Thesis - Gerrit Rietveld Academie

4
De Islam kent een aniconische traditie. Afbeeldingen van
Allah komen in de Islamitische traditie niet voor. Allah is in
de Islam ook volkomen buiten directe zintuigelijke waarneming en moet zeker niet als mens, zoals soms binnen het
Christendom, worden voorgesteld of afgebeeld worden. Alle
andere levende wezens mogen ook niet worden afgebeeld,
omdat dit zou kunnen leiden tot idolatrie en aanbidding, terwijl juist enkel de Schepper vereerd mag worden.
Hoewel tekeningen van mensen en dieren niet zijn toegestaan, komen ze bij de decoratie van gebouwen wel, maar
beperkt voor. In de vroege Islamitische bouw, in de tijd van de
dynastie van de Omayyaden werden nog diverse schilderingen en mozaïeken van mensen, dieren en planten op muren
gemaakt. Voorbeelden hiervan zijn onder andere te zien in het
badhuis Quseir Amra en de Grote moskee van Damascus, beiden uit het begin van de 8e eeuw.
De uiterlijke vertoning van gebouwen worden niet als heel belangrijk geacht. Dit is zelfs bij moskeeën te zien. Ze zijn vaak
verborgen, omdat ze omringt zijn door andere gebouwen,
meestal is dit de bazaar waar handel wordt gedreven. Vanuit
het economische systeem van de Islam wordt dit aangemoedigd, omdat er dan direct toezicht kan zijn op eerlijke handel.
Islamitische bouwkunst geeft vaak niet, door middel van de
vormgeving, een indicatie om de functie, grootte of betekenis van het gebouw kenbaar te maken. Ook al zou het gebouw
een unieke façade hebben, dan nog steeds vertelt dit maar
weinig over wat er binnen gebeurd. Het kan niet begrepen of
geïdentificeerd worden aan de hand van het exterieur. In alle
tijdperken en diverse regio’s komt men deze verborgen architectuur tegen, het is zichtbaar maar ondoorgrondelijk voor de
buitenwereld en alleen bij betreding van de ruimte kan het gebouw ervaren worden, dus van binnenin. De Umayyad moskee
in Damascus en de al-Aqmar moskee in Cairo zijn voorbeelden hiervan. Zij zijn totaal omsingeld door andere gebouwen
en bij betreding van deze moskeeën wordt men totaal verrast
door de schoonheid van deze creaties van de Islamitische
architectuur.
“De gebouwen die we bewonderen hebben
uiteindelijk met elkaar gemeen dat ze op
allerlei manieren waarden verheerlijken die
wij hoogachten- dat ze met andere woorden
via hun materialen, vormen en kleuren
verwijzen naar zulke oudsher positieve
eigenschappen als vriendelijkheid, goedheid,
fijnzinnigheid, kracht en intelligentie. Ons
gevoel voor schoonheid en ons idee van
wat een goed leven behelst zijn met elkaar
verstrengeld.”7
Dit kenmerk van Islamitische architectuur komt erg overeen
met hoe men als moslim dient te zijn. De concentratie ligt niet
op de uiterlijke vertoning, maar juist op de innerlijke schoonheid waarin men streeft naar innerlijke perfectie.
Dit streven naar innerlijke perfectie door Moslims is gefundeerd op het basisidee van erkenning en aanbidding van de
Schepper, waarbij men streeft om alle geboden en verboden
na te leven. Men streeft dus naar de goede eigenschappen en
om deze zich eigen te maken, waarbij men de oplossingen die
de Islam aanbiedt voor de problemen van de mens omhelst
en toepast. Het is een visie over de realiteit van het leven hier
op aarde en het universum, waarin er een relatie wordt gelegd
met wat er hiervoor was en wat er hierna zal volgen. Dit is het
basisbeginsel van het denken van de Moslim en daarmee dus
ook de Islamitische architectuur en andere wetenschappen.
Er zijn heel duidelijke regels over wat de begrippen
‘openbaar’ en ‘privé’ inhouden. De Islamitische wetgeving
verandert ook met bepaalde dingen in een privéruimte, zoals
bijvoorbeeld de kledingvoorschriften van een Moslima. In privéruimten hoeft zij zich niet aan haar buitenkledij- hijaab te
houden en is zij vrij om zich te kleden hoe zij wilt. Maar in het
openbaar ziet men weinig aan het uiterlijk van een Moslima
en wat zij verhult. Zij laat weinig van zichzelf zien net als de
Islamitische huizen, omdat de nadruk niet op het uiterlijke
verschijnsel ligt. Het is niet belangrijk voor de samenleving
om te weten hoe zij er tot in detail fysiek uit ziet. Evenmin
heeft het een grote waarde om er heel erg mee bezig te zijn.
Haar waarde als vrouw en als mens is namelijk niet geketend
aan de façade van haar opmaak, maar juist aan haar realiteit
als mens zijnde, als vrouw zijnde en dat wat zij in zich meedraagt aan waardigheid voor haarzelf en de medemens.
“We verwachten van onze gebouwen dat ze
ons, als een soort psychologisch model, een
bruikbaar zelfbeeld voorhouden. We omringen
ons met stoffelijke zaken die ons vertellen
waar we- zoals we voortdurend dreigen te
vergeten- diep van binnen behoefte aan
hebben. We wenden ons tot behang, bankjes,
schilderijen en straten om het weglekken van
ons ware ik tegen te gaan.”8
Er zijn drie relaties die voor een Moslim belangrijk zijn:
– De relatie met het zelf; hierbij gaat het om alledaagse zaken zoals eten, drinken en kleden, maar ook om
verheven zaken zoals moraal en zedelijkheid.
– De relatie met je medemens, deze bestaat uit de
omgangsnormen met ouders, familie, buren en relaties welke voortkomen vanuit de noodzakelijke interactie tussen mensen zoals transacties, deze behoren
tot het sociale en het rechtssysteem van Islam.
– De relatie van mens tot diens Schepper beleeft men
doormiddel van geloof, gebed en aanbidding doormiddel van handelingen in overeenkomst met de geboden
en verboden.
Hiermee is al duidelijk dat Islam een alomvattende levensvisie heeft. Het is een ideologie die het leven en al haar facetten
ordent. Dat er een wezenlijke concentratie op het innerlijk
ligt is duidelijk in de Islamitische bronnen te zien. Er zijn
tal van voorbeelden hiervan in de Koran en Ahadith- dit zijn
overleveringen over het doen en laten, het spreken en zwijgen
van de Profeet van de Islam. Bijvoorbeeld het verrichten van
liefdadigheid.
“Elke ledemaat van de mens moet elke dag
dat de zon opkomt liefdadigheid verrichten.
Het brengen van rechtvaardigheid tussen
twee mensen is liefdadigheid. Een man
helpen met zijn rijdier, hem erop helpen of zijn
bagage er op laden is liefdadigheid. Een goed
woord is liefdadigheid. Elke stap die je neemt
(naar de moskee) om het gebed te verrichten
is liefdadigheid. En iets schadelijks van de
weg verwijderen is liefdadigheid.”9
In dit voorbeeld is te zien dat aanbidding van de Schepper
niet alleen tijdens het gebed wordt gedaan, maar de gehele
dag door middels goedheid. Het is een onderdeel van al de dagelijkse dingen. Er is geen onderscheid tussen religie en het
individu als mens, of diens handelingen in de maatschappij.
Het is één, een eenheid en daarom is dit ook niet anders met
Islamitische architectuur. Het is in elkaar verweven. Andere
voorbeeld zijn goede manieren, zoals vriendelijkheid en
zachtaardigheid.
“Allah is vriendelijk en Hij houdt van
vriendelijkheid in alle zaken.”10
Het is ook belangrijk om kennis te verrijken, het zelf in het leven toe te passen en het door te geven aan anderen. Dit wordt
vanuit de basis, de Koran, de bron van het geloof heel erg aangemoedigd. Vandaar dat Moslims door de eeuwen heen zeer
gemotiveerd en leergierig waren om dingen te onderzoeken
en ondernemen. Dit wordt in de Islamitische architectuur bijvoorbeeld uitgedrukt door de ontwikkeling van geometrie tot
aan zeer ingewikkelde en wiskundige patronen.
“Wanneer we een gebouw als mooi
omschrijven, impliceert dat meer dan alleen
een esthetische voorkeur: er zal ook sprake
zijn van een voorliefde voor het soort leven
dat dit bouwwerk met zijn dak, deurkrukken,
raamkozijnen, trap en inrichting uitdraagt.
een indruk van schoonheid is een teken
dat we op een materiele verwezenlijking
zijn gestuit van wat we zoal onder een goed
leven verstaan. Volgens deze principes
staan sommige gebouwen ons tegen: niet
omdat ze strijdig zijn met een heimelijke en
geheimzinnige visuele voorkeur maar omdat
ze botsen met ons idee van wat de zin van
het bestaan zou moeten zijn- hetgeen mede
verklaart waarom discussies over passende
architectuur vaak zo serieus en verhit kunnen
worden.”11
6
De ruimtes van de Marokkaanse en Turkse instellingen hebben elk een eigen entree, maar deze zijn ondergeschikt aan
de gemeenschappelijke hoofdingang. Ook het centrale trappenhuis biedt ruimte aan wederzijdse beïnvloeding en contact. De sociale functie, die Marlies Rohmer aan dit gebouw
heeft gegeven komt heel erg overeen met de oorspronkelijk
functie van een moskee. Een multifunctionele ruimte waar
verschillende activiteiten plaats vinden, waaronder het
gebed.
Qua architectuur is er ook een combinatie gemaakt van
Islamitische architectuur en de omringende Amsterdamse
school gebouwen. Beiden kennen verwantschappen, waardoor er een harmonieus effect ontstaat. Er word gebruik
gemaakt van bakstenen met geometrische motieven. De gebedsruimtes hebben door de opengewerkte vierkante, bakstenen motieven een relatie met de straat, maar bieden de
gebruikers toch privacy. Aan de buitenkant is niet direct te
zien wat er binnen gebeurt.
Een ander voorbeeld van deze versmelting is zijn ontwerppplan voor een hamam, een oosters badhuis, in Amsterdam.
Een hamam heeft in de Islamitische cultuur ook een sociale functie en op deze manier stimuleert hij de samenkomst
van de verschillende culturen bij elkaar. Het plan voor de
haman is geïnspireerd door het Razvian huis in Yazd, Iran uit
1880. Atelier Puuur gebruikte voor haar ontwerp de originele
routing, constructie en de organisatie van het plan, van het
Razyian huis.
“Het gevoel, beschermd en omarmd te zijn
door de wanden van het badhuis en de sfeer
in het badhuis zorgen ervoor dat je in jezelf
keert.”16
Architectenbureau Marlies Rohmer, gehuisvest in Amsterdam
is ook een bureau dat zich bezig houd met de ontwikkelingen
in de samenleving en probeert deze tijdig op te pakken. De
resultaat is dat het passende ontwerpen zijn, die nauw verbonden zijn met de sociale, culturele, maatschappelijke en
filosofische kant van het ontwerp.
“Het bouwen van een gebouw is eigenlijk
maar het slotakkoord van een veel langer
proces.”17
Het bureau heeft in 2009 een “moskee” gebouwd in de
Transvaalbuurt van Amsterdam genaamd Fusion. De naam
zegt het al, het is een multicultureel en -functioneel centrum,
die uit twee gebedsruimtes (Turks en Marokkaans), kantoorruimtes en cursusruimtes bestaat, gecombineerd met een
Nederlandse instelling voor werkvoorzieningen. Het is leuk
en bijzonder dat zij deze benadering hebben genomen, omdat het zo goed als nooit voor komt. Het gebouw past in de
bestaande stedenbouwkundige structuur, door de toepassing van bakstenen in de gevel, maar tegelijkertijd zijn deze
bakstenen op een Islamitisch geometrisch wijze geplaatst,
waardoor het voor iedereen herkenbaar is, omdat het een
weerspiegeling is van de bewoners van de omgeving en tegelijkertijd de gebruikers van het gebouw. Vanuit Islamitische
principes is het vreemd dat de gebedsruimten apart verdeeld
zijn tussen Turken en Marokkanen, omdat zij beiden Moslims
zijn en deze band sterker behoort te zijn dan iemands nationaliteit. Echter is het, op de taal gelet, vanuit praktisch perspectief verklaarbaar.
Geometrie
De Islam heeft geometrie tot een belangrijke kunstvorm getransformeerd, met de cirkel als basis voor het maken van
patronen. Het principe van repetitie, symmetrie en schaalverandering worden toegepast. Hierdoor ontstaat een grote variëteit van verbijsterende effecten. Afbeeldingen van levende
wezens waren (en zijn) verboden in de Islam. En dus bereikte
de kunst van geometrische patronen grote hoogte. De geometrische patronen komt ook vaak terug in objecten, van tapijten tot kopjes.
“Vanuit de overtuiging dat God de bron
van alle kennis is, legde de Islam vooral de
nadruk op de Goddelijke eigenschappen van
de wiskunde. Islamitische ambachtslieden
bedekten de muren van huizen en moskeeën
met repeterende reeksen verfijnde en
complexe geometrische figuren, die je een
idee konden geven van Gods oneindige
wijsheid.”13
Licht
Het Licht-al-Noer is één van de negenennegentig namen van
Allah en is het symbool van Goddelijke eenheid.
“Allah geeft het licht aan de hemelen en de
aarde. De gelijkenis van Zijn licht is met een
nis met een lamp erin: de lamp bevindt zich
in een glas. Het glas is als een stralende ster,
die brandt (van de olie) van een gezegende
olijfboom, die niet van het Westen en niet het
Oosten is. Haar olie verlicht, hoewel zij (nog)
niet door het vuur aangeraakt is. Licht op
licht. Allah leidt naar Zijn licht wie Hij wil. En
Allah maakt gelijkenissen voor de mensen. En
Allah is Alwetend over alle zaken.”14
Deze vers wordt heel vaak gebruikt als decoratie op de moskeelampen. Naast het hebben van een religieus aspect, heeft
licht in de Islamitische architectuur een decoratieve functie
die tweeledig is, het heeft invloed en het wijzigt andere elementen van de decoratie, waardoor er een licht- en schaduwspel ontstaat en het zet de patronen op een repeterende
manier voort. Hierbij krijgt het een extra dimensie, namelijk; de tijd. Door de dag heen veranderen de vormen door de
daglicht.
7
Sociale
functie
De rol van de moskee
Door het licht wordt de functie van de muqarnas–statestieten duidelijk. Er wordt gespeeld met reflecterend en brekend
licht. Om het spel van het licht te accentueren word er glanzende tegels soms van spiegel gebruikt. De interieur van Shah
Abdol Azim moskee in Tehran is geheel bewerkt met spiegel
mozaïeken. Het heeft een hele mooie licht speling wat magisch werkt, zonder dat je er last van hebt.
Water
Water is een belangrijk element van de natuur en een essentiële aanvulling op de Islamitische architectuur. Het wordt
vaak gebruikt voor koeling in huizen of paleizen, maar ook in
religieuze gebouwen, waar de grootste functie van water de
rituele wassing-woedoe is. Natuurlijk wordt er veel aandacht
besteed aan de wassingsfonteinen in moskeeën, maar een
beter voorbeeld hoe water en Islamitische architectuur samengaan is te zien in de tuinen en paleizen, waar het symbool
en praktische doeleinden van water bijeenkomen.
Water brengt een gevoel van rust en koelte en wat belangrijker is, door zijn weerspiegelende effect, openheid en
breedte in ruimtes die vaak klein en altijd afgesloten zijn. Dit
reflecterende effect zet de geometrische lijnen van de architectuur voort. Prachtig zijn de waterkanalen, fonteinen en
stuwtjes die een onderdeel van het interieur zijn. Water heeft
ook een extra dimensie namelijk het aangename geluid van
het stromende of druppelende water. De kanalen beginnen
al in de tuin en zo wordt het contact tussen buiten–binnen
versterkt.
De moskee gebouwd door de Profeet vervulde verschillende
rollen. De moskee had onder meer een sociale functie. Het
was de middelpunt van de samenleving, waar iedereen minstens vijf keer per dag kwam en gebruik van maakte. Het was
een thuis.
“De grote wereldreligies hebben misschien
nog wel de meeste aandacht besteed aan
de rol van onze omgeving bij het bepalen
van onze identiteit, en daarmee – zonder nu
direct plekken te creëren waar we kunnen
slapen – het meeste begrip getoond voor onze
behoefte aan een thuis.”15
Men spendeerde zelfs meer tijd in de moskee dan in eigen
huis. Het was niet alleen een plek voor aanbidding en om de
zielen te reinigen, maar ook een educatiecentrum waar men
verschillende studies kon volgen. Een plaats waar men kon
rusten, veel mensen deden en doen nog steeds een middag
dutje in de moskee. Daarnaast was het een locatie om onderlinge problemen tussen mensen op te lossen evenals een
ruimte om relaties tussen elkaar te versterken, door daar
samen plezier te maken. Het was een plek voor politieke
gesprekken en een oord waar de reizigers of hulpbehoevende mensen, die geen eigen woning hadden, verbleven. Deze
mensen sliepen in het overdekte gedeelte van de moskee, Al
Soeffa. Zij werden daarom Ahl Al Soeffa, het volk van Al Soeffa
genoemd. Omdat zij altijd in de moskee waren en dus altijd bij
de Profeet, werden velen van hen grote Ahadith overleveraars
en Schriftgeleerden. De moskee was van oudsher dus een
multifunctionele ruimte, die het centrum van het openbare
leven vormde.
Dit ziet men terug in de vorm van de ruimte. De gebedsruimte is georiënteerd richting Mekka. De rest van de ruimtes
hoeven zich qua vorm niet aan deze richting te houden. Er is
een centraal middelpunt en daaromheen spreiden en breiden zich verschillende ruimtes uit. Dit centrale middelpunt
spreidt zich ook uit buiten de moskee. Aan topografische
plattegronden van verschillende steden zie je dat de moskee
de middelpunt is van de stad. Alle woningen, voorzieningen en
wegen zijn hieromheen gebouwd en leiden de mensen makkelijk naar het centrale punt van de stad, de moskee.
Dit zijn redenen waarom de Moslims overal ter wereld
zoveel van hun moskee houden; waarom zij altijd en overal
waar zij gaan moskeeën bouwen, en waarom zij bereid zijn om
delen van hun inkomen af te staan voor de bouw en het onderhoud van hun moskee. Maar helaas is de moskee tegenwoordig in veel gevallen geen schim meer van het instituut dat
deze in de Islam behoort te zijn. De rol die het had als centrum
van de samenleving is er niet meer, maar hopelijk wel weer zal
komen.
Islam en de nieuwe generatie
vormgevers
In tegenstelling tot de traditionele houding van hun voorgangers is er een nieuwe generatie architecten en vormgevers, die
bezig zijn met een wederopleving van de oude functies van de
moskee en met vernieuwende vormgeving. Het is een generatie die meestal in Nederland geboren en getogen is en daarmee een band heeft met het land en een band met de Islam.
Deze nieuwe generatie vindt dat het tijd wordt om niet langer
vast te houden aan de idealiserende exotische ‘ verre cultuur’
architectuur noch van de klassieke Islamitische vormgeving,
zij zijn juist op zoek naar hedendaagse, omgevingsbewuste
Islamitische architectuur voor de moskee en zelfs alle andere
gebouwen.
Een voorbeeld hiervan is het architectenbureau Atelier
Puuur, dat in 2004 opgericht is door Furkan Köse. Het bureau
houdt zich bezig met uiteenlopende projecten van onderzoek
tot bouwwerken. Furkan Köse heeft een Nederlands-Turkse
achtergrond, die hij gebruikt als inspiratie voor zijn werk. Wat
8
HEDENDAAGS ISLAMITISCHE ARCHITECTUUR – DE VERSMELTING TUSSEN OOST EN WEST
SETAREH MAGHSOUDI – INTER-ARCHITECTURE GERRIT RIETVELD ACADEMIE 2014
Omsloten ruimte, omsingeld door muren, arcades en gewelven zijn de belangrijkste elementen van de Islamitische architectuur. Dit wordt benadrukt, niet alleen door het verschijnsel
dat er weinig aandacht wordt besteed aan buitenverschijning
of zelfs zichtbaarheid van een structuur, maar ook door het
feit dat de meeste decoratie (met de opmerkelijke uitzondering van de koepel en de toegangspoort) is gereserveerd voor
de articulatie en de verfraaiing van het interieur.
Geometrie, kalligrafie en bloem- plantpatronen worden
veel gebruikt in islamitische architectuur, niet alleen hebben ze een religieuze betekenis, maar ook een decoratieve.
Dit gaat hand in hand met het plan van het gebouw. Deze is
niet directioneel, je ziet niet meteen alles, maar het heeft de
neiging juist om oneindig de individuele eenheden te herhalen en telkens ruimten samen te voegen, zonder dat het een
specifieke richting of centrum heeft. De beleving dat je door
de verschillende ruimtes geleid en verrast wordt maakt het
spannend. En als de ruimtes stoppen, bijvoorbeeld door een
wand dan zal de herhalende patronen je visueel verder leiden.
bewonderingwaardig is aan zijn werk, is dat hij Islamitische
architectuur en hedendaagse westerse architectuur op een
pure manier met elkaar verbindt. De versmelting van de twee
culturen past hij op een dergelijke manier toe dat zijn werk
van beide zijden heel logisch en vanzelfsprekend lijkt binnen
de omgeving. Zo is het Islamitische uitvaartpaviljoen op de
Nieuwe Ooster begraafplaats te Amsterdam mooi in haar omgeving en tegelijkertijd is het Islamitisch.
Het paviljoen heeft meerdere functies die betrekking
hebben op de Islamitische uitvaartrituelen. Zoals een lijkwasruimte, wasruimtes voor vrouwen en mannen, een overdekte buitenruimte als gebedsplaats, een pantry alsmede een
multifunctionele centrale ruimte, die tevens voor het gebed
gebruikt wordt . Het gebouw staat recht, doch tegelijkertijd
staan de wanden schuin op de ondergrond richting Mekka.
Er is geen directe inkijk in het gebouw. Het geeft een geborgen gevoel en er is een opeenvolging van buitenruimte naar
binnenruimte gevolgd door een buitenruimte. Al deze punten
komen voort vanuit de Islamitische gedachte. De indeling
van het interieur is gesplitst in drieën. Aan de linkerzijde de
voorzieningen zoals de pantry en wasruimtes. Aan de rechterzijde de lijkwasruimte en in het midden de multifunctionele
gebedsruimte met open kijk op de achtertuin en lichtkoepels.
9
Conclusie
Slotwoord
Kan er zoiets zijn als een Europees- Islamitische architectuur?
De Islam is niet meer weg te denken uit de toekomst
van Europa, want niet alleen de ‘allochtone’ maar ook steeds
meer ‘autochtone’ Europeanen behoren tot deze godsdienst.
Moslims wonen al decennialang op het Europese continent
en hebben zich in de Europese landen gevestigd, waaronder
Nederland. Vanuit deze permanente vestiging door Moslims
ontstond er vanuit hun geloof en emoties de behoefte om gebedsplaatsen te vestigen.
De Europese architecten hanteerden het historische
‘exotische verre cultuur’ concept als basis voor hun ontwerpen voor de moskeeën, tegelijkertijd was er vanuit emoties
van de immigranten de drang naar heimweearchitectuur.
Deze twee gegevens resulteerde in de bouw van moskeeën
die louter een reflectie waren van enerzijds de Europese verbeelding, en anderzijds de bouw van moskeeën zoals de immigranten deze kenden vanuit hun landen van herkomst.
Er vond dus geen zichtbare samensmelting plaats tussen de Europese en de Islamitische architectuur. Dit terwijl
de Islamitische architectuur vanaf haar begin ten alle tijden
een samensmelting was van Islamitische en pre-Islamitische
elementen van architectuur. De Islamitische architectuur, met
name met betrekking tot de bouw van moskeeën kent slechts
enkele basis elementen, maar is verder vrij wanneer het aankomt op vormgeving. Zo ziet men dus dat in de verschillende
tijdperken en in de verschillende gebieden waar de Islam zich
vestigde er uiteenlopende vormgeving werd gegeven aan de
Islamitische objecten.
Kenmerkend voor de Islamitische architectuur is dat
het exterieur van haar bouwwerken, qua vormgeving, vaak
geen indicatie geeft inzake de functie, grootte dan wel de betekenis van het gebouw. De nadruk ligt op het interieur van
het bouwwerk in overeenstemming met religieuze elementen
vanuit de Islam en haar cultuur, waarbij men bij de indeling rekening houdt met drie gradaties van sociale omgang, namelijk
openbare, semi-privé en privéruimten. Men noemt dit ook wel
verborgen architectuur, omdat men pas bij betreding van de
ruimten verrast wordt door het interieur.
Decoratie van de gebouwen uit zich niet in de afbeelding van mensen en dieren, echter door middel van kalligrafie,
de ‘geometrie van lijnen’. De geometrie die in haar architectuur
tot uiting komt is gefundeerd op het principe van repetitie,
symmetrie en schaalverandering, waaraan door manipulatie
van het licht een extra dimensie van tijd wordt toegevoegd.
Al deze effecten worden tot slot nog versterkt door de toepassing van water, welke ook een functionele rol vervult.
De moskee heeft vanuit haar beginsel een multifunctioneel karakter, het centrum van het openbare leven. Zo
vervulde het de rol van een gebedsplaats, educatiecentrum,
rustplaats, een plaats van rechtsspraak, een ruimte voor
samenkomst van de gemeenschap, een plaats waar politiek
werd besproken, het was een herberg voor de reizigers en een
toevluchtsoord voor de daklozen. Deze sociale functie van de
moskee was tot voor kort, zelden tot niet terug te zien in de
recent gebouwde moskeeën.
Echter sinds enkele jaren ziet men dat er een nieuwe generatie architecten en vormgevers is opgestaan die
zich onderscheiden van hun traditionele voorgangers door
creatief om te gaan met de hedendaagse Europese en de
Islamitische architectuur, met als doel deze twee vormen samen te doen smelten. Het resultaat van hun werk kan worden
aangeduid als hedendaagse, omgevingsbewuste Islamitische
architectuur.
Of anders gezegd: Het begin van een werkelijke EuropeesIslamitische architectuur.
Geboren in Iran, getogen in Nederland heb ik ook te maken met
deze twee culturen. Zij zijn mij eigen en hebben mij gemaakt
tot wie ik ben. Zodoende kan ik mij heel goed verplaatsen in
een quote van de Iraanse kunstenares Parastou Forouhar, die
in Duistland woont.
“Ik voel me thuis in Duitsland, maar
tegelijkertijd niet. Ik voel me thuis in Iran
maar dan niet. Wat ik probeer te doen met
mijn kunstwerk is enkel het cultiveren van
deze tussenruimte.”18
Een groot aantal tweede en derde generatie immigranten,
waaronder ikzelf, bevinden zich in deze tussenruimte. Waarin
je, eerlijk gezegd, nergens echt honderd procent bij hoort,
maar van beide culturen de inspirerende dingen, neemt. Dit
is ook het geval bij mijzelf. Gefascineerd door de Islamitische
architectuur, zoals geometrie, licht en de concentratie op binnen, ging ik op zoek naar hoe het in deze tijd zich kan vormgeven. Maar ook hoe deze twee culturen, seculiere en religieuze
samen kunnen komen. Want ze staan namelijk tegenover elkaar. In het seculiere is duidelijk een scheiding en ervaar je religieuze uitingen alleen binnenshuis. In de Islam is daar geen
onderscheiding in, het is één, zowel in privé als in het openbaar. Bijvoorbeeld het vijfdagelijkse gebed. Waar kan je dit
doen in Nederland? Je bent niet altijd thuis of in de buurt van
een moskee. Dit betekent dat er vaak in het openbaar wordt
gebeden. Maar men vindt dit raar, omdat het niet hoort bij de
seculiere cultuur. Dus als Moslim moet je bidden maar tegelijkertijd vind je het niet prettig om in het openbaar te bidden,
omdat het niet aanvaard wordt. Het is een dilemma, want hoe
ga je hiermee om?
Wat ik wil creëren in mijn project is een tijdelijke privéruimte in de openbare ruimte. Een soort sacrale ruimte voor
het gebed met de Islamitische architectonische eigenschappen als geometrie, lichtspel en geborgenheid. En omdat het
een tijdelijke ruimte is, moet het een constructie hebben die
flexibel, licht en vouwbaar is, die makkelijk opgezet en afgebouwd kan worden. Hiermee wordt een ruimte gecreëerd die
geen inkijk biedt en een intieme, spirituele beleving van binnenuit heeft.
Ik kan mij voorstellen dat het in verschillende warenhuizen gemakkelijk verkrijgbaar is en dat niet alleen moslims,
maar iedereen die zich even wil terug trekken voor een rustmoment of die tijd voor zelfbezinning wilt, het kan aanschaffen en er gebruik van kan maken. Als mens heb je die behoefte
en het zou fijn zijn om daarvoor uit te komen en dat er weer
meer aandacht wordt besteed aan de innerlijke schoonheid.
10
HEDENDAAGS ISLAMITISCHE ARCHITECTUUR – DE VERSMELTING TUSSEN OOST EN WEST
SETAREH MAGHSOUDI – INTER-ARCHITECTURE GERRIT RIETVELD ACADEMIE 2014
HEDENDAAGS ISLAMITISCHE
ARCHITECTUUR
Interieurruimte
Traditie
“De begrippen ‘openbaar’ en ‘privé’ kun je
opvatten als de ruimtelijke vertaling van
‘collectief’ en ‘individueel’. In absolute zin zou
je zeggen:
Openbaar: een gebied dat te allen
tijde voor iedereen toegankelijk is;
verantwoordelijkheid en verzorging berusten
bij de collectiviteit.
Privé: een gebied waarvan de mate van
toegankelijkheid wordt bepaald door een
beperkte groep of één persoon, bij wie
de verantwoordelijkheid en verzorging
berusten.”
“De begrippen openbaar en privé
kunnen gezien en opgevat worden als
een reeks van ruimtekwaliteiten die in
graduele zin verschillend, vertellen over
toegankelijkheid, verantwoordelijkheden,
eigendomsverhoudingen en
beheersverhoudingen van ruimtegebieden”6
In de Islamitische wereld wordt kalligrafie als de belangrijkste kunstvorm gezien, omdat het ‘t Woord van de Schepper
verkondigd. Kalligrafie is net als alle andere Islamitische
decoraties nauw verbonden met geometrie. In het Arabisch
wordt het vertaald naar ‘de geometrie van lijnen’. Dit houdt in
dat de afmetingen van letters, zelfs de gekrulde lijnen allemaal onder wiskundige verhoudingen vallen.
Kalligrafie is te zien en verwerkt in de decoratie van bijna alle Islamitische gebouwen, en ook in heel veel objecten.
Arabische belettering werd op een hoog niveau van artistieke
verfijning gebracht. De scripts kunnen variëren van het stromende cursieve stijlen als Naskhi en thuluth of juist heel hoekig net als de kufi stijl. Er worden vaak verschillende stijlen
op het hetzelfde gebouw toegepast, een aantal van hen zijn zo
ingewikkeld dat het nauwelijks leesbaar is.
“Decoratie in Islamitische architectuur is niet
beperkt tot de bekleding van
oppervlakte, het helpt ook om ruimte te
transformeren.”12
18 PARASTOU FOROUHAR
HTTP://WWW.MYMODERNMET.COM/PROFILES/BLOGS/
PARASTOU-FOROUHAR-SCHREIFTRAUM-WRITTEN-ROOM
2
De minbar werd ook gebruikt om andere huldigingen te verkondigen, bijvoorbeeld door een leider of een rechter. De eerste minbars waren flexibel en werden meegenomen tijdens
het reizen. Niet alle moskeeën hadden van oorsprong een
minbar, maar dat is in de loop van tijd een kenmerkend element geworden wat meestal fraaie houtbewerkingen heeft.
Na de bouw van de eerste moskee kwamen mensen voor
het gebed bij elkaar zonder oproep, dit werkte niet, omdat
iedereen op een andere tijdstip aankwam. De Profeet verordende om de oproep-azan via een oproeper tot gebed-muezzin te laten doen vanaf het dak van een huis. Later werd de
minaret hiervoor gebruikt. Vijf keer per dag (s ’ochtend voor
dat de zon opkomt, s’ middags, in de namiddag, ‘s avonds als
de zon net onder is en ‘s nachts) worden Moslims opgeroepen
tot het gebed. De moskee wordt de hele dag door druk bezocht. Tegenwoordig wordt de oproep vaak via luidsprekers
op de minaret gedaan. In Nederland ligt deze kwestie gevoelig. Enkele moskeeën mogen dit alleen voor het vrijdaggebed
doen en moeten zich houden aan de duur en geluidssterkte
van een klokgelui. Echter op de meeste plekken mag dit niet.
Een andere functie van de minaret is, het van de verte zichtbaar maken van de moskee.
Reiniging is belangrijk in Islam. Zowel kleding als lichaam moeten schoon zijn voor het gebed. De verplichte rituele kleine wassing-woedoe verricht men vooraf, voordat men
met het gebed begint. Vanuit deze behoefte zijn de was bassins en fonteinen ontstaan in de moskeeën waar men hiervoor
gebruik van maakt.
Een van de bijzondere kenmerken van de Islamitische architectuur is dat de focus ligt op de besloten binnenruimte en
niet op het exterieur of de façade van het gebouw. Het wereldwijd meest voorkomende voorbeeld hiervan is de vormgeving van de huizen van Moslims. Centraal hierin staat de
binnenplaats, omgeven met hoge ommuringen, die weinig ramen en een enkele entreedeur op de begane grond bevatten.
Vanuit de buitenkant wordt er op minimale wijze tot de verbeelding gesproken. Zo ook ziet men vaak niet aan het exterieur of de eigenaar welvarend is of niet. Pas bij de betreding
aanschouwt men de pracht en praal. Dit voorbeeld komt ook
voor bij woningcomplexen die omringt zijn door hoge ommuringen. Eenmaal binnen, is er een privépassage vanuit waar
de verschillende woningen worden betreden. Er wordt telkens
anders omgegaan met openbare, semi-privé en privéruimten.
Dit is nog steeds terug te zien in steden waar traditioneel veel
moslims wonen.
AFBEELDING ONDER: RANG MAHAL, INDIA
Dit romantische beeld heeft tot op heden grote invloed op de
bouw van moskeeën. Dit was het referentie kader waar architecten naar keken om een moskee te bouwen, zonder erbij na
te gaan of zij dit wel los konden laten. Het beeld van een moskee was te dominant om als vorm los gelaten te worden en er
totaal de andere kant mee op te gaan. Wie dit ook niet konden loslaten waren natuurlijk de Moslims in Nederlands zelfs.
Men moet zich voorstellen dat indien men heel ver van huis
is, men eigenlijk het thuisgevoel weer wil ervaren, zodoende
hielden zij vast aan de heimweearchitectuur van de moskee.
De Moslims waren op zoek naar een thuis in het vreemde koude land en wilden zich omringen met een architectuur
die hen weer herinnerde aan hun identiteit en datgene waar
zij zich verbonden mee voelden. Een architectuur die hen erkende als wie zij zijn.
“Door een gebouw als thuis aan te duiden,
erkennen we gewoon dat het in harmonie
is met onze diepste zielenroerselen. Thuis
kan een luchthaven of een bibliotheek,
een tuin of een wegrestaurant zijn. We
hebben al net zoveel behoefte aan een
geestelijk als aan een stoffelijk thuis: ter
compensatie van onze kwetsbaarheid. We
hebben een toevluchtsoord nodig dat onze
gemoedstoestanden stut, omdat zoveel in de
wereld tegengesteld is aan de dingen waar
wij verbondenheid mee voelen. De ruimten
die wij bewonen, moeten ons op één lijn
brengen met wenselijke versies van onszelf,
en onze belangrijke, vluchtige kanten in stand
houden.”1
De eerste voorbeelden van Islamitische gebouwen verschenen al tijdens het leven van de Profeet Mohammed (vrede zij
met hem.) In Medina participeerde hij zelf aan de bouw van
de eerste moskee. Vanuit deze eerste constructie ontstond
de basisvorm van de moskee. De definitie van een moskee
ofwel masjid is een plek waar men zich tot grond werpt voor
aanbidding. Deze bedeplaats voldeed aan de behoeften van
de Moslims en vormde een specifiek middelpunt voor bijeenkomsten. Samen met de inheemse gemeenschap van Medina
bouwden de Islamitische migranten met leem onderkomens,
waarvan aangestampte grond en daken van palmtakken de
belangrijkste onderdelen waren. De Profeet van de Islam
is een voorbeeldfiguur en zodoende wordt zijn visie over
de vormgeving van de moskee ook als basisvisie gebruikt.
Deze eerste bouwwerken vormen het begin van de klassieke
Islamitische bouwkunst.
Het moskee van de Profeet was eveneens eenvoudig
bouwwerk, namelijk een vierkant stuk grond met zijden van
ongeveer vijftig meter lang, omgeven door een buitenmuur
van klei en met een hoogte van drie meter. Het had drie ingangen: de Deur van Genade- baab ar-Rahma, de Deur van
Gabriel- baab Djibriel en de Deur van de Vrouwen-Baab alNisaa. Door het warme klimaat werd er aan de oostkant een
beschutting gemaakt, wat uitkeek op het vierkante binnenhof, waar de gebedsruimte was met aan de noordkant een
afdak om de gebedsrichting-qibla aan te geven. Het palmdak
werd ondersteund door twee rijen palmboomstammen, zodat
er een soort zuilengalerij ontstond. Onder het dak van deze
eerste moskee konden degenen, die in de gebedsruimte naar
de woorden van de Profeet kwamen luisteren, in de schaduw
zitten. Deze plek kreeg de naam Al Soeffa. Deze brede luifel
stond langs de muur die haaks op de richting van Jeruzalem
stond en die de gebedsrichting - qibla aangaf. Later is de qibla
veranderd naar de Ka’ba in Mekka op grond van de openbaringen van Allah.
“Waarlijk, Wij hebben gezien hoe jouw
gezicht voortdurend tot de hemel wendde,
daarom wenden Wij jou (nu) naar een Qibla
die jou welgevallig is. Wend jouw gezicht
in de richting van de Masdjid al Haram (de
Gewijde Moskee te Mekka). En waar jullie je
ook bevinden (en de gebed gaan verrichten),
wendt jullie gezichten in die richting.”2
Sindsdien bidden alle Moslims richting Mekka. Medina ligt
vrijwel op één rechte lijn tussen Jeruzalem – Mekka en zo kon
men de nieuwe richting eenvoudig aangeven door een tweede
afdakje van palmbladeren aan de zuidkant van het hof aan te
brengen. Omdat de Islamitische gemeenschap groeide werd
aan het nieuwe afdak een derde rij palmboomstammen toegevoegd, die als zuilen dienden.
Het gebouw was breder dan diep en had aan de noord- en
zuidkant van het binnenhof een met palmbladeren overdekte
structuur. Zo droeg de Moskee van de Profeet, hoe eenvoudig
het ook was, meteen een karakteristieke Islamitische ruimtelijke indeling. Deze zuilenrijen, waarvan de gevels naar het
binnenhof toe open zijn, vormen een bouwtype dat zich in de
grote zuilenmoskeeën van de omayyadentijd voort zal zetten.
De concentratie op binnen
15 ALAIN DE BOTTON, ARCHITECTUUR VAN HET GELUK, P. 121
AFBEELDING BOVEN: JALI, RAAMSCHERM
AFBEELDING MIDDEN: SHAH ABDOL AZIM MOSKEE
De relatie van Nederlanders en Moslims is ouder dan slechts
de laatste decennia. Toen Spanje over Nederland heerste, kwam deze relatie tot stand. De koning van Spanje vroeg
onterecht hoge belastingen aan de Nederlanders om hun
oorlog met de Ottomaanse Islamitische staat te bekostigen.
Nederlanders waren uiteraard kwaad over deze hoge belastingen en dit motiveerde hen om de vrijheidsstrijd tegen de
Spanjaarden te beginnen.
In tegenstelling tot de Spanjaarden verplichtte de
Ottomaanse Islamitische staat haar inwoners niet om één bepaalde religie aan te hangen. Hierdoor hadden de Nederlanders
respect en zochten zij contact op met de Moslims. Zo waren in
de Islamitische marine veel Nederlanders in dienst en werd
de band sterker. In een brief van de Ottomaanse leider khalief
Soeleyman uit het jaar 1566 aan de Nederlanders stond: ‘de
vijand van mijn vijand is mijn vriend’. Nederland werd financiële en militaire hulp aangeboden. De Moslims openden ook
een front op de Middellandse Zee, zodat Spanje minder troepen in Nederland kon inzetten. Als uiting van dank voor deze
hulp en tevens om de Spaanse vloot de indruk te geven dat zij
geconfronteerd werden door de Ottomaanse vloot, gebruikte
de Nederlandse opstandelingen Ottomaanse vlaggen op hun
schepen en hanteerden zij de leus ‘liever Turks dan Paaps’.
In de achttiende eeuw waren er veel wederzijdse invloeden via
mode en cultuur. Zo kwamen er bijvoorbeeld tulpen uit Turkije
naar Nederland en ook werden de sprookjes ‘1001 nacht’ in
verschillende Europese talen vertaald en was er de introductie van koffie en theehuizen. Dit zijn vormen van belangstelling voor het verre exotische oosten. Het romantische beeld
van de andere cultuur die heel ver stond van de Nederlandse.
Deze belangstelling vind men ook terug in de architectuur. Er ontstond een romantische beeld over de Islam en men
bouwde moskeeën of gebouwen die op een moskee leken als
symbool voor de verre exotische cultuur. Voorbeelden hiervan zijn de Turkse moskee in Kew Garden in London door Sir
William Chambers of het pomphuis in Potsdam door Ludwig
Persius. Hierbij diende de minaret als schoorsteen voor de
stoommachine in het interieur. Beide dienden als symboliek
voor het Oriënt.
De eerste moskee
De qibla werd later met een gebedsnis-mihrab aangegeven.
Het is een halve cilindervorm welke zich in het midden van de
qibla muur bevind. De geestelijke leider-imam staat voor de
nis om het gebed voor te leiden. De nis versterkt zijn geluid en
weerkaatst het terug de ruimte in, zodat iedereen synchroon
bidt. De mihrab plek wordt als een heilige plaats in de moskee
gezien waar uitsluitend de meest bevoegde of aangewezen
persoon staat om het gebed voor te leiden. De gebeden worden in horizontale rijen verricht waarbij rekening wordt gehouden met geslacht en meerder- of minderjarigheid. Tussen
dezen is er een scheiding in ruimte, wat een muur of gordijn
kan zijn, maar het kan ook enkel een afstand in ruimte zijn.
De mihrab heeft ook een andere betekenis, zo wordt er in de
Koran naar een privé gebedsruimte verwezen. In het geval van
de Profeet Zakariya(vrede zij met hem.)
“Toen riepen de Engelen tot hem, toen hij in
de gebedsruimte (Mihrab) in gebed stond:
"Voorwaar, Allah brengt jou een verheugende
tijding: (de geboorte van) Yahya (John), als
een bevestiging van een Woord van Allah,
als een leider, een ingetogene, een Profeet,
behorende tot de rechtschapene.”3
Een andere element in het interieur is de preekstoel-minbar,
wat letterlijk betekent; hetgeen waarmee men zich verheft.
De oorsprong van de minbar gaat terug naar het eerste moskee, waarbij de Profeet een gestoelte liet maken van palmboomstammen met twee treden. De imam zit en staat hierop,
zodat hij te zien is en beter gehoord kan worden. De minbar
wordt gebruikt bij de gezamenlijke vrijdaggebed waarin de
imam een aantal zegeningen en zijn preek uitspreekt. De minbar staat aan de rechterkant van de nis.
10 AHADITH,SAHIH BUKHARIE EN SAHIH MUSLIM
11 ALAIN DE BOTTON, ARCHITECTUUR VAN HET GELUK, P. 80
AFBEELDING: UMAYYAD MOSKEE, DAMASCUS
De historische relatie tussen
Nederlanders & Moslims
Wederzijdse invloeden & het
romantisch exotische beeld
Geschiedenis
van de
gebedsruimte
Elementen van de moskee
De Islamitische architectuur is een architectuur die gebaseerd is op de Islam als religie, credo en de cultuur die daaruit
voortkomt. Het heeft zich ontplooid tot een bijzondere soort
architectuur, welke zich onderscheid van andere doordat het
een reflectie is van haar beschaving. De architectuur heeft
een relationele band met haar gemeenschap en gebruikers.
Dit verband heeft als basisidee de Islam. Vanuit deze basis
vloeien alle ideeën, handelingen en ook dus de conceptuele
basisprincipes van de architectuur voort. Het zijn speciale en
specifieke kwaliteiten die eigen zijn aan de Islam en haar cultuur. Dit maakt het verschil tussen Islamitische en niet-islamitische architectuur.
“Architectuur diende een levenswijze te
ondersteunen die hen aansprak.”5
Heel sterk verbonden met het concept van een verborgen architectuur, is de opvallende en bijna totale afwezigheid van
de specifieke architectonische vorm voor een specifieke gebouwfunctie. Er zijn weinig vormen in de Islamitische architectuur, die niet kunnen worden toegepast voor verschillende
doeleinden. Daarentegen kunnen islamitische gebouwen met
een specifieke functie verschillende vormen aannemen en
zijn zij niet vorm gebonden. Deze structuren van bouw zijn
heel breed ingezet, zoals voor paleizen, scholen, moskeeen, karavanserai (motels), baden of privéwoningen, door alle
tijdperken heen en op de diverse plekken van de Islamitische
wereld. De bouwstijl werd toegepast om al deze functies te
dienen. Het gebouw onthuld bij zijn vorm niet de functie ervan, het hoeft niet ontworpen te zijn voor een specifieke
doel, maar heeft een abstracte en flexibele eigenschap, die
gebruikt kan worden voor een grote variëteit van functies.
Het is een architectuur die niet snel zijn vorm verandert voor
zijn functie, maar het heeft eerder de neiging om de functie
te adopteren, wat zich dan dus in de binnenruimten afspeelt.
Kalligrafie
5
7 ALAIN DE BOTTON, ARCHITECTUUR VAN HET GELUK, P. 111
8 ALAIN DE BOTTON, ARCHITECTUUR VAN HET GELUK, P.120
9 AHADITH, NAWAWI NR.26
Door de immigratie van de gastarbeiders, vluchtelingen, mensen die op zoek zijn naar een betere toekomst en mensen uit
de voormalige koloniën, leven wij vandaag de dag in een heel
multicultureel land. Naast deze verschillende culturen heb je
ook verschillende geloven. Één daarvan is Islam. De moslims
zijn de afgelopen vijftig jaar deel geworden van deze samenleving. Zij leven, werken, studeren en bouwen hun toekomst
op in Nederland.
Toen de gastarbeiders in de jaren zestig hier kwamen
werken, hadden zij behoefte aan een plek om samen te komen
voor het gebed. Maar er was hier geen vaste plek voor. Er waren immers geen moskeeën. Men verrichte het gebed op bovenetages van de fabrieken of tijdelijk leegstaande ruimtes.
Wat zij eigenlijk wilden was van een tijdelijke naar een vaste
vestiging. Dit was wel een grote stap, want aan ene kant was
men bereid om geld te investeren voor de bouw van de moskee en aan de andere kant maakten zij het letterlijk zichtbaar
dat zij hun toekomst in Nederland zagen en dat zij hun religie
hier wilden belijden.
De versmelting tussen de culturen is inmiddels een
feit. Allochtone en autochtone moslims zijn een deel van de
Nederlandse samenleving. Echter heerst er toch een soort
angst voor de vreemde andere cultuur. Eerst was dit een zorg,
maar in de jaren negentig is het verandert in angst. Angst
voor andersdenkenden, wat wordt aangewakkerd en aangezet door de kort-door-de-bocht berichtgeving van de media
en uitingen van politici. Zo is er een situatie gecreëerd waarin
veel Europeanen denken dat moslims hun manier van leven
willen veranderen in Europa, maar is deze angst terecht? Dat
Moslims er andere normen en waarden op na houden en tevens een andere visie op het leven hebben is een feit, maar
dit betekent niet dat zij een bedreiging vormen. Het gegeven
dat zij al sinds de jaren zestig in Nederland hun huisje, boompje èn beestje willen hebben, geeft al aan dat zij vredig samen
willen leven.
De wederzijdse beïnvloeding tussen het Oosten en
Westen is al sinds eeuwen, waarbij Europa zich veel van de
wetenschap, cultuur en eetpatronen eigen heeft gemaakt.
In deze scriptie richt ik mij vooral op de architectuur, daarbij vraag ik me af in hoeverre er in Europa sprake is van een
Islamitische invloed en of daar ook een samensmelting
plaats heeft gevonden. Kan er zoiets zijn als een EuropeesIslamitische architectuur?
AFBEELDING LINKS: MINBAR & MIH
AFBEELDING RECHTS: OPROEP TOT GEBED
AFBEELDING BOVEN: GEUZENPENNINGT
AFBEELDING ONDER: POMPHUIS, POTSDAM
Islam in Nederland
3
2 DE HEILIGE KORAN, HOOFSTUK 2 VERS 144
3 DE HEILIGE KORAN, HOOFDSTUK 3 VERS 39
1 ALAIN DE BOTTON, ARCHITECTUUR
VAN HET GELUK P. 120
Europa en
Islam
Ook hebben zij een geuzenpenning gemaakt die als een soort
amulet diende in de vorm van een halve maan, een symbool
van de Islamitische staat. De Ottomaanse staat was ook de
eerste natie ter wereld die Nederland niet als onderdeel van
Spanje maar als een onafhankelijke staat erkende.
Een moskee heeft buiten deze inrichtingselementen niets nodig. Het is duidelijk te zien dat deze elementen vanuit een behoefte/vraag zijn ontstaan. Het is belangrijk om te weten dat
buiten deze basis inrichtingselementen, het niet vanuit Islam
vast stond hoe een moskee eruit moest zien. Islamitische
architectuur is ontwikkeld tot een bijzondere architectuur,
maar behalve de gebedsrichting is er geen één element vereist. Het maakt het natuurlijk aangenamer en prettiger, bijvoorbeeld door weersomstandigheden, om een dak boven het
hoofd te hebben, maar er zijn geen vereisten omtrent ruimte
om te kunnen bidden.
“Behalve dat ze ons warm houden en ons
praktische ondersteuning bieden, sporen ze
ons ook aan een bepaald soort mensen te
zijn.”4
Voor de oprechte Moslim heeft de aanbidding van de Schepper
de prioriteit boven ruimtelijke vormgeving. Toch is het fijn en
ook stimulerend als de architectuur de mens hieraan herinnert en toe aanmoedigt, echter beperkt het zich niet alleen tot
een ruimte.
Het gebed binnen de Islam moet met ingespannen concentratie. Tijdens het gebed dient er niets tussen de dienaar
en zijn Schepper in te staan, want deze hindert in de aanbidding en het gedenken van diens Heer en men bevindt zich in
een diep geestelijke ruimte. Men richt de focus op de punt
waar het hoofd de grond aanraakt tijdens de knieling-sudjud
en men probeert geen andere bewegingen buiten de rituele
gebedsbewegingen te maken.
Islamitische
architectuur
Vorm en functie
16 FURKAN KÖSE HTTP://WWW.PUUUR.NL/WP/PROJECTEN/PROJECTTEXT1/
17 MARLIES ROHMER HTTP://WWW.ROHMER.NL/DATA///00_VISIETEKST_2013.PDF
1
Het gebed binnen de Islam kent vier niveaus: individueel,
als communie, met de hele bevolking van een stad en de
gehele moslim wereld. Alle vier hebben verschillende architectonische structuren, de eerste is een gebedsruimte voor
dagelijkse gebeden door individuen of een kleine groep, hierin is er geen nis of minbar-preekstoel aanwezig, maar vaak
wel tapijten. De tweede is de moskee welke door de commune
wordt gebruikt voor de vijf dagelijkse gebeden en het centrale vrijdaggebed. Hierbij zijn wel een nis-mihrab en de preekstoel-minbar aanwezig. Als derde het idgah-openlucht gebed.
Hierbij is de moskee tot zijn basis en essentie teruggebracht.
Een groot open gebied voor het gebed met niet meer dan the
qibla-gebedsrichting muur met een mihrab-nis. Hier kan de
hele bevolking van de stad samen komen voor het gebed, als
de gereserveerde ruimte vol raakt, dan wordt er van de rest
van de openbare ruimten gebruik gemaakt. De biddende mensen vullen zo de straten op. Zoals tijdens de feestdagen van
het Suikerfeest en het Offerfeest. Het vierde niveau ziet men
in Mekka bij de kaba- het huis van Allah. Dit is een pelgrimsoord waar tijdens de bedevaart Moslims van over de gehele
wereld samenkomen voor het gebed. Uitzonderlijk is hier dat
de ruimtelijke barrière, van strikte scheiding tussen mannen
en vrouwen, gedurende deze periode opgeheven is.
14 DE HEILIGE KORAN, HOOFDSTUK 24 VERS 35
AFBEELDING LINKS: MASJED NASIR AL-MULK, IRAN
AFBEELDING RECHTS: INCE MINARE MADRASA, TURKIJE
De moskee kent dus feitelijk oneindige variaties op de meest
uiteenlopende breedtegraden en klimaten. Alleen een analyse van elk individueel gebouw maakt het mogelijk om een
onderscheid te maken tussen het bewuste gebruik van een
Islamitisch principe en het pre-Islamitische onderdeel in
deze Islamitische architectuur.
Hieruit valt te concluderen dat men zelfs vroeger zich
niet aan één typerende stijl van bouwen vasthield. Men probeerde elke keer innovatieve bouwwerken neer te zetten en
hielden zich niet vast aan de bouwstijl die ze al kenden. De
Islamitische stijl, zoals wij die nu kennen, was in zijn ontstaan
heel vernieuwend en uitdagend. Deze vernieuwing en uitdaging moet vandaag de dag niet stil staan maar juist voortgezet
worden!
Ruimte en gebed
12 DALU JONES, ARCHITECTURE OF THE ISLAMIC WORLD,
ITS HISTORY AND SOCIAL MEANING, P. 162
13 ALAIN DE BOTTON, ARCHITECTUUR VAN HET GELUK,P. 128
Als men terug gaat naar waar de Islamitische architectuur is
begonnen en aanschouwt hoe het zich heeft ontwikkeld in
verschillende landen, dan ziet men dat de Islam zich altijd
heeft verbonden en diep is doorgedrongen in de cultuur van
deze landen, waarbij het pre-islamitische architectonische
tradities heeft overgenomen. Het Islamitische rijk heeft bijna 1400 jaar bestaan en reikte vanaf Spanje in het westen tot
aan Indonesië in het oosten. En al deze landen voegden iets
unieks toe aan de Islamitische architectuur:
AFBEELDING LINKS: IDGAH GEBED
AFBEELDING RECHTS: BINNENTUIN
Islamitische architectuur in
verschillende landen
– Zo werd er gebruik gemaakt van zuilen en kapitelen
die afkomstig zijn van de Griekse en Romeinse klassieke architectuur. Maar ook de Sassanidische architectuur van de Perzische rijk werd overgenomen, deze is
te herkennen aan de vier toegangspoorten-iwans met
hun stalactieten-muqarnas en de Perzische tuinen,
die al drie millennia lang werden aangelegd, overgenomen. Vanuit Perzië heeft dit concept zich verspreid
naar andere landen, vanuit Andalusië tot aan India. Zo
heeft de Taj Mahal in India een Perzische tuin.
– De Indiase Islamitische architectuur is beïnvloed
door Oost-Aziatische architectuur, waarin de koepels
uivormig zijn en de toegangspoorten iwans hindoeïstische vormentaal hebben. Een ander voorbeeld zijn
de minaretten in Marokko. Deze hebben een robuuste
vierhoekige vorm, terwijl in Mali de Grote Moskee van
Djenne, geheel bestaat uit leem en totaal anders is.
Daarnaast werd ook veel gebruik gemaakt van lokale
materialen en bouwmethodes van de betreffende regio. Zo kwamen deze verschillende vormen van architectuur tot uitdrukking als Islamitische architectuur.
4 ALAIN DE BOTTON, ARCHITECTUUR VAN HET GELUK, P.80
5 ALAIN DE BOTTON, ARCHITECTUUR VAN HET GELUK, P. 71
6 HERMAN HERTZBERGER, RUIMTE MAKEN, RUIMTE LATEN P.20
AFBEELDING LINKSBOVEN: LE GRAND MOSQUÉE DE PARIS
AFBEELDING LINKSONDER: IWAN, MUQARNAS
IAFBEELDING RECHTS: GROTE MOSKEE, DJENNE
Het klassieke beeld van de moskee werd niet losgelaten terwijl het zich al bevond in het tijdperk van de moderne architectuur. In de tijd dat Le Corbusier moderne woningen aan het
bouwen was, werd er vanaf 1922 tot 1926 een heel romantisch
beeld van een moskee in Parijs gebouwd, le Grand Mosquée
de Paris. Ondanks het feit dat het een prachtig bouwwerk is,
lijkt het net of een moskee uit Noord-Afrika uit het grond is
gehaald en in hartje Parijs is geplaatst. Het is niet plaats-en
tijdgebonden, in de zin dat de architectuur ervan niet rijmt
met de omgeving, er is een klassieke bouwstijl toegepast.
Hetzelfde geldt voor de Essalam moskee in Rotterdam, welke
in 2006 is gebouwd door Molenaar & Van Winden. Daarbij is de
moskee vereenvoudigd in vorm, maar tevens weer niet in de
eerder genoemde context van plaats en tijd. Er zijn natuurlijk
meerdere redenen waarom er zo gebouwd wordt. Net als alle
andere dingen speelt het financiële plaatje een grote rol. De
bouw van een moskee wordt meestal bekostigd door het bezoekende volk zelf of vanuit islamitische landen. De vernieuwing blijf uit, omdat er van alle kanten vast wordt gehouden
aan het romantische ideaalbeeld van de moskee.

Download Report