Gefinancierde
Rechtsbijstand een
(voor)recht?
Een onderzoek naar de effecten van de bezuinigingsmaatregelen
omtrent de gefinancierde rechtsbijstand.
Louise Lieffering - 500629865
Afstudeeronderzoek HBO-Rechten
Hogeschool van Amsterdam
21 mei 2014
Praktijkbegeleiders
Mevrouw mr. V.Q. Vallenduuk
De heer mr. R.C.G. van den Ancker
Docent begeleider
De heer M. El Gartit
Docent beoordelaars Mevrouw mr. S. Polderman
De heer mr. S.A.P. Moerman
I
Voorwoord
Dit onderzoek is het resultaat van een afstudeerperiode van twintig weken bij Vallenduuk
Advocaten. Dit onderzoeksrapport is tot stand gekomen door gebruik van literatuur, wet- en
regelgeving, jurisprudentie en interviews gehouden met advocatenkantoren.
Dit rapport is bestemd voor advocaten, rechtzoekenden, Kamerleden en eventueel
geïnteresseerden die geïnformeerd willen worden inzake de praktische gevolgen die de
bezuinigingsmaatregelen omtrent gefinancierde rechtsbijstand met zich meebrengen en of deze
maatregelen een beperking vormen op de toegang tot de rechter.
Om te komen tot hetgeen dit onderzoeksrapport is geworden, wil ik in het bijzonder mijn dank
tonen aan mijn begeleiders mevrouw mr. V.Q. Vallenduuk en de heer mr. R. van den Ancker. Zij
gaven mij diverse inzichten zowel praktijk- als theoriegericht met daarbij gedetailleerde feedback.
Tevens wil ik alle collega’s van Vallenduuk Advocaten bedanken, alsmede alle advocatenkantoren
die mee hebben gewerkt aan het praktijkgerichte gedeelte van dit onderzoek. Tot slot zeg ik dank
aan mijn docent-begeleider de heer M. El Gartit voor zijn opbouwende kritiek en luisterend oor.
Ik wens u veel leesplezier!
II Inhoudsopgave
I
II
III
IV
V
1
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
2
2.1
2.2
2.3
3
3.1
3.2
3.3
3.4
4
4.1
4.2
4.3
4.4
5
5.1
5.2
Voorwoord .......................................................................................................................................... II
Inhoudsopgave .................................................................................................................................. III
Verklarende woordenlijst .................................................................................................................. V
Afkortingenlijst ................................................................................................................................. VI
Samenvatting ................................................................................................................................... VII
Inleiding .................................................................................................................................................. 1
Aanleiding en projectkader ................................................................................................................ 1
Doelstelling ......................................................................................................................................... 1
Centrale vraag en deelvragen ............................................................................................................. 2
Onderzoeks- en begripsafbakening .................................................................................................... 2
Methodologische verantwoording ..................................................................................................... 2
Leeswijzer ........................................................................................................................................... 3
Wat heeft de wetgever beoogd met de Wet op de Rechtsbijstand? ..................................................... 4
Inleiding .............................................................................................................................................. 4
De wetsgeschiedenis in chronologische volgorde .............................................................................. 4
2.2.1 De geschiedenis voor de wettelijke regelingen omtrent de rechtsbijstand .............................. 4
2.2.2 De Wet op de rechtsbijstand aan on- en minvermogenden ..................................................... 5
2.2.3 De Wet tijdelijke voorzieningen rechtsbijstand......................................................................... 5
2.2.4 Wet op de Rechtsbijstand.......................................................................................................... 6
Conclusie............................................................................................................................................. 7
Hoe is de toegang tot de rechter en de gefinancierde rechtsbijstand verdragsrechtelijk en
grondwettelijk vastgelegd? .................................................................................................................... 8
Inleiding .............................................................................................................................................. 8
Hoe is de toegang tot de rechter en de gefinancierde rechtsbijstand verdragsrechtelijk
vastgelegd? ......................................................................................................................................... 8
3.2.1 Het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele
vrijheden (Europees niveau) ...................................................................................................... 8
3.2.2 Artikel 47 Europese Handvest (Europees niveau) ..................................................................... 9
3.2.3 Het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (internationaal
niveau) ....................................................................................................................................... 9
Hoe is de toegang tot de rechter en de gefinancierde rechtsbijstand grondwettelijk vastgelegd? .. 9
3.3.1 Artikel 15 lid 2 Grondwet.........................................................................................................10
3.3.2 Artikel 17 Grondwet ................................................................................................................10
3.3.3 Artikel 18 lid 1 en lid 2 Grondwet ............................................................................................10
Conclusie...........................................................................................................................................11
Welke bezuinigingsmaatregelen worden doorgevoerd omtrent de gefinancierde rechtsbijstand? ...12
Inleiding ............................................................................................................................................12
Welke bezuinigingsmaatregelen zijn doorgevoerd in oktober 2013? ..............................................12
Welke bezuinigingsmaatregelen omtrent de gefinancierde rechtsbijstand worden er doorgevoerd
in januari 2015 en 2016? ..................................................................................................................14
Conclusie...........................................................................................................................................17
PRAKTIJK ...............................................................................................................................................18
Inleiding ............................................................................................................................................18
Resultaten en analyse praktijkonderzoek ........................................................................................18
5.2.1 Maatregelen gericht op de rechtzoekenden ...........................................................................18
5.2.2 Maatregelen gericht op de advocatenkantoren......................................................................19
5.3
6
6.1
6.2
6.3
6.4
7
7.1
7.2
7.3
8
8.1
8.2
8.3
VI
5.2.3 Maatregelen gericht op de rechtspraktijk ...............................................................................20
5.2.4 Kwaliteit ...................................................................................................................................21
5.2.5 Rechtstaat ................................................................................................................................21
5.2.6 Toegang tot de rechter ............................................................................................................21
5.2.7 Alternatief ................................................................................................................................21
Conclusie...........................................................................................................................................22
Wat zijn de praktische gevolgen van de bezuinigingsmaatregelen omtrent de gefinancierde
rechtsbijstand voor sociale advocatenkantoren? ................................................................................23
Inleiding ............................................................................................................................................23
De praktische gevolgen van de wijziging van de Wrb ......................................................................24
6.2.1 Financiële gevolgen voor advocatenkantoren.........................................................................24
6.2.2 Eigenrichting ............................................................................................................................24
6.2.3 Rechtzoekenden voeren waar mogelijk eigen verweer ..........................................................25
6.2.4 Forfaitaire systeem uit balans .................................................................................................25
6.2.5 Averechts effect .......................................................................................................................25
6.2.6 Minder advocaten zullen toevoegingszaken behandelen .......................................................25
6.2.7 Kwalitatieve gevolgen voor advocatenkantoren .....................................................................26
Percentages ......................................................................................................................................26
Conclusie...........................................................................................................................................27
Wat zijn de juridische gevolgen van de bezuinigingsmaatregelen omtrent de gefinancierde
rechtsbijstand? .....................................................................................................................................28
Inleiding ............................................................................................................................................28
De juridische gevolgen van de bezuinigingsmaatregelen omtrent de gefinancierde rechtsbijstand28
7.2.1 De toegang tot de rechter .......................................................................................................28
7.2.2 De kwaliteit van de advocatuur ...............................................................................................30
7.2.3 De Nederlandse rechtsstaat ....................................................................................................30
Conclusie...........................................................................................................................................30
Conclusie...............................................................................................................................................31
Conclusies .........................................................................................................................................31
Aanbevelingen ..................................................................................................................................33
Reflectie op het onderzoek (nawoord).............................................................................................34
Literatuurlijst ....................................................................................................................................... I
III Verklarende woordenlijst
Ambtshalve toevoeging: Toewijzing door de rechter van een advocaat die kosteloos rechtsbijstand
verleent aan verdachten, vreemdelingen of psychiatrische patiënten die in bewaring zijn gesteld
zonder dat zij daartoe zelf een verzoek hoeven in te dienen.
Declaratie: Verzoek van de advocaat om hem of haar te betalen voor zijn werkzaamheden.
Eigen bijdrage: Het bedrag dat de rechtzoekenden dient te voldoen aan de advocaat. De hoogte
van de eigen bijdrage is gekoppeld aan de hoogte van het verzamelinkomen.
Forfaitaire vergoeding: De Raad voor Rechtsbijstand (hierna: RvR) kent een eigen “forfaitaire
vergoeding” systeem voor het vergoeden van de werkzaamheden van de advocaat. Deze
vergoeding is gebaseerd op standaardbedragen. Daarnaast betaalt de RvR administratieve
kosten, de reiskostenvergoeding en toeslag voor niet standaard werkzaamheden.
Juridisch Loket: Het Juridisch Loket is een door de overheid ingestelde, onafhankelijke organisatie
waar iedere burger terecht kan voor gratis juridisch advies.
Jurisprudentie: Geheel van uitspraken van rechters. De jurisprudentie vormt een richtlijn voor de
rechtspraak in latere soortgelijke gevallen.
Meeruren: Als de advocaat meer uren nodig heeft dan standaard voor een bepaalde zaak geldt,
kan de advocaat een uurtarief aanvragen bij de Raad.
Memorie van Toelichting: Schriftelijke toelichting gegeven door de regering bij de indiening van
een wetsontwerp.
Nederlandse Orde van Advocaten: De orde is een publiekrechtelijke beroepsorganisatie waarvan
alle advocaten van rechtswege lid zijn. Zij houden toezicht op de advocaten.
Raad voor Rechtsbijstand: Instantie die beslist of een rechtszoekende in aanmerking komt voor
gefinancierde rechtsbijstand. Het Ministerie van Veiligheid en Justitie is verantwoordelijk voor de
organisatie van de rechtsbijstand en de toezicht daarop.
(Gefinancierde) Rechtsbijstand: (gedeeltelijke) vergoeding van de advocaatkosten door de
overheid. Of een rechtzoekende hiervoor in aanmerking komt en hoeveel de eigen bijdrage is,
wordt berekend aan de hand van de inkomsten en het vermogen.
Rechtsbijstandsverzekering: Een verzekering die de juridische kosten dekt. Hierbij wordt een jurist
van de rechtsbijstandverzekering zelf verantwoordelijk voor de zaak of een eigen gekozen
advocaat.
Sociale advocatenkantoren: De sociale advocatuur biedt rechtshulp aan rechtzoekenden op basis
van een toevoeging. Hieronder vallen alle advocatenkantoren die toevoegingszaken behandelen.
Toevoeging: Beslissing van de RvR (of de rechtbank) waarmee aan een rechtzoekende voor een
bepaalde procedure een advocaat wordt toegevoegd.
IV Afkortingenlijst
aant.
ABRvS
art.
e.a.
ECHR
ECLI
EHRM
EVRM
EU-handvest
Gw
Hand. I
Hand. II
Hof
HR
HvJ EU
IVBPR
jo.
Kamerstukken II
LJN
M.nt.
Mr.
MvA
MvT
NJ
NOvA
nr.
o.a.
p.
par.
Rb.
r.o.
Stb.
t/m
RvR
T&C
Wrb
WROM
Aantekening
Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State
Artikel
En anderen
European Court of Human Rights
European Case Law Identifier
Europees Hof voor de Rechten van de Mens
Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en
de fundamentele vrijheden
Europese Handvest van de Grondrechten
Grondwet
Handelingen van de Eerste Kamer
Handelingen van de Tweede Kamer
Gerechtshof
Hoge Raad
Hof van Justitie van de Europese Unie
Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten
Juncto
Kamerstukken van de Tweede Kamer
Landelijk Jurisprudentie Nummer
Met noot van
Meester in de rechten
Memorie van Antwoord
Memorie van Toelichting
Nederlandse Jurisprudentie
Nederlandse Orde van Advocaten
Nummer
Onder anderen
Pagina’s
Paragraaf
Rechtbank
Rechtsoverweging
Staatsblad
Tot en met
Raad voor Rechtsbijstand
Tekst en Commentaar
Wet op de Rechtsbijstand
Wet rechtsbijstand aan on- en minvermogenden
V Samenvatting
De aanleiding voor dit onderzoek is dat staatssecretaris Teeven voornemens is structureel €85
miljoen te korten op de gefinancierde rechtsbijstand ingaande januari 2015 en 2016. De
bezuinigingsmaatregelen omtrent de rechtsbijstand zijn een schriftelijke uitwerking, waar niet wordt
gekeken naar de praktijk. Het doel van dit onderzoek is dan ook inzicht te krijgen in wat de
bezuinigingsmaatregelen inhouden en welke praktische gevolgen deze maatregelen teweeg
brengen voor sociale advocatenkantoren. Tevens wordt bekeken of deze maatregelen een
beperking vormen op de toegang tot de rechter.
In dit onderzoek wordt antwoord gegeven op de vraag: “Wat voor praktische gevolgen hebben de
bezuinigingsmaatregelen aangaande de gefinancierde rechtsbijstand voor sociale
advocatenkantoren en vormen deze maatregelen een beperking op de toegang tot de rechter?”
De wetgever heeft in eerste instantie beoogd dat de rechtzoekende die zelf over onvoldoende
financiële middelen beschikt, aanspraak kan maken op door de overheid gefinancierde
rechtsbijstand.1 Staatssecretaris Teeven gaat met de bezuinigingsmaatregelen voorbij aan wat de
wetgever van oorsprong heeft beoogd met de wetgeving.
De praktische gevolgen zijn onderzocht door middel van het afnemen van interviews met
verschillende advocatenkantoren. Bovendien is er een gesprek geweest met een Tweede Kamerlid
en Fractiemedewerker Justitie, Immigratie en Asiel. Deze resultaten zijn geanalyseerd en
vervolgens uitgewerkt. De praktische gevolgen door de bezuinigingsmaatregelen zijn: de
zaakstoevoer neemt af, omzet daalt, rechtzoekenden worden uitgesloten van gefinancierde
rechtsbijstand, ontstaan van eigenrichting, waar mogelijk voeren rechtzoekenden eigen verweer in
procedures, forfaitaire systeem raakt uit balans, averechts effect, minder advocaten die
toevoegingszaken behandelen en de kwaliteit gaat achteruit. Tevens is van belang dat de
praktische gevolgen voor alle sociale advocatenkantoren dezelfde zullen zijn, echter de mate van
intreding van de gevolgen verschilt aan de hand van het percentage dat een kantoor aan
toevoegingszaken behandelt.
De toegang tot de rechter is zowel nationaal, europees als internationaal gewaarborgd. Het recht
op de toegang tot de rechter is niet absoluut, daar het recht mag worden beperkt, (i) zolang de
kern van dit recht niet wordt aangetast,2 (ii) de beperking een gerechtvaardigd doel dient, (iii)
evenredig en proportioneel is.3
Kortom gelet op jurisprudentie vormt het uitsluiten van rechtsgebieden verbintenissenrecht en
huurrecht, de poortwachter, de hogere eigen bijdrage en de verlaging van de kosten van de
advocatuur een inbreuk op het recht op toegang tot de rechter, waardoor de Nederlandse
rechtsstaat in het geding komt.
1
Kamerstukken II 1991/92, 22 609, 3, p. 4 (MvT).
HvJ EU 1 januari 2010, C-317/08 (Alassini).
3
HvJ EU 1 januari 2010, C-317/08 (Alassini); EHRM 24 oktober 1979, 6301/73 (Winterwerp/Nederland);
EHRM 25 mei 1985, 8225/78 (Ashingane/Verenig Koninkrijk); ABRvS 25 mei 2011, ECLI:NL:RVS:2012:BQ5948; ABRvS
22 augustus 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BX5246.
2
1
Inleiding
1.1
Aanleiding en projectkader
Wie geen advocaat kan betalen heeft recht op een vergoeding voor de kosten. Dit wordt
gefinancierde rechtsbijstand ofwel toevoeging genoemd. Gefinancierde rechtsbijstand biedt een
financiële tegemoetkoming aan burgers om een juridische procedure te kunnen voeren. Bijna 40%
van de Nederlanders valt binnen de dekking van het stelsel van gefinancierde rechtsbijstand.4
De staatssecretaris Teeven, Ministerie van Veiligheid en Justitie, is voornemens structureel
te korten op het budget van de gefinancierde rechtsbijstand. In eerste instantie zijn er twee
bezuinigingsrondes, ieder van €50 miljoen, die nog niet volledig zijn gerealiseerd. In oktober 2013
is er een wijziging van de Wet op de Rechtsbijstand (hierna: Wrb) doorgevoerd. De intentie is dat
door de nieuwe wetswijziging €85 miljoen wordt gekort op het budget van de gefinancierde
rechtsbijstand.5 Rechtshulp kan hierdoor voor rechtzoekenden onbetaalbaar en onbereikbaar
worden. Om deze bezuiniging te realiseren zullen er een aantal bezuinigingsmaatregelen worden
getroffen, zoals de verhoging van de eigen bijdrage, wat per rechtsgebied verschilt. De
bezuinigingsmaatregelen omtrent de gefinancierde rechtsbijstand zullen ook gevolgen
meebrengen voor advocatenkantoren. Een voorbeeld is dat de generieke uurvergoeding voor de
advocatuur omlaag gaat.6 De financiële tegemoetkoming wordt geschrapt van €18,74 voor
administratieve kosten in civiele en bestuursrechtelijke zaken. Daarnaast dient er onder meer,
maar niet uitsluitend, een strengere selectie aan de poort plaats te vinden met daarin een grotere
rol voor het Juridisch Loket. Tot slot worden juridische vraagstukken met betrekking tot huurrecht
en verbintenissenrecht van het stelsel uitgesloten. Dit zijn enkele bezuinigingsmaatregelen, doch
zijn er meer die in dit onderzoek uitgebreid aan bod komen.7 Bovendien brengen de
bezuinigingsmaatregelen gevolgen mee voor de maatschappij, namelijk de vraag of de toegang tot
de rechter door deze maatregelen omtrent gefinancierde rechtsbijstand wordt beperkt. Indien de
toegang tot de rechter wordt beperkt, dan worden rechtzoekenden uitgesloten van het systeem
van gefinancierde rechtsbijstand.
Vallenduuk Advocaten heeft twee vestigingen, namelijk de hoofdvestiging in Haarlem en de
nevenvestiging in Zaandam. De hoofdvestiging kent zes advocaten en de nevenvestiging drie
advocaten. De advocaten houden zich bezig met adviseren en procederen. Van oorsprong
drijvend op de Rijtijdenwet en de CAO-perikelen is de kennis nu zeer divers; (inter)nationale
arbeidssituaties en incasso’s, vestigingsproblematiek, bestuurlijke boetes, fraude, ontneming van
wederrechtelijk verkregen voordeel, financieel, economisch en militair (jeugd)strafrecht,
echtscheidingen, arbeidszaken en tot slot ook CMR schadezaken. Het kantoor doet naast een
commerciële praktijk ook zaken op toevoeging en voldoet aan de bijzondere eisen die de Raad
voor Rechtsbijstand (hierna: RvR) daarvoor stelt. Hierbij stuiten zij op het probleem dat er een
aantal zaken veranderen rondom de gefinancierde rechtsbijstand en willen zij weten wat de
mogelijke gevolgen zijn en wat deze kunnen betekenen voor het kantoor.
1.2
Doelstelling
Het doel van het onderzoek is inzicht krijgen in de bezuinigingsmaatregelen en wat de praktische
gevolgen zijn voor sociale advocatenkantoren. Vanuit verschillende gezichtspunten wordt
onderzocht wat deze praktische gevolgen inhouden. De juridische gevolgen, waaronder de
toegang tot de rechter worden ook onderzocht. Voor de advocatuur is niet alleen de eigen
4
www.advocatenorde.nl/9531/consumenten/gefinancierde-rechtsbijstand.html.
Kamerstukken II 2012/13, 31 753, 64, p.2.
6
Bakker, Advocatenblad 2014, afl. 8, p. 45.
7
Stb. 2013, 345.
5
Pagina | 1
portemonnee van belang, maar zij hebben ook oog voor de maatschappij. Hieruit vloeit voort dat
het van belang is uit te zoeken of de toegang tot de rechter door de bezuinigingsmaatregelen
wordt beperkt. Eveneens is het van belang dat er inzicht wordt verkregen in mogelijke maatregelen
die kunnen worden getroffen. Het uiteindelijke doel is dat Vallenduuk Advocaten inzicht krijgt in de
praktische gevolgen van de bezuinigingsmaatregelen en in hoeverre dit betrekking heeft op dit
kantoor.
1.3
Centrale vraag en deelvragen
De centrale vraag van dit onderzoek luidt: “Wat voor praktische gevolgen hebben de
bezuinigingsmaatregelen aangaande de gefinancierde rechtsbijstand voor sociale
advocatenkantoren en vormen deze maatregelen een beperking op de toegang tot de rechter?” De
centrale vraag wordt beantwoord door een viertal deelvragen. De eerste deelvraag is de vraag wat
de wetgever heeft beoogd met de Wrb. De tweede deelvraag is hoe de toegang tot de rechter en
de gefinancierde rechtsbijstand verdragsrechtelijke en grondwettelijk zijn vastgelegd. De derde
deelvraag betreft welke bezuinigingsmaatregelen worden doorgevoerd omtrent de gefinancierde
rechtsbijstand. Het vierde hoofdstuk is de uitwerking van eigen onderzoek. De vijfde deelvraag
heeft betrekking op de praktische gevolgen die de bezuinigingsmaatregelen met zich meebrengen
voor sociale advocatenkantoren. Tot slot de zesde deelvraag waar de juridische gevolgen van de
bezuinigingsmaatregelen worden besproken.
1.4
Onderzoeks- en begripsafbakening
Vanwege het feit dat een onderzoek al erg snel breed kan worden is het van belang dat ikvan meet
af aan helder krijg wat ik precies ga onderzoeken in het kader van de probleemstelling. Het
onderzoek strekt zich in eerste instantie tot de advocatuur, maar daarnaast richt het zich ook tot de
maatschappij. Het onderzoek zal zich richten op meerdere advocatenkantoren die door middel van
interviews zullen worden gehoord. Het heeft betrekking op sociale advocatenkantoren te Haarlem
en omstreken. Het wordt ingedeeld in categorieën aan de hand van het percentage welke sociale
advocatenkantoren aan toevoegingszaken behandelen tussen 0-35%, 35-70% en tot slot 100%.
Tevens is het van belang om te kijken of de toegang tot de rechter door de
bezuinigingsmaatregelen wordt beperkt. Dit is niet alleen voor de maatschappij van belang, maar
ook voor advocatenkantoren. Voor de advocatuur is de toegang tot de rechter van belang, omdat
het immers hun beroep is om rechtzoekenden te helpen een eerlijk proces te kunnen voeren.
Ingeval de toegang tot de rechter in enige mate wordt beperkt dan wordt dit recht hun ontnomen,
wat indirect gevolgen kan hebben voor de sociale advocatuur. Als rechtzoekenden worden
uitgesloten van het systeem van gefinancierde rechtsbijstand dan kan een indirect gevolg zijn dat
de zaakstoevoer afneemt, waardoor de omzet zal dalen van sociale advocatenkantoren.
1.5
Methodologische verantwoording
Dit onderzoek is vooral een praktijkgericht juridisch onderzoek. Het praktijkgerichte gedeelte ga ik
onderzoeken door het afnemen van interviews. De interviews ga ik afnemen om een duidelijker
beeld te krijgen wat de mogelijke praktische en juridische gevolgen zijn door de
bezuinigingsmaatregelen omtrent de gefinancierde rechtsbijstand voor sociale advocatuur. Hierbij
ga ik advocatenkantoren interviewen die toevoegingszaken behandelen met een percentage
tussen de 0-100%. De advocatenkantoren die worden geïnterviewd zijn Blaauw Advocaten,
Fischer Advocaten, Haaster&Hes Advocaten, Ripperda Advocaten, Parmentier&Oass Advocaten,
Tanger Advocaten en Vallenduuk Advocaten. Tevens wordt een gesprek gevoerd met Michiel van
Nispen, tweede kamerlid van de SP en collega Cristel Wiskerke, Fractiemedewerker Justitie,
Immigratie en Asiel omtrent de bezuinigingsmaatregelen van de gefinancierde rechtsbijstand. De
Pagina | 2
interviews worden in persoon afgenomen en de gesprekken worden opgenomen, zodat er geen
misverstanden kunnen ontstaan tijdens de uitwerking.
De praktische gevolgen die worden onderzocht zijn ingedeeld in drie groepen, namelijk de
maatregelen gericht op de rechtzoekenden, de maatregelen gericht op de advocatenkantoren en
de maatregelen gericht op de rechtspraktijk. De juridische gevolgen die worden onderzocht zijn de
toegang tot de rechter, de kwaliteit van de advocatuur en de Nederlandse rechtsstaat. Tot slot
wordt ingegaan of het kantoor eventueel maatregelen gaat treffen en welke maatregelen dit zullen
zijn.
De resultaten die voortvloeien uit de interviews worden verwerkt en geanalyseerd,
waardoor de praktische en juridische gevolgen vast komen te staan. Deze gegevens worden
statistisch weergegeven in een tabel. Tot slot worden er enkele aanbevelingen gedaan.
1.6
Leeswijzer
In hoofdstuk 2 wordt de wetsgeschiedenis in chronologische volgorde behandeld, waarbij de
periode voor de wettelijke vastlegging aan bod komt, de Wet rechtsbijstand aan on- en
minvermogenden, de Wet tijdelijke voorzieningen rechtsbijstand en tot slot de Wrb. Vervolgens
wordt in hoofdstuk 3 uiteengezet hoe de toegang tot de rechter verdragsrechtelijk en grondwettelijk
is vastgelegd. Het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de
fundamentele vrijheiden, het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten en
het Europese Handvest van de Grondrechten komen aan bod. Tevens komen de artikelen 15, 17
en 18 van de Grondwet (hierna: Gw) aan bod. In hoofdstuk 4 worden de bezuinigingsmaatregelen
omtrent de gefinancierde rechtsbijstand uiteengezet. In hoofdstuk 5 wordt het eigen onderzoek
behandeld. Vervolgens om de praktische gevolgen zo goed mogelijk uiteen te zetten, zal in
hoofdstuk 6 aan de hand van statistische tabellen een analyse worden gemaakt van eigen
onderzoek. Vervolgens wordt in hoofdstuk 7 de juridische gevolgen van de
bezuinigingsmaatregelen behandeld. Tot slot wordt er in hoofdstuk 8 een antwoord gegeven op de
centrale vraag en worden er aanbevelingen gedaan.
Pagina | 3
2
Wat heeft de wetgever beoogd met de Wet op de Rechtsbijstand?
2.1
Inleiding
Afgelopen decennia is op diverse terreinen behoefte tot het inwinnen van juridisch advies en aan
juridische bijstand bij (gerechtelijke) procedures toegenomen. In 1983 is een grondwettelijke
bepaling tot stand gekomen waaruit kan worden afgeleid dat het de zorg van de overheid is om de
toegang tot de rechter toegankelijk te maken voor burgers.8 Voor het onderzoek is het van belang
om allereerst terug te kijken in de wetsgeschiedenis, aangezien daaruit blijkt wat de reden is voor
het bestaan van rechtsbijstand en hoe het systeem van de gefinancierde rechtsbijstand in het
verleden beheersbaar werd gehouden. In dit hoofdstuk wordt een deel van de wetsgeschiedenis
aangaande rechtsbijstand uiteengezet aan de hand van de memorie van toelichting, literatuur en
wetsartikelen.
In paragraaf 2.2 wordt de wetsgeschiedenis in chronologische volgorde behandeld. Ten
eerste zal kort de geschiedenis vóór de wettelijke vastlegging worden weergegeven. Ten tweede
komt de Wet rechtsbijstand aan on- en minvermogenden (hierna: WROM) aan bod. Ten derde zal
de Wet tijdelijke voorzieningen rechtsbijstand worden besproken. Ten vierde zal de Wrb worden
behandeld, welke de basis is voor de huidige wetgeving en zal tot 1994 worden beschreven. Tot
slot volgt een conclusie van voorgaande paragrafen.
2.2
De wetsgeschiedenis in chronologische volgorde
Rond 1890 kwam er vanuit de burgers steeds meer belangstelling voor rechtshulp, daar er een
groeiende behoefte is aan autonomie en mondigheid vanuit de burger ten opzichte van de
overheid. Bovendien is er aandacht voor het probleem van rechtshulpverlening in andere westerse
landen, zoals Amerika en Engeland. De Tweede Wereldoorlog heeft gezorgd voor aandacht voor
burgerrechten, fundamentele mensenrechten en grondwettelijke bescherming. De oorlog zorgde
voor een gevoel van samenhorigheid en gelijkheid, waardoor wettelijke regels inzake rechtshulp
nodig werden geacht.9
2.2.1
De geschiedenis voor de wettelijke regelingen omtrent de rechtsbijstand
Na de invoering van het Wetboek van Strafrecht werd in 1889 voor het eerst aandacht geschonken
aan de rechtshulp door middel van het opzetten van een Bureau van Consultatie in Strafzaken. In
de jaren daaropvolgend werd de rechtshulp aan minder draagkrachtigen verleend door soortgelijke
bureaus voor rechtshulp.10 In 1913 kregen de bureaus voor rechtshulp de eerste subsidie van de
Minister van Justitie ter hoogte van ƒ3000. In 1922 was dit ƒ9.500 en in 1940 werd dit aanzienlijk
naar beneden gebracht naar ƒ1680. De economische situatie waarin Nederland in die tijd
verkeerde, onder andere door de oorlogen, heeft bijgedragen aan de vermindering van de
financiële middelen. De Minister van Justitie verklaarde dat het strikt noodzakelijk is de uitgave van
de staat in te perken, waardoor werd gekort op de financiële middelen.11 Toch werden er in 1940
twee commissies van advocaten ingesteld ter bestudering van een eerste wettelijke regeling
omtrent rechtsbijstand.12 Na de Tweede Wereldoorlog was het niet meer denkbaar om terug te
keren naar het vooroorlogse systeem van minimale rechtshulp die werd gegeven door de goede
wil van studenten en de goedgunstigheid van advocaten.
8
Artikel 18 lid 1 en 2 Grondwet.
Schuyt 1976, p. 5.
10
Schuyt 1976, p. 10-11.
11
Schuyt 1976, p. 14.
12
Schuyt 1976, p. 18.
9
Pagina | 4
2.2.2
De Wet op de rechtsbijstand aan on- en minvermogenden
Een nieuwe politieke doelstelling werd na de Tweede Wereldoorlog aanvaard, inhoudende dat de
verantwoordelijkheid bij de overheid ligt om te zorgen dat iedere burger zijn rechten gelijkelijk kan
handhaven, zowel voor de rechter als buiten een proces om.13 Deze doelstelling werd vastgelegd
in het wetsvoorstel van Minister Donker in 1953. De overheid zou de rechtshulp aan on- en
minvermogenden gaan bekostigen. Over de wijze waarop de overheid de nieuwe taak ging
uitvoeren rekeninghoudend met de scheiding der machten ontstond onenigheid.14 Minister Donker
overleed in 1956, waardoor onder leiding van Minister Samkalden in 1957 de WROM in werking
trad.15
De wet had betrekking op rechtsbijstand in civiele en bestuursrechtelijke zaken, niettemin
werd opgenomen dat de Minister van Justitie het recht had om te bepalen welke soort zaken onder
de WROM vielen. Deze wet regelde onder andere de organisatie met betrekking tot de
verschillende bureaus die rechtshulp aan minder draagkrachtigen aanboden, zowel adviserende
als processuele aard. Het bestuur bestond uit de kantonrechter, de Deken van de Orde van
Advocaten, een lid van het gemeentebestuur, één deskundige op het gebied van maatschappelijk
werk en tot slot een burger uit werknemerskringen.16 Het bestuur benoemt een aantal
medewerkers die advocaat zijn.17 De rechter alsmede de bureaus voor consultatie waren bevoegd
een toevoeging af te geven.18 Voor een aanvraag van toevoeging werd gekeken naar de financiële
draagkracht van rechtzoekende en of er voldoende belangen bij zijn gebaat.19 Hiermee kwam een
eind aan het vooroorlogse systeem, werden er wettelijke regels vastgelegd in de WROM en werd
de verdragsrechtelijke bepaling gewaarborgd.20
2.2.3
De Wet tijdelijke voorzieningen rechtsbijstand
In 1970 ontstond er ophef over een artikel dat is geplaatst door studenten in het tijdschrift Ars
Aequi met als onderwerp: “De Balie, een leemte in de rechtshulp.” In dit nummer werd gesteld dat
de toegang tot de rechter niet is verruimd, daarentegen eerder is geblokkeerd voor
rechtzoekenden. De studenten verwezen naar het wetsvoorstel geschreven door minister Donker,
dat in 1956 ruimschoots werd aangepast. Hierdoor werden er meerdere wetswinkels opgericht,
waar rechtenstudenten in samenwerking of overleg met advocaten op vrijwillige basis (bijna)
kosteloze rechtshulp verleende voor alle soorten juridische problemen.21
Het wettelijke stelsel voor de gefinancierde rechtsbijstand is tot 1980 vrij eenvoudig
van opzet zoals uit bovenstaande blijkt. De ter beschikking gestelde middelen zijn flink gestegen
van ƒ15 miljoen in 1970 naar ƒ225 miljoen in 1982. Hieruit vloeit voort dat de vraag naar
rechtshulp flink is gestegen, aangezien burgers vaker de hulp van de rechter inschakelen. Om de
uitgaven te kunnen drukken en de werkdruk enigszins te verlichten zijn er maatregelen getroffen bij
het ontwerp van de Wet Tijdelijke voorzieningen Rechtsbijstand, welke in 1983 in werking is
getreden.22
De belangrijkste maatregelen komen nu aan bod. Een selectief beleid werd vastgesteld
inzake het toevoegen van een advocaat, inhoudende dat voor bepaalde zaken geen toevoeging
13
Schuyt 1976, p. 16.
Schuyt 1976, p. 18-19.
15
Schuyt 1976, p. 31.
16
Kamerstukken II 1956/57, 3266, 5, p. 2 (MvT).
17
Kamerstukken II 1953/54, 3266, 3, p. 6 (MvT).
18
Schuyt 1976, p. 35.
19
Schuyt 1976, p. 24.
20
Artikel 6 Europese Verdrag voor de bescherming van de Rechten van de Mens.
21
Schuyt 1976, p. 38-39.
22
Kamerstukken II 1982/83, 17 769, 3, p. 9-10 (MvT).
14
Pagina | 5
werd verleend. Een toevoeging werd alleen verleend voor zaken met processuele aard, dat wil
zeggen voor het voeren van een procedure voor een rechterlijke of daarmee gelijk te stellen
instantie. Voor adviserende aard kon de rechtzoekenden terecht bij de bureaus voor rechtshulp.23
Eveneens kwam er een algemeen stelsel van eigen bijdrage verruimd tot inkomensgroepen, voor
welke tot dusver nog geen eigen bijdrage bestond. De rechtzoekende diende aan de hand van hun
inkomensgrens een eigen bijdrage te betalen. Het is overigens voor een juiste waardering van de
consequenties van de eigen bijdrage goed om te benadrukken dat de frequentie waarmee de
minder draagkrachtigen een beroep konden doen op gefinancierde rechtsbijstand ongeveer één
toevoeging per 30 tot 40 jaar was. Tot slot diende de aanvraag aan drie criteria te voldoen,
inhoudende een belangenafweging, financiële draagkracht en tot slot de juridische ingewikkeldheid
van een zaak.24
De wet had een tijdelijk karakter, in afwachting van de totstandkoming van de Wrb. De
kosten dienden te zijner tijd gedrukt te worden, waardoor een tijdelijke oplossing genoodzaakt was.
De organisatie en de bevoegdheden van de bureaus voor rechtshulp, als de voorziening in het
aanbod van de rechtshulp vergden een nadere wettelijke regeling.25
2.2.4
Wet op de Rechtsbijstand
In eerste instantie heeft de Wrb tot doel: “Degenen die zelf over onvoldoende financiële middelen
beschikken om te voorzien in de verlening van rechtsbijstand een aanspraak te bieden op door de
overheid betaalde bijstand. Met het vastleggen van deze aanspraak wordt voldaan aan de
grondwettelijke opdracht om wettelijke regels te stellen omtrent het verlenen van rechtsbijstand
aan minder draagkrachten.”26 Met het vastleggen werd voldaan aan de eis die voortvloeit uit artikel
18 van de Gw, welke is vastgelegd in 1983. Hieruit vloeit voort dat er wettelijke regels dienen te
worden opgesteld aangaande de gefinancierde rechtsbijstand.27 Het feit dat de Wet tijdelijke
voorzieningen Rechtsbijstand een tijdelijk karakter had, was er behoefte aan een eenduidige
regeling inzake de gefinancierde rechtsbijstand en om die reden is de Wrb in werking getreden in
1994.
De eerste doelstelling die in de wet naar voren komt is het stelsel van de eigen bijdrage. Bij
de invoering van de eigen bijdrage was het noodzakelijk om ook inkomensgrenzen in de wet op te
nemen. Volgens de wetgever mocht het stelsel van eigen bijdrage aan de hand van
inkomensgrenzen er niet toe leiden dat de toegang tot de rechter zou worden belemmerd. De
tweede doelstelling betreft het voorzien in voldoende aanbod van door de overheid gefinancierde
rechtsbijstand, te weten dat er voldoende advocaten beschikbaar zijn om gefinancierde
rechtsbijstand te kunnen effectueren. De derde doelstelling betreft de budgettaire beheersing om
de kosten beter beheersbaar te maken mede door betere controlebevoegdheden. De laatste
doelstelling betreft de modernisering van de bestuurlijke organisatie.28 In de nieuwe organisatie
wordt een centrale plaats gegeven aan de RvR. De RvR krijgt niet enkel verantwoordelijkheid voor
de afgifte en controle op toevoegingsaanvragen, maar ook voor het controleren en uitbetalen van
declaraties voor het inschrijven van advocaten, voor het financieren van de bureaus
rechtsbijstandvoorzieningen en voor andere organisatorische taken zoals het regelen van
piketdiensten.29
Het systeem van de rechtsbijstand is zo ingericht dat per zaaktype een vaste vergoeding is
23
Kamerstukken II 1982/83, 17 769, 3, p. 14 (MvT).
Kamerstukken II 1982/83, 17 769, 3, p. 12-15 (MvT).
25
Kamerstukken II 1982/83, 17 769, 3, p. 18 (MvT).
26
Kamerstukken II 1991/92, 22 609, 3, p. 4 (MvT).
27
Kamerstukken I 2013/14, 33 750, G, p. 4.
28
Kamerstukken II 1991/92, 22 609, 3, p.5 (MvT).
29
Kamerstukken II 1991/92, 22 609, 3, p. 6-7 (MvT).
24
Pagina | 6
afgestemd op de gemiddelde tijdsbesteding voor dat soort zaken. Het aantal punten dat aan een
zaaktype is toegekend dient overeen te komen met het aantal uren dat gemiddeld aan het daarbij
behorende zaaktype wordt besteed. Echter, zijn er zaken die meer dan de gemiddelde
tijdsbesteding in beslag nemen, maar er zijn ook zaken die minder dan de gemiddelde tijd vergen.
Per saldo diende het systeem gemiddeld gezien te leiden tot een evenwichtige vergoeding.30
2.3
Conclusie
In dit hoofdstuk is uiteengezet wat de wetgever heeft beoogd met de Wrb. De eerste wettelijke
bepaling omtrent de rechtsbijstand is in 1957 vastgelegd in de WROM.31 De wet regelde onder
andere de organisatie met betrekking tot de verschillende bureaus die rechtshulp aan minder
draagkrachtigen aanboden, zowel adviserende als processuele aard. Bovendien werd een nieuwe
politieke doelstelling aanvaard, dat de verantwoordelijkheid bij de overheid ligt om ervoor te zorgen
dat iedere burger rechtshulp kan inschakelen.32
Tot 1980 is het wettelijke stelsel van de gefinancierde rechtsbijstand zeer eenvoudig
gebleven. Echter was er een toename van de vraag naar rechtshulp, waardoor maatregelen
diende te worden genomen om de kosten te kunnen drukken. Hierdoor kwam de Wet Tijdelijke
voorzieningen Rechtsbijstand tot stand.33 De eigen bijdragen aan de hand van inkomensgrenzen
werden vastgelegd en daarbij diende de aanvraag van een toevoeging aan drie criteria te voldoen,
inhoudende een belangenafweging, toetsing van de financiële draagkracht en tot slot de juridische
ingewikkeldheid van een zaak.34 De wet heeft een tijdelijk karakter in afwachting tot de
totstandkoming van de Wet op de rechtsbijstand (wrb).35
In 1994 is de Wrb in werking getreden. In 1983 kwam een grondwettelijke vastlegging,
waaruit voortvloeide dat er een wettelijke regeling diende te worden opgesteld. Hier kwamen een
aantal doelstellingen in naar voren, zoals de invoering van een eigen bijdrage, voldoende aanbod
van advocaten door de overheid, de budgettaire beheersing om de kosten beter beheerbaar te
maken zoals een vernieuwde organisatie36 en een gebalanceerd forfaitair vergoedingssysteem.37
De wetgever heeft in eerste instantie beoogd dat rechtzoekenden die zelf over onvoldoende
financiële middelen beschikken, aanspraak kunnen maken op door de overheid gefinancierde
rechtsbijstand.38
30
RvS 28 juni 2013, nr. 26 480, p. 8.
Schuyt 1976, p. 31.
32
Schuyt 1976, p. 16.
33
Kamerstukken II 1982/83, 17 769, 3, p. 9-10 (MvT).
34
Kamerstukken II 1982/83, 17 769, 3, p. 12-15 (MvT).
35
Kamerstukken II 1982/83, 17 769, 3, p. 18 (MvT).
36
Kamerstukken II 1991/92, 22 609, 3, p. 6-7 (MvT).
37
RvS 28 juni 2013, nr. 26 480, p. 8.
38
Kamerstukken II 1991/92, 22 609, 3, p. 4 (MvT).
31
Pagina | 7
3
Hoe is de toegang tot de rechter en de gefinancierde rechtsbijstand
verdragsrechtelijk en grondwettelijk vastgelegd?
3.1
Inleiding
Dagelijks worden burgers geconfronteerd met het recht. Echter, niet alle burgers houden zich aan
de wet, waaraan consequenties zijn verbonden. Ondanks deze consequenties hebben burgers wel
mensenrechten en dus recht op een eerlijk proces. Een voorbeeld vanuit het Strafrecht is dat
iedere verdachte recht heeft om vóór het eerste politieverhoor te kunnen overleggen met een
advocaat.39 Tevens dient de rechter onpartijdig te zijn en mogen burgers niet worden
gediscrimineerd. Dit zijn allemaal rechten die burgers genieten. Voor dit onderzoek is het van
belang te bekijken hoe de toegang tot de rechter verdragsrechtelijk en grondwettelijk is geregeld,
zodat een antwoord kan worden gegeven op de vraag of de bezuinigingsmaatregelen strijdig zijn
met de toegang tot de rechter. Dit zal worden uiteengezet aan de hand van wetgeving, regelgeving
en jurisprudentie.
In paragraaf 3.2 komt de vraag aan de orde hoe de toegang tot de rechter en de
gefinancierde rechtsbijstand verdragsrechtelijk is vastgelegd. In paragraaf 3.3 wordt uiteengezet
hoe de toegang tot de rechter en de gefinancierde rechtsbijstand grondwettelijk is geregeld. Tot
slot volgt een conclusie van voorgaande paragrafen.
3.2
Hoe is de toegang tot de rechter en de gefinancierde rechtsbijstand verdragsrechtelijk
vastgelegd?
Met toegang tot de rechter wordt beoogd dat de burger in staat is zijn juridische conflicten op te
lossen door tussenkomst van een rechter. De burger moet in staat worden gesteld op te komen
voor zijn gerechtvaardigde belangen. Hiervoor is het noodzakelijk dat er recht bestaat op een
eerlijk proces. Het recht op een eerlijk proces komt terug in het Europees Verdrag tot bescherming
van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden (hierna ‘EVRM’), het Internationaal
Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (hierna ‘IVBPR’) en tot slot het Europese
Handvest van de Grondrechten (hierna ‘EU-handvest’). Deze drie verdragen komen in die volgorde
nu aan bod.
3.2.1
Het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de
fundamentele vrijheden (Europees niveau)
In artikel 6 lid 1 EVRM staat beschreven dat: “Bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en
verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde vervolging
heeft een ieder recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke
termijn, door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij de wet is ingesteld.” Het
toepassingsgebied van dit artikel is de vaststelling van burgerlijke rechten en verplichtingen (‘civil
rights and obligations’) en het onderzoek naar de gegrondheid van een strafvervolging (‘criminal
charge’).40 In strafzaken dient dit artikel de verdachte te beschermen tegen een willekeurig
optredende overheid. Deze bescherming wordt nagestreefd door het toekennen van een aantal
rechten. Lid drie onder c van artikel 6 EVRM staat dat een ieder tegen wie vervolging is ingesteld
het recht heeft om zich kosteloos door een advocaat te laten bijstaan, mits de verdachte over
onvoldoende middelen beschikt om een raadsman te bekostigen en de belangen van een
behoorlijke rechtspleging dit eisen. Dit hangt af van een aantal factoren, waaronder de straf die
kan worden opgelegd, de ingewikkeldheid van de zaak en persoonlijke omstandigheden. Naast
strafrechtelijke procedures heeft het EVRM ook betekenis voor andere procedures. Uit
39
40
EHRM 27 november 2008, 36391/02, NJ 2009/214 (Salduz/Turkije).
Vocht , in: T&C Strafvordering 2013, art. 6 lid 1 EVRM, aant. 2.
Pagina | 8
jurisprudentie vloeit voort dat de toegang tot de rechter ook in civielrechtelijke zaken is erkend.41
Dit is met name het geval wanneer de rechtzoekende onvermogend is en rechtshulp een
noodzakelijke voorwaarde is om een eerlijk proces te kunnen voeren.42
Het recht op toegang tot de rechter is niet absoluut. Het mag worden beperkt zolang (i) de
kern van dit recht maar niet wordt aangetast, (ii) de beperking een legitiem doel dient en (iii) er
sprake is van evenredigheid tussen het legitieme doel en de beperking. Dit volgt uit jurisprudentie
van het Hof van Justitie van de EU43, het EHRM44 en nationale jurisprudentie.45 Met de kern van
het recht wordt bedoeld dat het recht op een eerlijk proces niet mag worden aangetast. De
inrichting van het systeem van gefinancierde rechtsbijstand is evenals niet absoluut. Het dient
beschikbaar te worden gesteld. Daarentegen mag het worden onderworpen aan bepaalde
voorwaarden en beperkingen, zoals het vaststellen van een eigen bijdrage aan de hand van
inkomensgrenzen. De overheid mag (financiële) drempels plaatsen, teneinde misbruik op het recht
op toegang tot de rechter wordt voorkomen.46
3.2.2
Artikel 47 Europese Handvest (Europees niveau)
Artikel 47 EU-handvest beschrijft dat eenieder recht heeft op een eerlijk proces en burgers die over
onvoldoende financiële middelen beschikken, aanspraak maken op rechtsbijstand.47 Dit is van
toepassing op zowel strafrechtelijke procedures als civielrechtelijke procedures. Het EU-handvest
ziet, anders dan het EVRM, alleen op de toepassing van het recht van de Europese Unie. Met de
inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon werd het EU-handvest wettelijk bindend en kreeg
dezelfde rechtskracht als verdragen.
3.2.3
Het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten
(internationaal niveau)
In artikel 14 IVBPR staat beschreven dat burgers rechten hebben die hun in de gelegenheid
moeten stellen een eerlijke procedure binnen een redelijke termijn af te dwingen.48 Dit is ook te
vinden in het reeds besproken artikel 6 EVRM. Beide artikelen zijn gebaseerd op de Universele
Verklaring van de Rechten van de Mens en het concept dat de Commissie van de Rechten van de
Mens naar aanleiding van deze verklaring opstelde. Dit verklaart de overeenkomsten tussen beide
artikelen. Het verschil is dat in artikel 14 IVBPR de gelijke behandeling duidelijk naar voren komt.
Het recht op gelijke behandeling door de rechter impliceert dat een ieder op gelijke wijze toegang
tot de rechter heeft.49
3.3
Hoe is de toegang tot de rechter en de gefinancierde rechtsbijstand grondwettelijk
vastgelegd?
De Grondwet (hierna: Gw) kent al vele mensenrechten, doch is in de huidige Grondwet geen
expliciete verankering van het recht op toegang tot een onafhankelijke en onpartijdige rechter
ofwel toegang tot de rechter. Wel zijn er sporen in de Grondwet te vinden van het recht op de
toegang tot de rechter.
41
EHRM 9 oktober 1979, NJ 1980/376, m.nt. Alkema (Airey/Ierland).
EHRM 21 februari 1975, 4451/70, m.nt. Alkema (Golder/Verenigd Koninkrijk).
43
HvJ EU 1 januari 2010, C-317/08 (Alassini).
44
EHRM 24 oktober 1979, 6301/73 (Winterwerp/Nederland); EHRM 25 mei 1985, 8225/78 (Ashingane/Verenigd
Koninkrijk).
45
ABRvS 25 mei 2011, ECLI:NL:RVS:2012:BQ5948; ABRvS 22 augustus 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BX5246.
46
EHRM 27 februari 1980, NJ 1980/561, m.nt. Alkema (Deweer).
47
Artikel 47 Handvest van de grondrechten van de Europese Unie.
48
Artikel 14 Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten.
49
Spronken, in: T&C Strafvordering 2013, art. 14 lid 1 IVBPR, aant. 1-2.
42
Pagina | 9
Er zijn drie artikelen van belang, namelijk artikel 15 lid 2, 17 en 18 lid 1 en 2 Gw. Deze drie
artikelen komen in die volgorde nu aan bod.
3.3.1
Artikel 15 lid 2 Grondwet
In artikel 15 lid 2 Gw staat het recht op de toegang tot de rechter in geval van vrijheidsontneming,
ook wel het habeas corpus-beginsel genoemd.50 Heeft de vrijheidsontneming plaatsgevonden
zonder rechterlijke tussenkomst, dan kan degene wiens vrijheid is ontnomen de rechter zijn
invrijheidstelling verzoeken. Ingeval de vrijheidsontneming rechtmatig heeft plaatsgevonden, maar
voorzetting daarvan onrechtmatig is, dan moet de rechter ook de invrijheidstelling gelasten.51 Dit
betekent dat de betrokkene een beroep op de rechter moet kunnen doen.52
3.3.2
Artikel 17 Grondwet
In artikel 17 Gw staat beschreven dat niemand ten gevolge van overheidsingrijpen kan worden
afgehouden van een bij de wet opengestelde rechtsgang, ook wel het ius de non evocandobeginsel genoemd.53 Volgens de wetgever kan het artikel ook worden toegepast op de burgers
onderling, wat is terug te vinden in de rechtspraak.54 Hieruit kan worden geconcludeerd dat
niemand tegen zijn wil in kan worden afgehouden van toegang tot de rechter.55
3.3.3
Artikel 18 lid 1 en lid 2 Grondwet
Artikel 18 lid 1 Gw luidt: “Ieder kan zich in rechte en in administratief beroep doen bijstaan.” Dit lid
garandeert dat een ieder zich juridisch kan laten bijstaan in een (gerechtelijke) procedure waarin
rechtsgeschillen worden beslecht, dat wil zeggen bij civiele rechtspraak, strafrechtspraak,
tuchtrechtspraak, arbitrage, bestuursrechtspraak en administratief beroep.56 Het artikellid kan
ruimer worden geïnterpreteerd dan artikel 6 EVRM, waar enkel burgerlijke rechten en
verplichtingen en strafrechtelijke procedures worden gewaarborgd. Het eerste lid is een klassiek
grondrecht en is in beginsel rechtens afdwingbaar. De overheid moet actief optreden om
belemmeringen van het recht op rechtsbijstand zoveel mogelijk te voorkomen.
Artikel 18 lid 2 Gw luidt: “De wet stelt regels omtrent het verlenen van rechtsbijstand aan
minder draagkrachtigen.” Dit lid is een sociaal grondrecht en is daarmee een instructienorm voor
de overheid waarvan de naleving niet door de rechtzoekende bij een rechter kan worden
afgedwongen. Met dit artikellid wordt bedoeld dat de wetgever regels omtrent het verlenen van de
rechtsbijstand aan minder draagkrachtigen moet opstellen. Het geeft geen aanspraak op kosteloze
rechtsbijstand, ook niet in combinatie met lid 1. Nadere voorschriften zijn vastgelegd in artikel 40
Wetboek van Strafvordering en in de Wrb.57 De grondwetgever heeft dit overgelaten aan de
wetgever om te bepalen hoe de verlening van rechtsbijstand aan minder draagkrachtigen concreet
dient worden weergegeven.58 Het is niet mogelijk concreet aan te geven binnen welke marges de
overheid moet blijven bij gefinancierde rechtsbijstand. Wel kan worden gesteld dat de kern van het
recht op de toegang tot de rechter niet mag worden aangetast, aangezien dit verdragsrechtelijk is
gewaarborgd.59
50
Kamerstukken I 2013/14, 33 750, G, p. 2-3.
Kamerstukken II 1975/76, 13 872, 3, p. 49 (MvT).
52
EHRM 29 oktober 1989, NJ 1990/697 (Bezicheri).
53
HR 13 september 1989, NJ 1990/777 (Kiesregister).
54
Hof ’s-Gravenhage 12 juli 1984, NJ 1985/323.
55
Kamerstukken II 1975/76, 13 872, 3, p. 51 (MvT).
56
Kamerstukken II 1975/76, 13 873, 3, p. 8 (MvT).
57
Stb. 1993, 775.
58
Kamerstukken I 2013/14, 33 750, G, p. 4.
59
Bunschoten, in: T&C Grondwet 2009, art. 18, aant. 2.
51
Pagina | 10
3.4
Conclusie
In dit hoofdstuk is bekeken hoe de toegang tot de rechter en de gefinancierde rechtsbijstand
verdragsrechtelijk en grondwettelijk is vastgelegd, zodat een antwoord kan worden gegeven op de
vraag of de bezuinigingsmaatregelen in strijd zijn met de toegang tot de rechter. De rechtzoekende
heeft recht op een eerlijk proces en burgers dus toegang tot de rechter. Dit blijkt uit artikel 6
EVRM, 14 IVBPR, 47 EU-handvest en jurisprudentie dat een lidstaat is gehouden om recht op de
toegang tot de rechter mogelijk te maken in civielrechtelijke60 en strafrechtelijke zaken. In bepaalde
gevallen kan er in civielrechtelijke procedures ook kosteloze rechtshulp bestaan.61
Het recht op de toegang tot de rechter en de gefinancierde rechtsbijstand zijn niet absoluut.
Het recht mag worden beperkt, zolang de kern van dit recht niet wordt aangetast en zolang
misbruik van bevoegdheid wordt voorkomen.62
Hoewel het recht op een eerlijk proces en toegang tot de rechter verdragrechtelijk zijn
gewaarborgd, is dit niet expliciet vastgelegd in de Nederlandse Grondwet. Echter zijn er wel
sporen te vinden in artikel 15 lid 2, 17 en 18 Gw. In dit artikel is opgenomen dat een ieder zich in
rechte en administratief beroep kan doen bijstaan en dat er nadere regels dienen te worden
opgesteld omtrent het verlenen van rechtsbijstand aan minder draagkrachtigen.63 Artikel 18 Gw
geeft echter geen aanspraak op recht op kosteloze rechtsbijstand, gezien het feit dat het door de
wetgever kan worden beperkt.64 De overheid dient de toegang tot de rechter voor rechtzoekenden
wel mogelijk te maken.65
Desalniettemin kan nog worden gesteld dat artikel 18 Gw een ruimere interpretatie geniet
dan artikel 6 EVRM. Artikel 18 Gw is van toepassing op alle procedures voor de rechter, terwijl het
EVRM zich enkel richt op de burgerlijke rechten en plichten en het strafrecht.
Uit voorgaande kan worden geconcludeerd dat de toegang tot de rechter zowel europees
als internationaal is gewaarborgd. Eveneens is het recht op de toegang tot de rechter en
gefinancierde rechtsbijstand grondwettelijk vastgelegd, ondanks dat de expliciete tekst niet in de
Gw staat beschreven. 66
60
EHRM 9 oktober 1979, NJ 1980/376, m.nt. Alkema (Airey/Ierland).
EHRM 21 februari 1975, ECHR Series A 1975, 4451/70 (Golder/Verenigd Koninkrijk).
62
HvJ EU 1 januari 2010, C-317/08 (Alassini).
63
Stb. 1993, 775.
64
Bunschoten, in: T&C Grondwet 2009, art. 18, aant. 2.
65
Kamerstukken I 2013/14, 33 750, G, p. 4.
66
Bunschoten, in: T&C Grondwet 2009, art. 18, aant. 2.
61
Pagina | 11
4
Welke bezuinigingsmaatregelen worden doorgevoerd omtrent de gefinancierde
rechtsbijstand?
4.1
Inleiding
De behoefte voor het inwinnen van juridisch advies en juridische bijstand bij (gerechtelijke)
procedures blijft toenemen. Zoals in hoofdstuk 2 is uiteengezet zijn de kosten toegenomen van ƒ15
miljoen in 1970 naar ƒ225 miljoen in 1982. Tevens wordt ingegaan op het feit dat de overheid
sinds 1980 al bezig is om het systeem beheersbaar te houden. Afgelopen jaren zijn de kosten ook
flink toegenomen van €330 miljoen in 2002 naar €495 miljoen in 2012. Na een inflatiecorrectie blijft
er een stijging van €100 miljoen.67 Staatssecretaris Teeven stelt hierdoor dat niet alleen de
toekomstige kostenstijgingen door verdere toename van het gebruik van het stelsel moeten
worden opgevangen, evenwel moeten de uitgaven ook structureel worden beperkt om het systeem
beheersbaar te maken. Hierdoor heeft staatssecretaris Teeven een wijziging in de Wrb
doorgevoerd in oktober 2013. In dit hoofdstuk zullen de bezuinigingsmaatregelen omtrent de
gefinancierde rechtsbijstand worden uiteengezet aan de hand van kamerstukken en het
Staatsblad. Voor dit onderzoek is het van belang te bekijken wat de bezuinigingsmaatregelen
inhouden, om vervolgens in de interviews te kunnen vragen naar welke mogelijke gevolgen die
maatregelen met zich meebrengen.
In paragraaf 4.2 worden de bezuinigingsmaatregelen van oktober 2013 besproken.
Vervolgens worden in paragraaf 4.3 de (toekomstige) bezuinigingsmaatregelen inzake de
gefinancierde rechtsbijstand behandeld. Tot slot volgt een conclusie van voorgaande paragrafen.
4.2
Welke bezuinigingsmaatregelen zijn doorgevoerd in oktober 2013?
De wetswijziging heeft tot doel om de uitgaven van gefinancierde rechtsbijstand te beperken. In de
periode na de inwerkingtreding van de Wrb is er sprake geweest van een groeiende welvaart,
waardoor maximaal kon worden ingezet op gefinancierde rechtsbijstand. Echter, de economische
recessie is sinds 2008 goed voelbaar, waardoor het aantal toevoegingen toeneemt.68 Voorts
daalde de overheidsinkomsten, dientengevolge er een minder budget beschikbaar is.
Staatssecretaris Teeven acht het van belang dat door middel van deze maatregelen het stelsel
beheersbaar wordt en niet zodanig overbelast raakt dat het feitelijk niet meer beschikbaar is voor
degenen voor wie het stelsel daadwerkelijk is bedoeld.69
Door twee besluiten, namelijk het besluit eigen bijdrage rechtsbijstand en het besluit vergoedingen
rechtsbijstand 2000 vindt uitvoering van de Wrb plaats. Deze twee besluiten zijn gewijzigd en
bevat de volgende maatregelen:
1. een generieke verhoging van de eigen bijdrage;
2. een verhoging van de eigen bijdrage bij verbreking van een huwelijkse of niet-huwelijkse
relatie en daarmee samenhangende verzoeken;
3. het opnieuw heffen van de eigen bijdrage bij een tweede of volgend deskundigenoordeel;
4. het opnieuw heffen van de eigen bijdrage in bewerkelijke zaken;
5. een lagere vergoeding ingeval van een kennelijke afdoening van een zaak;
6. een wijziging van de anticumulatieregeling;
7. een tweede tranche verlaging van de vergoeding voor rechtsbijstandsverleners.
Ad 1 Een generieke verhoging van de eigen bijdrage
De eerste maatregel voorziet in een structurele verhoging van de eigen bijdrage op alle
67
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 17.
Stb. 2013, 345.
69
Stb. 2013, 345.
68
Pagina | 12
rechtsgebieden. In onderstaande tabel A zijn de eigen bijdragen voor de wetswijziging en na de
wetswijziging af te lezen. Ingeval door het Juridisch Loket wordt doorverwezen middels een
diagnose document krijgt de rechtzoekende een korting van €53 wat onveranderd is gebleven. De
verhoging van de eigen bijdrage voor de laagste inkomenscategorie was noodzakelijk, daar de
minder draagkrachtigen ruim 80% van het gebruik van gefinancierde rechtsbijstand voor hun
rekening nemen, aldus staatssecretaris Teeven. Bij de hoogste inkomensgrens is de eigen
bijdrage het minst omlaag gegaan, daar de eigen bijdrage niet hoger kan zijn dan de vergoeding
die de advocaat ontvangt van de RvR.70
TABEL A Inkomen, vermogen en eigen bijdrage
(Bron: rvr.org)
Alleenstaand
Normen 2013 voor de wijziging
Normen 2014
Eigen Bijdrage
Eigen Bijdrage
t/m € 18.000
€ 129
€196
€ 18.001 - € 18.700
€ 188
€360
€ 18.701 - € 19.700
€ 305
€514
€ 19.701 - € 21.600
€ 516
€669
€ 21.601 - € 25.600
€ 796
€823
Boven de € 25.600
Aanvrager komt niet in
aanmerking voor een toevoeging
Aanvrager komt niet in
aanmerking voor een toevoeging
Fiscaal Jaarinkomen in het
peiljaar
Ad 2 Een verhoging van de eigen bijdrage bij verbreking van een huwelijkse of niet-huwelijkse
relatie en daarmee samenhangende verzoeken
De tweede maatregel betreft de verhoging van eigen bijdrage in echtscheidingsprocedures. De
regeling is doorgevoerd dat nevenvorderingen bij echtscheidingen onder één toevoeging vallen,
waardoor geen nieuwe toevoeging kan worden aangevraagd binnen één jaar.71
Ad 3 Het opnieuw heffen van de eigen bijdrage bij een tweede of volgend deskundigenoordeel
De derde maatregel betreft het opnieuw heffen van de eigen bijdrage bij een opvolgend
deskundigenoordeel van een advocaat. Ingeval er geen dwingende reden is voor een andere
advocaat in die zaak, dan dient de eigen bijdrage opnieuw te worden voldaan.72
Ad 4 Het opnieuw heffen van de eigen bijdrage in bewerkelijke zaken
De vierde maatregel is het opnieuw heffen van eigen bijdrage in bewerkelijke zaken. De
vergoeding van de advocaat is gebaseerd op een forfaitair systeem. Vanwege complexiteit kan het
zijn dat er meer uren in de zaak wordt gewerkt dan er voor de zaak wordt uitgekeerd. Een
advocaat die meer dan drie maal het aantal punten in uren besteedt aan een zaak, kan meeruren
aanvragen. Indien er meeruren worden aangevraagd, dan dient de rechtzoekende opnieuw de
dezelfde eigen bijdrage te betalen die in eerste instantie is geheven.73
Ad 5 Een lagere vergoeding ingeval van een kennelijke afdoening van een zaak
De vijfde maatregel is de lagere vergoeding voor de advocaat bij een kennelijke afdoening van de
70
Stb. 2013, 345, p. 13.
Stb. 2013, 345, p. 14.
72
Stb. 2013, 345, p. 18.
73
Stb. 2013, 345, p. 19.
71
Pagina | 13
zaak. Ingeval de zaak eindigt in een kennelijk niet-ontvankelijkheid staat dat gelijk aan een
eenvoudig rechtskundig advies waar twee punten voor worden toegekend.74 Staatssecretaris
Teeven heeft besloten dat deze maatregel niet langer wordt toegepast, vanaf 15 februari 2014.75
Ad 6 Een wijziging van de anticumulatieregeling
De zesde maatregel is de aanpassing van de anticumulatieregeling. Deze regeling hield in dat de
rechtzoekende de eigen bijdrage voor de tweede, derde en vierde toevoeging de helft bedroeg van
de eerst opgelegde eigen bijdrage, daar dit binnen een termijn van zes maanden was. Deze
regeling is afgeschaft.76
Ad 7 Een tweede tranche verlaging van de vergoeding voor rechtsbijstandsverleners
De laatste maatregel is de tweede tranche verlaging vergoeding van de advocaten. De maatregel
ziet op een lagere vergoeding, te weten een daling van 2% op het basisbedrag. Dit betekent dat
het basisbedrag van €106,99 naar €104,85 is gegaan.77
4.3
Welke bezuinigingsmaatregelen omtrent de gefinancierde rechtsbijstand worden er
doorgevoerd in januari 2015 en 2016?
Staatssecretaris Teeven kwalificeert de gefinancierde rechtsbijstand als een vangnetfunctie en als
stelsel dat werkt op basis van noodzakelijkheid en selectie. De lezer dient er wel rekening mee te
houden dat hier nog veranderingen in kunnen worden aangebracht naarmate de tijd vordert. Bij
brief van 12 juli 2013 zijn er elf maatregelen uiteengezet.78 In november 2013 heeft er een
algemeen overleg plaatsgevonden met de vaste commissie voor Veiligheid en Justitie, waardoor
staatssecretaris Teeven een aantal bezuinigingsmaatregelen heeft aangescherpt en twee nieuwe
maatregelen heeft toegevoegd. Zijn voorstel bevat de volgende bezuinigingsmaatregelen:
1. selectie aan de poort op basis van een streng noodzakelijkheidscriterium;
2. uitsluiten van de rechtsgebieden verbintenissenrecht en huurrecht;
3. echtscheiding op gemeenschappelijk verzoek zonder minderjarige kinderen;
4. echtscheiding op basis van gezinsinkomen;
5. herdefiniëring inkomensgrenzen en aanpassing eigen bijdragen;
6. lager uurtarief in bewerkelijke zaken;
7. niet afgeven van een ambtshalve last in strafzaken;
8. tijdelijke uitschakeling jaarlijkse indexeringen;
9. vervallen vergoeding administratieve kosten advocatuur;
10. besparing Raad voor Rechtsbijstand en Juridisch Loket;
11. clawback regeling (nieuwe maatregel);
12. verhoging drempel bij advieszaken, hoger beroep en cassatiezaken (nieuwe maatregel).
Ad 1 Selectie aan de poort op basis van een streng noodzakelijkheidscriterium (poortwachter)
De eerste maatregel is de selectie aan de poort op basis van een streng
noodzakelijkheidscriterium. Dit huidige criterium voorziet op een drietal voorwaarden, namelijk (i)
de zaak moet realistisch en op juridische gronden gebaseerd zijn, (ii) de kosten moeten in
verhouding staan met het belang van de zaak en (iii) de behartiging kan redelijkerwijs niet worden
overgelaten aan de rechtzoekende. De selectie aan de poort zal worden uitgebreid en worden
74
Stb. 2013, 345, p. 20.
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 15.
76
Stb. 2013, 345, p. 22.
77
Stb. 2013, 345, p. 24.
78
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64.
75
Pagina | 14
uitgevoerd door juridische professionals.79 In eerste instantie werd het huidige Juridisch Loket
besproken, nochtans is staatssecretaris Teeven hierop teruggekomen, daar het Juridisch Loket in
haar huidige vorm onvoldoende is ingericht. Dit zal in de vorm van pilots worden onderzocht of het
efficiënt is om binnen de eerste lijn eenvoudige rechtsbijstand met een korte doorlooptijd te
verlenen. In die pilots zullen advocaten als juristen worden ingezet. De eerstelijns-voorziening
wordt ook wel de poortwachter genoemd. In welke vorm deze wordt doorgevoerd is nog niet
duidelijk. De korting van €53 zoals hierboven besproken wordt afgeschaft, omdat de toegang tot
gefinancierde rechtsbijstand in beginsel via de poortwachter gaat verlopen.80
Ad 2 Uitsluiten van de rechtsgebieden verbintenissenrecht en huurrecht
De tweede maatregel is het in beginsel uitsluiten van de rechtsgebieden verbintenissenrecht en
huurrecht. Staatssecretaris Teeven stelt dat voor deze rechtsgebieden goede alternatieven zijn,
zoals een rechtsbijstandsverzekering en de poortwachter.81 Met betrekking tot het
verbintenissenrecht worden er enige uitzonderingen gemaakt in de groep onrechtmatige daad,
namelijk straat-/contactverboden, gewelds-/zedenmisdrijven, medisch handelen en de
onrechtmatige overheidsdaad. Met name het consumentenrecht wordt uitgesloten van het stelsel
van de gefinancierde rechtsbijstand. Geschat wordt dat 1 op de 10 rechtzoekende nog in
aanmerking komt voor een gefinancierde rechtsbijstand. Met betrekking tot het huurrecht kunnen
er uitzonderingen worden gemaakt, ingeval de poortwachter niet kan doorverwijzen naar een
alternatief en als gefinancierde rechtsbijstand redelijk wordt geacht. Geschat wordt dat 1 op de 5
rechtzoekende nog in aanmerking komt voor gefinancierde rechtsbijstand.82
Ad 3 Echtscheiding op gemeenschappelijk verzoek zonder minderjarige kinderen
De derde maatregel betreft de echtscheiding zonder rechter, waarbij de echtgenoten geen
minderjarigen kinderen hebben. Dit houdt in dat echtscheidingsprocedure wordt vereenvoudigd
voor echtgenoten die het onderling eens zijn over de scheiding en geen minderjarige kinderen
hebben. Door de vereenvoudiging kan de echtscheiding zonder tussenkomst van de rechter en
advocaat plaatsvinden, aldus staatssecretaris Teeven.83
Ad 4 Echtscheiding op basis van gezinsinkomen
Het uitgangspunt is dat het inkomen individueel moet worden genomen. Staatssecretaris Teeven
beoogt om het gezinsinkomen als uitgangspunt te nemen om te kijken of de rechtzoekende in
aanmerking komt voor een toevoeging.84
Ad 5 Herdefiniëring inkomensgrenzen en aanpassing eigen bijdragen
De vijfde maatregel betreft het herdefiniëren van inkomensgrenzen en aanpassen van de eigen
bijdrage. De inkomensgrenzen worden teruggebracht naar drie categorieën, welke zijn gebaseerd
op het sociaal minimum (€200), het minimumloon (€355) en het inkomen daarboven (€745).85
Ad 6 Lager uurtarief in bewerkelijke zaken
De zesde maatregel betreft het lagere uurtarief in bewerkelijke zaken. Staatssecretaris Teeven
was voornemens om de generieke vergoeding naar beneden te brengen naar €70 i.p.v. €104,
welke niet meer wordt doorgevoerd. De zevende maatregel betrof de verlenging van de piketfase,
79
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 8-9.
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 6-7.
81
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 10.
82
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 8-9.
83
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 10.
84
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 10.
85
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 12.
80
Pagina | 15
welke eveneens niet wordt doorgevoerd.86 Deze maatregelen zijn niet doorgevoerd, na veel kritiek
vanuit de advocaatuur, waaronder een staking van strafrechtadvocaten. Om deze kosten te
kunnen opvangen zal de generieke vergoeding per punt worden verlaagd. Deze verlaging zal in
twee tranches plaatsvinden, namelijk één in januari 2015 en één in januari 2016. De hoogte is
afhankelijk van de financiële opbrengst van de twee nieuwe maatregelen.87
Ad 7 Niet afgeven van een ambtshalve last in strafzaken
De zevende maatregel is de verandering omtrent het straf(proces)recht. De toevoeging zal niet
meer worden verleend mits de bewaring, nadat deze is bevolen, direct wordt geschorst.
Verdachten die minder draagkrachtig zijn kunnen een reguliere strafrechtelijke toevoeging
aanvragen. Bovendien wordt een toevoeging niet verleend in hoger beroep wanneer verdachte op
vrije voet verkeert. Tot slot worden de vergoedingen voor procedures die worden gevoerd in het
kader van supersnelrecht e.a. naar beneden gebracht. Hieronder wordt in de Tabel B
weergegeven in welke zaken het puntenaantal naar beneden wordt gebracht. Volgens
staatssecretaris Teeven ligt in de praktijk het aantal uren dat aan deze zaken worden besteed,
structureel lager dan het aantal uren waarop de huidige vergoeding is gebaseerd.88
Tabel B Puntenverlaging 89
Zaakstype
Puntenaantal
Puntenaantal
Voor de inwerkingtreding van
de nieuwe wetswijziging
Nieuwe wetsvoorstel
6-9
4
Minder punten ingetrokken hoger
beroep
5
2
Overleveringszaak
9
6
Een keer zitting (Raadkamer)
3
2
Beklagzaken detentie
5
3
Gijzelingszaken Mulder
8
4
Ondertoezichtstelling
7
4
Supersnelrechtzittingen
Ad 8 Tijdelijke uitschakeling jaarlijkse indexeringen
De achtste maatregel is de uitschakeling tot 2018 van jaarlijkse indexeringen van de hoogte van de
vergoeding aan advocaten, de hoogte van de eigen bijdragen en de inkomensgrenzen.90
Ad 9 Vervallen vergoeding administratieve kosten advocatuur
De negende maatregel is het afschaffen van de vergoeding van de administratieve kosten van
€18,74 aan een advocaat. De verlening van de toevoeging gaat plaatsvinden bij de
poortwachter, waardoor de advocaat deze vergoeding niet meer krijgt.91
Ad 10 Besparing Raad voor Rechtsbijstand en Juridisch Loket
De tiende maatregel betreft de besparing van de RvR en het Juridisch Loket. Door de
86
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 12.
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 66, p. 1-2.
88
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 11.
89
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 82, p. 4.
90
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 14.
91
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 14.
87
Pagina | 16
poortwachter zal op deze twee organisaties worden bespaard. Daarmede zal worden gekeken
naar de noodzaak tot handhaving van het aantal vestigingen van de RvR (5) en het Juridisch Loket
(30).92
Ad 11 Clawback regeling (nieuwe maatregel)
De nieuwe maatregel genoemd in de kamerbrief is de clawback. Het huidige systeem ziet erop dat,
indien de rechtzoekende met behulp van gefinancierde rechtsbijstand een financieel resultaat
behaalt de rechtzoekende in staat wordt geacht zelf de kosten van de rechtshulp te kunnen
dragen. Het financiële resultaat dient 50% te bedragen van het heffingvrije vermogen. Het
vernieuwde systeem betekent dat de grens van 50% van het heffingsvrije vermogen wegvalt. Bij
elk financieel behaald voordeel moet de rechtzoekende zijn behaalde financiële resultaat vooreerst
gebruiken om de door de overheid gemaakte kosten te compenseren.93
Ad 12 Verhoging drempel bij advieszaken, hoger beroep en cassatiezaken (nieuwe maatregel)
De tweede nieuwe maatregel betreft de verhoging van het minimaal financiële belang. Een hogere
drempel wordt opgeworpen voor advieszaken, hoger beroep procedures en cassatiezaken door
verhoging van het financieel belang dat minimaal vereist is in de zaak. De drempels worden
omhoog gebracht van €250 in een adviestoevoeging, €500 in hoger beroep procedure en €1.000
in een cassatiezaak naar €500, €1.000 en €2.000.94
4.4
Conclusie
In dit hoofdstuk is bekeken welke bezuinigingsmaatregelen worden doorgevoerd. Dit is van belang
voor dit onderzoek, om in de interviews te kunnen vragen naar welke gevolgen de
bezuinigingsmaatregelen met zich meebrengen. In oktober 2013 is er een wetswijziging
doorgevoerd. In januari 2016 is staatssecretaris Teeven voornemens om een tweede wetswijziging
omtrent gefinancierde rechtsbijstand door te voeren. De bezuinigingsmaatregelen hebben
betrekking op de rechtzoekende, de advocaten en tot slot de rechtspraktijk. De
bezuinigingsmaatregelen zijn: selectie aan de poort op basis van een noodzakelijkheidscriterium,95
uitsluiten van de rechtsgebieden verbintenissenrecht en huurrecht,96 echtscheiding op
gemeenschappelijk verzoek zonder minder jarige kinderen zonder tussenkomst van rechter en
advocaat,97 echtscheiding op basis van gezinsinkomen,98 herdefiniëring inkomensgrenzen en
aanpassing eigen bijdragen,99 lager uurtarief bewerkelijke zaken,100 niet afgeven van een
ambtshalve last in strafzaken,101 tijdelijke uitschakeling jaarlijkse indexeringen,102 vervallen
vergoeding administratieve kosten advocatuur,103 besparing van de RvR en Juridisch Loket,104 de
clawback regeling105 en de verhoging van de drempel bij advieszaken, hoger beroep procedures
en cassatiezaken.106
92
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 14.
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 12.
94
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 13.
95
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 6-7.
96
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 8-9.
97
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 10.
98
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 10.
99
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 12.
100
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 66, p. 1-2.
101
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 11.
102
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 14.
103
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 14.
104
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 14.
105
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 12.
106
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 13.
93
Pagina | 17
5
PRAKTIJK
5.1
Inleiding
Het praktijkgerichte gedeelte is onderzocht door middel van het interviewen van verschillende
advocatenkantoren. De kantoren die zijn geïnterviewd zijn de volgende: Blaauw Advocaten,
HaasterenHes Advocaten, Parmentier&Oass Advocaten, Ripperda Advocaten, Tanger Advocaten
en tot slot Vallenduuk Advocaten. Het interview is opgedeeld in zes categorieën, te weten
maatregelen gericht op de rechtzoekenden, op de advocatenkantoren, op de rechtspraktijk, de
kwaliteit, de toegang tot de rechter en de Nederlandse rechtsstaat. Het is opgedeeld in deze
categorieën, aangezien de maatregelen hieronder kunnen worden ingedeeld, zijn doorgevoerd of
er met bepaalde zekerheid kan worden gezegd dat deze worden doorgevoerd door
Staatssecretaris Teeven. Door deze indeling was het mogelijk om goed door te kunnen vragen
naar de gevolgen die de bezuinigingsmaatregelen met zich meebrengen en om dit statistisch weer
te geven. Het percentage dat een kantoor behandelt aan toevoegingszaken is daarbij van belang
voor de mate van intreding van de gevolgen voor de advocatenkantoren.
In paragraaf 5.2 zullen de resultaten en de analyse van het praktijkonderzoek worden
behandeld. Tot slot volgt een conclusie van voorgaande paragrafen.
5.2
Resultaten en analyse praktijkonderzoek
Allereerst wordt per categorie uiteengezet wat er door de verschillende advocaten is geantwoord.
De maatregelen worden per categorie apart behandeld. Sommige delen tekst zijn samengevat uit
meerdere antwoorden, maar er worden ook citaten weergegeven.
5.2.1
Maatregelen gericht op de rechtzoekenden
Verhoging van de eigen bijdrage
De verhoging van de eigen bijdrage zorgt er op dit moment al voor dat er rechtzoekenden zijn die
hun eigen bijdrage na de wijziging van oktober 2013 niet kunnen financieren. De advocaten stellen
dat het altijd al is geweest dat er bepaalde cliënten hun eigen bijdrage niet betalen. Na de wijziging
van afgelopen oktober is dit alleen maar toegenomen. Advocatenkantoren zijn genoodzaakt om te
accepteren dat de eigen bijdrage in termijnen door cliënten wordt betaald en soms zelfs helemaal
niet wordt betaald. Deze rechtzoekenden hebben de eigen bijdrage vaak niet en kunnen deze dus
ook niet betalen. De heer mr. Ten Seldam merkt op dat: “Mensen, met name aan de onderkant van
de samenleving, het moeilijk wordt gemaakt om te procederen.” Het gevolg voor de
advocatenkantoren is dat zij de eigen bijdrage van cliënten niet ontvangen, waardoor zij minder
omzet genieten. De kanttekening die hierbij moet worden geplaatst is dat de advocaten deze
rechtzoekenden allicht willen bijstaan, daar zij de sociale advocatuur van belang achten.
Bovendien is het mogelijk dat minder rechtzoekenden een rechtszaak zullen starten, waardoor de
zaakstoevoer afneemt. Mevrouw mr. V.Q. Vallenduuk geeft een voorbeeld: “Stel dat je een boete
krijgt voor een belediging van een agent en je hebt het niet gedaan. Indien de boete €250 bedraagt
en de eigen bijdrage van de rechtzoekende €200, dan laat je een procedure wel zitten. Groepen
zoals studenten of mensen met een uitkering die krijgen dan wel onterecht een strafblad.” Ingeval
de eigen bijdrage zo oploopt dat de rechtzoekenden dit niet meer kunnen betalen dan is dit ook in
strijd met het recht op de toegang tot de rechter, aldus de advocaten. Meneer mr. Klaas haalt aan
dat: “Indien mensen niet naar de rechter kunnen dan gaan zij dit op hun eigen manier oplossen en
dat is waarschijnlijk met een honkbalknuppel.” Tot slot wordt door meneer mr. Ten Seldam gesteld:
“Waar mensen zelf verweer kunnen voeren zullen zij dat absoluut gaan doen. Dat is natuurlijk
geen ideale situatie, want bij kantonzaken kan de vordering oplopen tot €25.000.”
Pagina | 18
Afschaffing van de korting van het Juridisch Loket
De afschaffing van de korting bij een doorverwijzing via het Juridisch Loket vinden de advocaten
terecht. De advocaten snappen niet waarom er een korting wordt verstrekt. Wel wordt er gezegd
dat het voor de rechtzoekenden goedkoper wordt gemaakt en dat dit financieel gezien bijdraagt
voor de advocaten als dit wegvalt, maar dat dit niet cruciaal is.
Poortwachter
De poortwachter zien de advocaten als een ingrijpende maatregel, wanneer deze er zo uit komt te
zien dat het Juridisch Loket gaat bepalen of rechtzoekenden wel of geen aanspraak maken op een
toevoeging. De heer mr. Klaas merkt op dat de poortwachter inhoudt dat er een groep mensen
komt die gaan beslissen of rechtzoekenden aanspraak maken op een toevoeging. Met het zicht op
de bezuinigingen worden rechtzoekenden dan van het systeem uitgesloten, waardoor er een grote
waarschijnlijkheid bestaat dat daar dan over dient te worden geprocedeerd. Tevens wordt er
gesteld dat hierdoor de zaakstoevoer afneemt, aangezien de poortwachter zorgt dient te dragen
voor het feit dat de kosten afnemen. Zoals hierboven uiteengezet zullen rechtzoekenden, indien er
geen toevoeging wordt verleend, waar mogelijk zelf gaan procederen of zullen rechtzoekenden het
heft in eigen handen nemen. Ingeval rechtzoekenden zelf gaan procederen, wordt het rechterlijke
apparaat mogelijk belast met kansloze verweren.
Clawback regeling
De clawback regeling zal als gevolg teweeg brengen dat de advocaten de cliënten beter zullen
moeten informeren omtrent de gevolgen van het behalen van een financieel belang.
Rechtzoekenden zullen geen rechtszaak meer beginnen indien er weinig financieel voordeel te
behalen valt. Daarnaast zullen rechtzoekenden hoogstwaarschijnlijk niet meer procederen uit
principe, aldus mevrouw mr. Hes. Tot slot wordt hier gesteld dat rechtzoekenden niet met een
advocaat gaan procederen, omdat dit kostenbesparend werkt of zullen de rechtzoekenden alsnog
het heft in eigen handen nemen.
Verhoging grens bij hoger beroep
Over de verhoging van de grens van hoger beroep verschillen de meningen. Aan de ene kant
wordt gesteld dat wanneer er een financieel belang is van minder dan €1000, ook meteen een
ander belang kan worden ondergesneeuwd. Daarmede wordt opgemerkt dat de werkdruk van de
rechters hoog ligt, waardoor werk snel wordt afgedaan. De heer mr. Klaas stelt: “Ik heb draken van
eerste aanleg vonnissen meegekregen afgelopen jaar. Dan moet je in hoger beroep en met de
verhoging van de grens is dat niet altijd meer mogelijk, wat strijdig is met de toegang tot de rechter.
Ik denk dat het goed is voor de samenleving als iedereen naar de rechter kan, anders nemen
mensen het recht in eigen handen.” Aan de andere kant wordt opgemerkt dat er rechtzoekenden
zijn die onnodig procederen, waarbij weinig belang is in een zaak. Dat de grens van het financieel
belang wordt verdubbeld achten de advocaten begrijpelijk. De advocaten stellen dat de
zaakstoevoer en dus de omzet iets zal teruglopen, maar dit wordt niet als cruciaal gezien.
5.2.2
Maatregelen gericht op de advocatenkantoren
Verlaging van de vergoeding van de advocaat
De verlaging van de vergoeding van de advocaten van €107 naar €104 is vreemd met het oog op
de inflatiecorrectie die ieder jaar plaatsvindt en de kosten van de advocatuur die steeds meer
stijgen. Tevens wordt de opmerking geplaatst dat de gefinancierde rechtsbijstand een theoretisch
systeem is en dat de advocatenkantoren in een aantal gevallen niet kostendekkend te werk
kunnen gaan. De verlaging van de generieke vergoeding brengt met zich mee dat, dat gat alleen
maar groter wordt. Dit is een keiharde bezuinigingsmaatregel, waardoor de omzet van de
Pagina | 19
advocatenkantoren zal dalen. Tot slot wordt opgemerkt dat steeds meer advocaten juridisch
ingewikkelde zaken die veel tijd in beslag nemen zullen doorverwijzen, doordat advocaten die
zaken niet meer willen behandelen op basis van een toevoeging. Dan rijst de vraag of er nog
advocaten zijn die deze zaken wel willen behandelen en onder kostprijs willen werken.
Verlaging van de vergoeding bij snelrechtprocedures
De verlaging van de vergoeding bij supersnelrechtprocedures achten de advocaten vreemd. De
heer mr. Kikkert merkt hierbij op dat een snelrechtprocedure immers gelijk is aan een
politierechterzitting, daar hetzelfde dossier dient te worden bestudeerd en ook een zitting
plaatsvindt. Eveneens wordt er opgemerkt dat het systeem is gebaseerd op balans. Voor de ene
zaak ligt de vergoeding hoog en in de andere zaak ligt de vergoeding lager, wat elkaar
compenseert. Indien de vergoeding voor de supersnelrechtprocedures naar beneden worden
gebracht, zal dit systeem niet meer in balans zijn. Als de vergoeding zover naar beneden wordt
gebracht dat het niet meer rendabel is, zullen advocaten geen snelrechtprocedures meer
behandelen, aldus de heer mr. Moeijes.
Poortwachter
Zoals hierboven benoemt is het mogelijk dat de poortwachter gaat zorgen voor uitsluiting van
rechtzoekenden, waardoor de zaakstoevoer zal afnemen bij de advocatenkantoren. De advocaten
halen aan dat het forfaitaire systeem uit balans raakt, indien de poortwachter alleen de juridische
ingewikkelde zaken die meer tijd kosten dan de RvR hiervoor uitkeert in aanmerking laat komen
voor een toevoeging. Tevens wordt benoemd dat als een toevoeging niet wordt verleend,
rechtzoekenden dan tegen het niet verlenen van de toevoeging willen procederen, waardoor het
systeem kostbaarder wordt.
5.2.3
Maatregelen gericht op de rechtspraktijk
Nevenvordering die onder dezelfde toevoeging vallen
Als er bij een echtscheidingsprocedure een voorlopige voorziening dient te worden aangevraagd is
dit een aparte procedure. Ingeval er steeds meer onder één toevoeging valt, betekent dat er veel
tijd in een zaak wordt gewerkt tegen een laag tarief. De advocaten zeggen niet tegen de
rechtzoekende dat ze geen voorlopige voorziening gaan aanvragen, aangezien het teveel tijd in
beslag neemt. Een aantal advocatenkantoren zullen deze echtscheidingszaken en voorlopige
voorzieningen dan doorverwijzen naar andere kantoren. Bovendien wordt gesteld dat als de
rechtzoekenden hun eigen bijdrage niet kunnen financieren, zij het recht in eigen handen zullen
nemen.
Uitsluiting/beperking van de rechtsgebieden huurrecht en verbintenissenrecht
De juridische vraagstukken die voortvloeien uit de rechtsgebieden huurrecht en
verbintenissenrecht worden mogelijk voor een deel uitgesloten, waardoor rechtzoekenden geen
toegang meer hebben tot het stelsel van de gefinancierde rechtsbijstand. Mevrouw mr. Bosscher
stelt dat er een objectieve toets dient plaats te vinden en dat dit niet mogelijk is, indien het systeem
zo wordt ingericht dat het Juridisch Loket dit gaat beoordelen. Zij stelt dat de overheid dit niet zou
moeten beoordelen, maar een onafhankelijk persoon. Tevens wordt er gesteld dat de alternatieven
zoals een rechtsbijstandsverzekering niet voor iedereen mogelijk zijn. Een bijstandsmoeder met
kinderen kan geen rechtsbijstandsverzekering betalen. De heer mr. Klaas stelt dat: “De ervaring
leert dat er geen advocaten werken bij rechtsbijstandsverzekeraars en dat zij geen strategie
handhaven. De juristen dienen binnen drie minuten een advies te verstrekken, want daar worden
ze op afgerekend. Juist voor die mensen waar de maatregelen de hardste klappen veroorzaken,
zijn de alternatieven niet voorhanden.” Verder gaan mensen er niet vanuit dat zij ooit in aanraking
Pagina | 20
komen met een juridisch probleem en dan zullen zij ook niet een ‘onnodige’ verzekering afsluiten,
aldus de heer mr. Moeijes. Tot slot nog de kanttekening zoals hierboven uiteengezet, inhoudende
dat als rechtzoekenden niet meer in aanmerking komen voor een toevoeging, zij het recht in eigen
hand zullen nemen en waar mogelijk rechtzoekenden zonder advocaat zullen optreden.
5.2.4
Kwaliteit
Advocatenkantoren willen hun kwaliteit hoog houden, wat geld kost. Het kan zijn dat het
aanlokkelijk wordt gemaakt om onvoldoende tijd in een zaak te steken, daar de vergoeding heel
laag ligt. Een advocaat is vaak een vertrouwenspersoon voor de rechtzoekende. Rechtzoekenden
willen niet alleen juridisch advies, maar willen ook een ‘extra schouder’. Het is mogelijk dat
advocaten deze niet meer zullen geven en minder tijd in een zaak steken, waardoor de
dienstverlening achteruit gaat, aldus mevrouw mr. Bosscher. De heer mr. Blaauw stelt dat: “Indien
de goede kantoren de zaken doorverwijzen er gewaakt dient te worden voor het feit dat er alleen
slechte advocaten over blijven, waardoor de kwaliteit van de dienstverlening achteruit gaat.”
Ingeval de poortwachter alleen de juridisch ingewikkelde zaken in aanmerking laat komen voor een
toevoeging welke veel tijd in beslag nemen, willen de advocaten de tijd inperken. Tot slot willen de
advocaten zo snel mogelijk zaken afhandelen, zodat het nog rendabel is voor hun kantoor, aldus
mevrouw mr. Hes.
5.2.5
Rechtstaat
De advocaten vinden de bezuinigingsmaatregelen niet passen binnen de rechtsstaat. De heer mr.
Kikkert stelt: ‘’Teeven wilt harder optreden, iedereen moet hard worden aangepakt. Dat heeft ook
een keerzijde, namelijk dat er meer verdediging dient te komen. Daar moet je dan ook voor betalen
en wat Teeven nu wilt, kleedt de rechtsstaat aan alle kanten uit.” Daarenboven wordt er gesteld dat
in het EVRM en de Grondwet duidelijk naar voren komt dat de overheid de toegang tot de rechter
mogelijk dient te maken en te waarborgen, waar de overheid door de wijziging in faalt, aldus
mevrouw mr. Bosscher. De heer mr. Moeijes wijst erop dat de sociale advocatuur een groot en
belangrijk onderdeel is van de advocatuur. De gevolgen kunnen groots uitpakken voor de sociale
advocatuur, waardoor dit niet meer aansluit met het ideaal van een rechtsstaat. Tot slot wordt
uiteengezet dat het niet de soort rechtsstaat is, welke we sinds de Franse Revolutie hebben
afgesproken. De heer mr. Klaas stelt: “Als het ervoor zorgt dat mensen niet meer naar de rechter
kunnen dan is het niet mijn soort rechtsstaat. Het is wel het soort rechtsstaat wat meneer Teeven
voor zich ziet.”
5.2.6
Toegang tot de rechter
Bij de vraag of de toegang tot de rechter in het geding wordt gebracht door de wijziging van
oktober 2013 die is doorgevoerd, zeggen de advocaten dat er een drempel wordt opgeworpen
voor rechtzoekenden. Met het zicht op de toekomstige maatregelen achten de advocaten het
waarschijnlijk dat de toegang tot de rechter daadwerkelijk in het geding wordt gebracht. Met het
zicht op de verhoging van de eigen bijdrage en de poortwachter worden rechtzoekenden van het
systeem uitgesloten, waardoor de toegang niet wordt gewaarborgd, aldus de heer mr. Klaas. Met
het zicht op het uitsluiten van huurrecht en verbintenisrechtelijke zaken, worden hele
rechtsgebieden uitgesloten wat strijdig is met het EVRM.
5.2.7
Alternatief
Als eerste dient de opmerking te worden geplaatst dat een aantal advocaten mededelen dat het
niet terecht is dat er wordt bezuinigd op dit gebied. Zij vinden dat er überhaupt niet op het gebied
Pagina | 21
van de gefinancierde rechtsbijstand dient te worden bezuinigd, maar op andere gebieden zoals het
naleven van de belastingwet.
Alle advocaten zijn het erover eens dat het Juridisch Loket dient te worden afgeschaft. Het
Juridisch Loket verstrekt adviezen die juridisch inhoudelijk niet altijd kloppen. Tevens kost het 24,1
miljoen euro op jaarbasis.107 Daarbij stelt mevrouw mr. Hes dat: ‘’De Raad voor Rechtsbijstand is
een log orgaan, die bijvoorbeeld vijftien enveloppen stuurt naar hetzelfde adres in plaats van één.
Hier kan makkelijk op worden bezuinigd.”
5.3
Conclusie
In dit hoofdstuk is bekeken wat de resultaten zijn van de gehouden interviews met de verschillende
advocatenkantoren. Tevens zijn deze resultaten geanalyseerd. De maatregelen gericht op de
rechtzoekenden, advocatenkantoren en rechtspraktijk zijn uitgewerkt aan de hand van de
interviews waarin de mogelijke gevolgen werden besproken.
In het volgende hoofdstuk zullen de juridische en praktische gevolgen worden uiteengezet aan de
hand van de gegevens die zijn weergegeven in dit hoofdstuk. Tevens zullen er conclusies worden
getrokken die in dit hoofdstuk niet naar voren komen.
107
Bussemaker & Peters 2013, p. 44-45.
Pagina | 22
6
Wat zijn de praktische gevolgen van de bezuinigingsmaatregelen omtrent de
gefinancierde rechtsbijstand voor sociale advocatenkantoren?
6.1
Inleiding
Door de wijziging van Wrb die is doorgevoerd in oktober 2013 en de bezuinigingsmaatregelen die
worden verwacht in januari 2015 en 2016 zijn er mogelijk praktische gevolgen. Deze gevolgen zijn
geconcludeerd aan de hand van de literatuur en eigen onderzoek.
Hieronder is een statistisch beeld weergegeven per gevolg hoe groot de mate van intreding
van de bezuinigingsmaatregelen is. De percentages in de tabellen geven per gevolg weer hoe
groot de mate van intreding van de bezuinigingsmaatregelen is. De percentages zijn een indicatie,
gemaakt aan de hand van eigen onderzoek. Vervolgens worden in paragraaf 6.3 de praktische
gevolgen behandeld, waarbij de volgorde van de tabel wordt aangehouden. In paragraaf 6.4
worden de verschillen tussen percentages dat een kantoor behandeld aan toevoegingszaken
uiteengezet. Tot slot volgt een conclusie van voorgaande paragrafen.
Tabel C: Maatregelen gericht op de rechtzoekenden
Verhoging Afschaffing
van de
korting
eigen
Juridisch
Poortwach
bijdrage
Loket
ter
Financiële gevolgen
30%
10%
30%
voor advocatenkantoren
Clawback
regeling
Verhoging
grens bij
hoger
beroep
20%
10%
Juridische gevolgen
35%
5%
40%
0%
20%
Eigenrichting
30%
0%
30%
20%
20%
50%
0%*
30%
20%
0%*
Rechtzoekenden voeren
waar mogelijk eigen
verweer
*niet van toepassing
Tabel D: Maatregelen gericht op de advocatenkantoren
Verlaging van de
Verlaging van de
vergoeding van
vergoeding bij
de advocaat
snelrechtprocedures
Financiële gevolgen voor
40%
20%
advocatenkantoren
Toegang tot de rechter
Forfaitaire systeem uit
balans
Averechts effect
Minder advocaten
behandelen
toevoegingszaken
Kwalitatieve gevolgen
voor advocatenkantoren
**niet van toepassing
Poortwachter
40%
40%
20%
40%
33,33%
33,33%
33,33%
0%**
0%**
100%
60%
40%
0%**
33,33%
33,33%
33,33%
Tabel E: Maatregelen gericht op de rechtspraktijk
Nevenvorderingen die
onder dezelfde toevoeging
vallen
Uitsluiting/beperking van de
rechtsgebieden huurrecht en
verbintenissenrecht
Pagina | 23
Financiële gevolgen
voor advocatenkantoren
50%
50%
Minder advocaten
behandelen
toevoegingszaken
100%
0%
Eigenrichting
30%
70%
0%***
100%
Rechtzoekenden voeren
waar mogelijk eigen
verweer
***eigen verweer voeren is niet mogelijk bij een echtscheidingsprocedure
6.2
De praktische gevolgen van de wijziging van de Wrb
De praktische gevolgen zijn onderzocht door middel van interviews met verschillende
advocatenkantoren. De gevolgen worden uiteengezet met informatie die voortvloeit uit eigen
onderzoek. Rekening dient te worden gehouden met het feit dat alle te verwachten gevolgen nauw
met elkaar in verband staan. Tevens is een gesprek gevoerd met Michiel van Nispen, Tweede
Kamerlid van de SP en collega Cristel Wiskerke, Fractiemedewerker Justitie, Immigratie en Asiel
omtrent de bezuinigingsmaatregelen van de gefinancierde rechtsbijstand. Hierin kwam sterk naar
voren dat er een schriftelijk beeld werd geschetst, waarbij het praktische gedeelte nieuw is. Hieruit
concludeer ik dat staatssecretaris Teeven een schriftelijk beeld schetst, maar niet kijkt naar de
praktijk. Hierdoor wordt er bijvoorbeeld niet gekeken naar wat rechtzoekende werkelijk in de
praktijk aan eigen bijdrage kunnen betalen, maar wat zij op papier kunnen betalen, wat twee
uiteenlopende zaken zijn.
6.2.1
Financiële gevolgen voor advocatenkantoren
Advocatenkantoren zijn genoodzaakt om te accepteren dat de eigen bijdrage in termijnen door
cliënten wordt betaald en soms zelfs helemaal niet wordt betaald. De Wrb heeft in eerste instantie
tot doel, zoals beschreven in hoofdstuk 2, om de minder draagkrachtigen die zelf over
onvoldoende financiële middelen beschikken te voorzien van gefinancierde rechtshulp.108 Met het
zicht op de bezuinigingsmaatregelen is een inschatting gemaakt dat door de nog verdere
verhoging van de eigen bijdrage nog minder rechtzoekenden de eigen bijdrage kunnen betalen.
Het gevolg is dat de advocaten de eigen bijdrage niet ontvangen van cliënten of een afweging
moeten maken om cliënten niet te voorzien van gefinancierde rechtshulp, waardoor de omzet fors
kan teruglopen. Eveneens zullen de poortwachter, clawback regeling, verhoging van de grens van
het hoger beroep en de uitsluiting en/of beperking van de rechtsgebieden huurrecht en
verbintenissenrecht ervoor zorgen dat mensen worden uitgesloten van het systeem. Hieruit vloeit
voort dat de zaakstoevoer van advocatenkantoren zal teruglopen, waardoor indirect de omzet ook
zal dalen, mits deze zaken niet kunnen worden vervangen door betalende zaken.
6.2.2
Eigenrichting
Ingeval rechtzoekenden niet meer in aanmerking komen voor een toevoeging door de
poortwachter, clawback regeling en de verhoging van de grens van het hoger beroep zullen zij een
andere manier zoeken om hun probleem op te lossen. Een te verwachten gevolg is dat de
rechtzoekenden dit op hun eigen manier gaan oplossen, waardoor er steeds meer eigenrichting
ontstaat. In Nederland heeft alleen de overheid het recht om te straffen. De wet is zo opgesteld dat
wordt getracht te voorkomen dat rechtzoekenden zelf wraak nemen en voor eigen rechter gaan
108
Kamerstukken II 1991/92, 22 609, 3, p. 4 (MvT).
Pagina | 24
spelen.109 Het probleem dat indirect kan worden veroorzaakt is dat er meer criminaliteit ontstaat,
wat als onwenselijk wordt beschouwd.
6.2.3
Rechtzoekenden voeren waar mogelijk eigen verweer
De kosten voor een advocaat zijn voor minder draagkrachtigen hoog. Deze groep kunnen deze
kosten van de advocaat niet zelf betalen, als zij geen aanspraak maken op een toevoeging. Hieruit
vloeit voort dat bijvoorbeeld bij kantonzaken de rechtzoekenden steeds vaker eigen verweer gaan
voeren. Bovendien is een gevolg dat ze überhaupt in procedures waar mogelijk eigen verweer
gaan voeren, indien er geen toevoeging wordt verleend. Indien rechtzoekenden zelf een verweer
gaan voorbereiden, wordt het rechterlijke apparaat overbelast met mogelijk onzinnige verweren.
6.2.4
Forfaitaire systeem uit balans
Zoals in hoofdstuk 2 besproken is het forfaitaire systeem zo ingericht dat het gebaseerd is op een
puntensysteem, waarbij er zaken zijn die minder dan de gemiddelde tijd vergen, evenwel zaken
zijn die meer dan de gemiddelde tijdsbesteding in beslag nemen. De verlaging van de vergoeding
voor de advocaten en de supersnelrechtprocedures zorgt ervoor dat advocaten niet meer
kostendekkend te werk kunnen gaan, waardoor het systeem uit balans raakt. Daarmede dient te
worden opgemerkt dat de poortwachter gaat zorgen voor terugloop van de toevoegingen, omdat er
dient te worden bezuinigd. Ingeval de poortwachter er zo uitkomt te zien dat alleen de juridische
ingewikkelde zaken, die meer tijd in beslag nemen dan de RvR hiervoor uitkeert, in aanmerking
laat komen voor gefinancierde rechtsbijstand, dan zal het forfaitaire systeem nog meer uit balans
raken. Een indirect gevolg hiervan is dat de omzet zal afnemen en naar waarschijnlijkheid zullen
advocaten zaken doorverwijzen, waardoor minder advocaten toevoegingszaken gaan behandelen.
6.2.5
Averechts effect
De bezuinigingsmaatregelen kunnen een averechts effect hebben en mogelijk het systeem van de
gefinancierde rechtsbijstand kostbaarder maken. De poortwachter gaat waarschijnlijk
rechtzoekenden uitsluiten van het systeem van de gefinancierde rechtsbijstand, waardoor zij tegen
de uitsluiting van een toevoeging een procedure willen starten. Indien achteraf door allerlei
misverstanden alsnog dient te worden geprocedeerd, is het waarschijnlijk dat dit kostbaarder
wordt, aangezien het juridisch ingewikkelder om zaken achteraf te bewijzen.
6.2.6
Minder advocaten zullen toevoegingszaken behandelen
Uit eigen onderzoek komt sterk naar voren dat de advocaten commerciëler moeten gaan
nadenken. Hieruit kan worden geconcludeerd dat het waarschijnlijk is dat veel advocatenkantoren
gaan stoppen met sociale advocatuur, mits het voor de kantoren mogelijk is om commerciëler
werkzaam te zijn. Hieruit vloeit voort dat advocaten toevoegingszaken die veel tijd in beslag nemen
gaan doorverwijzen naar andere kantoren, die deze zaken nog wel behandelen. Dan rijst de vraag
of er nog advocaten zijn die deze zaken wel willen behandelen en mogelijk onder kostprijs willen
werken. Wanneer er steeds minder advocatenkantoren zaken doen op basis van een toevoeging,
neemt het systeem van de gefinancierde rechtsbijstand af. Hierdoor zijn er steeds minder
advocaten beschikbaar, waardoor het voor de rechtzoekenden steeds lastiger wordt om rechtshulp
te verkrijgen. Bovendien kan het strijdig zijn met het EVRM zoals hierboven uiteengezet, daar er
voldoende advocaten beschikbaar dienen te zijn die aan een rechtzoekende ook daadwerkelijk
rechtsbijstand kunnen verlenen.110 Als het systeem op een manier afneemt dat er bijna geen
109
110
Artikel 284 Wetboek van Strafrecht.
EHRM 13 februari 2003, EHRC 2003, 32, m.nt. Heringa (Bertuzzi/Frankrijk).
Pagina | 25
advocaten meer beschikbaar zijn, is dit strijdig met het EVRM. In hoofdstuk 2 is dit naar voren
gebracht, daar het een doelstelling van de wetgever is geweest om ervoor te zorgen dat er
voldoende aanbod is van de door de overheid gefinancierde rechtsbijstand, inhoudende dat er
voldoende advocaten beschikbaar zijn.
Een gevolg voor de sociale advocatenkantoren die alleen werken op basis van een
toevoeging is aannemelijk dat zij moeten stoppen, doordat het niet meer rendabel is. Een
advocatenkantoor dat door de bezuinigingsmaatregelen in 2016 zal stoppen is Fischer Advocaten,
zoals besproken in hoofdstuk 5.
6.2.7
Kwalitatieve gevolgen voor advocatenkantoren
De Nederlandse Orde van Advocaten heeft aangegeven de kwaliteit van de dienstverlening binnen
het stelsel verder te willen verbeteren door middel van specialisaties van advocaten en andere
vormen van intercollegiale en vakinhoudelijke toetsingen. Staatssecretaris Teeven juicht deze
initiatieven toe. Hij stelt dat een goede borging van de kwaliteit van de rechtsbijstand primair een
verantwoordelijkheid is van de beroepsgroep. Dit hangt samen met de gedachte dat een
onafhankelijke advocatuur een voorwaarde is voor een goed functionerende democratische
rechtsstaat.111
Uit eigen onderzoek is naar voren gekomen dat de verlaging van de vergoeding van de
advocaat haaks staat op het streven van de regering naar een hogere kwaliteit voor de rechtshulp.
Specialisaties en intercollegiale en vakinhoudelijke toetsingen dienen gefinancierd te worden door
de advocaten. De vraag die bij veel advocaten rijst, is hoe dit met elkaar in verband staat? De
advocaten worden op kosten gejaagd, maar de omzet zal dalen door de verlaging van de
vergoeding. De advocaten stellen dat het waarschijnlijk wordt dat advocaten minder tijd besteden
aan de toevoegingszaken en minder servicegericht te werk gaan om de praktijk van de
gefinancierde rechtsbijstand kostendekkend te houden.
Daarnaast is een mogelijk gevolg dat de advocaten meer toevoegingszaken moeten gaan
behandelen om dezelfde omzet te genereren. Ingeval meer zaken dienen te worden behandeld in
hetzelfde tijdsbestek dan is een gevolg dat er in de zaken minder tijd wordt gestoken, waardoor
niet dezelfde kwaliteit kan worden gewaarborgd. Kortom de kwaliteit van de advocatuur zal
achteruit gaan door de bezuinigingsmaatregelen.
6.3
Percentages
Om een goed beeld te schetsen in welke mate de gevolgen betrekking hebben op een
advocatenkantoor, dient te worden gekeken naar welk percentage het kantoor aan
toevoegingszaken behandelt. De kantoren die minder toevoegingszaken behandelen treffen
andere maatregelen dan kantoren die alleen maar werken op basis van toevoegingen. De
interviews die zijn gehouden met advocatenkantoren zijn ingedeeld in drie categorieën, namelijk 035%, 35-70% en 100%. De conclusies die hieronder worden getrokken zijn gebaseerd op eigen
onderzoek.
0-35% op basis van een toevoeging
De mogelijke gevolgen die de bezuinigingsmaatregelen met zich meebrengen hebben effect op de
kantoren. De maatregel die wordt gehanteerd is efficiënter te werk gaan. Indien de toekomstige
maatregelen worden doorgevoerd en het blijkt dat er op het gebied van toevoegingszaken
verlieslijdende praktijk wordt gedraaid dan worden deze zaken uitgesloten van onze praktijk, aldus
de heer mr. Moeijes. Voor een kantoor met een toevoegingspercentage tussen de 0-35% is het
mogelijk om geen toevoegingszaken meer te behandelen, daar de betalende cliënten het grootste
111
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 5.
Pagina | 26
deel van de omzet genereren. Tevens is het ook mogelijk om nog een kleiner deel aan
toevoegingszaken te behandelen, daar de betalende cliënten de grootste omzet genereren.
35-70% op basis van een toevoeging
De mogelijke gevolgen die de bezuinigingsmaatregelen met zich meebrengen hebben een groot
effect voor de kantoren die in deze categorie vallen. Ze hebben als optie dat ze meer op
commerciëlere basis kunnen werken. De kantoren in deze categorie hebben al zaken op betalende
wijze. Blaauw Advocaten is al één jaar bezig met het verschuiven van de praktijk van
toevoegingszaken naar meer commerciëlere praktijk. Parmentier&Oass Advocaten denkt ook
steeds commerciëler en maakt meer reclame om de praktijk te verschuiven. In deze categorie is
het mogelijk om de praktijk te verschuiven naar een meer commerciëlere praktijk, maar dit neemt
tijd in beslag. Tevens is het mogelijk om de toevoegingszaken niet meer te behandelen, maar dan
wordt de omzet naar beneden gebracht, waardoor het mogelijk is dat er advocaten dienen te
worden ontslagen, zodat het kantoor kleiner wordt.
100% op basis van een toevoeging
De mogelijke gevolgen die de bezuinigingsmaatregelen met zich meebrengen hebben een groot
effect voor de kantoren. Bij Fischer Advocaten zijn een aantal maatregelen gehanteerd, namelijk
een structuur aanbrengen, zodat er zo efficiënt mogelijk te werk kan worden gegaan, zoals een
systeem hoe de nihilstellingen worden aangevraagd en hoe de hulpverleners dienen te worden
benaderd. De kantoren willen kwaliteit behouden, wat geld kost. Het systeem is op dit moment, bij
kantoren die 100% toevoegingszaken doen, niet kostendekkend. De gevolgen van de maatregelen
zijn groots en het is waarschijnlijk dat er kantoren in deze categorie zijn die failliet worden
verklaard. Fischer Advocaten heeft bekend gemaakt dat zij door de bezuinigingen vanaf 2016
stoppen met het voeren van de sociale advocatuur, aangezien het financieel niet mogelijk is om op
dit op lange termijn vol te houden en hierbij de vereiste kwaliteit te kunnen garanderen.
6.4
Conclusie
In dit hoofdstuk zijn de praktische gevolgen door de bezuinigingsmaatregelen omtrent de
gefinancierde rechtsbijstand uiteengezet.
De praktische gevolgen zijn dat door de bezuinigingsmaatregelen de zaakstoevoer
terugloopt en de omzet zal dalen. Rechtzoekenden worden door bepaalde
bezuinigingsmaatregelen uitgesloten van het systeem van de gefinancierde rechtsbijstand,
waardoor eigenrichting kan ontstaan. Daarnaast zullen rechtzoekenden waar mogelijk zelf verweer
voeren in procedures, daar ze de kosten van een advocaat niet kunnen betalen. Zoals hierboven
uiteengezet is het forfaitaire systeem gebaseerd op een puntensysteem, wat door de
bezuinigingsmaatregelen uit balans raakt. De bezuinigingsmaatregelen kunnen een averechts
effect hebben en mogelijk het systeem van de gefinancierde rechtsbijstand kostbaarder maken.
Tevens kunnen advocaten zaken gaan doorverwijzen, ingeval zij denken dat zij in die zaken niet
meer kostendekkend kunnen werken. Hieruit vloeit voort dat steeds minder advocaten
toevoegingen zullen behandelen. Tot slot is er nog het kwalitatieve gevolg voor de
advocatenkantoren. De verbetering van de kwaliteit van de dienstverlening staat haaks op de
besparing van de kosten van de advocaten. Kortom de kwaliteit van de dienstverlening zal
achteruit gaan, daar de advocaten stellen dat er waarschijnlijk minder tijd wordt besteedt om de
praktijk kostendekkend te houden.
Tevens is van belang dat de praktische gevolgen voor alle sociale advocatenkantoren
dezelfde zullen zijn, echter de mate van intreding van de gevolgen verschilt aan de hand van het
percentage dat een kantoor aan toevoegingszaken behandelt.
Pagina | 27
7
Wat zijn de juridische gevolgen van de bezuinigingsmaatregelen omtrent de
gefinancierde rechtsbijstand?
7.1
Inleiding
Door de bezuinigingsmaatregelen die door staatssecretaris Teeven zijn opgesteld zijn er juridische
gevolgen. Deze gevolgen zijn uiteengezet aan de hand van literatuur, jurisprudentie en eigen
onderzoek.
In paragraaf 6.2 worden de juridische gevolgen uiteengezet, waaronder de toegang tot de
rechter, kwaliteit en de Nederlandse rechtsstaat valt. Tot slot volgt een conclusie van voorgaande
paragrafen.
7.2
De juridische gevolgen van de bezuinigingsmaatregelen omtrent de gefinancierde
rechtsbijstand
De juridische gevolgen zijn onderzocht, aangezien advocatenkantoren niet alleen oog hebben voor
hun eigen belang, maar ook oog hebben voor de belangen van de maatschappij en de
rechtzoekenden. De advocaten beoefenen immers het vak om rechtzoekenden te helpen een
eerlijk proces te voeren. Dit is een van de redenen waarom advocaten de toegang tot de rechter
van belang achtten.
7.2.1
De toegang tot de rechter
De toegang tot de rechter is een fundamenteel, mede internationaal gewaarborgd recht, wat
uitvoerig is besproken in hoofdstuk 3. Het recht op toegang tot de rechter is geen absoluut recht.
Het mag worden beperkt (i) zolang de kern van dit recht niet wordt aangetast, (ii) de beperking een
gerechtvaardigd doel dient en (iii) evenredig en proportioneel zijn. Dit volgt uit jurisprudentie van
het Hof van Justitie van de EU,112 het Europese Hof voor de Rechten van de Mens113 en nationale
jurisprudentie.114
Alhoewel het recht op de toegang tot de rechter mag worden beperkt dient het recht wel
individueel te worden getoetst. Het dient te worden getoetst aan de al dan niet bestaande
mogelijkheid van een rechtzoekende om de benodigde rechtsbijstand zelf te financieren,115 het
belang van de rechtzoekende bij een procedure,116 de kans op succes van een procedure,117 de
verhouding tussen de kosten van een procedure enerzijds en de te verkrijgen schadevergoeding
anderzijds,118 de mate van complexiteit119 en tot slot de mate waarin de rechtzoekende zelf in staat
is zichzelf effectief te verdedigen.120
Om de vraag te kunnen beantwoorden of de toegang tot de rechter mogelijk wordt beperkt,
dienen de bezuinigingsmaatregelen die ten grondslag liggen aan de wijziging van de Wrb van
oktober 2013, januari 2015 en 2016 in gezamenlijkheid te worden beoordeeld.
Gerechtvaardigd doel
Ten aanzien van de maatregel volgt uit jurisprudentie dat een zuiver financiële reden geen
112
HvJ EU 1 januari 2010, C-317/08 (Alassini).
EHRM 24 oktober 1979, 6301/73 (Winterwerp/Nederland); EHRM 25 mei 1985, 8225/78 (Ashingane/Verenigd
Koninkrijk).
114
ABRvS 25 mei 2011, ECLI:NL:RVS:2012:BQ5948; ABRvS 22 augustus 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BX5246.
115
EHRM 15 februari 2005, 68416/01 (Steel en Morris/Verenigd Koninkrijk).
116
EHRM 26 oktober 2010, 46040/07 (Marina/Letland).
117
EHRM 9 oktober 1979, NJ 1980/376 (Airey/Ierland).
118
EHRM 14 maart 2000, 37371/97 (Nicholas/Cyprus).
119
EHRM 9 oktober 1979, NJ 1980/376 (Airey/Ierland).
120
EHRM 15 februari 2005, 68416/01 (Steel en Morris/Verenigd Koninkrijk).
113
Pagina | 28
aanleiding mag zijn tot beperking van het recht op de toegang tot de rechter. De maatregelen die
staatssecretaris Teeven wilt doorvoeren zijn zuivere financiële maatregelen,121 waardoor het voor
de Staat lastig wordt om dit te rechtvaardigen onder artikel 6 EVRM. 122
Proportionaliteit en evenredig
Staatssecretaris Teeven acht de bezuinigingsmaatregelen in het licht van het recht op de toegang
tot de rechter toelaatbaar.123 Hij komt tot deze conclusie mede onder verwijzing naar
jurisprudentie.124 Uit deze uitspraken leidt hij af dat het recht op de toegang tot de rechter een
automatisch recht op gefinancierde rechtsbijstand inhoudt, respectievelijk dat dit recht geen
verplichting behelst om rechtsbijstand te garanderen voor alle geschillen in een civiele
procedure.125 Echter, er staat niet in de rechtsoverwegingen van beide uitspraken dat er bepaalde
rechtsgebieden van het stelsel van rechtsbijstand mogen worden uitgesloten. Bij beantwoording
van de vraag of er gefinancierde rechtsbijstand zou moeten worden verleend moet telkens worden
gekeken naar de criteria voor elk individu zoals hierboven reeds benoemd. Het is niet zo dat er in
elke civielrechtelijke of bestuursrechtelijke dispuut rechtsbijstand behoeft te worden verleend. Het
voorstel om juridische vraagstukken van het verbintenissenrecht en huurrecht uit te sluiten, is gelet
op het hier overwogene in strijd met het recht op de toegang tot de rechter.126 Bovendien mag het
recht op toegang tot de rechter niet worden onthouden, louter er mogelijkheid is het geschil op te
lossen via een andere route, zoals de voorgedragen alternatieven bij de rechtsgebieden huurrecht
en verbintenissenrecht door staatssecretaris Teeven. Het recht op de toegang tot de rechter
veronderstelt dat wanneer een individu een zaak aan een rechterlijke instantie wil voorleggen, hem
deze mogelijkheid moet worden geboden. Het niet willen oplossen van het geschil via een andere
route dan de rechter kan geen grond zijn voor afwijzing van een verzoek tot rechtsbijstand.127
De poortwachter dient op een onpartijdige en onafhankelijke wijze vast te kunnen stellen of
een rechtzoekende in aanmerking komt voor toevoeging. Mocht dit niet het geval zijn, zoals het
eerste voorstel van staatssecretaris Teeven om de poortwachter te laten verlopen via het Juridisch
Loket, dan tast dit het recht op de toegang tot de rechter aan op grond van artikel 6 EVRM met
name in zaken gericht tegen de overheid.
Staatssecretaris Teeven stelt dat de bezuinigingsmaatregelen moeten leiden tot een
vraagvermindering van 17%, wat in de buurt komt van 100.000 toevoegingen.128 Als een minder
draagkrachtige de hogere eigen bijdrage in de weg staat aan een procedure, dan is dit strijdig met
het recht op de toegang tot de rechter.129 Voor wat betreft de eigen bijdrage dient bij elke
rechtzoekende de criteria per individu te worden getoetst die door het EHRM zijn opgesteld.
Vroeger werd er getoetst aan deze voorwaarden, zie hiervoor hoofdstuk 2. Met het zicht op de
vraagvermindering en de verhoging van de eigen bijdrage leidt dit ertoe dat voor minder
draagkrachtigen de toegang tot de rechter wordt belemmerd.
Ook de verlaging van de generieke vergoeding van de advocatuur kan ervoor zorgen dat de
toegang tot de rechter wordt aangetast. Ingeval er steeds minder advocaten toevoegingszaken
gaan behandelen, daar het systeem nauwelijks kostendekkend is, neemt het stelsel van de
121
Kamerstukken II 2012/13, 31 753, 64, p. 2.
EHRM 26 juli 2005, appl. No. 39199/98 (Podbielski en PPU Polpure/Polen).
123
Stb. 2013, 345, p. 25.
124
EHRM 9 oktober 1979, NJ 1980/376 (Airey/Ierland); EHRM 26 februari 2002, 46800/99 (Del Sol/Frankrijk).
125
EHRM 9 oktober 1979, NJ 1980/376 (Airey/Ierland); EHRM 26 februari 2002, 46800/99 (Del Sol/Frankrijk).
126
Advies van prof. mr. T. Barkhuysen, p. 23, rechtsbijstandjuistnu.nl/advies-stibbe-met-betrekking-tot-debezuiniging-op-de-gefinancierde-rechtsbijstand.
127
Advies van prof. mr. T. Barkhuysen, p. 23, rechtsbijstandjuistnu.nl/advies-stibbe-met-betrekking-tot-debezuiniging-op-de-gefinancierde-rechtsbijstand.
128
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 69, p. 12.
129
Advies van prof. mr. T. Barkhuysen, p. 16, rechtsbijstandjuistnu.nl/advies-stibbe-met-betrekking-tot-debezuiniging-op-de-gefinancierde-rechtsbijstand.
122
Pagina | 29
rechtsbijstand af. In jurisprudentie komt naar voren dat er voldoende advocaten beschikbaar
dienen te zijn die aan rechtzoekenden rechtsbijstand kunnen verlenen.130 Afhankelijk van de mate
waarin advocaten geen toevoegingszaken meer behandelen, komt de toegang tot de rechter in het
geding.131
Uit voorgaande kan worden geconcludeerd dat door recentelijk ingevoerde maatregelen en
met het zicht op de invoering van de nieuwe maatregelen zoals thans besproken in hoofdstuk 4,
bepaalde maatregelen in strijd zijn met het recht op de toegang tot de rechter en dus met nationale
en internationale wetgeving, zie hiervoor hoofdstuk 3
7.2.2
De kwaliteit van de advocatuur
Uit eigen onderzoek blijkt dat door de bezuinigingsmaatregelen minder advocaten
toevoegingszaken zullen behandelen, aangezien de advocaten niet kostendekkend kunnen
werken. Hieruit vloeit voort dat er minder advocaten beschikbaar zijn en dat deze advocaten geen
cursussen en specialisaties meer kunnen volgen, omdat dit te kostbaar is. Een indirect gevolg is
dat als ‘minder goede’ advocaten overblijven, een grote kans bestaat dat de kwaliteit van de
rechtspraak achteruit gaat.
7.2.3
De Nederlandse rechtsstaat
Grondrechten vormen een wezenlijk bestanddeel van de rechtsstaat. Uit hoofdstuk 3 komt
uitvoerig naar voren dat in het EVRM en de Grondwet uitdrukkelijk staat vermeld dat de overheid
zorg dient te dragen voor het stelsel van de gefinancierde rechtsbijstand. Door de toekomstige
maatregelen wordt de rechtsstaat uitgekleed. Als het systeem er zo uitziet dat rechtzoekenden
worden uitgesloten van toegang tot de rechter, dan kan worden geconcludeerd dat de rechtstaat in
het geding wordt gebracht. Bovendien kan worden opgemerkt dat voorbij wordt gegaan aan het feit
dat er voordat er wetgeving bestond over de gefinancierde rechtsbijstand, de politieke doelstelling
na de Tweede Wereldoorlog werd aanvaard, inhoudende dat de verantwoordelijkheid bij de
overheid ligt om te zorgen dat iedere burger zijn rechten gelijkelijk kan handhaven, zowel voor de
rechter als buiten het proces om, zoals besproken in hoofdstuk 2.132 Door de
bezuinigingsmaatregelen kan worden geconcludeerd dat wordt voorbij gegaan aan deze
doelstelling en dus tevens aan wat de wetgever heeft beoogd met de Wrb.133
7.3
Conclusie
De juridische gevolgen hebben betrekking op de toegang tot de rechter welke in strijd zijn met
verdragsrechtelijke en grondrechtelijke bepalingen en de kwaliteit van de advocatuur die door de
wijziging gaat afnemen. Tot slot komt door deze bezuinigingsmaatregelen de Nederlandse
rechtsstaat in het geding.
130
EHRM 13 februari 2003, EHRC 2003, 32, m.nt. Heringa (Bertuzzi/Frankrijk).
Brief van het College voor de Rechten van de Mens d.d. 14 februari 2014 aan de vaste Kamercommissie voor
Veiligheid en Justitie, mensenrechten.nl/19273.
132
Schuyt 1976, p. 16.
133
Kamerstukken II 1991/92, 22 609, 3, p. 4 (MvT).
131
Pagina | 30
8
Conclusie
8.1
Conclusies
In dit onderzoek wordt antwoord gegeven op de vraag: “Wat voor praktische gevolgen hebben de
bezuinigingsmaatregelen aangaande de gefinancierde rechtsbijstand voor sociale
advocatenkantoren en vormen deze maatregelen een beperking op de toegang tot de rechter?”
Allereerst is het van belang om vast te stellen dat de wetgever de gefinancierde rechtsbijstand
heeft willen waarborgen, omdat de vraag naar rechtshulp in een stijgende lijn verliep. De
organisatie en de bevoegdheden van de bureaus voor rechtshulp, als de voorziening in het
aanbod van de rechtshulp vergden een wettelijke regeling.134 Vandaar dat de Wrb in 1994 in
werking trad. De wetgever heeft met de Wrb in eerste instantie beoogd dat rechtzoekenden die zelf
over onvoldoende financiële middelen beschikken, aanspraak kunnen maken op door de overheid
gefinancierde rechtsbijstand.135 Bovendien komen er een aantal andere doelstellingen naar voren,
zoals de invoering van een eigen bijdrage, voldoende aanbod van advocaten door de overheid, de
budgettaire beheersing om de kosten beter beheersbaar te maken zoals een vernieuwde
organisatie136 en een gebalanceerd forfaitair vergoedingssysteem.137
Staatssecretaris Teeven stelt dat de toekomstige kostenstijgingen door verdere toename
van het gebruik van het stelsel moeten worden opgevangen, maar de uitgaven moeten ook
structureel worden beperkt om het systeem beheersbaar te maken. Daarvoor zijn
bezuinigingsmaatregelen opgesteld die reeds zijn doorgevoerd in oktober 2013 en nog worden
doorgevoerd in januari 2015 en 2016.
De bezuinigingsmaatregelen houden in: selectie aan de poort op basis van een
noodzakelijkheidscriterium,138 uitsluiten van de rechtsgebieden verbintenissenrecht en
huurrecht,139 echtscheiding op gemeenschappelijk verzoek zonder minder jarige kinderen zonder
tussenkomst van rechter en advocaat,140 echtscheiding op basis van gezinsinkomen,141
herdefiniëring inkomensgrenzen en aanpassing eigen bijdragen,142 lager uurtarief bewerkelijke
zaken,143 niet afgeven van een ambtshalve last in strafzaken,144 tijdelijke uitschakeling jaarlijkse
indexeringen,145 vervallen vergoeding administratieve kosten advocatuur,146 besparing van de RvR
en Juridisch Loket,147 clawback regeling148 en de verhoging van de drempel bij advieszaken, hoger
beroep procedures en cassatiezaken.149
De theorie is uiteengezet, zodat een beantwoording kan plaatsvinden van de centrale vraag van dit
onderzoek. De praktische gevolgen die de bezuinigingsmaatregelen aangaande de gefinancierde
rechtsbijstand met zich meebrengen voor sociale advocatenkantoren zijn onderzocht doormiddel
134
Kamerstukken II 1982/83, 17 769, 3, p. 18 (MvT).
Kamerstukken II 1991/92, 22 609, 3, p. 4 (MvT).
136
Kamerstukken II 1991/92, 22 609, 3, p. 6-7 (MvT).
137
RvS 28 juni 2013, nr. 26 480, p. 8.
138
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 6-7.
139
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 8-9.
140
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 10.
141
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 10.
142
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 12.
143
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 66, p. 1-2.
144
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 11.
145
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 14.
146
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 14.
147
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 14.
148
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 12.
149
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 13.
135
Pagina | 31
van het afnemen van interviews met advocatenkantoren. Bovendien is er een gesprek geweest
met een Tweede Kamerlid en Fractiemedewerker Justitie, Immigratie en Asiel. Deze resultaten zijn
geanalyseerd en vervolgens uitgewerkt.
De praktische gevolgen door de bezuinigingsmaatregelen zijn onder andere dat de zaakstoevoer
terugloopt en de omzet zal dalen. Rechtzoekenden worden door bepaalde
bezuinigingsmaatregelen uitgesloten van het systeem van de gefinancierde rechtsbijstand,
waardoor er eigenrichting kan ontstaan. Daarnaast zullen rechtzoekenden waar mogelijk zelf
verweer voeren in procedures, daar ze de kosten van een advocaat niet kunnen betalen. Zoals
hierboven uiteengezet is het forfaitaire systeem gebaseerd op een puntensysteem, wat door de
bezuinigingsmaatregelen uit balans raakt. De bezuinigingsmaatregelen kunnen een averechts
effect hebben en mogelijk het systeem van de gefinancierde rechtsbijstand kostbaarder maken.
De poortwachter gaat rechtzoekenden uitsluiten van het systeem, waardoor tegen deze
uitsluiting een procedure kan worden gestart, wat kostbaarder kan worden. Bovendien kunnen
advocaten zaken gaan doorverwijzen, indien zij denken dat zij in die zaken niet meer
kostendekkend kunnen werken. Hieruit vloeit voort dat steeds minder advocaten toevoegingen
zullen behandelen. Tot slot is er nog het kwalitatieve gevolg voor de advocatenkantoren. De
verbetering van de kwaliteit van de dienstverlening staat haaks op de besparing van de kosten van
de advocaten. Kortom de kwaliteit van de dienstverlening zal achteruit gaan, daar de advocaten
stellen dat er waarschijnlijk minder tijd wordt besteedt om de praktijk kostendekkend te houden.
Bovendien is van belang op te merken dat de praktische gevolgen voor alle sociale
advocatenkantoren dezelfde zullen zijn, echter de mate van intreding van de gevolgen verschilt
aan de hand van het percentage dat een kantoor aan toevoegingszaken behandelt.
Om tot de beantwoording te komen van de centrale vraag wordt nu eerst ingegaan op de
verdragsrechtelijke en grondwettelijke vastlegging van de toegang tot de rechter. De toegang tot
de rechter is zowel europees als internationaal gewaarborgd. Een lidstaat is gehouden om recht op
de toegang tot de rechter mogelijk te maken150 in civielrechtelijke151 en strafrechtelijke zaken. Het
recht op de toegang tot de rechter is niet absoluut, daar het recht mag worden beperkt, (i) zolang
de kern van dit recht niet wordt aangetast,152 (ii) de beperking een gerechtvaardigd doel dient en
(iii) evenredig en proportioneel zijn.153 Tevens vloeit voort uit de nationale wetgeving dat er sporen
te vinden zijn in de Grondwet omtrent de toegang tot de rechter.154
Ten aanzien van het gerechtvaardigd doel dient te worden opgemerkt dat uit jurisprudentie
blijkt dat een zuiver financiële maatregel geen aanleiding mag zijn tot beperking van het recht op
de toegang tot de rechter. 155 De bezuinigingsmaatregelen zijn zuiver financiële maatregelen.156
Gelet op jurisprudentie, waarin wordt gesteld dat dit recht geen verplichting behelst om
rechtsbijstand te garanderen voor alle geschillen in civiele procedures,157 blijkt echter dat
rechtsgebieden niet mogen worden uitgesloten van het stelsel van rechtsbijstand. De
bezuinigingsmaatregel om juridische vraagstukken van het verbintenissenrecht en huurrecht uit te
sluiten, vormt gelet op het hier overwogene een beperking van het recht op de toegang tot de
150
Artikel 6 EVRM; artikel 14 IVBPR; artikel 47 EU-handvest.
EHRM 9 oktober 1979, NJ 1980/376, m.nt. Alkema (Airey/Ierland).
152
HvJ EU 1 januari 2010, C-317/08 (Alassini).
153
HvJ EU 1 januari 2010, C-317/08 (Alassini); EHRM 24 oktober 1979, 6301/73 (Winterwerp/Nederland);
EHRM 25 mei 1985, 8225/78 (Ashingane/Verenig Koninkrijk); ABRvS 25 mei 2011, ECLI:NL:RVS:2012:BQ5948; ABRvS
22 augustus 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BX5246.
154
Stb. 1993, 775.
155
EHRM 26 juli 2005, appl. No. 39199/98 (Podbielski en PPU Polpure/Polen).
156
Kamerstukken II 2012/13, 31 753, 64, p. 2.
157
EHRM 9 oktober 1979, NJ 1980/376 (Airey/Ierland); EHRM 26 februari 2002, 46800/99 (Del Sol/Frankrijk).
151
Pagina | 32
rechter.158 Ingeval de poortwachter er zo uit komt te zien dat dit niet op een onpartijdige en
onafhankelijke wijze kan vaststellen of een rechtzoekende in aanmerking komt voor een
toevoeging, zoals het eerste voorstel van staatssecretaris Teeven, dan vormt dit een beperking op
het recht op de toegang tot de rechter.159
Staatssecretaris Teeven stelt dat de bezuinigingsmaatregelen moeten leiden tot een
vraagvermindering van 17%, wat in de buurt komt van 100.000 toevoegingen.160 Deze
vraagvermindering staat haaks op het feit dat het recht individueel moet worden getoetst. De vraag
rijst hoe de bezuinigingsmaatregelen tot een vraagvermindering kan leiding, terwijl de zaken van
rechtzoekenden nog niet bekend zijn.
Als een minder draagkrachtige de hogere eigen bijdrage in de weg staat aan een
procedure, dan is dit strijdig met het recht op de toegang tot de rechter.161 Met het zicht op de
vraagvermindering en de verhoging van de eigen bijdrage leidt dit ertoe dat voor minder
draagkrachtigen de toegang tot de rechter wordt belemmerd.
De verlaging van de vergoeding van de advocatuur kan ervoor zorgen dat de toegang tot de
rechter wordt aangetast. In jurisprudentie komt naar voren dat er voldoende advocaten
beschikbaar dienen te zijn die aan rechtzoekenden rechtsbijstand kunnen verlenen.162 Afhankelijk
van de mate waarin advocaten geen toevoegingszaken meer behandelen, komt de toegang tot de
rechter in het geding.163 Kortom de bezuinigingsmaatregelen vormen een inbreuk op het recht op
de toegang tot de rechter, waardoor de Nederlandse rechtsstaat ook in het geding komt.
8.2
Aanbevelingen
Het stelsel van de gefinancierde rechtsbijstand is internationaal en nationaal gewaarborgd. De
bezuinigingsmaatregelen zijn niet alleen van invloed op advocatenkantoren, maar ook op de
rechtzoekenden en dus de maatschappij. Het is van belang dat staatssecretaris Teeven gaat
inzien dat de bezuinigingsmaatregelen ingrijpende maatregelen betreffen en dat er wordt bekeken
of er eventueel alternatieven zijn.
Aanbevelingen voor Vallenduuk Advocaten
Voor advocatenkantoren die toevoegingszaken behandelen tussen de 35-70% waar Vallenduuk
Advocaten onder valt, kunnen de toevoegingspraktijk verschuiven naar een commerciëlere
praktijk. Zoals eerder besproken neemt dit enige tijd in beslag. Daarbij is het mogelijk om voor de
toevoegingspraktijk een strak regime te hanteren, waarbij vaste modellen kunnen worden
geraadpleegd. Het is ook mogelijk om toevoegingszaken niet meer te behandelen, maar dan wordt
de omzet naar beneden gebracht, waardoor het mogelijk is dat er advocaten dienen te worden
ontslagen, zodat het kantoor kleiner wordt. Tevens is een optie om meer juridische medewerkers
in te zetten, daar zij goedkoper te werk kunnen worden gesteld. Voor het innen van de eigen
bijdrage kan een systeem worden ontwikkeld waarin de eigen bijdrage van de rechtzoekende van
tevoren wordt geïnd, voordat een advocaat aan een zaak gaat werken. Op deze manier wordt
voorkomen dat de eigen bijdrage niet wordt ontvangen.
De advocaten die werken op de gebieden verbintenissenrecht en huurrecht dienen er
rekening mee te houden dat de zaakstoevoer afneemt. Deze advocaten kunnen hun praktijk
158
Advies van prof. mr. T. Barkhuysen, p. 23, rechtsbijstandjuistnu.nl/advies-stibbe-met-betrekking-tot-debezuiniging-op-de-gefinancierde-rechtsbijstand.
159
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64, p. 8-9.
160
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 69, p. 12.
161
Advies van prof. mr. T. Barkhuysen, p. 16, rechtsbijstandjuistnu.nl/advies-stibbe-met-betrekking-tot-debezuiniging-op-de-gefinancierde-rechtsbijstand.
162
EHRM 13 februari 2003, EHRC 2003, 32, m.nt. Heringa (Bertuzzi/Frankrijk).
163
Brief van het College voor de Rechten van de Mens d.d. 14 februari 2014 aan de vaste Kamercommissie voor
Veiligheid en Justitie, mensenrechten.nl/19273.
Pagina | 33
verschuiven naar een ander rechtsgebied of dienen deze zaken in die desbetreffende
rechtsgebieden enkel op betalende wijze te gaan doen.
Met betrekking tot de clawback regeling dient de advocaat de rechtzoekende nog beter in
te lichten, zodat rechtzoekenden op de hoogte zijn van het mogelijk betalen van de eigen
rechtsbijstand. De inlichting is noodzakelijk om te voorkomen dat rechtzoekenden, indien zij de
rechtsbijstand zelf dienen te financieren, dit ook daadwerkelijk doen. Een mogelijke optie is om een
kostenplaatje op te stellen, zodat de rechtzoekenden weten wat ze dienen te betalen, mits zij
financieel resultaat behalen. Dit om te voorkomen dat er omzet wordt misgelopen.
Aanbevelingen richting staatssecretaris Teeven
Als eerst dient de opmerking te worden geplaatst dat een aantal advocaten mededelen dat het niet
terecht is dat er wordt bezuinigd op de gefinancierde rechtsbijstand. Zij vinden dat er überhaupt
niet op dit gebied van de rechtsstaat dient te worden bezuinigd, maar op andere gebieden.
Bovendien betwist ik zelf of er daadwerkelijk bezuinigd dient te worden. Door de stijging van €100
miljoen kan ook worden gesteld dat rechtzoekenden vaker de weg naar de rechter zoeken en het
minder snel zelf op een ongewenste wijze oplossen.164
Uit eigen onderzoek en gesprekken met mevrouw mr. V.Q. Vallenduuk is gebleken dat het
Juridisch Loket als alternatief in een afgeslankte vorm dient te worden voortgezet. Het Juridisch
Loket verstrekt adviezen die juridisch inhoudelijk niet altijd kloppen. Bovendien kost het €24,1
miljoen op jaarbasis.165 Om toch de rechtzoekenden te kunnen voorzien van rechtshulp kunnen
advocatenkantoren studenten aannemen. In deze tijd is het lastig voor studenten om een baan te
vinden. Op deze manier kunnen studenten praktijkervaring opdoen, waardoor zij rechtzoekenden
voorzien van redelijk eenvoudig juridisch advies. Ingeval het voor de studenten een te lastige
kwestie wordt, dan kunnen zij meteen aan de bel trekken bij een advocaat, daar zij gevestigd zitten
op een advocatenkantoor. Voor deze kantoren kan bijvoorbeeld een subsidie worden verstrekt.
Daarnaast kunnen studenten hier een stage lopen, waarin wordt voorzien in de competenties
waaraan zij moeten voldoen.
Tevens kan op basis van het gesprek wat is gevoerd met Michiel van Nispen, tweede
Kamerlid van de SP en collega Cristel Wiskerke, Fractiemedewerker Justitie, Immigratie en Asiel,
waaruit kan worden geconcludeerd dat staatssecretaris Teeven de bezuinigingsmaatregelen
schriftelijk toetst, maar daarbij niet specifiek wordt gekeken naar hoe het in de praktijk in zijn
werking gaat. Hierdoor is het noodzakelijk dat er wordt gekeken naar hoe de
bezuinigingsmaatregelen in werking treden in de praktijk. De bezuinigingsmaatregelen dienen een
andere vorm aan te nemen, aangezien een aantal van deze maatregelen, zoals hierboven
uiteengezet, strijdig zijn met het recht op de toegang tot de rechter.
8.3
Reflectie op het onderzoek (nawoord)
Het onderzoek dat ik heb verricht heeft niet alleen betrekking op de advocatuur maar ook op de
rechtzoekenden. Het praktijkgerichte gedeelte was een interessant onderdeel, waar veel tijd in is
gaan zitten, maar uiteindelijk heb ik hierdoor een antwoord kunnen geven op mijn centrale vraag.
De interviews gehouden met de advocatenkantoren is goed verlopen, waardoor ik heb geleerd om
goed door te vragen bij een interview om een goed beeld te kunnen krijgen van de gevolgen
omtrent de gefinancierde rechtsbijstand. Dit onderzoek heeft mijn kijk op het stelsel van de
gefinancierde rechtsbijstand doen veranderen. In eerste instantie vond ik de
bezuinigingsmaatregelen enigszins begrijpbaar, echter door dit onderzoek ben ik tot de conclusie
gekomen dat de meeste bezuinigingsmaatregelen omtrent de gefinancierde rechtsbijstand het
stelsel juist ontoegankelijk maken voor rechtzoekenden.
164
165
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70, p. 17.
Bussemaker & Peters 2013, p. 44-45.
Pagina | 34
VI Literatuurlijst
Boeken
Bunschoten 2009
D.E. Bunschoten, ‘Commentaar op artikel 18 Gw’, T&C Grondwet, Deventer: Kluwer 2009.
Hoogewerf & Huisjes 2012
C.L. Hoogewerf & S.C. Huisjes, Juridische onderzoeksvaardigheden, Den Haag: Boom Juridische
Uitgevers 2012.
Maris 2008
A.G. Maris, Grondrechten tegen, jegens en voor de overheid, Deventer: Kluwer 2008.
Schumacher 2013
G. Schumacher, Onderzoek naar de kostprijs en salaris van advocaten gefinancierde
rechtsbijstand, Deventer: Kluwer 2013.
Schuyte 1976
C.J.M. Schuyte e.a., De weg naar het recht, Deventer: Kluwer 1976.
Smits 2008
P. Smits, art.6 EVRM en de civielprocedure, Deventer: Kluwer 2008.
Spronken 2013
T.N.B.M. Spronken, ‘Commentaar op artikel 14 IVBPR’, T&C Strafvordering, Den-Haag: SDU
uitgevers 2013.
Vlemminx 2002
F. Vlemminx, Een nieuw profiel van de grondrechten, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2002.
Vocht 2013
D.L.F. de Vocht, ´Commentaar op artikel 6 EVRM´, T&C Strafvordering, Den-Haag: SDU uitgevers
2013.
Tijdschriften
Bakker 2014
M. Bakker, ‘Orde: 85 miljoen moet van tafel’, Advocatenblad 2014, afl. 8, p. 45.
Spronken 1995
T. Spronken, ‘Wet op de rechtsbijstand’, Trema 1995, nr. 3, p. 85-87.
Westerveld 2014
M. Westerveld, ‘Gesubsidieerde rechtsbijstand en de toegang tot het recht’, Nederlandse
Juristenblad, afl. 5, p. 312-318
Elektronische bronnen:
Barkhuysen 2014
Prof. mr. T. Barkhuysen, ‘Advies met betrekking tot de bezuiniging op en de stelselvernieuwing van
de gefinancierde rechtsbijstand en het recht op de toegang tot de rechter’,
rechtsbijstandjuistnu.nl/advies-stibbe-met-betrekking-tot-de-bezuiniging-op-de-gefinancierderechtsbijstand.
Bussemaker & Peters 2013
M. Bussemaker & S. Peters, ‘Jaarverslag 2013 Raad voor Rechtsbijstand’, Leeuwarden:
intermediaterly 2013, rvr.turnpages.nl.
Jurisprudentie
EHRM 21 februari 1975, 4451/70, m.nt. Alkema (Golder /the United Kingdom)
EHRM 9 oktober 1979, NJ 1980/376, m.nt. Alkema (Airey/Ierland).
EHRM 24 oktober 1979, 6301/73 (Winterwerp/Nederland)
EHRM 27 februari 1980, NJ 1980/561, m.nt. Alkema (Deweer)
EHRM 25 mei 1985, 8225/78 (Ashingane/Verenigd Koninkrijk).
EHRM 29 oktober 1989, NJ 1990/697 (Bezicheri).
EHRM 14 maart 2000, 37371/97 (Nicholas/Cyprus).
EHRM 26 februari 2002, 46800/99 (Del Sol/Frankrijk).
EHRM 13 februari 2003, EHRC 2003, 32, m.nt. Heringa (Bertuzzi/Frankrijk).
EHRM 15 februari 2005, 68416/01 (Steel en Morris/Verenigd Koninkrijk).
EHRM 27 november 2008, 36391/02, NJ 2009/214 (Salduz/Turkije)
EHRM 26 oktober 2010, 46040/07 (Marina/Letland).
HvJ EU 1 januari 2010, C-317/08 (Alassini)
HR 13 september 1989, NJ 1990/777 (Kiesregister).
ABRvS 25 mei 2011, ECLI:NL:RVS:2012:BQ5948.
ABRvS 22 augustus 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BX5246.
Hof ’s-Gravenhage 12 juli 1984, NJ 1985/323.
Wetgeving en Kamerstukken:
Algemene wet bestuursrecht
Besluit vergoedingen rechtsbijstand 2000
Europese Handvest van de Grondrechten
Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden
Grondwet
Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten
Wet op de Rechtsbijstand
Wet op de rechtsbijstand on- en minvermogenden
Wet tijdelijke voorzieningen rechtsbijstand
Kamerstukken I 2013/14, 33 750, G.
Kamerstukken II 1953/54, 3266, 3.
Kamerstukken II 1956/57, 3266, 5.
Kamerstukken II 1957/58, 5166, 3.
Kamerstukken II 1975/76, 13 872, 3.
Kamerstukken II 1975/76, 13 873, 3.
Kamerstukken II 1975/76, 13 873, 1.
Kamerstukken II 1982/83, 17 050, 13.
Kamerstukken II 1982/83, 17 769, 3.
Kamerstukken II 1983/84, 18 144, 3.
Kamerstukken II 1987/88, 20 705, 3.
Kamerstukken II 1991/92, 22 609, 3.
Kamerstukken II 1992/93, 20 609, 6.
Kamerstukken II 1992/93, 22 871, 3.
Kamerstukken II 2000/01, 27 553, 3.
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 39.
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 51.
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 52.
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 53.
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 62.
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 63.
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 64.
Kamerstukken II 2013/14, 31 753, 66.
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 68.
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 69.
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 70.
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 81.
Kamerstukken II 2014/15, 31 753, 82.
Raad van State 28 juni 2013, 26 480.
Stb. 1993, 775.
Stb. 2011, 378.
Stb. 2013, 345.
Stb. 2013, 585.

Brief aan de Vaste Commissie voor Veiligheid en Justitie over

Excellente Rechtspraktijk

Vragen EK

Name Company name 1 Andrew Pike AN

Beleidskader Raad voor Rechtsbijstand ten behoeve van de

bettinkmeijermeinders ma dvocaten

Marktplein 22 B-9220 Hamme T 32 (0) 52 470 990 F 32 (0) 52 470

Overzicht taakstelling €85mjn (versie okt 2014)

artikel 94 Grondwet toegepast - Tijdschrift voor Constitutioneel Recht

Lijst Pupinformatie Entlebucher