deze dag wcrden dan ook de bruggen in Temeuzen
vemield. Op 23 mei verslechterde de situatie vool het Belgische leger dermate, dat het
genoodzaakt was, zich verder terug te trekken. Op 2,1 nei had hel Oost Zeeuwsch
Vlaanderen verlaten (zie AÍb. 5)."
Overal waar cle Bclgen terugtr-okken, lieten ze een spoor van vernieling achter. In het
kanaal en de buitenhavens bij Terneuzen hadden ze nleer dan 30 schepcn Iaten zinken."
In Sas van Gent war€n de bruggen en 32 vaartuigen vernieid. Deze scheepjes u aren gc
Op
laden met belangrijke goederen, zoals blocm. maïsmeel en gasolie. Westdorpe was het
meest geteisterd; hier wiuen 3.1 woningen vemield, 6,1 panclen zwaar- en 315 lichtbe
schadigd. In Axel, Terneuzen, Sluiskil en Sas van Gent was er ook schade aan gebouwen door glalaatvuul, Íraar deze was van kleinere omvang.'u
Het is dan ook begrijpelijk. dat de bevoJking verontwaardigd was over het gedrag van
de Belgische bondgenoten. Een ambtenaar van de PTT, J. de Vries, beschreef de Belgen
als struikrovers.*' De Ter Neuzensche Courdnt sprak zelfs van een orgie, terwijl dr. H.
Bruch het in een a ikel in die krant hacl over de "Belgische furie". Velen wensten de
soldaten niets liever dan tc zicn vcrtrekkcn-'l
Aan de andere kant is het een tactiek in tijden van oorlog orn de vijand zo wcinig moee
175
:i:'".í,
AIb, 5. DE ONTRUIMING VAN ZEEUWSCH VLAANDEREN DOOR DE FRANSE EN
SCIiFI 1'ROEPEN BN DE DUITSD OPXIARS IN MEI 19,10
(Bra :Dc shijd ol Nedtrltunls gtontlqehied III 6..\Lh.tskodttnr' l2ltletdil))
lZtatv\ Daí\tmcntat ie(nh1m, ll4 nldrlbffg )
B
F,I,GI
lijk nut te gunnen; dc tactiek van de verschrocide aarde. Vandaar dat buizcn en schuren
in brand wèrden gestoken; deze gebouwen zouden de viian.i iIrrners bescherming kun
ncn bieden. Bovendien zouden de vercledigers de vijand nicl kunnen zien llankomen
Het verwoesten van bluggen en het fot zinkcn brengen van schepen in hct kanaal en de
havens zouden de opn-rars van de vijand kutuen vertragen. Voordat de Belgen waren
vertrokken, hadden ze ook nog dc wegen tusscn de venchillende steden geblokkeerd
door middel van ongehakte bomel. ln Temeuzen haclden de tcrugtrckkende rnilitairen
de relefooncentrale vernield en in Sluiskil hadden ze vcrschillende ïablieksinstallaties
tot ontploffing gebracht. De vijand zou hier op korte telmijn geen proti.it meer van kurr
nen ondervinclen.
Dit alles past in een verdcdigingsstrate!!ie. Maar het zinloos vemielen en plundcren
van
huizen vált hier buiten. Veel huisraad werd later trouwens teruggevonden in de loopgra
velr bij Sluiskil. Ook gevorderde aulo's werden teruggevonden langs de door de terugtrekkendc bondgenoten gevolgcle route. Bovendien bleek latel, dat de Duitsers weinig
rnoeite haclclen met het nemen van de opgeworpcn baricaden, maal hier koncien verdedigers natuurli.jk niet van uitgaan.
4.6. Vluchtelingen
echter, alsof de bevolking zeif meer hinder van de militaire activiteiten lrceft
ondervonclen dan het Duitse lcger Door de gedwongen cvacuatie ontstond een toestand
van onzekerheid voor dc metrsen. Op goed geluk lrokken dc neeste irwoncrs vatr TerDeuzen en Sluiskil in westelijke richting. Tal van vluchtelingcn streken neer in Hoek en
de omliggende poldets.
Vanaf dinsctag il mei begonnen beschietingen vanuit wesleliike richting op Axel, dat
Het
116
lijkt
nict ontruimd wils. Drickwarl van de inwoners vluchtte dan ook vanzelf weg. De neeste
mensen trokken zo ver mogelijk het Lancl van Hulst in. dus naar hct noordoosten. Hier
had de bevolking niet veel last van beschietingen, omdat Hulst nict in de kanaalzonc lag
en omdat de laatste geallieerde troepen er in de nacht van zondag 19 mei al waren ver
trokken.$ Ook de cvacués uit Zuid-Beveland die in Axel en Zaamslag waren onderge
bracht, achtten zich niet langer veilig en aanvaardden de terugreis naar hun gebooÍestreek, omdat ze verwachtten. dat het daar veel rustiger z,oD zijn. Zij vluchtten mee in
noordoostelijke richting naar Walsoorden, waaÍ ze met kleinere vrachtschcpen overgezet werden.*'
Op naandag 20 mei 's avonds keeg de burgemeester van Westdorpe een schriltelijk
bevel van de bevelhebber van het 5e Belgische Legerkorps, luitenant-generaal van den
Bergen, waarin de evacuatie van de bevolking naar onrliggende plaatsen gelast werd. De
Duitse troepen rukten nameliik uit de richting van Antwerpen op naar Zecuwsch Vlaanderen. Westdorpe lag juist in het voorten€il van de verdedigingslinie, orndat de geallieerde troepen zich achter het kanaal Gent-Terneuzen hadden ve$chanst. Het evacuatiebevel leidcle tot paniek cn had een wilde vlucht naar Zuiddorpe ten gevolgc. Onder
deze evacués bevonden zich ook 160 vluchtelingen uit Breda, die vtinaf 1.1 mei door
verschillende nensen uit Westdorye die een auto bezaten, in Antwerpen waren opge
haald. Ook kwanen 500 vluchtelingen uit Sas van Gent mee.
In Zuiddorpe waren echter al op 13 mei Franse en Belgische troepen bij burgers en op
boerderijen ondergebracht. Op l4 mei kwamen er de eerste Bredase vluchtelingen aan
en op 15 mei volgden nog enkele honderden. Na l7 mei ariveerden bovendien rog
6000 Fransen, die op doortocht waren, zodat voor hun huisvesting stallen en schuren ge
bruikt moesten worden." Hoewel ook hier in dc omgcving granaten vielen, blecl'de bevolking toch ter plaatse. Dit was over het algemeen het geval in de grensdorpen. Hier
waren ook d9 eerste Duitsers.
Er waren dus in Íèite drie vluchtelingenstromen: inwoncrs uit Terneuzen en Sluiskil
trokl(en met de bondgenoten mee in westeliike richting, de bevolking van Axel trok naar
het noordoosten en de mensen uit Westdorpe vluchtten naar het oosten.
4.7. Onhoeting met de DuitseÍs
De Axelse bevolking ontmoette de Duitsers voor heL eerst op dinsdag
2l
mei. Het waren
motouijdeÍs met zijspan. Met angst had men uitgezien naar deze ontmoeling, maar die
angst had snel plaats gemaakt voor opluchting door het optreden van de Duitse militai
ren.f6 Zij patrouilleerden en gedroegen zich ruslig. J.D. Freekenholst, die hun komsL
gadesloeg, was enr'an overtuigd, dat de bezetter het de bevolking niet lastig zou maken,
ildien de mensen zich maar ordelijk en rustig zouden gedragen. Bovenclien had men
zich "...in de gegeven omstandigheden te schikken, en het moet gezegd worden, dat
alles ging wonder goed.", aldus deze getuige." ln Hulst alTiveerden de eerste Duitsen
dinsdagnacht.
4.8. Het dagelijkse leven
Van een nonnaal verloop van hct dagelijkse leven kon evenwel geen sprake zijn. Door
de terugtreklende Íoepen was veel vemield. Het post- en telegríraÍkantoor in Axel
functioneerde niet neer. In Temeuzen was de telefooncentrale onbruikbaar gemaakt
door de Belgen. Door het laten exploderen van de bruggen was het postkantoor daar ook
beschadigd.
Op vlijdag 17 mei werd de radiodistributie in Axel uitgeschakeld. Het contact met de
rest van Nederland ging hierdoor verloren." De kanten verschenen vanaf vrijdag 17
117
mei. Llc dilg van de capjtulatie van Micldelburg. rjet mccr. De bcrichtgcvlng was immcrs
stilgevallcn en bovenciicn rverd de elektriciteilsvoorzicning op l9 rnei stopgezel. Dezc
situaiie was cen goede vocdingsbodem voor geruchten.
Op clcze dag \\"as cr ook geen lciLiiltllwaler lneer. ornclal et al Duilscls waren in St -Jan
steen. waaL de u'atcrwingebieden lagcn. De but3emccster van Axcl hacl op vri.jdag l7
mei trouwens al bekend gemaakt. dat het vanlf die dag vcrboden was om clc slralen te
schrobben en lc schuren: mc1 leidingu'aler ntoesl Inen zuinig zijn. De lneestc mensen
hadclen geen gcbrek aan watcr. omdat zij nog nicl op de watcrleiding rvaren aangcslolen
cn zelf een lcgcnbak ol rvcfuul hirdden. Dc inrvoners van Axel werden ook gewirar
schuwcl om zuini-q le zijn met gas. omdat de kolcnvoonaad nicl -gloot \\rls en de aanvoer
niel vcrzekerd was. Velkopers van pclroleulr en bcnzine warcn vcrplichl onl opgavc le
doen van hun voorraad.'"
Orlclat de bonci-gcnolen nog nict weg rvaren uit Oosl Zeeuwsch Vlitalderen. blccl'het
buitcn gevaarli.ik vanwege de bcschielingen ovcr crl weer. Tocn dc klanten rlecr vcr
schenen. slonden er dan ook verschillenclc overiiidensbericlltell in van nrenscn. die dootgranaten om het leven rvarcn gekomen. He1 \"-erk oP het lancl rvas daarom bcpcrkt tot het
nrcest noodzakelijke. In het Land virn Hulst wrs hcl minder gcvatrrlijk. onldat Hlrlsl ver
cler venvijderd lag van de terugttckkcncle Í-oepcn. Op het land gin-e hct werk er gervoorl
Hel werk in cic bouu'vakken lag stil. orndat ciit ook te gci'aarlijk \\'as ge$ordcn.
Bovenciicn had het niet vcel nLÍ oin te bouwen of le restallreren. \!ant grlnaillvullr zou
alles toch weer vcr\\,oesten. Dc lirbrieksinstallatics rvaten door de lerugtrekken.ic troe
pen onklaar gemaakl, zodat er op dc lablieken cxrk niel veel tc tloctt vicl "'
De scholcn lagen in dczc pcriode stil. flel was veel te gevrilrlijk onr zich naar scirool te
begevcn cn ook daar licp men risico. Bovcnclien waren vecl scholen door mililairerl gevorderd.
Ondanks hct gevaar om gctrolfen te \l'otcictl. gingen de mcnsen toch nog naar cle kerk. ''
cloor. "'
De preclikbcurlel en misscn gingen door, hoewel toestemming van het milifllile conl
nrariclo nodig was. Ult veiligheicisoverwegingen rvcrden de kerkclienslcn rvel bekolt."l
De enkclc lienduizenclcn vluchtelingen zorgden natuurlijk ook voor problemen Er
moest ondcrdak voor hen gcvonden wordcn cn in hun levcnsbehoeÍien rrrocst ook vootzicn rvorden. In Hoek wrren cchtel al 1000 evacués uit Waarcle olclelgebracht. zoclal de
komst van de Telncuzensche bevolking ertoe leiddc. cial woningcn cn schuren uitpuil
den cn veien bLliten nloesten slapcn. El wercl een hulpsecretaric van dc geneente Tcr
neuzer opgerichl en om tlc voedselvoorzicning in goede banen te leiden werdcn nood-
clistriLrutieborlncn a1-tegeven. De belangrijksle levensmiddelen war-en stccds in
volclocnde nate alinwezig, orndat ccn ber-oep op dc voonaden van Tclneuzen eo Sas van
Gent kon worden gedaan. De bakkers van Hoek konden met de steun van hun uit Terneuzen gcëvacueerde collcga's iedeteerr lcgcJmatig van brood vool-zien. "
De 2000 vluchtelingcn uit WestLlorpc, c1e 500 uit Sas villl Genl cn dc 160 uit Breda zorg
den in Zuicldorpe voor cen chaos. In dc nachl waren zij rangekotnen in Zuiddolpe en
omdat hct zo laat was cn zo plotseling gcbeurde, gingcn zij nlaat binnen. lvaal toevallig
een deul openging. Dc voedselvoot zien ing bracht hicr nleer problenlen nlet zich mcc
dan ir andcrc pliiatsen. vooral ten gevolgc van de doortochl van de gealliecrclc troepen.
Op 22 nei was cr geen bdcr. brood. \'et en gisl meer te krij-eerl. Bovendien kon cle enige
Íiolenaar vanwege he1 uilvallen van clc clektriciteitsvoorziening niet ma1en, zodat mcel
uit omliggenclc gemeenten gehaald rnoest rvorclen. Op 2l en 22 mei kre-gen clc vlrtchtelin-qen uit Brecla van de Duitsels toestemnlin-q om naar huis terug te keten. want ir de
1'1o!-qe nachl van l9 op 20 mei r.varen ir Zuiddorpc al de eerste Duitsc motonijders in
gevechlsfomatie aangckomen. In dc ochtend van 20 lrei warcn slcrkcre afdelingen ge
volgd. De Brcdase vluchtclingen in Ovcrslag aiuvaarddcn op 22 mei clc leru-sreis.
omLlal deze plaats (4r 2l en 22 nrci in de vuurlinic kwan te Iiggen.
In Vrgelwaalde levcrde de aanwczigheicl van vluchtclingen uit Breda, Hontenisst: AxelSas van Gent. Zierikzee cn Vlissilgen en cen flink aantal Franse en Belgische troepctl
178
seen noeÍlenswaardige problemen op voor de bevolking. Op 24 mei werd Vogelwaarde
àoor Duitse troepen bezet en klegen de Bredanaars toestemming om terug te keren Op
28 mei gold dit ook voor de anderen."'
ln Hulsi en omgeving waren ook geen grote problemen getezen. De evacrrés uit Breda
clie daar verbleven. keerden rond vlijdag 24 nlei, samen met hun stadgenoten die in
Koewacht warcn ondergebracht, weer tcrug naar hun eigen woonplaats
4.9. Oost Zeeuwsch-Vlaanderen bezet
Op 22 mei kwan.ren de eerste Duitse verkennen in Zaamslag en op 24 mei werd uiteindélijk Terneuzen bezet. De Duitse bezetting van Oost Zeeuwsch-Vlaanderen was na
vijfiien clagen een 1tit. Bii velen leeÍde cle verwachting, dat het nu wat rustiger zou $'or
dén." Somïigen gingen zell'.s verder en stelden, dat de komst van de Duitsers in Íèite
ecn verlossing wai. Om te zeggen, dat ze met vreugde ontvangen werden, gaat echter te
ver.''
4.10. Balans
Het is opvallend, dat er in Oost Zeeuwsch Vlaandcren geen directe confrontatie is geweest tussen de grondstlijdklachten van c1e verdedigende troepen en van he1 Duitse
leger'. De Fransentn Belgen hadclen zich al snel teruggetrokken achter hei kanáel GentTemeuzen.
Op vrijdag 24 mei, 's ochtends, werd Terneuzen door de Belgen beschoten vanuit Hoek.
Oè Dultseis waren hier echter nog niet. Ze zouden p;rs in de loop van de dag komen De
Belgen waren er waarschijnljjk van overtuigd, dat de vijand de stacl al bereikt hrd Veel
nut-hacl deze beschieting áus niet. 's Avonds beschoten zij Temeuzen weer' matu dan al
vanuit Biervliet. Op deze dag werden vanuit westelijke richting ook nog 120 granaten
afgeschoten op Sas van Gent. De 26e haclclen alle geallieerde divisies hel Nederlandse
grondgebied verlaten."*
Íoor àe bevoiking van Oost Zeeuwsch Vlaanderen was het eigenlijk eer geluk' dal de
kanaalzone niet tót het uiterste werd verdedigd, ondanks dc plannen die hier vool ge
maakt waren; de velwocstingen zouclen dan nog groter geweest zijn en bovcndien zoudqn cl3n reel slachtollêr' gerlllen z itn.
Oost Zceuwsch-Vlaanderàn werd niettenir een week llrler bezet dan de Zeeuwse eilan
den en tien dagen later dalr de Vesting Holland Nederlandse militairen die uit Limburg
en Noord-Brabant kwamen en die op vrijdag 2'1 mei op weg waren naar hun woonplaats
in Oost of West Zeeuwsch-Vlaanderen, wisten zelfs niet, dat eÍ in hun geboortestreek
nog geschoten wercl.o'
Het buitse leger was de grens met Oost Zeeuwsch Vlaanderen al dicht genaderd op
zondag 19 In.j. Op ,1i. dag bezette hel St. Niklaas, dat slechls op twaalf kilometer af
stand ian cie Nedeilanclse grenspost Kapellebrug lag. Maandag 20 mei kwamen de Belgische motorrijders weer terug in Axel. Ze stelden zich op vantrf de Weslslraat tot aan
i)rieschouwen. omdat ze dachten, dat de Duitsers zouden opruklíel naar Axel Het
Duitse legcr tlok echter verder langs de grens naar Gent' zodat heÍ nict tot een treÍïen
kwam inbost Zeeuwsclt-Vlaanderen. Het was de bedoeling van de Duilse legeÍleiding
om de opmars rechtstreeks vanuit Antwelpen voort te zetten naar GetÏ."'u In de grens
dorpen St. JansteeÍt, Koewacllt, Zuiddorye en Overslag waren- wel al Duitse militairen
gekon.ren. Wilden dc verdedigers niet algesneden worden van de rest van hun ttoepen in
Éelgië, dan moesten ze zich wel snel uit Zeeuwsch-Vlaandereo terugtrekkcn. De enige
ooràaak van hun overhaaste terugtocht is dan ook de niet te stuitel opmars van het
Duitse leger in Belgiè en Frankrijk.
t19
De onderlinge samenwerking tussen de Franse en Belgische militairen eneziids en de
Nederlandse militairen anderzijds had vcel te wensen over-qelaten."" De reden hiervoor
was, dat er van te voren -seen onderlinge afsplaken met elkaar waren gemaakt ten gevolge van hel neutraliteitsbeginsel van Nederland. Dit was een voordeel voor het Duitse
leger, dat zeer gedisciplineerd en gocd georganiseerd was. Het gebrek aan een goede or
ganisatie en aan een modeme uitrusting èn het feit dat het Duitse legcr dit wel had,
waren dan ook de belangrijkste oorzaken van de nederlaag varl de geallieerde strijdkrachten.
Als we het optreden van de Franse militairen vergelijken met het optreden van de Belgische militairen, komen clc laatsten et l'ret slechtst van af. De Fransen gedroegcn zich re
delijk, op een manier zoals men zou verwachten in oorlogstijd. De Belgen dilalenlegen
en dan voornamelijk de Walen, misdroegen zich. Zij maakten misbruik van de situatie
onr hun lusten op de ,-rrnger rng bol te \ ieren.
De rcactie van de bevolking op de komst van de Duitsers is dan ook begnjpelijk. Vóór
de terugtocht van de bondgenoten was de bevolkilg bang voor een treffen met de Duitsers. maar na de ervaringen van de laatste dagen verwachtten de mensen, dat de komst
van de Duitsers een eind aan al de onrust zou makeni onrust die zich manifesteerde in
een vluchtelingenwirwar. Hun verwachtingen werden dan ook bevestigd, toen bleek, dat
de Duitse soldaten zonder geweld de verschillende plaatsen binnenkwamen en de bevol
king met rust lieten. Volgens Dr. H. Bruch was de beste propaganda voor de Duitscrs
door het Belgische leger gemaakt."''
5 DE DUITSE BEZETTING
2rt mei was geheel Oost Zeeuwsch Vlaanderen bezet. Niet in iedere plaats werden
Duitse militairen gelegerd. ln Temeuzer daarentegen kwamen er een Hafeniiber
wathungsstelle, diverse Duitse leger- en luchtafweeronderdelen. een Ortskomnanda '
,tr/. en een afdeling van de Sic/ret heits(liensl.In het begin van de bezettjngsperiode trok
ken verschillende Duitse patrouilles door de streek. Op hun gedrag viel niet veel aan te
nerken. Er *as geen spÍake van ge$,clcl. Ze vroegen hier en daa de weg en trokken na
een kort oponthoud in een stad of dorp weer verder.
5.1. Terugkeer naar huis
Op zaterdag 25 mei keerdcn de meeste mensen terug naar huis. Volgens de berichten
van degenen die 's morgens vroeg al een kijkje hadden genomen in hun stad, was het er
nu rustig geworden. Ook werd verteld, dat de geallieerden al ver waren teruggetrokken
in westeliike richting. zodat er dus geen gevaar meer bestond erl dat de Duitsers zich
"...uiterst co[ect en welwillend jegens de bewoners..." gedroegen. "] Het is opmerkelijk.
dat de bondgenoten als een grotere bedreiging werden beschouwd dan de Duitse vijand.
Er kwam weer een stroom mensen op de gang, waardoor de wegcn overvol waren. Volgeladen ging men op huis aan. Er waren ook mensen, die een soort ophaaldienst begon
nen en tegen betaling vluchtelingen met hun auto naar huis brachten."o Deze terugkeer
naar huis kwam al op vrijdag 24 mei op gang. Dc inwoners van Terneuzen en de evacués uit Waarde kregen van cle Duitse nilitairen, die in de namiddag van die dag Ter
neuzen en Hoek bercik|en, nog dezelÍde dag toestemming om naar huis terug te keren.
De bevolking van Axel. die naar het Land van Hulst gev)ucht was, aanvaardde zàterdag
25 mei de lerugtocht, evenals de melsen uit Westdorpe.
Bij thuiskomst werd de bevolking geconfronteerd mct de verwoestingen in de sffeek.
Vooral de kanaalzone had het mocten ontgelden. Hier waren veel huizen vemield,
vooral in Westdorpe. In Temeuzen en Sas van Gent hadden de terugtrekkende Franse en
I
ll0
Belgische troepen schepen laten zioken. Ook waren alle bruggen in de orngeving ver
nield. Verder Iagen er op verschillende plaatsen oog onontplofte mijnen, die door middel
van rode vlaggetjes waren gemarkeerd en omgehakte bomen, die de weg moesten ver
spenen- Loopgraven en kuilen van mitrailleulnesten herinnerden ook nog aan de oorlog.
-5.2.
Houding van de bevolking ten opzichte van de bezetter
De komst van de Duitsers blacht de eersre dagen grote drukte met zich mee 1n sommige
plaatsen. De aanwezigheid van Duitse soldaten cn dc teruggekeerde bevolking vomrde
een schil contrast met hel uitgestorvcn straatbeeld van de afgelopen dagen, toen velen
hun woonplaats ontvlucht warcn. In Axel stonden op zaterdag 25 mei overal keukenwa
gens, legerauto's en andere militaire voertuigen. Op de markt speelde een Duitse militaire kapel op de kiosk opgewekte marsen, hetgeen veel bekijks trok. In de calés was het
clruk en ook de winkeliers deden goede zaken. Er was veel belangstelling voor de Duitse
militairen en hun moderne uitrusting. vooral van de kant van de jeugd. Deze drukte
hield maal één dag aan; zondag 26 mei waren de Duitse troepen al weer veÍrokken.rds
Volgens een bericht in de Axelscha Courdnr yan vlijdag 3l mei was de bevolking van
Axel "...vol lof over cie DuiLschers, die ons welwillend tegemoet treden en alles betalen.
wat wordt gekocht."''o Het optreden van de Duitsers vormde natuuliijk een grote tegen
stelling met het gedÍag van de terugtrekkende lroepen, maar laatstgenoemdcn hadden
een heel andere taak dan de vijand en bovendicn moesten cle Duitse troepen geen groot
geweid in Oost Zeeuwsch-Vlaanderen gebruiken, omdat de verdedigers zich zo snel uit
de voeten maaktcn. Volgens de Ter Neuzotsclte Cooan! heerste er weJ sptrnning onder
de menscn naar aanleiding van dc insluiting van de geallieerde strijdkrachteo. Dezelfde
krant schrecf ook, dat het voor de bevolking van Axel niet moeilijk was zjch naa de
nieuwe omstancligheden tc schikkcn, omdat de militaire overheid zich niet met de ci
viele aangelegenheden benoeide."" De nieuwe machthebbers lieLen inderdaad het bestaande burgerlijk bestuurssysteem in Nederland zoveel mogelijk intact, omdat ze dachten. dal ze het Nederlandsc volk op deze manier het beste voor zich konden winnen. Het
conecte en vriendelijke optreden van de Duiters ir de eerste Ínaanden van de bezetting
had echter alleen tot doel Nederland op een geweldloze manier orr te schakelen in nationaal-socialistische geest. Dit zou later duidelijk blijken. Ook de begrafenis met militaire eer van een Engelse soldaat, in aanwezigheid van Duitse militairen, paste in dit
slreven.
J.D. Freekenhorst schreef over zijn ontmoeting met een Duitse soldaat. dat er geen wrok
tussen Ilen beiden bestond en hij bracht begrip op voor de Duitse solclaten, die, volgens
hem, de oorlog ook nict gewild hadden, maar hun vaderlandse plicht wel moesten veÍvullen."* Freekenhorst legde in zijn verhaal, dat dagelijks vanaf vlijdag 2l juni tot en
met vijdag 15 novenber 1940 als feuilleton rn de Axelsthe C.rrl.anÍ verscheen, de nadruk op de psychische druk, die de oorlog bij de bevolking teweegbracht; de angst voor
bombardenenten, het vluchten en de vernielingen waren alle exponenten van een oorlog, waarvan iedereen hct slachtoffer was. Bij het feit dat er ook een agressor was en dat
de Duitse soldatcn Nederland haddcn aangevallen, stond hij niet stil. De oorlog was volgens hem uitgebroken, omdat de mensheid voorbij was gegaan aan haar geestclijke en
zedelijkc waarden, dic in God vertegenwoordigd wcrden. Het was nu de taak van iedereen mee te helpen aan de opbouw van een nieuwe wereldorde, waarin iiefde, vrede en
recht zouder zegevielen. Van de fouten in het verleden moesl men leren. Het geloof in
het goede van de mens moest behouden blijven. Deze vezoenende houding van Fleekenhorst was er waarschijnlijk de reden van, dat zijn verhaal tijdens cie Duitse bezetting
in de krant geplaatst mocht worden. Bovendien paste zijn pleidooi voor een nieu\\ e \\ e
rclclorde in het Duitse str-even naar een nieuw Europa. De voorstelling van de "nieuwe
orde" die Freekenhorsl zich maakte. week echter wel af van ciie van de bezetter: Hitler
l8t
wilde cen Grootgcrmaans Rijk stichien. gcschoeid op natiollaal-socialistische grondslag.
waalin Duitslanà hct voor hct zcgger zou hebben. Dc weteldotclc dic Freekenhorsl ilr
gedachtcn hacl, zou gebaseercl zijn op Christclijke beginsclen. Bciclc visies zoudcn on
vermijdelijk moclen botsen. Hitler verdoezeide echlcr eerst zijn ware bedoelingen om tc
kunncn profiteten van cle vcrnieuwingsgezincle stromingcrl in bczet gcbie.l.
5.i.
Houclin-q var de bcvolking ten opzichte van dc kri.jgsgevangenen
Eintl nei wcrdcn de Nedcrlandse nrilitairen uit krijgsgevangcnschap ortslagcrl. Zii keerden direct terug naar hun woolrplllatsen. De Duitsers hadden hen goed behandcld. Hitler
had een uilzondering -qenrakt voor de Nu-en en de Neticrlanders. omdal zij stamver
want zouLicn zijn met hel Duitse volk. Iingelsc. Flanse en Belgische soldalen werdcn
nict vrijgelatcn. Vanal cic capitulatie van België op 28 mei welden zij per tran'i ol trein
vanuit België naar Walsoorcicn getranspo ccrd. om van claaL uit vcrclcr vetvoerci tc wot
den naar Duitsland. h het bcgin krvamen dagelijks cluizenden krijgsgcvangen gcnomen
Belgen. Fransen, Marokkanen. negcrs. Engelsen cn Schotten door Axel en andere plaalscnln Oost Zeeuwsch-Vlaandelen (zie AÍb. 6.). Ook kwamen velen per ficts of te voct
door de streek. Degenen clie te voet warcn, hadden vlak honden bij zich. Dezc clieten en
ook vcel ïietsen blever in clc omgeving aclller. Veel vrouwen uit Bclgië kwarncn informeren. oi haar mannen zich ondcr de kri.igsgcvangenen bcvonden Echtql veelal tevcf
gcefs. "'
Aib.6, IiRANSE KRIJCSGEVANCENEN
PER TRAM (Z,V.T.N'Í.) IN DE ORANJESTRAAT AXEL
Il iNT lt):10
(8ft)it. pri\éellutie L.J tu Btottv.r.A.\|l)
182
In de eerste dagen lvas icclcl conlact mct de kri.jgsgevangenen ten stlengste vcrbodcn,
tlaar daama vcranclcrclc ciat.rL" Dc klijgseevlngenen kondel rekenen op steun van .1e bevolking. Er rvclcicn buu colnnlissies opgericht. die voedselinztrmelacties hiclclcn om de
gcvantetretr. clie onvoldoende te el.'n llac]clcn. r'an voedsel te voorzien en er venezen
gaalkeLrkens.'lenvijl dc tram in dc stad prsseer(le. klegen de krijgsgevarr-renen clit voccJSel aan-!:ereikt of toegervorpen. Naast voedsel werdcn ook silriircltcn ctl sl-lrrren Ltitge
declcl. Van oÍïiciële zijde werd echter op 29 juni alle contact lusscn cic bur-ecls en de
-s1e
vangen genorren militairer velboclen. Contntissaris Llcr Koningin in Zccland. Quarles
van UÍïbrd. cleecl een dingend beroep op cle burgemccstcrs in Zceland om hieÍ op toe te
zien. "7,oo is het in enkele gemeenlcn voor-sckomcn. dat bii het doortrckken van trans
porten van door de Duilse Wecnracirl -scmaakte kri.jgsgevangenen. een deel clcl bcvol
kiug ccn bclangstcllin-q aan cler da-t legde, welke zou kunncn docn denken aan een de
monstratie ten gunste varr de rnogendheicl, in rvclkcl clicnst de klij-esgcvrLngenen zr.jn
gcweest. '. aldus de brief van de Coirmissaris.''
Dit hulpbcttxrn kan als stemmingsverzet (eeD temt vttl J. Mculcnbcll) gezicn rvor-den.
wanl dc bczcltcr vond het bli.jkbaal zo provocerend. t1al he1 vclboden werci, rnaar er
moet wel bi.j vemeld worden. dat ook clc Duilsc bewakers in de vocdselverstrekking
wcrden betr.okken. 'Dat de activiteitcn van clc bcvolking geapprecieercl werden. blijkl
wel uit de dankbrief van een Fransc nrilitrir arin cle bevolking van Axel op 7 juli."' Ondanks hct vcrbod -gingcn dc rrensen in Temeuzel toch verdet ntcl hel verslrckken van
vocclsel. r' In augustus kwarn el eel] eind aan dc lransporlcn van kri.jgsgcvangenen.
5..1. Houcling van dc kr-antcn
De llczcttcndc macht wilde aanvankelijk. dat alles tonraal zou blijvcn linctione|en en
dal claarom ook d(r kranten zouclerr bli.jven verschijllen. Dit lilalsle luktc in Oost
Zceuwsch Vlaanderen. De Ztlantlia cn Hct Lttt.l tLrrt HulsÍ hervatten na een week vait
onderbrck ing hun wcrkzaamhedcn al. Dc A.rclrcfic en l o N (u:en s( 11( 4 .)t// .rr1 staÍten
hun procluktic cincl mei rveer. In.juni kleten de kranten hun nonnalc onvanlt tetu-g. De
klcine uitgaven van twee pagina s rnaakten lllaals voor clc qrotcre ut-gaven. \\ Jlrilt \\ ecr
advertenties \\"aren opgenomen. Ook clc st|ccknieuwtjes keerclen weer terug, wal ook
cen graadnetel is voor het wccl opncrnen van het oude levenspatroon.
De lcdactic van clc klanten had het tiidens de bezelting niellcnrin mocilijk. De pers rverd
oncler ioezicht gesteld vao de nlilitaire besluulclcls cn dc hooldrcdactcurcn wer-den voor
hun kÍant verrntwoordelijk
Dc hrxrl.drcdactie moest daaron erg voorzichtig zijn
-qesteld.
in haar comnrcntarcn en berichtgeving. Ook ntet het plaatsen van ingezonclcn stukken
moest veolzichtig $'orden on-gegaan. In de 7?i 1!"r,ri:c/7s.ltc OouruttÍ van maandag l7
juni schreef de redaclie onder het kopje "Conesponclentie.': "Aan X. Wij kunnen ons
inclenkcn. dirt u njct mct arngenrme gcvoelens zijt bezield. LJ zull ons echter tcn
-qoede
hoLtden, clat wij daarovcl in clczc tijclcn -seen cfitiek of debat in ols blacl kunncn toclaten.' 'Hicruil blijkl. dat dc krant niet mcer vrij rvas orn te doen en le laten wilt zc wou.
Op 2l juni plaatste ze echter toch een ingezonden briel. weliswaar oncler de locvoeging:
"Buiten velantwoordeliikheid der Redactie.", vnn iemancl. dic voncl '...dal het Volk van
Nedelland op gccn cnkcl lcvcnsgcbiccl dc opwekking noodig heeli gehad. die hct in dcn
bekcnden vorm op l0 Mei varr dit.jaat heeft gekregen.""" Mct "dc oprvekking" bedoelde
dc inzender waar schijnlijk de kolnst van de Duilsers. clic, vol-qens somnrigcn in Neder
land, dc vclslardc Ncclcrlandsc samcnlcving nieuv leven in zou kunnen blazen. Op vlijdag l,l juni slond het bcricht in clc klant. Llrt prinses Ire0e in Londen gedoopt was en in
een stuk op vli.jdag 19 juli werd resproken ovel de Neclerlanclse zccmansrncntrlite it als
cL aa-qster "...van onzen taaien wil om zellstanclis tc zijn cn te
blijven."'
De bcrichtgeving oveÍ de installatie van Seyss Incluart op 29 mei in de Riclclcrzaal in
r83
Den Haag was in de Oost Zeeuws Vlaamse kanten, evenals in de meeste grote dagbladen, zuiv-er feitelijk van aard. Er werd geen persoonlijk commentaar bij gegever, dit itl
tegenstelling tot i)e Volkskrant, die schreef: "Iedere Nederlander heeft de bitterheid gevJeld en onáergaan dat een vreemdeling in de Ridderzaal het hoogste rcgeringsgezag op
zich heeli genonen."' '
Er moet hier wel een kanttekening bij geplaatst worden De Ter Netrzensthe Couranl
plaatste het nicuws van de ambts;anvaarding van de Rijkscommissaris op vlijdag 31
mei op de vierde pagina en schetste daarbij zijn loopbaan. Hct bericht was maar klein
(6x30-crl.). De voigènde dag, zaterdag 1 juni. verschecn echter haar volgende nummer
al. Hierin stond opnieuw het bericht, dat Seyss-lnquart zijn ambt aanvaard had en bovendien waren ooi cle toespraken van generaal Christiansen en Seyss Inquart vetme)d,
eveneens zondeL commentàar. Deze keer vulde het bedcht de gehele vooryagina. 'Dit
is opmelkelijk, vooral omdat het blad nooit op zaterdag vencheen. Het is dan ook mogetlt<, ilat nót Ulaa aoor de Duitse ovcrheid verplicht was aan dit nieuws zo spoedig mo-
gelijk grote bekendheid te gevcn.
óvËr & beschieting en hei bonbardement van Middelburg door de Duitsers op l7 mei
deden veel geruchten de ronde. Volgens de Telegraaf haclden de Fransen Middelburg
verwoesl.ir. In een stukje in de Tet Neuzettsche CoLlrqnt op vrijdag 3 I mei werd gezegcl,
tlat de Duitsers Middeiburg gebombardeerd haclden, omdat de Franse troepctl triet in
wilden gaan op het verzoek vàn de burgemeester om de stad over te- geven ''' Seyss Ioquart lelc1e echtel in zijn redevoering tijdens zijn bezoek aan Middelburg op 1l juni zelf
de sct u'i,1 bij de Duitiers: "Het was alleen de harde en i.jzeren noodzaak welke ons
dwong van Uidd.tbutg het toneel van den striid te maken' niet tegen de Nederlanders,
doch tegen de Franschen."'"
Opvalle"nct is ook, da1 de Ter Neuzenst:he Courant ir een belicht, waarin van de vorming
van een provinciaal comité voor hulp en hetstel melding werd gemaakt, de volgende
zinnen van Quarles van Ufforcl publiceerde, die hij in een vergadering met burgemeesters en anderè auloriteiten had gesproken: "Moge God onze vo$tin sterken"". en Haar
in staat stellcn binnenkort weer den vaderlandschen bodem Íe betreden.. En wij zullen
overwinnen, want wij strijden voor een rechtvaardige zaak "'"
De retlactionele commentaren van cle Te r Neuzensche Couranl. die af en toe velschenen'
spraken echter vtln een aanvaarden val de nieuwe omstandighcden en van een samen
werking met de nieuwe overheid. Dit lijkt tegenstrijdig. Het is daarom mogelijk, dat de
Duitse censuur in de eelste maanden nog niet zo slreng was en het de bezetter l]r meer
om te doen was het gewone leven voortgang te doen vinden. Het kan dan zijn, dat-de
kÍant probeerde objeitief over te komen en daarom ook haar tegenstanders aan het
*nord li.t en dat dé Duitse overheid de krant nog niet verbood, omdat dat de continuÏteit van het dagelijkse leven niet ten goede zou komen: de bevolking zou anders otuustig kunnen woide;. De overige Oost Zeeuws-Vlaamse kranten komen $,einig gepronon
ou".. Ze wilclen rieti liever dan vooruitgaan' wat blijkt uit het redactioneel
"Jerd
cor'r nentaar van deZelandia op'tridag
7
juni.'"
5.5. Houding van het bestuuÍ
Voor de bestuurclers brak ook een moeilijke tijd aan. De bezetter had het Nederlandse
bestuursapparaat grotendeels inlact gelaten en rekende op loyale samcnwerking van de
kant van'tie bestiurders. Voor laatitgenoemden bracht dit het probleem mee' dat ze
sEeds een afweging noesten maken: hoever mag ik meewerken aan de tenuitvoerleg
ging van de lnuàtt"-g.l.n van de bezetter? De "Aanwijzingen", die de ministerraad in
il"i l9:l ut had vasigesteld, boden ook geen pasklaar antwoord op deze vÍaag Bovendien waren deze regels, die geheim waren, nauwelijks bekend bij de verschillende bestuursorgancn van het land.
r84
Vlak na dc capilulatie van de Vesting Holland mochten er geen gemeenteraadsvcrgadcringen meer gehouden worden. Op 31 mei werd besloten de dlaad weer op te pakken
om de normale gang van zaken wccr zovccl mogelijk tc herstellen. De Commissaris der
Koningin in Zeeland sciueef echter aan zijn burgeneesters. dat ze erop moesten letten
"...dat toon en inhoud del beraadslagingen niet tot aanstool aanleiding kunnen geven."''5
In de eerste gemeenteraadsvergaderingcn na de Duitse inval werden clan ook geen kriti
sche geluiden gehoord, in tegenstelling tot de rede van burgemeester S.J.R. de Monchy
uit Den Haag. De gemeenteraden van Hoek, Philippine en Zaan.islag kwarnen al op vrij
dag 28 juni bijeen. De andere gemeenteradel volgden hierna. In alle raadsvergaderingen
werden de gevallenen heldacht en werd de hoop op een betere toekornst uirgesproken.
Voor de lesÍ werd overgegaan tot de orde van de dag. Er was Í'ouwens rveinig kans on
kritiek op de bezettende macht uit te oetènen, want op 29 juni werd B&W verzocht onr
ten minste acht dagen van te voren de agenda van een te houden madsvergadering via
de Commissaris der Koringin aal,
Obe
tre gie rwtg.v-áI
Dr. Linde, Bearrliragte
des
Reichskomnissars in Zeeland, te doen toekomen en na a1'loop van de vergadering ook
de nohrlenrrd
In Íèite kwam de situatie er op neer, dat de burgemeester uitvoerder was van de door de
Duitse bezener genonen besluiten. De vele bekendnakingen van de bulgerneestels in
opdracht van cle DuiLse autoliteiten tonen dit aan. De burgeneester rrroest toezicht hou
den op de nalcving van de door het nieuwe gczall opgestelde regels. Een voorbeeld hier'van is de brief van Quarles van Utlbrd aar de burgemeesters in Zeelancl, waarin hlj de
klacht van Secretaris Generaal Frederiks, rvaamemend hoofd van het Depafiemenl van
Binnenlandsc Zaken, overbracht omtlent het nalaten van het brcngen van dc groet door
Neclerlandse ambtcnaren van politic aan dc leden van de Duitse wecnnacht en politie,
inclusicf dc SS. De burgemeesters zouden toezicht moeten houden op de striktc naleving
hiervan.':1
5.6. Hct dagelijkse levcn
Door de oorlogshandelingen u'as er veel verwoest in de streek. Veel mcnsen zaten zon-
der werk, omdat de fabrieken stil lagen. De scholen waren gesloten, het verkeer was
ontregeld, de water en elektriciteitsvoorziening stokte en de telefoon- en telegraafver
bindingen met de rest van Nederland waren afgesneden. Bovendien was het vrijwel onmoeelijk om het dagelijks werk te venichten, omdat het merendeel van de bevolking
gevlucht was en beschietingen de situatie gevazirlijk maakten. Het uitgaus el r ereni
gingsleven was naar het lweede plan verschoven, omdat de zorg voor het voortbcstaan
pioriteit hacl. Dc nieuwc machthcbbers wilcicn zo sncl mogclijk verandering in deze
toestand brengel. De eerste maanden van de Duitse bezettilg stonden dan ook in het
teken van de "Wedelopbouw".
Op woensdag 19 juni vond er al een vergadering plaats op het stadl.ruis van Axel lussen
de burgemeesters en irrdustriëlen uit de streek. Oberregiertutgsrat Dr Linde leidde deze
bijeenkomst. Hij sprak de hoop uit, dat de fabrieken weer zo snel mogelijk zouden
draaien. Ook de rnoeili.jkheden van de verschillende takken van industie, de grondstoffenvoorziening en het vel*eer werden besproken. Dr Linde beloofde alles te doen
voor de economische wederopbouw van hct gewest. "Hij sprak tot de aan$czigcn ccn
woord van opwekking, wat tot tweemaal toe met een applaus werd begroet."r'Hieruit
blijkt, hoezeer de Duitsers zich wilden inspannen voor herstel van de economische situ
atie en het dagelijks leven en welke houding de Nederlandse autoriteiten aannatrretr.
In dc praktijk kwarr cr vanaf juni een kentering in de economische sjtuatie. Het zakenleven begon zich langzamerhand weer te herstelien. Het toenemend aantal advertenties
van wírkeliers en bedrijven wijst hierop. De zakenlieden deden hun besl om weer naar
het vcÍrouwde patroon van vóór cle inval terug te keren. Op maandag 3.juni bijvoor
t85
beelcl werd in de Tel Neuzensche Coia-anl meegedeeid, clat er weer. zoals nonnaal.
"Contantzegels" zouden wordel velstrekt door dc "Klimop winkeliers".'r" Winkeliers
en anclere zikenlicden lieten h de maand juni het publiek via advertenties in de kranl
weten, dat zc nog bestonden 9n wcer op de oude voet vercler gingen. Ook het genleentebestuur stimulcerde een nomaal zakcnverloop. De veemarkt. die vier wcken niet was
gehoucJen. werd in juni weer lter,'at. De scholen openden begin juni hul deuren weer en
éincl.luni zenen de notarissen hun openbare vetkopen. die wegens de onzekerc loestand
verdaagcl walen, voort. De postdienst kwam al op 25 rnei weer op gang.
Niet alics had echter stilgelegerl. De bakkers waten aan het u'erk -qebleven' omdat brood
niet gemist kon wortlen. Medische hulp was ook noodzakelijk. dus waren de utsen hulr
vak èvenecns uit blijvcn oefenen. De kerkdiensten en missen waren doorgegaan' ook al
was hct kerkgebouw verwoest en moesten de bijccnkomsten in een schuur gehouden
worden. Ze waren wel vaak. wegens de gcvaalliike omstaldighcclen, bekort. Vlak voor
c1e kerkgang wetden in Axel tlc klokken niet meet geluid, omdat hierdool geen duidelijk
oncicrscheià met het luiclcn in geval van luchtalarnl gemaakt zou kunnen worden "'In
de maanden juni en juli werden weer bcdevaarten gehouden, zodat het kerkeliik leven
op de oude manier kon vooÍgaan.
Vèel andere zaken hadden echter nog dagelijks te kampen met moeilijkheden. Het ver
keer in Oost Zeeuwsch Vlaandercn kwam slechts langzaarr op gang. Op 2l juni Llad
een tijdelijke clicnstrcgeling in werking voor de trcinen en autobussel van de Zeeuwsch
Vlaamschè Tramwcg Maatscllappij. Ondat het eigen matelieci mel de terugtrekkelde
troepen mee naar Frtrnkdjk was genomell, welcl gebruik gemaakt van wagons cn locomotieven van cle Belgische Spoorwegen. Op sommige trajecten kon nog niet gereden
wordeÍr, omddt cle Iaiis op veel plaatsen beschadigd waren.''' Op de planTs w'eí de verkeersbruggen over het kánaal hadden gelegen, wils een soo ovezetdicnsl met kleine
roeibootjes opgczet. Vanuit Telneuzen en Ossenisse voeren enkele pariicrrliele vissers
op Hoedekenilierke. Begin juli kwam hct motortèrryschip Koniir3ir Wílhelnina weer in
c1ê vaart op de lijn Hansrveert-Walsoorden. Voor het gocderenvcrvoer werd op verschillende plaatsen gebruik gemaakt van paard en wagen. omdat veel vrachfarlio's waren
verdwêlen en dè brandstolfen schaars wareD. Half juni kwan.r het teleÍbonverkeer. weer
op gang, echter wcl met de nodige beperkingen
Éeiuitgaans en verenigingsleven. clat zich in juni ook hcrsteld.:' kreeg te maken met allerlei vËror<leningen. Dè maatrcgelen ten aanzien van een avondklitk. die op 2l .juli nog
verscherTten, clroegen er onder andere toe bi.i, dat de voorstcllilrgen in de bioscopen cen
half uur èerder begonnen en het pr-ogramma aanvankelijk korter was. .[n de cafés mocht
na 21.00 uul geen alcohol meer geschonken wordcn. Iedereen diende om tien uur
's avonds binncn te zijn. Uitzolderingen werden gemaakt voor mensen, die konden aan
tonen, dat ze na die tijd buiten moesten zijn, zoals aÍsen
De verortleningen goldel ook voor anderc gebieden, zoals voor de voedselvoolziening.
-17
luni werd bijvoorbeeld in Terneuzen de distribrrtie van brood
t'Veel
goeclelen zouclcn nog volgen. Daalom waten al veel mensen aan l-Igt
ingevoerd.
Op naandag
hallsteren voor de winter. Ze gingen erwten cn tarwe-aren rapen op dc akters en hout
en papier verzarnelen.'rr Hiemaast had de bevolking ook nog te maken mer de inkwar
tiering van Duitse lnilitaircn, die niet geweigerd kon worden De gevechtsvliegtuigcn.
die oók nog steeds overvlogen. completeerdcn het oorlogsbeelcl
Hoewel "Wederopbottw" het streven was, bleek dc oorlog toch haar stempel gedrukt te
hebben en nog stéeds te clrukken, op het leven van alledag. Ondanks de pogingen van c1e
Duitsers het dagelijks leven normaal te laten doorgaan, waren cr nog iederc dag belemmeringen. Zelf; hei concert van een Duitsc militaire kapel op de markt. waar veel mensen nair kwamen luisteren. kon de bevolking niel overtuigen' dat alles weer "gcwoon"
was.'r' Eind juni besloot de -semeenteraad van Philippine maar geen kermis te houden
dit jaar.''J De tijdsomstandigheden lieten dil niet toe.
186
De bezgtter kwam in de eerste mtrandcn welwillend over': de Duitse troepen hadden rus-
tig hun intrede in de verschillende plaatsen gedaan. het burgerlijk bestuur werd
gr-oten-
deels gehandhaafd, de kranten bleven verschijnen en de nieuwe overhcid beloofde economisch herstcl, dat vanaf juni ook daadwerkelijk inzelte. Het verbod van hulp atrn de
krijgsgevangenen op 29 juni wccs cchler al in ecn andcrc richting, steun aan vijanden
van het Derde Rijk zou gestraÍi worden.
Hitlers ware bedoelingen gingen schuil achter de nooie praatjes in het begin van de be
zetling. De werkelijke reden van het streven van de Duitsers naar continuiteit van het
dagelijks leven was, dat de bezetter dacht de bevolking daardoor gemakkelijker vool
zijn nationaal-socialistische opvattingen re kunnen winnen. Herstel van de economische
siluatie was nodig orl de Nederlandse econonische midclelen 1e kunner aanwcnden tcn
behoeve van het Duitse Rijk. De bevolking was de dupe hiervan en ging cen onzekere
toekomst tegenoet. J.D. FREEKENHORST verwooldde zijn gevoelens als volgl: "Veel
is reeds veranderd in ons maatschappelijk leven sedert dien ontzetterden mor-qen van
clcn iOden Mei, toen onze rust en vrccle in één haal wercl weggevcegd. Een tweetal
weken bleef het uiterst gevaarlijk in onze omgeving, zoodat u'e de wijk moesten nemer
naar veiliger oorden: daama keerden rve terug en volgde een rustpooze, tijdens welke
we wat op verhaal konden komen. Doch de innerlijke rust keerde niet weer, kan ook niet
weerkcercn, zoolang we als 't wale ""als op een vulkaan"" leven. Want weJ gaat het
leven nu zooveel mogelijk zijn gcwonen loop, doch clc wetenschap dat dc oorlog nog
steeds vooltwoedt en wij temidden der kokende branding liggen, met alle gevaren daar
aan verbonden. doer ons voorzichtig zijn nret levensplannen voor de toekon.ist." r"
CONCLUSIE
Aan de bevolking van Oost Zeeuwsch-Vlaancleren is cle oorlog in dc ecrste inaanden
zeker niet onopgemerkt voorbijgegaan. Tussen vrijdag l0 mei en dinsdagavond 1,1 nei
werd het gebiccl ovcl'stroomcl door Franse soldatcn cn cvacuós uit Zuid Beveland. Het
lranspoÍ van dczc cvacuós lict veel te wcnsen over cn clc organisatie verlicp ook niet
vlekkeloos. De oorzaak hiervan lag voornarnelijk bi.j de hooÍd- en groepsleiders, waar
van sommigen niet voor hun taak berekeld waren. Ten gevolge van het verbreken van
het conlact met de rest van Nederland kwan een geruchtenstroorn op gang, die tot pa
niek leidde. De komst van dc Franscn werd daarom erg op pri.js gestcld. De spanning en
onrust bleven echter bestaan door de bombardementen in de omgeving en de verhalen
van terugtrekkende Nederlandse militairen. waardoor de nensen negatief gestemd
warcn over dc afloop van dc strijd.
Vanaf dinsclag 14 mei tot vrijdag 17 rnei hccrstc el voornamelijk verwarring, die een gevolg was van het optreden van van der Stad. Toen op woensdag l5 nrei duidelijk werd,
dat de Vcsting Holland gecapituleercl had en in Zeeland de strijd werd vooltgezct, was
rnen ontgoocheld. VooÍzetting van de striid leek ongeloofwaardig, onrdat hel nerendeel
van dc bcvolking dacht. dat dit geen nut zou hebben. Men voelcle zich dan ook in de
steek gelatcn, wanl vcrdcr strijden zou Zeeland onnodig lrel'fen. Onrust ovcrhccrstc
daarom.
De pe ode vrijdag l7 mei vrijdag 24 mei kenmerkte zich door de srelle terugtocht van
clc geallieerde troepen. De reden voor dezc plotsclin-qc atiocht was. dat de gcallieerclen
afgesneden dreigdcn te worden van hun lroepcn in Noord-Frankrijk. De bevolking van
Oost Zeeuwsch Vlaanderen zag haar bondgeroten echter liever gaan dan komen, want
door hun optreden hadden deze troepen zich niet geliefd gemaakt bij de mensen. Vooral
de roof-cn vcrnielzucht van het Bdtal.jort Moto ra dc Artle e se ./agei s gaf leden tot
aanstoot. De beschietingen. die het gevolg waren van het t'eit, dat de kanaalzone als verdedigingslinie was besternd, veroorzaakten een vluchtelingenwirwar. In verschillende
plaatscn lcidde dit tot chaos en problemelr met l]etrckking tot de voedselvoorziening. De
r87
bevolking wachtte dnarom de komst van de Duitsers af. in cie vetwachting dat er dan
eer nr\li!ere fcr roJe /ou lr.rnbreken.
De welwillenàe opslelling van de Duitsers in het bcgin van de bezetting leek deze verwachting te bevestigen. De bezettcr liet het burgerliik bestuur intact cn 7eÍte zich in
voor cle wederopbouw van het gewest. Vanaf.iuni zelte dan ook een economisch herstcl
in.
Er was een merkwaaldige verschuiving in de houding van dc bevolking: in het begin
van de oorlog werd cle komst van de geallieerden zeer gewaardeerd en vlak vool de
Duitse bezetting bracht hun vcrtrek een gcvoel van opluchting tcwccg. De angst die aaÍl
vankelijk voor de Duitsers bestond. was op 24 mei atgenomen. Dit $'il niel zeggen dat
men dJ bezetter verwclkomde. maar de menscn wilden dat er een eind zou komen aan
de wanorcle. Verwachl werd dill de Duitscrs de orde zouclen hcrstellen. De vernielingen
door dc geallieerden en de chaos die de vluchtelingen veroozaakten waren aan deze
stemming dcbet.
De Duitsers buitten deze stemming Lrit. De negatievc berichtcn over de Franscn en Belgen kwamen de Duitsers goed van pas in hun psychologischc oor'logvoering Door een;ijdig de nadruk te lcggen op de verwoestingen en slachtofÍèrs die cle geailieerde oor
logr'óering ueroo.t^"kie en door de zeer bedenkelijkc visie, waarin Hitler zicl'l
rogenaa-,i zag als "vrcclesengel". aan het publick op te dringen. ptobeerden zii de be
uolking ouer tè halen de kani van Hitlcr le kiezen. Ook in andere bezette landen probeerdJtie Duitse propaganda clit, zoals bijvoorbeeld in Franklijk. waal zij de publieke
opinie wilde beilvloeclen in anti-Engelse richting.
Ook de welwillcnde houding vat de bczetter in hct begin had een speciale redel: de
Duitse jtspanningen voor cle "Wederopbouw" van dc streek en het lalen bestaan van het
burgerlijk bestuuissysteem hadden enkcl ten doel de bevoJking geweldloos I'oor zich tc
winncn en de Neclerlaldse cconomie in clienst te stellcn van hct Delde Rijk.
De opluchting die de konrst van de Duitsers aanvankelijk brachl, zor echter verdwiinen
cn omslaan iÀ een antipathie tegen de bezetter. naamate mcn getroflèn zou worden door
zijn ware bedoelingen.
6
ARCHIVALIA EN BIBLIOGRAFIE
Archivalia:
a. Arc:hief P.G.von den Bosse
Bricf van een Franse militair aan de bevolking van Axel op 7 juli 19'10
- Brief van Quarles van Ufford op 29 juni l9'X0 aan de burgelreesters n Zeeland, A. No.
526 Kab., 3e Aft1., ondelwery: Houding bevolking tegenover Duitse Overheid. stempel
I juli 1940, B 311.
- bagboek van A. Pluym, Westdorpe in de oorlogsdagen van nej l940' cloor de heer A
Pluym, onderwijzel te Westdolpe.
O'orlog in Temeuzen. Een persoonliik clagboek van Dr. Bruch over zijl belevenissen,
ingezonden stuk van dr. H. Bruch (kranteknipsel).
Schrijven van den tturgemeesler van Axel, dd. 16 Maart 1942; als antwoord op het
schrijven van het Krijgsgeschieclkundig Instiluut
- Schrijven van Quariés van UÍlbrd aan de burgemeesters in Zeeland op 31 mei 1940. A.
nr'.4R. le rlJ..:ternp. l e iuni lqaQ.
Schrijven van QuarLes van Ufford aan de burgemeesters in Zeeland op 8 juli 1940' A
No. 35,1, 3e afd., Onderwerp: Agenda en notulen Raaclsvergadcringen. stempel: I jttli
1940. A. 265.
r88
emeente-archiel Axe I
b.
G
-
Axelsche Courant, nieuws- en aclvertentieblad voor Zeeuws Vlaanderen, 56e jaargang, 10 mei juli 19,10. Dit blad verscheen
tweemaal per week.
Documentatie WO II (Alg.), Algemcnc brochures en docuntentatie WO II. Rrjksbureau voedselvoorziening in oorlogsti.jd: Rappolt hulpverleening aan Zeeuwsch-Vlaandelen 25 Juni 19,10. Hierin onder andcre: "Velslag Vergaderin-q Burgemeesters van
Oost Zeeuwsch-Vlaanderen op 7 juni 1940 te Hulst te I 4.30 uur "
t:.
NolrLlen der gemeenteraad
NoLulen der gemeenteraad
Notulen der geneenteraad
Notulen der gemecnteraad
G
e
nte enÍe
van
van
van
van
Axel in 1940.
Koewacht in 1940.
Overslag in 1940.
Zuiclcior?c in 1940.
-urt híe Í I'l o tttc ttis se
Notulen der gcmeenteraad van Hontenisse in 19,+0.
Notulen der gemeenleraad van Vogelwaarde in 19,10.
d. Genleettte drthiet Hulst
Het Land van Hulsl. nieuws- en advertenlieblad voot Zeeuwsch-Vlaanderen, 8 mei -
juli
-
1940.
Dit blad verschecn eenrnaal per week.
Notulen der gemeenteraad van Clinge in 19,10.
Notulen der gemeenteraad van Graauw-en-Langendam in 1940.
Notulen der gemeenteraad van Hulst in 19,10.
Notulen der gemeenteraad van St. Jansteen in 1940.
Zelandia, nieuws en advertentieblad voor Zeeuwsch-Vlaandelen, 10 mei Dit blad verschccn tweemaal peÍ week.
juli
1940.
a. Gemetnte archiel Sqs |an Getlt
-
Notulen der gemeenteraad van Philippine in 1940.
Notuler der gemeenteraad van Sas van Gent in 1940.
Notulen der gemeenteraad van Westdorpe ontbrckcD.
an
-arc hi ef
n
l.
G
-
Ndulen der gemeenteraad vnn Hoek in 1940.
Notulen dcr gemeenteraad van Terneuzen in 1940.
Notulen cler gemeenteraad vrn Zaamslag in 1940.
Ter Neuzensche Courant, algemeen nieuws en advertentieblad voor ZeeuwschVlaanderen, l0 mei juli 1940. Dit blad verscheen driemaal pcr week.
-
e e
nte
Te r n e u:.e
Bibliografie:
BLOM, Arie, "Franse hulp: omvang eln aard in mei 1940 (2)" in: De OnderoJJitiet
ll,
no. 617 (2.p.,1913't.
BRAND. PJ., De geschíedenis ran Hu1.tl (Hulst 1972).
BREE. L.W. de.Zeehnrl l91A-l945. I (Middelburg 1979).
189
Dc
sn
ijtl op Nederlantls grondgehied rijtlens de Wereldoorlog
11
hoofddl. III, dl. 6, De
sttijd in Zeeland, neí 191AF.M.J. STUVEL en C.D. KAMERLING ed., Ministeie van
oorlog, Hoofdkwartier van de Chef van de Generale Stat', Krijgsgeschiedkundige Afde
ling ('s-Gravenhage 1 954).
FREEKENHORSI J.D., "Bange dagen 1940 De oorlogsgebeurtenisser te Axel
naaste omgeving door J.D. Freekenhorst" in A.\el aorlog en betdjding (Axel 1984).
en
HESSELINK, Ll.G., Gesthietlenis der .spttttrwegatt Gent-Ternetrzen en Mecltelen-Ter
neuzen I 865-191E (Kloosterzande 1982).
FIESSELINK, H.G., Gesthiedenis det tram\\,egen in Zeeuwsch Vlaantleten 1887 1919
(Kloosterzande 1984).
L. de. Her Koninkrijk der Nederlantlen in clc Tu,eede Wereldoorlctg,Ill, neí "10
' maart '41 ('1e druk; 's-Gravenhage
(5e druki 's'Gravenhage 1987) en lY, mei
JONG,
"trO
1987 ).
KOOLHAAS REVERS, J., EtatuaÍies ín Nederland 1939 1940 ('s-Gravenhage 1950).
PLATTEEUW J.L.. Vi.jf tnelige jaren 1910-1945 GebeurÍenissen uít de Tweede We
reldoorlog van Hoek, Sluiskil, Terneuzen en Zaamslag rcrzameld en bev'erkt door .l.L
P I o tt et:
ut
(Terneuzet
197
2).
\tun kien toÍ korrel, gedenkboek ler gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de Neder
N.V (2.p. (Kloosterzande) 1979).
landse Stikstof Maatschappij
VOS, J. de, "Belgische stdjdkrachten ingezet in Nederland in mei 1940", in. Maanclot'
tle D o(Llnle fitdtie groep'40 4 5, 196E1 t9,:().
gae ra
VRIES, Joh. de, Postale herintcr.iirgeir (Tetueuzen 19ii0).
WESSELING, J., De gesthiedenis
WESSELING, J.,
De
va
Tarneuzen (2e druk; Terneuzen 1962).
geschietlenís van A-rel (Groningen 1966).
NOTEN:
L
L.W. DE BREE, Zeeloicl l94A-l945,I (Middelburg 1979) 55.
2. L. DE JONG. H?/ Koninkt iik du Nedetlanden itt ttu Tt'eede Wenldoorlol4, II, Nellrraal ('s Gra
venhage 1969) 226.
3. /ói1., 23,1, De Belgische Íegering had na de wapcnstilstand van I I novenber 1918 pogingcn in hel
rverk gesteld om Zeeuwsch-Vla:rncleren te annexeren.
4. J. KOOLHAAS REVËRS. Ërtl.rdrler,r Netltrlarul 1939 /940 ('s GËvenhage 1950)'1 5.
5. Vdn kíen 1., Àrrr?1, gedenkbock Ier Selegenheid van het 5o-.jaÍig bestaan van de NedeÍlandse
Stikslof Maatschrppij N.V (2.p. (Kloosrerzandc) 1979) I I8.
6. J.D. FREEKENHORSI "Benge dagen 1940 De oorloSsgebeunenissen lc Axel en naasle onge
ving dooÍJ.D. FREEKENHORST ' in: A-\€l oatlog e óe|ritr1Írg (Axel 1984) Aan den vooravond van
den oorlog-
7. PJ.BRAND. Dc q.s(lliedetis |dn I lLll!1 (.Hulst 1972) 429.
8. J.L. PLAITEEUW VijJ voelige iaren 1910 19,J5 Geheurtenissen uit ttu lieede Wttaltloorbg ':un
Hoek, Sluiskit.Terncu;en en Zaanslag t'er:antel(| en he\\'erkl doot .l L Platteeuu ('fernetzen 1972) 16
9. L. DE JONG, Dc D uit.v Viiltle Colotltlc itt d? Tr'?ede Wet eldau la,q. dissenatie (AÍnhem 1953)
10.
190
PLATTEEUW, fi j;f uvcliga juren.18 19.
ll.
der Nedolundan,Ill. nei 4A l5e dÍuk; 's Gravenhagc 1970) 40.
"Fransc hulp: omvang cn aaÍd in mei 1940 (.21" rn: De Ontluofiiti?t ll. no 6/1
DE JONC, //sr Konítlkiiik
12. ARIE BLOM,
(2.p. 1913) 2ti2-208.
13. FREEKENHORST. "Bange dagen". De eersle Franschen.
I,1. Degbock van A. Pluym, Westdorpe in de oorlogsdagen van mei 1940, door de heer A. Pluym, on
derwijrer le westdorpe, G-4. I De eerste tien dagen van de oorlog. archief PG- van den Bosse15. PLATTEEUW. l'{/ u oclíy juren.13.
I6. J.WESSELING.De.qesthier:lenisvonTerrrrr:Ét(2edruk;Telneuzenl962)337.
17. PLATTEEUW. Iil une líge iaren,13.
tE. Ihid..I1.
19. Schri.jven var den buÍgemeester van Axcl, dcl. 16 MMrt l9'l2l trls antrvood op hct schÍijven van
het Krijgsgeschiedkundig lnslituut. archiefPG. van den Bosse.
20. WESSELING. Dt gëschiedenis \an A\e1 (Croningen 1966) 3'15.
BLOM. "Franse lrulp", 201 cn De sn-ijtl o1t NuJa lttnds grontlgchiztl liidetls d( Wueldootlag II
hoolddl. IIl, dl. 6, De stti jd in Z!?ht1d, ,r.i /940 F.M.J. STUVEL en C.D. KAMERLING ed. Minislc
2l-
Íie van oorlog. Hootdkwarlier van de Chef ven de Cenerale Staf, Kijgsgeschiedkundige Afdeling ('s
Gravenhage 1954) 132.
22.
23.
PLUYM, Westdorpe in de oorlogsdasen. G-,1. I-De eeÍstc tien dagen van dc oorlog.
DE llREE. Zeeld d 1910- !945 .1.81 .
'4. PLAIIFF( \N. \',ti r'opl'ee ,art,. 1.
25. KOOLHAAS REVERS. Er../r rarl?r /, Nederland 450 15L
26. FREEKENHORST. 'Bange dagcn", De geëvacueerden uit Rilland en Krabbendijke komen.
27. Axelsche Courant. Nieuws- en Advcrtentieblad voor Zeeuws Vlaandefen. 56e iaargang, no. 13,
vrijdag 17 mei. 2. Cemeenle archjef Axel.
28 KOOI-HAAS REVÊRS. Erarlatirs ir Nadet land,451-452.
29. De sniidapNe.lerlantls gronrlgehied,l13 l34enDEBREE, Ze?land l91A'1915
30. BRAND, D. .q.s. hittlenis vn Hulst.4f0.
31. Het Land van Hulst- nieuws-en advcrtenlieblad voor Zeeuwsch Vlaanderen. 1940.no.466. l5-lE
Drei, 2, Gemeente archief Hulrt.
32. WESSELING. , e ges(hiedenís t an Tertteu.?n,145'346.
33. Axelsche Courant, no. 12, vÍijclag l0 mei.234. FREEKENHORSI "Bangc dagen'. Veronlrustend nieuws.
35. 1óil.. Màandag l3 mei,2e PinksleÍdag.
36. Ter Neuzensche Courant. algemeen nieuws en advertenticblad voor Zeeuwsch Vlaanderen. 80e
jaargang, no. 10.065, vrijdag 10 mei, 3. Cemeente arhief TeÍneuzcn.
I
37.
3839.
Bijvoorbeeld: Axclsche Courant. ro. 12, vd.jdag l0 mei.
Axelsche Courant, no. 12, vriidag 10 nlci. 3.
FREEKENHORST, 'Bange d gen', Zondag 12 mei, 1e PinksleÍdag.
37.
38.
39.
10.
41.
TeÍ Neuzensche Coul?nI, no. 10.066. woensdag 15 mei. 1.
FREEKENHORSI "Bange dagen". Verontrustend nieLrws.
DE BREE. Ze./,rnd !940 19,15.123.
41,. PLAI lFLl W.\iJl
A,.ttt
,ann.t6.
rbid.. t24.
Ter Neuzensche CouranL, no. 10.066. woensdag I5 mei.
'Bange dtrgcn", Donderdag l6 mei.
,12. FREEKENHORST,
I
43. Ibid.
11. DE BREÊ. Ze?l(t d
,15.
1 910- 1 915. 121.
FREEKENHORST. "Bdnge dagen". woensdag l5 mei, Donderdag
uoelige iorcn.21.
1ó. Pl ATTLEI U. \
,17.
48.
lq.
5l.
50.
52.
t/ "
.1,3, r.,,
r.
l6 mei en PLATTEEUW
l"i/
-
Ter Neuzensche Courant, no. 10.066. woensdag
/bi1., no. 10.067, vrijdag 3l mci. 1.
l5 mei. L
lhd.. no l0 0{.i, wocnsdJe I : ne . .
PLATTEEUW vtl \toelise jatcn.2A 21.
FREEKENHORST, "Bange dagen ", Woensdag 15 mei.
BijvooÍbeeld: Zel dia, nieuws- en advcÍlcntieblad voor Zeeuwsch Vlaanderen. 19'10. no 9l22,
wocnsdag l5 mei, 1. Cemccnte-archi ef Èl u lsl.
TeÍNeuzensche CouÍant, no. 10.066. woensdag 15 mei.2.
53.
:1. Pl ATltl t \\.\,i[" \1,,' ja', .)
Ter Neuzcnsche Courant. no. 10.06ó, woensdag l5 mei. 2.
56. He1 Land van Hulst. l5 l8 mei, 2.
-55.
191
57. ln afwachting van dc komsl van geneftal Corap werd hel bevel op 15 mei
Fagalde wlt.lrgenonlen.
5E. tu nrijd op Na:let lands groulg?bíed,hoofddl. Ill.dl.6. 139.
lijdelijk door generaal
59.
60.
BLOM, "Franse hulp '. 20E.
PLATTEEUW. Viiïvoelig( jaftn,2),22 cn FREEKENHORST, 'Bange dlgen". Vdjdag l7 ci.
Fransche tanks in Axel.
61. KOOLHAAS REVERS. E|acaaries irr Nederlantí.452.
62. FREEKENHORST. 'Bange dagen". VÍijdag 17 mei. Fransche lànks in Axel en: ZaleÍdag 18
mei. Eerste Lrittocht naar de polders cn Axelschc Courant. no. 14, woensdag 29 mei. 1.
63. D. Írijd op N?derLtntls gxttd,qthiad, hooÍddl. lII. dI.6. I41.
6,+. FREEKENHORSI-. "Bangc dagen"- Zaterdag l8 mei. Eerste ritlocht nÀar de polders, TeÍ Neu
zensche Courant, no. I0.068. zateÍdag I juni, 2 en Axelsche Courant. no. 14, \\'ocnsdag 29 mei. L
65. FREEKENHORST. "Bangc dagcn". Dc Franschen zijn venrokken en Axelsche CouÍanI, no. 14.
wocnsdag 29 rnei. l.
66. FREEKENHORST. "Bange dÀgen". De Franschen zijn veltroklien.
67. J. DE VOS. 'Belgische stÍrjdkrechlen ingezet in Nederland in mei 19,10". in: ll4aandorgaan tdn
ttu Docunt tdti?qtuep '40'45, 1961J/1969. 1095-109ó.
68.
69.
70.
PLATTEEUW vl il v oetise jdrcn,21.
KOOLHAAS REVERS. Er l7.rdri es l/r Nederlantl.453.
72.
FREEKENHORST. "Biuge dagen". Maandag 20 lnei. Een \,eel bewogen dag. en Djnsdag
73.
74.
75.
76.
11.
78.
PLUYM. Wesldorpc in de oorlogsdagen. G 8, Iv-westdorpe dooÍ zijn bcvolking verlaten.
PLATTEEUW l./V/ r'oe 1íqa .iare n. 2'7 .
Ter Neuzensche CouÍant. no. 10.067. vrijdag 3l mei. 3.
FREEKENHORST. "Bange dagen '. Marurdag 20 mei. Een veelbeu,ogen dag.
L Dt VOS. Belpi'che.uiidlr.hl,relL
PLATTEEUW.
vLoalíga
jaren.21.
Ihid..21 28.
DE VOS, "Belgische strj.jdkrrchten". 1096 en
hoofddl.
79.
80.
81.
82.
83.
l/#
lII.
2l
ll20
en Dz strijd op Nederlands gronclgebied,
d1.6. l,+2.
WESSELING, De qeschiedenis tdn I?t neu:tn .31'7 348.
DE BREE. Zerldnd 1910-1915. 185 en 187.
JOH. DE VRIES, Posíale hetiurctittgc|.J9.
Ter Ncuzcnsche Courant. no. 10.067. vriidàg 31 mei.2-3.
FREEKENIIORST, "Bange dagen". Donderdag 23 mei. Weer naar huis cn daama nogmaals
vluchten.
84. /lrir1.. Woensdag 22 mei en KOOLHAAS REVERS, 6rdr rdlies in Nalerland.153.
85. KOOLI'IAAS REVERS. t1,./r udties i/i Neclerland. 455.
E6. Ter Neuzensche CouÍant. no. 10.068, zaterdag I juni,2.
E7. FREEKENHORST. Bange dagen', De ccrste Duitschers in Axel.
E8. Axelsche Courant. no. 13. vrijdag l7 mei,2.
89. Ibil.
90. FREEKENHORSI 'Bnnge
91. /Di./., Granaten op Axel.
dagen". Vrijdag 24 lnei. Ecn rustige dag.
ll,,,t..7ondt l,'rnei. Burnrr..r rn un/( orn!ê\
^).
93- Axelsche Courant, no. 13. vri.idag l7 mei.2.
94.
18.
KOOLHAAS REVERS. Erd.rdlirr ir Nttlerlantl. 154.
95 lt,,l
J56 15 /
FREEKENHORST. "Bànge dagen", De eeÍslc Duilschers in Axel.
Tcr Neuzensche Coulant. no. 10.067. vrijdag 3l mei, 3 en DE VRIES. Postalc herinncringcn,l9.
DE VOS. 'Belgische stijdkÍachlen', 1096 1097.
FREEKENHORST. "Bange dngen". Vrijdag 2.1mci. Een rustige dag.
100. Axelsche Couranl, llo. I4. woensdag 29 rnei. 2.
uE BRFI. z,.1.,,.,1 tala t44.. t8\
102. Oorlog in Terneuzen. Ecn persoonlijk dagboek van Dr. Bruch over zijn belevenissen. ingezonden
stuk van dr. H. Bruch (kmnr onbekcnd) archief PG. van den Bosse.
103. FREEKENHORST. "Bange dagen". Zaterdlg 25 mei. weer terug naar huis.
96.
97.
98.
99.
t0t.
t01.
thid.
105.
106.
107.
IDld. en Zondalr 26 mei. DuiIsc tÍoepcn verlrekken. Een da8 van eanhoudend kxnongeb lcler.
Axelsche Courant. no. 15, vÍijclag 3l mci, l.
Tcr Neuzensche Couranl, no. 10.071. \,rijdag 7 juni, 3.
192
I0E
.
FREEKENHORST. "Bange dagen". Zaterdrg 25 mei. WeeÍ Ierug naaÍ huis.
IUJ /ó,".. Woen,dag '" 11s
I10.
111.
De epr.r"ll g\gê\a.lgi'ler.
1ói1.. Zeeuwsch-Vlaamsche liefdadigheid aan de kÍijgsgevangcncn.
Bricfvan Quarles van Ufford op 29juni 1 940 aan de burgemeesters in Zeeland, A. No. 526 Kab.,
3c afd.. ondcÍwcÍp: Houding bevolkjng tegenover Duitse Overheid. stempel I Juli 19,10. B 3ll, rrchief
PG. van den Bosse.
FREEKENHORST. "Bangc dagen", Zeeuwsch Vlaamsche liefdadigheid aan de kri.igsgevange-
ll2.
113. Brief
van een Franse militair aan de bevolking van Axel op 7
juli
1940. archief PC. van den
Bosse.
114. PLAfTEEUW, l'i iJ noelle jaren 32.
115. Ter Neuzensche Courant. no. 10.075. maandag I7juni,,1.
1,16. Ihir|.,no.l0.077. vrijdag
1l7.
21
juni.
,1.
Respeclicvclijk Ter Neuzensche Couran!, no. 10.074. vri.jdag 14.juni,
juli,2
en 3.
il13.
DE JONC, Het Katlitlkrijk der Nederlanden,Iv: meil0 tnaarí'
41
I erno. 10.089.v jdagl9
, .e/ rte i?í? ('s-Gruvenhage
1912r 12.
ll9.
Respectievelijk Tel Neuzensche Courant, no. 10.067, vriidag
t20.
DE BREE, Z!(lantl 1910-1915.194.
Ter Neurenschc Courant, no. 10.067,vrijdag31mei,3.
DE BREE, Zealantl 1910-1915,19'7.
TerNeuzensche Courant. no. 10.070, woensdag 5 juni. 3 en.l.
juni, I.
l2l.
122.
123.
l':1
lebnorr. ru ol'8. \rit,lrg j-r .
3l mei.4enno.
10.061i. zaterdag
l
..
Schrijven van Quarles vm UIIord aan dc buÍgemeesrcrs in Zccland op 3l mei 1940. A. no.,+E.
3e atd., stempel E.juni I940. archief PG. van den Bosse.
126. SchÍiiven van Quarles van Ufford aan de burgemeeslers in Zeelend op 8 juli 1940, A. No. 35,1,
3e aïd.. Onderwery: Agenda en nolulcn RaadsveÍgaderingen, stempel: I juli 1940. A. 2ó5. archjef PG.
van den Bosse.
125.
121.
128.
129.
130.
I hiLl.
ZcLandia, no. 9133, dinsdag 25 juni. 2 en 3.
Ter Neuzcnsche Courant no. 10.069, maandag 3 .juni,
,1.
FREEKENHORST, "Benge dagcn', Zondag 26 mei. Duitsche Íoepen veÍr€kken. Een dag van
aarhoudend knnongebul.ler.
H.G. HESSELINK. Ce.rcÀiedarls det spoarvegen GenÍTer eu..tt en l\4e(helen Terneu.e
1tó5-/94ál (Kbosterzrurde 1982) 223 225 en H.G. HESSELINK. Ges(hiedenis det trauwegen i
Zeeu\\'s(h ltlaanderen J887-1919 (Kloostc ande 1984) 235.
132. Ter Neuzensche Courani, no. 10.075. maandag l7.juni, L
133. FREEKENHORSI "Benge dagen". Van dc disÍibulie en nog wat.
134. thid.. Zaterdag 25 mei. weer terug naar huis en Axelsche Courant, no. 15, vrijdag 3l mei, I en
l3l.
PLAITEEU*', lrlï
135.
136.
u
o
etis?
j.u?n,32.
Zclandia, no.913:1. vriidag 28 juni.5.
FREEKENHORST, "Bange dagen". Van de distributie en nog w.rt. (Axe1. novembcÍ
19,10).
r93

Flyer re enactement Duits

KAIFLEX SOLAR EPDM-CO

Bijeenkomst “Uw Duitse webshop up to date”

Factsheet Duitse markt.indd

Flanders Outlook 2014

"Beantwoording Kamervragen over herdenking op

Recapitulatiestaat en prijzen secretariaat - JTG

download brochure

Wat doet de 2e Wereldoorlog met mij? Ik ben geboren in 1952. Ik

Küchen of keuken

Document 6666718