door de ogen van Architectuurpublicist paul groenendijk een reis door rotterdam Het architectuurfestival zigzagCity (29 mei t/m 9 juni 2014) neemt u mee op reis. door rotterdam, door het laurenskwartier. van de luchtsingel tot het Blaakse Bos. Het festival nodigt uit om met andere ogen naar de stad te kijken. kijk mee met een archeoloog, skater/ architect, schrijver, architectuurpublicist en fotograaf. vijf personen tonen - in woord en beeld - het laurenskwartier vanuit een eigen perspectief. Samen laten ze de rijkdom van het gebied zien. ik ben geboren in rotterdam in 1957 en opgegroeid in één van de lijnbaanflats. Op oude foto’s ziet de stad er kaal en leeg uit, maar daar merkte je als kind weinig van. er waren veel parkeerterreinen en bouwplaatsen waar je prima kon spelen en braakliggende vlaktes, waar je kon voetballen. De Joost banckertsplaats was een mooi groen hof waar de vele kinderen uit de flats zich vermaakten terwijl moeders op een bankje in de zon zaten of vanuit de flat een oogje in het zeil hielden. ik ging naar de Jan prinsschool. Deze was eerst in de noodgebouwen aan de Mauritsstraat gevestigd en later in het prachtige nieuwe gebouw aan de Grotemarkt, die inmiddels gesloopt is ten behoeve van de Markthal. Voetballen deden wij onder het luchtspoor. Ook gesloopt. ’s Middags speelden wij tikkertje op de roltrappen van V&D en Galeries Modernes tot wij weggestuurd werden. Op de hoogstraat en het beursplein reden nog auto’s. Op mijn vijftiende ben ik uit rotterdam verhuisd. toen ik bouwkunde in Delft studeerde, kwam ik weer vaker in de stad. ik bekeek het centrum met andere ogen. De waardering voor de wederopbouwarchitectuur kwam pas toen ik in 1984 terugkeerde naar mijn geboortestad. over paul groenendijk paul Groenendijk (1957) publiceert over architectuur, popmuziek en Feyenoord. hij is co-auteur van de Architectuurgids Nederland, die vele herdrukken beleefde, en van de Architectuurgids rotterdam. hij werkte mee aan boeken over het Jobsveem, de red Apple, de lijnbaan en het stadhuis. Zijn jeugd in zijn geboorteplaats rotterdam is waarschijnlijk de reden voor zijn voorliefde voor wederopbouwarchitectuur. Station Hofplein het hofpleinviaduct is de tastbare herinnering aan de tijd dat er in Nederland verschillende spoorwegexploitanten waren. De Zuid-hollandsche electrische spoorweg-Maatschappij (ZhesM) exploiteerde de treinverbinding tussen rotterdam en scheveningen. het twee kilometer lange viaduct was één van de eerste grote betonconstructies in Nederland. civiel ingenieur Alphons van hemert stortte zich in 1900 op de studie van gewapend beton en richtte de NV hollandsche Maatschappij tot het maken van werken in Gewapend beton op, de latere hollandsche beton Groep (hbG). het viaduct bestaat uit 189 bogen, waaronder pakhuizen, winkels en bedrijven zich vestigden. het kopstation hofplein lag naast de door een andere maatschappij uitgebate lijn tussen rotterdam en Antwerpen. De stationshal lag aan de ene kant van het spoor en een korte tunnel en trap gaven toegang tot de perrons aan de andere kant van de kruisende spoorlijn. in 1956 werd een nieuw station aan het hofplein geopend naar ontwerp van Ns-architect Van ravesteyn. De hofpleinlijn is opgegaan in de randstadrail en het hofpleinviaduct heeft zijn functie verloren. het is de bedoeling dat er een high line-achtige ontwikkeling plaatsvindt, met een dakpark en onder de bogen bedrijven, winkels en horeca. het eerste stukje hofbogen laat de mogelijkheden van dit langste rijksmonument van Nederland zien. Straatnamen couwenburg, pompenburg, Galerij, haagseveer, raamplein, sint-Jacobstraat, Noordmolenwerf, stokviswater, lombardkade, Delftsevaart, Meent, Westewagenstraat, Grotekerkplein, Oppert, Vlasmarkt, hoogstraat, Zijl, Grotemarkt, Westnieuwland, binnenrotte, Kolk en rijstuin. De straatnamen en de sint-laurenskerk herinneren nog aan het historische centrum van rotterdam. het stratenplan van de wederopbouwstad was compleet nieuw ten opzichte van de vooroorlogse situatie. Veel straatnamen bleven gehandhaafd, maar kwamen op een andere plek te liggen. Zo liep de Kipstraat eens parallel aan de hoogstraat, maar is het nu een zijstraat daarvan. Ook de Oppert kwam op een andere plek te liggen en veranderde van een belangrijke straat in een achterafstraat. De Grotemarkt, waar het standbeeld van erasmus stond, kwam aan de achterkant van de hoogstraat te liggen. De sint-laurenskerk kreeg veel meer ruimte om zich heen, maar het Grotekerkplein met het beeld van erasmus blijft een saaie plek. Fotograaf Vincent Mentzel: ‘Desiderius staat op het mooiste, maar ook het lelijkste plein van rotterdam en omstreken. Waarom staat deze grootheid op die van God verlaten plek? het plein zou moeten bruisen van vrolijkheid en creativiteit rondom deze man met het boek.’ Meentbrug De Meent was één van de saaiste straten van het centrum. er zaten degelijke winkels, waar je alleen heen ging als je iets nodig had: een kunsthandel, een boekwinkel en een postzegelhandel. toch was de Meent voor mij als kind bijzonder aantrekkelijk. Aan het begin ervan, bij het beurscafé, zat een automatiek met heerlijke kroketten. Die snackbeurs bleek een heus architectonisch ontwerp te zijn van Margaret staal-Kropholler, de eerste vrouwelijke architect van Nederland en de weduwe van architect staal, die de beurs heeft ontworpen. Aan het eind van de Meent, en merkwaardigerwijs aan het begin van de pannekoekstraat, lag een zo mogelijk nóg aantrekkelijker culinair fenomeen: de poffertjeskraam van bongers. tevens een staaltje wederopbouwarchitectuur, van de rotterdamse architect harry Nefkens. De grootste attractie van de Meent was de Meentbrug. Als deze hefbrug open ging, veranderde het trottoir in een trap en kon je direct doorlopen! het verkeer moest wachten. ik blijk niet de enige te zijn, die gefascineerd was door deze brug. in het rotterdamsch Nieuwsblad van 13 december 1937 een verslag van de Duitse toerist hedwig Feldmann: ‘Verbluft is de schrijver door het merkwaardige mechanisme van de brug over de Delftschevaart bij de Meent. Waar de straten de kanalen bijna à niveau kruisen, kunnen veelsoortige constructies de bruggen laten opklappen, zoodra een schip wil doorvaren. trappen schuiven uit, waarover de voetgangers, die altijd haast hebben, hun weg zonder onderbreking kunnen vervolgen.’ 1. hofpleinviaduct A.c.c.G. van hemert (hbG) 1908 hofbogen peÑA Architecture 2011 2. luchtsingel Zus architecten 2014 3. shell-gebouw i c.A. Abspoel 1960 4. shell-gebouw ii Zanstra De clercq Zubli & lammertsma 1976 5. Woongebouw pompenburg c. Weeber 1983 6. Nieuwe Delftse poort c. Kraat 1995 7. Doopsgezinde kerk G.t.J. Kuiper 1951 8. Woontoren N. Zwarts (studio Acht) 1981 renovatie Noordmolenwerf, V. Mani, 2005 9. Woningbouw sint-Jacobsplaats N. Zwarts 1981 10. hoofdbureau van politie A. van der steur 1938 uitbreiding hoofdbureau van politie M. struijs 1993 11. terraswoningen J. hoogstad, A. van tilburg 1979 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. stadstimmerhuis J.r.A. Koops (Gemeentewerken) 1953 timmerhuis OMA 2015 stokvisbrug Gemeentewerken 1942 Kantoorgebouw Koninklijke commissiehandel Van stolk W. Wissing (Maaskant & Van tijen) 1952 Kantoorgebouw Nederlandse Grondbriefbank D. Klijn 1953 Meentbrug Gemeentewerken 1929 De Nederlanden van 1845 / Grand café Dudok W.M. Dudok 1952 / h. Kossmann, J. Dijkman 1991 Minervahuis fase 2 J.p.l. hendriks 1941 Kantoorgebouw Maaskant & Van tijen 1955 Kantoorgebouw J. bodt, J.A. Kijne 1954 Krattenbrug Atelier Kempe thill 2009 stadspodium Atelier Kempe thill 2009 Onderstation Geb / stadsverwarming e.ON Gemeentewerken 1925 en 1948 De heuvel K. hoogeveen 1959 Woongebouw De hofdame Klunder Architecten 2007 sint-laurenskerk Architect onbekend 1525 bronzen deur sint-laurenskerk Giacomo Manzù 1968 uitbreiding sint-laurenskerk W. Quist 1981 standbeeld erasmus hendrick de Keyser 1622 Warenhuis Galeries Modernes Van den broek en bakema 1956 Winkelpand huf Van den broek en bakema 1954 hoogstraatbrug Gemeentewerken 1945 Winkelpand Dijckhof c. elffers 1954 het steiger rK kerk sint Dominicus e.h.A. & h.M.J.h. Kraaijvanger 1960 Woningbouw met winkels hoogstraat h.D. bakker 1954 Jan prinsschool / Willibrordschool Arconiko architecten 2010 Markthal MVrDV 2014 / Kunstwerk A. coenen 2014 Vier ijzeren lijnconstructies F. hofman 2013 Woningbouw met winkels hoogstraat Merkelbach & elling 1955 Woongebouw statendam h.F. Kollhoff 2009 centrale bibliotheek J. boot (Van den broek en bakema) 1983 station blaak h. reijnders 1993 het potlood, Kubuswoningen / p. blom 1984 citizenM ZZDp architecten i.s.m. concrete Architectural Associates 2014 Witte huis W. Molenbroek 1898 De beeldcollage is samengesteld uit afbeeldingen die afkomstig zijn van o.a. het stadsarchief rotterdam, collectie paul Groenendijk, collectie De heuvel, l. de herder, Frank hanswijk, het Vrije Volk, Nederlands Dagblad kruimeltje ‘in de Wester-Wagenstraat was een hol en niet zo’n kleintje ook. Vanaf de hoogstraat kon je... rrroetsch... in een vaart doorglijden tot aan de raambrug, vooral wanneer de sneeuw, zoals vanavond, een beetje vastvroor.’ het begin van Kruimeltje van chris van Abkoude. in 1975 reisde schrijver en kunstkenner Adriaan Venema naar rotterdam voor een wandeling door de stad aan de hand van Kruimeltje. Wat een teleurstelling. De hoogstraat was geen drukke winkelstraat met naar voren hellende huizen, en in de Westewagenstraat is geen helling. ‘ik kijk op mijn kaart waar de raambrug is, maar die staat er niet op. een oude man met een boodschappentas. ‘Weet u de raambrug?’ hij kijkt me ontsteld aan. ‘De raambrug? Moet die hier zijn?’ ‘Ja, ergens op de Westewagenstraat.’ hij schudt niet begrijpend het hoofd. ‘ik woon hier al meer dan dertig jaar. Maar de raambrug. Nee, die weet ik niet.’’ pietje bell, de andere befaamde schepping van Van Abkoude, beleefde zijn avonturen iets oostelijker in de eveneens verdwenen heerenstraat en breestraat. ‘pietje bell nog taboe voor rotterdamse jeugd’ kopt De telegraaf op 25 april 1984 op de voorpagina. in de openbare bibliotheken van rotterdam blijken de boeken van pietje bell niet te leen! ‘in vroeger jaren werden de boeken uit pedagogische overwegingen niet aangeschaft. Men was bang dat de jeugd de deugnieterij zou overnemen’, vertelt mevrouw J. Villerius van de centrale bibliotheek. ‘We gaan ze binnenkort toch weer eens op hun geschiktheid beoordelen.’ erasmus is erasmus nog geliefd in de stad? er zijn een gymnasium, een universiteit en een brug naar hem vernoemd. bij een onderzoekje in de Koopgoot bleek een kwart van de ondervraagden te denken dat erasmus de ontwerper van de erasmusbrug was. Zestig procent had helemaal geen idee. Gré ploeg van de stichting erasmushuis rotterdam in de Nrc van 10 juli 2007: ‘erasmus pleitte voor respect en verdraagzaamheid voor andersdenkenden en het aangaan van een open dialoog. hij was ervan overtuigd dat wijsheid, zachtmoedigheid en een juiste levenshouding het resultaat zijn van goed onderwijs en een goede opvoeding. Dat is hartstikke actueel!’ Wim van den berg (1917) herinnert zich een jaar later in de Nrc van 10 mei 2008 de redding van het erasmusbeeld: ‘erasmus mocht niets overkomen. Als hij bleef staan zou hij in handen van de Duitsers kunnen vallen. toen we erasmus na het bombardement opzochten, stond hij zoals vertrouwd naar voren gebogen in zijn lange jas. het boek lag nog in zijn handen. Alleen op de bladzijden van zijn boek lag een dikke laag stof. hij moest dus van zijn plaats. ruggelings legden we hem in de laadbak van een vrachtwagen en reden onopvallend naar museum boymans. Op de binnenplaats werd hij aan het zicht onttrokken door er betonplaten en zandzakken overheen te leggen. Daar heeft erasmus onopvallend het einde van de oorlogsjaren afgewacht.’ jan prinsschool De bekende rotterdamse dichter Jan prins (pseudoniem van christiaan louis schepp) is de naamgever van de Jan prinsschool. Deze was aanvankelijk gevestigd in twee tijdelijke gebouwen in het centrum: een houten noodgebouw aan de Mauritsstraat en een stalen romneyloods in het Karel Doormanhof. in 1966 kreeg de school een plek in het nieuwe schoolgebouw aan de Grotemarkt, samen met de christelijke Willem de Zwijgerschool en de katholieke Willibrordschool. De katholieken hadden een eigen ingang en speelplaats. Wij van de openbare Jan prinsschool deelden de grote speelplaats met de Willem de Zwijgerschool. Met de christelijken werd flink gevochten en gevoetbald. hoofd van de school was John Kegel, die als hobby paardrijden had. pas later bleek hij jarenlang de officiële sinterklaas van rotterdam te zijn geweest! Geen leerling heeft het ooit gemerkt. De sloop van het schoolgebouw voor de Markthal ging mij toch wel aan het hart. Maar toegegeven, die Markthal wordt prachtig. De Jan prinsschool en Willibrordschool kregen een leuk, nieuw gebouw aan de Nieuwstraat, met een spectaculaire speelplaats op het dak. het ontwerp van Arconiko architecten ontving in 2010 de rotterdam Architectuurprijs. het kunstwerk De phoenix van hans ittmann is verplaatst naar gebouw De herder in het lloydkwartier. piet Blom in de jaren zeventig werd deze Amsterdamse architect door wethouder Mentink naar rotterdam gehaald om de stad leefbaarder en aantrekkelijker te maken: ‘rotterdam moet weer architectuur krijgen waar wat aan te beleven valt.’ blom bedacht een bewoonbare brug over de drukke verkeersweg de blaak en woningbouw in grote dichtheid aan de spaansekade. Ondanks het feit dat de voetgangersbrug over de blaak weinig wordt gebruikt, is het blom toch gelukt een verbinding te maken tussen de hoogstraat en de Oudehaven, zoals die er voor de oorlog ook was. Van de 434 woningen trekken vooral de 38 kubuswoningen, eerder uitgeprobeerd in helmond, de aandacht. De voor bezoekers toegankelijke Kijkkubus is nog steeds een publiekstrekker. twee grote kubussen waren aanvankelijk moeilijk te bestemmen. Met exodus begeleid wonen en hostel stayokay lijkt dat uiteindelijk toch gelukt. De woontoren bijgenaamd het potlood is geïnspireerd op de schreierstoren. De zeshoekige vorm is afgeleid van de schacht van de kubuswoningen. een vorm die ook terugkeert in de straatstenen van de Overblaak. De zeven verdiepingen hoge spits was omstreden. Mentink suggereerde de toren zonder spits te bouwen, maar blom wil van geen wijken weten. Om zijn critici te plagen zette hij nog een klein spitsje aan de voet van de toren. rAAMpOOrtstrAAt schiestrAAt rOtterDAM cs 1 2 cOuWeNburG 3 4 FpleiN WeeNA pOMpeNburG ADMirAAl De ruYterWeG eriJ 6 l GA 8 GO uD se siN 9 hO Or DM l tr bs cO -JA iNt We s rF DOelWAter Ge t AA eN Ol FpleiN cOOlsiNGel 11 10 VONDelWeG 7 NO hAAGseVeer 5 14 e hAAG rAAM 12 11 M lO DelFtseVAArt t eN Me 16 te bO Ot lO rs t Ot e 32 27 39 VlAsMArKt 33 28 Nr 30 Ne GrOte KerKpleiN biN 29 23 31 e 25 22 21 26 tt rO 24 ert WesteWAGeNstrAAt rODeZAND cOOlsiNGel (KOOpGOOt) Opp 18 20 beurspleiN DelFtseVAArt 19 Ne GiJ bA N Ne biN t AA tr Ns r 17 MeeNt t eN Me 15 seVee 13 D KA rD bA ZANDstrAAt 40 hOOGstrAAt hOOGstrAAt 35 ZiJl 38 VissersDiJK MAriNiersWeG 41 steiGersGrAcht KeiZerstrAAt cOOlsiNGel KOrte hOOGstrAAt steiGer hANG 36 34 37 NieuWstrAAt NieuWstrAAt stAtiON rOtterDAM blAAK 43 burGerMeester VAN WAlsuMWeG 42 AK blA 44 zigzagCity route blAAK OuDehAVeN 45 WiJNhAVeN www.zigzagCity.nl Colofon: idee en productie: ZigZagcity, tekst: paul Groenendijk, beeldredactie: paul Groenendijk en emine Yilmazgil, Ontwerp: studiospass hO zigzagCity route cOuWeNburG schieKADe DelFtsestrAAt