5"
september""
14#
!
!
!
!
!
!
RECHTSDWALING!ALS!
HERZIENINGSGROND!
!
OF!
EEN! RECHTERLIJKE! DWALING! TEN! AANZIEN!
VAN!HET!RECHT!TOT!HERZIENING!MOET!LEIDEN !
!
!
!
!
!
!
!
!
GUIDO!EERENBERG!
!
MR .!DR .!M.J.A.!DUKER !
!
!
!
!
AFSTUDEERRICHTING!
STRAFRECHT !
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
DANKWOORD!
!
Een$eerste$en$tevens$gelijk$het$grootste$woord$van$dank$bij$deze$scriptie$gaat$
uit$naar$mr.$dr.$Duker$die$mij$op$een$zeer$prettige$en$stimulerende$wijze$heeft$
begeleid$ bij$ het$ schrijven.$ Eens$ te$ meer$ heb$ ik$ bij$ hem$ op$ bezoek$ moeten$
toegeven$dat$wat$hij$opmerkte$bijzonder$zinnig$was.$Ook$mr.$Kuijper$wil$ik$op$
deze$plek$hartelijk$bedanken$voor$de$kans$die$ik$kreeg$om$van$haar$te$mogen$
leren$tijdens$een$zeer$inspirerende$en$interessante$stage.$Mr.$Spong$wil$ik$graag$
bedanken$voor$de$voorzet$voor$dit$scriptieonderwerp.$Ook$wil$ik$op$deze$plaats$
mijn$‘baas’$prof.$dr.$Huibers$bedanken,$die$na$een$nacht$‘scriptiën’$mijn$groggy$
eerste$uurtjes$op$kantoor$door$de$vingers$heeft$gezien.$$
$
Omslagontwerp:!Guido!Eerenberg!
Foto:!Roland!Zumbuehl!(rechtenvrij)!
!
1#
!
!
I.!INHOUDSOPGAVE!
DANKWOORD.
1!
II..TOELICHTING.ONDERZOEKSVRAAG.
4!
III..RECHTSDWALING:.EEN.DIFFUUS.BEGRIP.
7!
III.I..INLEIDING.
III.II..DE.GEHANTEERDE.DEFINITIES.
III.III..CONCLUSIE.
7!
8!
9!
IV..RECHTSDWALING.IN.DE.WETSGESCHIEDENIS.
11!
IV.I..INLEIDING.
IV.II..RECHTSDWALING.IN.DE.WETSGESCHIEDENIS.
IV.II.I.!DE!VERGADERING!VAN!DE!NEDERLANDSCHE!JURISTENVERENIGING!1873!
IV.II.II.!DE!WETSWIJZIGING!VAN!1899!
IV.II.III.!!DE!WETSWIJZIGING!VAN!1929!
IV.II.IV.!!DE!WETSWIJZIGING!VAN!2012!
IV.III..CONCLUSIE.
11!
11!
11!
13!
16!
17!
19!
V..DE.RATIO.VAN.DE.HERZIENING.
21!
V.I..INLEIDING.
V.II..DE.RATIO.VAN.HET.HERZIENINGSLEERSTUK.
V.III..LIGT.DE.RATIO.IN.DE.LIJN.MET.DE.DRIE.ARGUMENTEN.
V.IV..CONCLUSIE.
21!
21!
24!
26!
VI..RECHTSDWALING.IN.DE.JURISPRUDENTIE.
28!
VI.I..INLEIDING.
28!
VI.II..DE.JURISPRUDENTIE.
28!
VI.II.I.!DE!CATEGORIEËN!
28!
VI.II.II.!OVERZICHT!
42!
VI.III..TOETSING.AAN.DE.ARGUMENTEN.UIT.DE.WETSGESCHIEDENIS.
45!
VI.III.I.!INLEIDING!
45!
VI.III.II.!DE!ARGUMENTEN!
45!
VI.III.II.I.!DE!ONBEPERKTE!CASSATIE!
45!
VI.III.II.II.!HET!GEZAG!VAN!DE!RECHTER!
46!
VI.III.II.III.!DE!RECHTSZEKERHEID!
47!
VI.III.III.!OVERZICHT!
49!
VI.IV..DE.GRENS.TUSSEN.EEN.DWALING.TEN.AANZIEN.VAN.HET.RECHT.EN.EEN.DWALING.TEN.
AANZIEN.VAN.DE.FEITEN.
51!
VI.IV.I.!INLEIDING!
51!
VI.IV.II.!!DE!JURISPRUDENTIE!
52!
VI.IV.III.!!CONCLUSIE!
56!
VI.V..CONCLUSIE.
57!
2#
I!
!
!
VII..DE.DERDE.HERZIENINGSGROND.NADER.BEKEKEN.
58!
VII.I..INLEIDING.
VII.II..DE.HERZIENINGSGRONDEN.VERGELEKEN.
VII.III..DE.DRIE.ARGUMENTEN.EN.DE.DERDE.HERZIENINGSGROND.
VII.IV..CONCLUSIE.
58!
60!
63!
65!
VIII..ZOUDEN.(NIEUWE).JURIDISCHE.INZICHTEN.TOT.HERZIENING.MOETEN.
LEIDEN.
67!
VIII.I..INLEIDING.
VIII.II..DE.LITERATUUR.
VIII.II.I.!DE!LITERATUUR!
VIII.II.II.!CONCLUSIE!
VIII.III..DISCUSSIE.
VII.III.I.!INLEIDING!
VIII.III.II!EVIDENTE!RECHTSDWALINGEN!
VIII.III.III.!DE!LATER!GEWIJZIGDE!JURIDISCHE!BEOORDELING!
VIII.III.IV.!DE!POSTERIEURE!UITSPRAAK!VAN!DE!RECHTER!
VIII.IV..MOGELIJKE.OPLOSSING.
VIII.IV.I.!INLEIDING!
VIII.IV.II.!APARTE!HERZIENINGSGROND!
VIII.V..CONCLUSIE.
67!
67!
67!
72!
73!
73!
74!
78!
83!
83!
83!
84!
88!
IX..CONCLUSIE.
89!
JURISPRUDENTIELIJST.
93!
WETSGESCHIEDENIS.
95!
LITERATUURLIJST.
96!
3#
!
!
II!
II.!TOELICHTING!ONDERZOEKSVRAAG!!
!
Tijdens! mijn! stage! bij! advocate! mr.! Kuijper! kreeg! ik! de! kans! om! mr.! Spong! te!
spreken.! Het! was! niet! alleen! bijzonder! leuk! om! misschien! wel! de! bekendste!
strafpleiter!van!Nederland!te!mogen!ontmoeten,!hij!deed!mij!ook!een!suggestie!voor!
een!scriptieonderwerp.!Hij!vroeg!zich!af!of!in!gevallen!waarin!de!strafkamer!van!de!
Hoge!Raad!zijn!standpunt!met!betrekking!tot!de!interpretatie!van!het!recht!volledig!
wijzigt,!eerdere!veroordelingen!die!onder!een!oude!interpretatie!van!het!recht!zijn!
gewezen!voor!herziening!in!aanmerking!zouden!moeten!komen.!1!Deze!vraag!was!bij!
hem! gerezen! naar! aanleiding! van! het! Tongzoen! IILarrest,2!waarin! de! Hoge! Raad!
terugkwam!op!het!eerder!gewezen!Tongzoen!ILarrest.3!In!het!Tongzoen!ILarrest!had!
de!Hoge!Raad!kortgezegd!bepaald!dat!een!gedwongen!tongzoen!als!verkrachting!in!
de! zin! van! de! strafwet! (art.! 242! Sr)! kon! worden! aangemerkt.! Daarop! is! de! Hoge!
Raad! dus! in! het! Tongzoen! IILarrest! teruggekomen.! Onder! de! huidige!
herzieningsregeling! kunnen! de! –! in! de! woorden! van! Spong! –! ‘ten! onrechte!
geboekstaafde!tongzoenverkrachters’!geen!herziening!van!hun!veroordeling!krijgen.!
De! zekere! onrechtvaardigheid! die! in! dit! probleem! verscholen! ligt! sprak! mij! direct!
aan.! Na! indiening! van! mijn! onderzoeksvoorstel! bij! de! faculteit,! werd! ik!
toevertrouwd! aan! mr.! Duker.! Hij! stelde! voor! om! de! onderzoeksvraag! breder! te!
trekken! en! te! onderzoeken! of! rechtsdwaling! een! geschikte! grond! voor! herziening!
zou! kunnen! zijn.! De! gewijzigde! rechtsopvatting! is! namelijk! in! de! wetsgeschiedenis!
als! een! vorm! van! het! ruimere! begrip! ‘rechtsdwaling’! uitgesloten! van! herziening.!
Daarmee!is!de!onderzoeksvraag!van!deze!masterscriptie:!
!
Kan! rechtsdwaling! een! grond! vormen! voor! herziening! binnen! het!
herzieningsleerstuk?!
!
Dit!vind!ik!een!belangwekkende!onderzoeksvraag!omdat!het!vraagtekens!zet!bij!een!
zekerheid! die! men! gedurende! de! rechtenstudie! voor! waar! krijgt! aangeleerd.!
Rechtsdwaling,!zo!wordt!stellig!in!de!studieboeken!geponeerd,!kan!nooit!grond!zijn!
voor!herziening.!4!Waarom!niet?!Toen!ik!de!onderzoeksvraag!aan!mijn!nietLjuridisch!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
1
"Spong"2013."
"HR"12"maart"2013,"NJ"2013/437"m."nt."Keijzer."
3
"HR"21"april"1998,"NJ"1998/781"m."nt."De"Hullu."
4
"Zie"bijvoorbeeld"Reijntjes"2009,"p."516,"Keulen"&"Knigge"2010,"p."645."
2
4"
!
!
geschoolde!vrienden!uitlegde!was!hun!reactie!er!één!van!verbazing.!Het!bleek!lastig!
te!verantwoorden!dat!een!gewijzigd!deskundigeninzicht!of!de!onbekendheid!van!de!
rechter!met!feiten!wel!tot!herziening!kan!leiden,!terwijl!diens!onbekendheid!met!het!
recht!niet!tot!herziening!kan!leiden.!Is!het!onderscheid!tussen!feit!en!recht!dermate!
dwingend! dat! wanneer! de! rechter! over! de! feiten! dwaalt! herziening! mogelijk! moet!
zijn,! terwijl! als! de! rechter! over! het! recht! dwaalt! herziening! uitgesloten! moet! zijn?!
Dat!lijkt!misschien!vooral!een!theoretische!en!academische!vraag,!maar!terugkerend!
naar!de!TongzoenLarresten!wordt!helder!dat!de!beantwoording!ervan!in!de!praktijk!
vergaande! gevolgen! kan! hebben.! In! de! periode! dat! de! jurisprudentie! van! het!
Tongzoen! ILarrest! geldend! was,! zijn! personen! voor! verkrachting! veroordeeld!
wegens! het! geven! van! een! gedwongen! tongzoen.!5 !Deze! personen! zouden! voor!
precies! hetzelfde! gedrag! na! het! wijzen! van! het! Tongzoen! IILarrest! niet! voor!
verkrachting!veroordeeld!worden.!Dient!er!geen!optie!tot!rechtsherstel!te!zijn!voor!
hen!die!op!basis!van!rechtsdwaling!zijn!veroordeeld?!!
!
Met! de! onderzoeksvraag! wordt! beoogd! te! onderzoeken! of! via! het! leerstuk!
van!de!herziening!dit!rechtsherstel!geboden!kan!worden.!Het!stellen!van!deze!vraag!
leidt! tot! vervolgvragen.! Want! wat! wordt! er! eigenlijk! begrepen! onder! deze!
rechtsdwaling?! Wat! zijn! de! uitgangspunten! van! de! herzieningsregeling,! en! worden!
deze! uitgangspunten! geschonden! wanneer! men! herziening! wegens! rechtsdwaling!
toestaat?!Om!de!hoofdvraag!van!deze!scriptie!te!kunnen!beantwoorden!zullen!deze!
vragen!dan!ook!eerst!beantwoord!moeten!worden.!!Allereerst!wordt!onderzocht!wat!
er! nu! precies! onder! rechtsdwaling! moet! worden! verstaan.! Daarna! zal! worden!
gepoogd! de! ratio! van! het! herzieningsleerstuk! te! benoemen! door! de!
wetsgeschiedenis! en! de! literatuur! te! onderzoeken.! Hierna! zal! worden! bekeken! of!
een! mogelijke! openstelling! voor! de! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! in! lijn! met!
deze! ratio! ligt.! Dan! zal! worden! onderzocht! hoe! men! in! de! wetsgeschiedenis! en! de!
literatuur!tegen!de!rechtsdwaling!als!mogelijke!herzieningsgrond!heeft!aangekeken.!
Vervolgens!zal!worden!bekeken!of!er!in!de!praktijk!wel!sprake!is!van!een!dergelijke!
strikte!scheiding!tussen!de!rechtsdwaling!en!de!feitelijke!dwaling.!
Uiteindelijk! zal! worden! afgewogen! of! er! op! basis! van! de! argumenten!
ontleend! aan! de! wetsgeschiedenis,! literatuur! en! jurisprudentie! en! de! ratio! van! het!
herzieningsleerstuk!een!plek!is!voor!rechtsdwaling!als!herzieningsgrond.!!
Gegeven!de!aparte!problematiek!die!bij!de!herziening!ten!nadele!speelt!en!de!
beperkte! ruimte! die! deze! scriptie! biedt,! zal! enkel! onderzocht! worden! of!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
5
"Zie"bijvoorbeeld"Rb."Haarlem"25"februari"2011,"LJN"BR1508.""
5"
!
!
rechtsdwaling!een!herzieningsgrond!ten!voordele!zou!moeten!kunnen!zijn.!Voor!de!
leesbaarheid! van! de! scriptie! is! ervoor! gekozen! om! de! herziening! ten! voordele!
simpelweg! als! herziening! aan! te! duiden.! Wanneer! er! wordt! gerefereerd! aan! de!
herziening!ten!nadele!zal!dit!uitdrukkelijk!worden!benoemd.!
6"
!
!
III!
III.!RECHTSDWALING:!EEN!DIFFUUS!BEGRIP!
III.I.!INLEIDING!
!
Het!woord!rechtsdwaling!is!een!samenstelling!van!de!woorden!‘recht’!en!‘dwaling’,!
en! de! betekenis! die! het! woord! volgens! de! Van! Dale! heeft! volgt! dan! ook! uit! die!
samenstelling:!“dwaling!betreffende!een!rechtsfeit!of!rechtsgevolg.”6!De!rechtsdwaling!
komt! niet! alleen! in! het! strafrecht! voor,! ook! het! civiele! recht! kent! het! begrip!
rechtsdwaling.7!In! het! huidige! strafrecht! wordt! onder! rechtsdwaling! onder! andere,!
en! misschien! wel! allereerst,! een! vorm! van! afwezigheid! van! alle! schuld! verstaan.!
Deze! buitenwettelijke! schulduitsluitingsgrond! kent! behalve! de! rechtsdwaling! nog!
een! andere! vorm;! de! feitelijke! dwaling.! In! het! laatstgenoemde! geval! dwaalt! de!
verdachte! omtrent! de! feiten,! bijvoorbeeld! wanneer! hij! zoals! in! het! Melk! en! WaterL
arrest!geen!weet!heeft!van!het!feit!dat!de!melk!die!hij!aflevert!door!zijn!werkgever!is!
aangelengd.!Bij!de!rechtsdwaling!dwaalt!de!verdachte!omtrent!het!op!zijn!handelen!
toepasselijk! zijnde! recht. 8 !Een! belangrijk! verschil! tussen! de! rechtsdwaling! als!
buitenwettelijke! schulduitsluitingsgrond! en! de! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond!
zit! hem! in! de! persoon! die! dwaalt:! bij! de! rechtsdwaling! in! het! kader! van! het!
herzieningsleerstuk!is!het!niet!de!verdachte!die!als!rechtssubject!dwaalt!omtrent!het!
van!toepassing!zijnde!geldende!recht,!maar!is!het!de!rechter!die!dwaalt!omtrent!het!
recht.9!!
Rechtsdwaling! heeft! in! de! strafrechtelijke! context! namelijk! een! tweede!
betekenis! wanneer! het! gebruikt! wordt! in! het! leerstuk! van! de! herziening.! Of!
misschien! wel! liever:! wanneer! het! níet! gebruikt! wordt! in! het! leerstuk! van! de!
herziening.!Als!stelregel!wordt!namelijk!gehanteerd!dat!een!aanvraag!tot!herziening!
wegens! rechtsdwaling! nimmer! wordt! toegewezen.10!Slechts! enige! dwaling! over! de!
feiten!door!de!rechter!kan!een!zogeheten!‘novum’!opleveren!in!de!zin!van!art.!457!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
6
"Van"Dale"2012."
"Vgl." HR" 10" april" 1885," W." 5158," HR" 1" december" 1938," NJ" 1939/459," HR" 10" februari" 1967," NJ" 1967/212" en" HR" 13"
december"1981,"NJ&1981/441.""
8
"Dit" onderscheid" is" volgens" Machielse" een" in" elkaar" overlopend" verschil:" een" rechtsdwaling" zal" altijd" volgen" op" een"
feitelijke" dwaling." Machielse" noemt" het" voorbeeld" van" de" persoon" die" aangekomen" bij" een" voorrangskruising" ten"
onrechte" meent" dat" er" geen" verkeer" aankomt" over" de" voorrangsweg" en" daarom" de" kruising" oversteekt." Doordat" deze"
persoon" dwaalt" over" de" feiten" (er" nadert" wel" degelijk" verkeer)," dwaalt" hij" ook" over" het" recht" (hij" had" niet" mogen"
oversteken):"Machielse"2002,"onder"36.8.3.4.""
9
"Een"ander"verschil"is"erin"gelegen"dat"het"in"het"geval"van"de"rechter"niet"altijd"om"het"geldend"recht"behoeft"te"gaan,"
wat"hierna"besproken"zal"worden."
10
"Reijntjes"2009,"p."516"en"Groenhuijsen"&"De"Hullu"1992,"p."48."
7
7"
!
!
lid! 1! onder! c! Sv.11!Deze! dwaling! over! de! feiten! is! volgens! Strijards! enkel! rechtens!
relevant!in!geval!het!de!strafrechter!is!die!dwaalt!op!het!moment!van!het!nemen!van!
de! beslissing! die! uiteindelijk! tot! de! onherroepelijke! vrijspraak! of! ontslag! van! alle!
rechtsvervolging! leidt.12!Daarmee! is! echter! niet! de! vraag! beantwoord! wat! onder!
rechtsdwaling!verstaan!moet!worden.!In!het!onderstaande!wordt!duidelijk!dat!een!
antwoord!op!deze!vraag!lastig!te!formuleren!is;!dat!rechtsdwaling!een!diffuus!begrip!
is!waaraan!in!de!rechtsbronnen!verschillende!betekenissen!wordt!gegeven.!!
III.II.!DE!GEHANTEERDE!DEFINITIES!!
!
In!de!wetsgeschiedenis!lijkt!er!weinig!consensus!te!bestaan!over!wat!er!nu!precies!
onder!rechtsdwaling!moet!worden!verstaan.!Toen!de!vraag!of!rechtsdwaling!als!een!
herzieningsgrond!onder!de!herzieningsregeling!zou!behoren!te!vallen!in!1899!voor!
het! eerst! in! de! wetsgeschiedenis! werd! behandeld,! definieerde! de! wetgever!
rechtsdwaling!in!een!soortgelijke!summiere!zin!als!hoe!het!begrip!nu!in!de!Van!Dale!
wordt!geduid:!als!een!dwaling!in!het!recht.13!Wat!deze!dwaling!dan!precies!inhield,!
en! wat! er! onder! ‘het! recht’! moest! worden! verstaan! werd! verder! niet! duidelijk!
gemaakt.! Uit! de! behandeling! van! het! wetsvoorstel! dat! aanleiding! gaf! tot! deze!
definitie! blijkt! dan! ook! dat! in! het! parlement! niet! direct! helder! was! wat! nu! precies!
onder! rechtsdwaling! viel! en! wat! niet.! Zo! begrepen! enkele! leden! rechtsdwaling! als!
synoniem! aan! de! gewijzigde! rechtsopvatting.! In! diens! reactie! op! deze! leden! liet! de!
minister!echter!blijken!de!gewijzigde!rechtsopvatting!als!een!vorm!van!het!ruimere!
begrip! rechtsdwaling! te! verstaan. 14 !In! een! aan! het! wetsvoorstel! voorafgegane!
vergadering! van! de! Nederlandsche!Juristenvereniging!wordt! rechtsdwaling! opgevat!
als!een!wetsbepaling!of!rechtsregel!die!door!de!rechter!ten!tijde!van!het!wijzen!van!
het! vonnis! over! het! hoofd! is! gezien.15!Ook! bij! de! wetswijziging! van! 1929! werd! de!
rechtsdwaling! op! deze! wijze! opgevat.16!In! de! meest! recente! wetwijziging! van! de!
herziening! ten! voordele! van! 2012! ! lijkt! de! minister! ervan! uit! te! gaan! dat!
rechtsdwaling! synoniem! is! aan! een! nieuwe! lijn! in! de! jurisprudentie! of! juist! een!
gewijzigde!lijn!in!de!jurisprudentie!(de!gewijzigde!rechtsopvatting).17!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
11
"Zie"bv."Strijards"1983,"p."164U165,"Keulen"&"Knigge"2010,"646."
"Strijards"1983,"p."79."
13
"Belinfante"1899,"p."39."
14
"Belinfante,"p."39U40."
15
"Handelingen"NJV"1873,"p."146U147."
16
"Lindenberg"2002,"p."370U371."
17
"Zie"bv."Kamerstukken&II&2008/09,"32"045,"nr."3,"p."28."
12
8"
!
!
In! de! literatuur! hebben! slechts! enkele! auteurs! zich! aan! het! geven! van! een!
definitie!gewaagd;!de!meeste!schrijvers!houden!zich!op!de!vlakte!en!merken!slechts!
op!dat!herziening!wegens!rechtsdwaling!niet!mogelijk!is.18!De!Hullu!en!Duker!zijn!de!
enige! twee! auteurs! in! de! moderne! literatuur! die! een! definitie! van! het! begrip!
rechtsdwaling! geven.! Zowel! Duker! als! De! Hullu! houden! echter! wel! een! slag! om! de!
arm!bij!het!geven!van!de!definitie.!Volgens!De!Hullu!kan!‘betrekkelijk!duidelijk’!een!
definitie! worden! gegeven,! en! Duker! heeft! het! over! het! ‘enigszins! duiden’! van! het!
verschil!tussen!een!dwaling!omtrent!het!recht!en!een!dwaling!in!de!feiten.!De!Hullu!
verwoordt!wat!volgens!hem!onder!rechtsdwaling!moet!worden!verstaan!als:!nieuwe!
rechtsgronden!van!algemene!werking.19!Wat!deze!nieuwe!rechtsgronden!zijn!wordt!
duidelijk! uit! de! voorbeelden! die! De! Hullu! geeft:! wijzigingen! in! de! jurisprudentie,!
onverbindendverklaringen! van! algemene! regels! of! een! nieuw! beroep! op! een!
algemene! regel.! Bij! de! wijzigingen! in! de! jurisprudentie! geldt! volgens! De! Hullu! dat!
niet! iedere! wijziging! een! rechtsdwaling! is;! wijzigingen! die! niet! leiden! tot! een!
diskwalificatie! van! de! oude! rechtsopvatting! zijn! geen! rechtsdwaling! volgens! De!
Hullu.! Dukers! definitie! wijkt! af! van! de! definitie! van! De! Hullu:! volgens! hem! komt!
rechtsdwaling! neer! op! een! verkeerde! toepassing! van! bestaande! rechtsregels.!
Daaronder!verstaat!hij!in!ieder!geval!een!rechtsregel!die!in!strijd!is!met!een!hogere!
rechtsregel,! een! rechtsregel! die! over! het! hoofd! is! gezien! door! de! rechter! of! een!
rechtsregel! die! verkeerd! is! uitgelegd. 20 !Zo! noemt! hij! als! typisch! geval! van!
rechtsdwaling! ‘het! verzuim! een! verjaringsregeling! toe! te! passen! waardoor! ten!
onrechte!iemand!wordt!veroordeeld!voor!een!feit!dat!reeds!was!verjaard.’21!!
III.III.!CONCLUSIE!
!
Geconcludeerd!kan!worden!dat!het! begrip! rechtsdwaling!geen! eenduidige!definitie!
kent.! Gedurende! de! wetsgeschiedenis! worden! verschillende! definities! gehanteerd,!
en! ook! in! de! literatuur! worden! uit! elkaar! lopende! definities! gebruikt,! die! op! hun!
beurt! ook! weer! verschillen! van! de! in! de! wetsgeschiedenis! gehanteerde! definities.!
Duidelijk! wordt! dat! in! deze! scriptie! niet! volstaan! kan! worden! met! het! zelfstandig!
hanteren! van! het! begrip! rechtsdwaling,! maar! dat! duidelijk! gemaakt! moet! worden!
wat!er!precies!onder!wordt!verstaan.!Pas!dan!kan!immers!worden!begrepen!wat!er!
nu! precies! als! grond! voor! herziening! uitgesloten! zou! moeten! worden! en! wat! niet.!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
18
"Zie"bv."Strijards"1983,"p."164U165,"Keulen"&"Knigge"2010,"646"en"Groenhuijsen"&"De"Hullu"1992,"p."48.."
"De"Hullu"1989,"p."279."
20
"Duker"2006,"art."457"Sv,"aant."6.7."
21
"Duker"2006,"art."457"Sv,"aant."6.5."
19
9"
!
!
Rechtsdwaling! blijkt! namelijk! een! diffuus! begrip! te! zijn,! ondanks! de!
vanzelfsprekendheid! waarmee! het! in! de! wetsgeschiedenis! en! literatuur! wordt!
gehanteerd.!
10"
!
!
IV!
IV.!RECHTSDWALING!IN!DE!WETSGESCHIEDENIS!!
IV.I.!INLEIDING!
!
In! dit! hoofdstuk! wordt! de! wetsgeschiedenis! onderzocht! om! te! zien! op! welke!
gronden!de!wetgever!de!rechtsdwaling!heeft!willen!uitsluiten!als!herzieningsgrond.!
De!wetswijziging!van!2003!waarbij!–!bijzonder!kort!door!de!bocht!–!een!arrest!van!
het! EHRM! als! herzieningsgrond! werd! toegevoegd! en! de! toevoeging! van! de!
herziening! ten! nadele! in! 2012! wordt! daarbij! niet! betrokken,! nu! de! rechtsdwaling!
daarin! niet! besproken! werd.! In! deze! scriptie! kwam! eerder! al! aan! het! licht! dat! de!
wetgever!geen!expliciete!definitie!geeft!van!het!begrip,!dus!gekeken!wordt!naar!wat!
de!wetgever!(naar!alle!waarschijnlijkheid)!heeft!bedoeld!met!dit!begrip,!voor!zover!
dit!af!te!leiden!is.!In!deze!paragrafen!zal!ook!de!vergadering!van!de!Nederlandsche!
Juristenvereniging! van! 1873! worden! besproken.! Deze! vergadering! zal! bij! de!
wetsgeschiedenis! worden! behandeld,! hoewel! deze! strikt! genomen! geen! onderdeel!
van! de! wetsgeschiedenis! is.! De! reden! dat! de! vergadering! toch! in! dit! kader! zal!
worden! behandeld! is! dat! de! minister! bij! het! ontwerpen! van! diens! wetsvoorstel!
blijkens!de!Memorie!van!Toelichting!sterk!geïnspireerd!is!geweest!door!de!discussie!
op!die!vergadering.22!!
IV.II.!RECHTSDWALING!IN!DE!WETSGESCHIEDENIS!!
IV.II.I.!DE!VERGADERING!VAN!DE!NEDERLANDSCHE!JURISTENVERENIGING!1873!
!
Na!preadviezen!van!de!toenmalige!hoogleraren!Gratama!en!Waller!over!de!nieuwe!
‘eigen’!
Nederlandse!
herzieningsregeling,!
wordt!
in!
de!
Nederlandsche!
Juristenvereniging! in! 1873! de! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! vrij! uitgebreid!
besproken.! In! zijn! preadvies! stelt! Gratama! vast! dat! een! dwaling! omtrent! het! recht!
kan! voorkomen! bij! de! rechter,! omdat! deze! nu! eenmaal! niet! onfeilbaar! is.! Zijn!
preadvies!lijkt!sterk!beïnvloed!te!zijn!geweest!door!een!arrest!van!de!Hoge!Raad!dat!
enkele! jaren! daarvoor! is! gewezen.! In! deze! zogenaamde! Velzerzaak! had! de! Hoge!
Raad,! rechtdoende! ten! principale,! een! veroordeling! uitgesproken! en! een! straf!
opgelegd! van! vijf! jaar! tuchthuisstraf.! Daarbij! heeft! de! Hoge! Raad! echter! over! het!
hoofd!gezien!dat!het!artikel!waarop!hij!die!straf!baseerde!middels!een!wetswijziging!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
22
"Belinfante"1899,"p."39."
11"
!
!
in!1854!in!dier!voege!was!veranderd!dat!de!minimumstraf!nu!vijf!jaar!correctionnele!
gevangenis! bedroeg.23!Het! verbaast! dan! ook! niet! dat! Gratama! een! dwaling! in! het!
recht!kwalificeert!als!‘wetsbepalingen,!regtsregelen,!zoo!zij!bij!het!gewezen!vonnis!niet!
worden! in! aanmerking! genomen! en! overwogen’.! Het! is! belangrijk! op! te! merken! dat!
deze! definitie! de! basis! vormt! van! de! discussie! in! de! vergadering! omtrent! de!
rechtsdwaling!als!herzieningsgrond.!!
Gratama!stelt!de!vraag!of!de!rechter,!of!wie!dan!ook,!het!recht!überhaupt!kan!
kennen,! gezien! de! ‘roemruchte! onzekerheid! onzer! wetten.’! Hiermee! doelt! Gratama!
op! de! chaotische! staat! waarin! de! Nederlandsche! (straf)wetgeving! op! dat! moment!
verkeert.24!Gratama! redeneert! verder! dat! nu! men! de! rechter! niet! voor! onfeilbaar!
houdt,! deze! een! kans! zou! verdienen! om! zijn! dwaling! in! het! recht! te! herstellen,!
ongeacht! of! die! dwaling! hem! toe! te! rekenen! valt.! Het! lijkt! hem! juist! dat! een!
nauwgezette!rechter!graag!een!middel!heeft!om!zijn!vergissing!te!kunnen!herstellen.!
Bovendien!kan!op!die!wijze!volgens!Gratama!de!rechter!zelf!zijn!eigen!‘schandbord’!
dragen! door! zijn! vergissing! ter! openbare! terechtzitting! uit! te! spreken.! Dit! zou! als!
een! soort! incentive! werken! om! geen! verdere! dwalingen! te! begaan.25!De! andere!
preadviseur,! Waller,! stond! wat! dit! standpunt! betreft! lijnrecht! tegenover! Gratama.!
Volgens!hem!behoorde!revisie!enkel!een!middel!tot!herstel!van!feitelijke!dwalingen!
te!zijn.!Met!een!mogelijkheid!tot!herziening!in!het!geval!de!rechter!omtrent!het!recht!
heeft!gedwaald!wordt!het!gezag!van!de!rechter!aangetast,!nu!de!juridische!juistheid!
van! diens! uitspraak! ter! discussie! kan! worden! gesteld.! Dit! argument! tegen! de!
herziening!wegens!rechtsdwaling!weerklinkt!onder!andere!bij!De!Pinto,!Modderman!
en!Gregory.!Daarbij!beredeneren!deze!alle!drie!afzonderlijk!dat!herziening!op!grond!
van! rechtsdwaling! een! termijnloze! cassatie! zou! worden,! nu! juridische! finesses! als!
maar!aan!de!orde!gesteld!kunnen!worden.26!!
Opzoomer! vindt! de! tegenzin! om! de! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! toe!
te! staan! een! gezonde! zaak,! maar! hekelt! echter! de! argumentatie! dat! dit! ertoe! zou!
leiden!dat!herziening!een!soort!onbeperkte!cassatie!wordt.!Er!zou!volgens!hem!geen!
verschil!bestaan!tussen!een!feitelijk!novum!en!een!novum!dat!juridisch!van!aard!is.!
Op!basis!van!dit!niet!bestaande!onderscheid!is!het!dan!ook!lastig!vol!te!houden,!dat!
er! bij! een! juridisch! novum! wél! en! bij! een! feitelijk! novum! geen! sprake! zou! zijn! van!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
23
"HR"22"oktober"1867,"W."2945."
"Zie"bijvoorbeeld"ook"de"opmerking"van"Del"Court"van"Krimpen"bij"diens"bespreking"van"de"Velzerzaak,"zie"W.&2946,"p."1U
2."
25
"Handelingen"NJV"1873,"p."146U147."
26
"Handelingen"NJV"1873,"p."209U210,"195U196"en"191."
24
12"
!
!
een! termijnloze! cassatie. 27 !Zijn! bezwaar! tegen! de! rechtsdwaling! als! mogelijke!
herzieningsgrond! is! er! één! van! andere! aard:! niet! voldoende! duidelijk! is! wat! er! nu!
precies!onder!deze!rechtsdwaling!moet!worden!verstaan.!Is!het!een!nieuw!boek,!een!
nieuwe!beschouwing!over!enig!artikel!of!de!rechter!die!niet!op!de!hoogte!is!van!het!
niet! langer! bestaan! van! een! wet?! Dat! wordt! onvoldoende! duidelijk,! zo! vindt!
Opzoomer.28!!
‘Een! onbegrijpelijke! leer’,! zo! karakteriseert! De! Pinto! herziening! wegens!
dwaling!in!het!recht.!Volgens!De!Pinto!komt!dit!doordat!er!een!hemelsbreed!verschil!
bestaat!tussen!het!feitelijke!en!het!juridische!deel!van!elk!strafproces:!de!rechter!is!
voor!de!aanvang!van!het!proces!niet!op!de!hoogte!van!de!feiten,!en!dient!hierover!te!
worden! voorgelicht! door! de! ‘procespartijen’,! waardoor! het! kan! voorkomen! dat!
sommige! feiten! hem! niet! (behoorlijk)! bekend! worden.! Onbekende! wetten! bestaan!
voor! de! rechter! echter! niet,! aldus! De! Pinto.! Wel! kan! men! twisten! over! de!
interpretatie!van!een!wet,!maar!dwaling!in!het!recht!in!de!zin!van!onbekendheid!met!
een! wet! is! ondenkbaar! aldus! De! Pinto.29!Op! het! onuitgesproken! bezwaar! dat! deze!
onbekendheid!met!de!wet!nu!juist!was!voorgevallen!in!de!Velzerzaak,!gaat!De!Pinto!
in! door! te! vermelden! dat! een! dergelijke! ongelukkige! geschiedenis! slechts! eenmaal!
per!honderd!jaar!voorkomt.!!
De!toon!uit!deze!bijdragen!is!unaniem!afwijzend;!het!verbaast!dan!ook!niet!
dat! met! algemene! stemmen! door! de! vergadering! besloten! werd! dat! er! in! het!
herzieningsleerstuk! geen! plek! is! voor! het! herstellen! van! een! dwaling! ten! aanzien!
van! het! recht.30!Tekenend! voor! deze! unanieme! afwijzende! houding! is! Pijnappel!
wanneer!hij!opmerkt!het!woord!te!hebben!genomen!om!Gratama!te!verdedigen!op!
een! punt! dat! door! andere! sprekers! bestreden! is,! waarmee! hij! ‘natuurlijk!niet!zijne!
beschouwing!over!de!error! juris’! ! bedoelt.!31!Daarmee! wordt! duidelijk! dat! zowel! de!
gewijzigde!rechtsopvatting!als!de!wettelijke!regel!die!door!de!rechter!over!het!hoofd!
is!gezien!wordt!uitgesloten!van!herziening.!!
!
IV.II.II.!DE!WETSWIJZIGING!VAN!1899!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
27
"Handelingen"NJV"1873,"p."225U226."Deze"stellingname"van"Opzoomer"werd"later"door"Bellinfante"gekarakteriseerd"als"
de" ‘lijkrede’" voor" de" herziening" wegens" rechtsdwaling," zie" Handelingen" NJV" 1873," p." 230." Modderman" benadrukt" even"
later" dat" revisie" wegens" rechtsdwaling" wat" hem" betreft" nog" altijd" neerkomt" op" een" tweede" cassatie," nu" er" iets" wordt"
gevorderd"dat"ook"verkregen"had"kunnen"komen"door"in"cassatie"te"komen.""
28
"Handelingen"NJV"1873,"p."186U187."
29
"Handelingen"NJV"1873,"p."209.""
30
"Handelingen"NJV"1873,"p."259."
31
"Handelingen"NJV"1873,"p."239."
13"
!
!
Rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! was! ondenkbaar! voor! de! initiatiefnemers! van!
deze! wetswijziging,! zo! blijkt! uit! de! Memorie! van! Toelichting.! Hierin! wordt!
opgemerkt! dat! een! dwaling! in! het! recht! nimmer! aanleiding! zou! moeten! geven! tot!
revisie.! De! initiatiefnemers! vermelden! niet! expliciet! wat! zij! onder! rechtsdwaling!
verstaan! maar! verwijzen! naar! de! opmerkingen! van! Modderman! in! de! vergadering!
van!1873.!Deze!gaf!zelf!ook!geen!definitie!maar!besprak!de!definitie!zoals!die!door!
Gratama! gehanteerd! werd,! die! erop! neerkomt! dat! de! rechter! rechtsregels! bij! het!
wijzen! van! zijn! vonnis! over! het! hoofd! heeft! gezien.! Hieruit! mag! worden! begrepen!
dat! deze! definitie! ook! de! initiatiefnemers! voor! ogen! heeft! gestaan.! De!
initiatiefnemers! merken! in! navolging! van! het! breed! gedragen! standpunt! in! de!
vergadering! van! de! Nederlandsche! Juristenvereniging! 1873! op! dat! als! in! deze!
gevallen! herziening! mogelijk! zou! zijn! dit! niets! anders! zou! zijn! dan! ‘afschaffing!van!
den! regel,! dat! cassatie! én! alleen! binnen! een! bepaalden! tijd! én! slechts! eenmaal! kan!
gevraagd! worden.’32!Onder! enkele! leden! van! de! Tweede! Kamer! leefde! echter! een!
andere!opvatting!over!de!betekenis!van!de!rechtsdwaling.!Dat!komt!tot!uiting!in!hun!
bezorgdheid! omtrent! de! rechtszekerheid! die! onder! druk! zou! komen! te! staan! door!
een!te!ruime!invulling!van!het!bestanddeel!‘omstandigheid’:!
!
“Zelfs! wordt! niet! uitgesloten,! dat! op! grond! van! rechtsdwaling! revisie! zou!
worden! gevorderd.! Wijziging! van! de! jurisprudentie! is! toch! ook! eene!
‹‹omstandigheid››!en!wel!eene!feitelijke!omstandigheid,!al!betreft!zij!het!recht.!
Dit! klemt! te! meer,! omdat! de! voorstellers! niet! enkel! van! vrijspraak,! maar! ook!
van! ontslag! van! rechtsvervolging! melding! maken,! op! welk! punt! nader! wordt!
teruggekomen.”33!
!
In!de!Memorie!van!Antwoord!wordt!op!deze!kwestie!ingegaan.!Een!‘omstandigheid’!
kan! onder! geen! enkel! beding! een! wijziging! in! de! jurisprudentie! van! de! Hoge! Raad!
omvatten,!aldus!de!minister,!al!was!het!alleen!maar!om!het!feit!dat!de!rechter!zich!
niet!laat!binden!door!de!jurisprudentie!van!de!Hoge!Raad,!maar!veeleer!zijn!vonnis!
op!zijn!eigen!opvatting!laat!berusten.!Herziening!naar!aanleiding!van!een!wijziging!
in! de! jurisprudentie! zou! bovendien! tot! rechtsonzekerheid! leiden.! Terzijde! wordt!
dan!opgemerkt!dat!dit!in!overeenstemming!is!met!de!mening!van!alle!leden!van!de!
Nederlandsche!Juristenvereniging.34!De!herziening!zou!überhaupt!een!zeer!beperkt!
karakter! moeten! kennen,! omdat! de! rechtszekerheid! en! de! kracht! van! het! gewijsde!
een! zeer! hoog! rechtsgoed! is,! zo! blijkt! uit! de! overwegingen! van! de! wetgever.! Dit!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
32
"Belinfante"1899,"p."39."
"Belinfante"1899,"p."39U40."
34
"Belinfante"1899,"p."39."
33
14"
!
!
resoneert!ook!met!het!parlement,!waarin!de!rechtszekerheid!zeer!belangrijk!wordt!
geacht!en!enkele!leden!deze!aanvoeren!om!een!zeer!beperkt!herzieningsleerstuk!te!
betogen.! Binnen! dit! beperkte! karakter! zou! herziening! wegens! rechtsdwaling! niet!
passen.!35!
Vervolgens! gaat! de! Memorie! van! Antwoord! verder! met! ‘wat! herziening!
wegens! rechtsdwaling! aangaat’,! wat! erop! wijst! dat! bij! de! initiatiefnemers! de!
gedachte! leefde! dat! de! gewijzigde! rechtsopvatting! geen! geval! van! rechtsdwaling!
was,!maar!eerder!een!apart!begrip.!Daaruit!lijkt!nog!eens!te!blijken!dat!de!definitie!
van!Gratama!wordt!gehanteerd,!en!onder!rechtsdwaling!wordt!verstaan!het!over!het!
hoofd!zien!van!bestaande!wetL!en!regelgeving.!!
!
Een! ander! argument! tegen! de! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! komt!
impliciet! tot! uiting! wanneer! de! initiatiefnemers! benadrukken! dat! de! herziening!
absoluut! geen! motie! van! wantrouwen! tegen! de! rechter! behoort! te! zijn.! Slechts!
aanvragen! die! gestoeld! zijn! op! een! kennelijk! verschoonbare! dwaling! zouden! tot!
herziening! moeten! leiden.! Revisieaanvragen! gebaseerd! op! feitelijke! dwalingen!
duiden!namelijk!niet!op!een!onvolkomenheid!of!ambtsontrouwheid!van!de!rechter,!
en! zouden! daarmee! verschoonbaar! zijn. 36 !Revisieaanvragen! ten! aanzien! van!
rechtsdwaling,!dat!dus!werd!opgevat!als!het!over!het!hoofd!zien!van!een!wettelijke!
bepaling!of!regeling!door!de!rechter,!is!juist!wel!een!motie!van!wantrouwen!richting!
de! rechter.! Hij! heeft! immers! de! wet! niet! gekend.! Daarmee! is! de! herziening! een!
regeling! waarin! (ogenschijnlijk)! ter! bescherming! van! het! gezag! van! de! rechter!
dwaling! ten! aanzien! van! iets! anders! dan! nieuwe! feiten! is! uitgesloten! als!
herzieningsgrond.! Een! opmerkelijk! uitgangspunt! van! de! herzieningsregeling! is!
daarmee! dat! de! rechter! beschermd! moet! worden! wanneer! hij! ten! aanzien! van! zijn!
juridische!deskundigheid!een!fout!maakt.!!
!
Daarmee! wordt! duidelijk! dat! bij! de! invoering! van! de! ‘eigen’! Nederlandse!
herzieningsregeling! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! strikt! werd! afgewezen.!
Hierboven!kwam!aan!het!licht!dat!de!initiatiefnemers!daarbij!rechtsdwaling!hebben!
bedoeld!als!rechtsregels!die!de!rechter!ten!tijde!van!het!wijzen!van!het!vonnis!over!
het!hoofd!heeft!gezien.!Duidelijk!is!ook!dat!de!gewijzigde!rechtsopvatting!nooit!als!
een! novum! kan! worden! beschouwd.! De! grondslag! van! de! huidige!
herzieningsregeling!zoals!die!in!1899!werd!gelegd!heeft!zonder!twijfel!de!gewijzigde!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
35
36
"Belinfante"1899,"p."1,"5,"17"en"59."
"Belinfante"1899,"p."16U17."
15"
!
!
rechtsopvatting! en! de! rechterlijke! onbekendheid! met! de! wet! als! herzieningsgrond!
willen!uitsluiten.!!
!
IV.II.III.!!DE!WETSWIJZIGING!VAN!1929!
!
In!1929!werd!het!nieuwe!Wetboek!van!Strafvordering!in!Nederland!ingevoerd.!Het!
werd!ontworpen!door!de!staatscommissie!van!Ort.!Deze!staatscommissie,!opgericht!
in!1910,!rondde!na!64!vergaderingen!haar!werk!in!1913!af!en!leverde!een!ontwerp!
Wetboek! van! Strafvordering! op.! In! de! notulen! van! de! 59e! vergadering! wordt! de!
rechtsdwaling!besproken.!Sterck!stelt!de!vraag!of!de!‘rivisie’!ook!niet!moet!worden!
toegelaten!in!het!geval!dat!blijkens!het!gestelde!novum!het!feit!niet!strafbaar!is.!!
Daarbij!citeert!hij!ook!een!ingezonden!opinie!uit!het!Weekblad!van!het!Regt.!
In!dit!opiniestuk!bespreekt!de!auteur,!Stuurman,!de!gratie!als!het!redmiddel!in!het!
geval!van!een!gewijzigde!rechtsopvatting.!Als!voorbeeld!haalt!Stuurman!een!arrest!
van! de! Hoge! Raad! aan! waarin! de! Hoge! Raad! terugkwam! op! zijn! eerdere! opvatting!
dat!een!factuur!beschouwd!moest!worden!als!een!geschrift,!bestemd!om!tot!bewijs!
van!enig!feit!te!dienen.!37!Daardoor!werd!de!verdachte!in!die!zaak!vrijgesproken!van!
het! hem! tenlastegelegde! vervalsen! van! een! geschrift.
38
!Wat! nu! met! de!
veroordeelden! bij! wiens! vonnis! een! factuur! nog! wel! als! geschrift! beoordeeld! was?!
Dit! viel! volgens! Stuurman! sowieso! niet! onder! de! bestaande! revisieregeling,!
waardoor! gratie! hét! redmiddel! was.! Dezelfde! redenering! ging! op! voor! de!
rechtsdwaling,!zo!vermeldt!Stuurman!tot!slot!van!zijn!ingezonden!brief.!Ook!hij!gaat!
er!dus!vanuit!dat!de!gewijzigde!rechtsopvatting!moet!worden!onderscheiden!van!de!
rechtsdwaling! als! een! dwaling! waarbij! de! rechter! onbekend! is! gebleven! met!
geldende!rechtsregels.!Gratie!was!ook!in!dat!laatste!geval!het!‘eenige!correctief.’39!!
Sterck!vraagt!zich!aan!de!hand!van!deze!opinie!af!waarom!iemand!die!straf!
ondergaat!wegens!het!vervalsen!van!een!factuur!geen!revisie!kan!vragen!op!grond!
van!een!verandering!van!rechtspraak.!Door!deze!verandering!heeft!de!veroordeelde!
volgens! Sterck! niet! langer! een! strafbaar! feit! begaan.! Als! voorzitter! van! de!
staatscommissie! reageert! Ort:! ‘dat!in!dit!stuk!geen!rekening!wordt!gehouden!met!de!
mogelijkheid!dat!de!jurisprudentie!nog!eens!weer!mocht!omslaan.’!Ieder!vonnis!heeft!
zijn!eigen!recht!van!bestaan!volgens!hem,!en!bovendien!is!het!maar!de!vraag!welke!
rechtsopvatting!de!juiste!is.!Het!openstellen!van!herziening!voor!dergelijke!gevallen!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
37
"Lindenberg"2002,"p."370."
"HR"27"juni"1904,"W."8091,"p."3."
39
"Stuurman"1913."
38
16"
!
!
zou! daarmee! leiden! tot! een! discussie! over! de! ‘juistheid’! van! een! rechtsopvatting.!
Deze! discussie! in! het! kader! van! het! leerstuk! van! de! herziening! zou! leiden! tot!
rechtsonzekerheid:! is! de! rechtsopvatting! op! grond! waarvan! men! eerder! is!
veroordeeld!nog!wel!juist?!Verder!sluit!hij!zich!aan!bij!Stuurman!in!de!zin!dat!gratie!
het!aangewezen!middel!is!om!uitkomst!te!bieden.!!
Na! deze! reactie! verenigt! de! staatscommissie! zich! met! de! mening! van! Ort.40!
Opmerkelijk! is! dat! zowel! Ort! als! Sterck! het! woord! rechtsdwaling! niet! hanteren,!
waarvoor! gezien! het! diffuse! en! verwarrende! karakter! van! het! begrip! een! hoop! te!
zeggen! valt.! Ort! zinspeelt! echter! wel! op! de! rechtsdwaling! door! afsluitend! in! zijn!
reactie! te! melden! dat! de! herziening! enkel! bestemd! is! voor! feitelijke! dwalingen.!
Gezien! de! gehanteerde! tweedeling! tussen! de! rechtsdwaling! in! de! zin! van!
onbekendheid! met! bestaande! rechtsregels! en! de! gewijzigde! rechtsopvatting! is! het!
veilig!te!veronderstellen!dat!de!rechtsdwaling!van!Gratama,!nu!deze!wat!dat!betreft!
niet!ter!discussie!is!geweest,!nog!altijd!geen!grond!voor!herziening!zou!moeten!zijn!
volgens! de! wetgever.! Duidelijk! wordt! dus! dat! ook! bij! de! wetswijziging! van! 1929!
werd! gemeend! dat! de! gewijzigde! rechtsopvatting! en! de! rechterlijke! onbekendheid!
met!de!wet!niet!tot!herziening!zouden!moeten!kunnen!leiden.!!
!
IV.II.IV.!!DE!WETSWIJZIGING!VAN!2012!
!
Zoals! gezegd! zal! de! wetswijziging! van! 2003! waarbij! herziening! op! grond! van! een!
arrest!van!het!EHRM!mogelijk!werd!gemaakt,!alsmede!de!toevoeging!van!herziening!
ten! nadele! in! 2012! niet! alhier! worden! besproken.! Deze! paragraaf! zal! dan! ook! de!
wetswijziging!van!de!herziening!ten!voordele!behelzen.!!
Bij! de! artikelsgewijze! behandeling! in! de! Memorie! van! Toelichting! bij! het!
wetsvoorstel!tot!verruiming!van!de!herziening!ten!voordele!gaat!de!minister!bij!de!
bespreking! van! het! voorgestelde! art.! 457! lid! 1! Sv! expliciet! in! op! de! vraag! of!
herziening!ook!mogelijk!moet!zijn!in!het!geval!van!rechtsdwaling:!
!
“Evenals!dit!in!het!geldende!recht!het!geval!is,!is!rechtsdwaling!geen!grond!tot!
herziening!(HR!27!november!2007,!NJ!2008/172).!Nieuwe!jurisprudentie!levert!
geen! novum! op.! Zou! dit! wel! het! geval! zijn,! dan! zou! het! beginsel! «lites! finiri!
oportet»! te! veel! onder! druk! komen! te! staan.! Daar! komt! bij! dat! wijziging! van!
rechtspraak!nog!niet!hoeft!in!te!houden!dat!de!oude!rechtspraak!een!vergissing!
is.! Dat! de! Hoge! Raad! «om»! gaat! kan! bijvoorbeeld! ook! te! maken! hebben! met!
nieuwe! maatschappelijke! omstandigheden.! Het! is! ongewenst! wanneer!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
40
"Lindenberg"2002,"p."370U371."
17"
!
!
dergelijke! koerswijzigingen! een! toestroom! van! herzieningsverzoeken!
veroorzaken.! Dat! zou! uiteindelijk! kunnen! leiden! tot! een! verstarring! van! de!
rechtspraak! omdat! het! dan! onaantrekkelijk! kan! worden! voor! de! Hoge! Raad!
om!«om»!te!gaan.”41!
!
In!het!arrest!dat!de!minister!aanhaalt!was!er!sprake!van!een!herzieningsaanvrage!op!
grond!van!een!verkeerde!toepassing!van!de!samenloopregeling!door!de!rechtbank.!
Dit!arrest!zal!uitgebreider!worden!besproken!in!VI.II.!onder!C.!Kortgezegd!ging!het!
hier! niet! om! het! omgaan! van! de! Hoge! Raad,! maar! om! een! nieuwe! lijn! in! de!
jurisprudentie. 42 !De! requirant! kwalificeert! deze! nieuwe! jurisprudentie! als! een!
novum,! wat! annotator! Mevis! ‘natuurlijk! gezocht’! vindt.43!De! Hoge! Raad! ziet! het!
anders! dan! de! requirant! en! wijst! in! een! kort! arrest! de! aanvraag! tot! herziening! af.!
Een!beslissing!van!een!Nederlandse!rechter!kan! volgens!de!Hoge!Raad! niet!dienen!
als! een! novum;! dit! kan! slechts! een! omstandigheid! van! feitelijke! aard.44!Met! de!
verwijzing!naar!deze!jurisprudentie!lijkt!de!minister!in!bovenstaand!citaat!vooral!te!
verwijzen! naar! nieuwe! jurisprudentie,! en! niet! zozeer! naar! een! gewijzigde!
jurisprudentie.!Door!echter!na!deze!verwijzing!te!vervolgen!met!‘[d]aar!komt!bij!dat!
wijziging! van! rechtspraak! nog! niet! hoeft! in! te! houden! dat! de! oude! rechtspraak! een!
vergissing! is’! lijkt! de! minister! echter! te! doelen! op! zowel! een! nieuwe! lijn! in! de!
jurisprudentie!als!de!gewijzigde!rechtsopvatting.!!!
!
Volgens! Duker! is! uit! deze! Memorie! van! Toelichting! echter! niet! voldoende!
duidelijk! geworden! of! herziening! mogelijk! zal! zijn! ‘op! grond! van! evidente! vormen!
van! rechtsdwaling’,! waaronder! hij! bijvoorbeeld! het! geval! schaart! waarin! iemand!
veroordeeld! is! voor! een! feitencomplex! dat! ten! tijde! van! het! begaan! niet! strafbaar!
was.! Ook! het! verkeerd! toepassen! van! de! verjaringsregelingen! door! de! rechter!
waardoor! een! strafbaar! feit! ten! onrechte! als! niet! verjaard! is! aangenomen,! is! een!
vorm!van!evidente!rechtsdwaling,!aldus!Duker.45!!
Na! vragen! van! de! SGPLfractie! verduidelijkt! de! minister! in! de! Nota! naar!
aanleiding!van!het!Verslag!nog!eens!dat!verandering!van!wetgeving!geen!grond!voor!
herziening!behoort!te!zijn:!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
41
"Kamerstukken&II"2008/09,"32"045,"nr."3,"p."28."
"De"AdvocaatUGeneraal"Jörg"vond"het"zelfs"een"buitengewone"kans"om"in"de"leemte"in"de"jurisprudentie"te"voorzien"en"
de"rechtspraktijk"een"helder"antwoord"te"geven"(‘klare"wijn"te"schenken’)"middels"het"arrest."Zie"zijn"conclusie"vóór"het"
arrest.""
43
"HR"27"november"2007,"NJ&2008/173"m."nt."Mevis."
44
"HR"27"november"2007,"NJ"2008/172."
45
"Duker"2010,"p."1653."
42
18"
!
!
“Het!zou!onwenselijk!zijn!dat!als!de!wetgever!de!wet!verandert!ook!alle!op!de!
oude! wet! gebaseerde! onherroepelijke! beslissingen! terug! zouden! kunnen!
worden!gedraaid.!Dat!zou!een!rem!zetten!op!verandering!van!wetgeving.”46!!!
!
De! minister! bespreekt! dit! echter! niet! in! het! kader! van! de! rechtsdwaling! en! ook! de!
vraag! refereert! er! verder! niet! aan.! Daarmee! lijkt! de! minister! de! verandering! van!
wetgeving! niet! onder! rechtsdwaling! te! vatten,! maar! het! op! andere! gronden! van!
herziening! uit! te! willen! sluiten.! Andere! vormen! van! rechtsdwaling! worden! in! de!
wetsgeschiedenis!verder!niet!onderscheiden.!Dat!is!extra!opvallend!nu!dat!betekent!
dat!de!minister!niet!ingaat!op!het!geval!dat!aan!het!eind!van!de!19e!eeuw!en!in!het!
begin! van! de! 20e! eeuw! als! de! definitie! van! rechtsdwaling! werd! beschouwd;! de! ten!
onrechte!niet!toegepaste!rechtsgrond.!
IV.III.!CONCLUSIE!
!
De!wetsgeschiedenis!is!eenduidig!in!één!opzicht:!rechtsdwaling!moet!niet!mogelijk!
zijn! als! herzieningsgrond.! Minder! eenduidig! is! de! wetsgeschiedenis! in! de! definitie!
van! het! begrip! rechtsdwaling;! er! is! gebleken! dat! bij! de! verschillende!
wetswijzigingen! in! de! 19e! en! 21e! eeuw! een! iets! andere! opvatting! over! het! begrip!
rechtsdwaling! leefde.! In! onderstaande! figuur! is! weergegeven! wanneer! de! ten!
onrechte! niet! toegepaste! wetsbepaling! en! de! gewijzigde! rechtsopvatting! in! de!
wetsgeschiedenis!voorkomen.!!
Begrip!
!
Wetswijziging!
Ten$onrechte$niet$
toegepaste$
wetsbepaling$
Gewijzigde$$
rechtsopvatting$
1899!
!
!
1929!
!
!
2012!
!
!
TABEL$1$<$BEGRIPPEN$IN$DE$WETSGESCHIEDENIS$
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
46
"Kamerstukken&II"2009/10,"32"045,"nr."6,"p."6."
19"
!
!
Zo! wordt! duidelijk! dat! de! wetgever! gedurende! de! wetsgeschiedenis! de!
rechtsdwaling! twee! mogelijke! vormen! toedicht;! de! ten! onrechte! niet! toegepaste!
wetsbepaling! en! de! gewijzigde! rechtsopvatting.! Daarbij! moet! nog! worden!
opgemerkt! dat! in! 1899! en! 1929! de! gewijzigde! rechtsopvatting! als! een! te!
onderscheiden!begrip!van!rechtsdwaling!werd!onderscheiden.!Opmerkelijk!is!dat!bij!
de! meeste! recente! wetswijziging! alleen! deze! laatste! vorm! nog! wordt! genoemd! als!
rechtsdwaling.!!
!
Uit! het! bovenstaande! stuk! wordt! helder! dat! de! wetgever! eigenlijk! drie!
fundamentele! argumenten! heeft! aangedragen! tegen! herziening! wegens!
rechtsdwaling.! Allereerst! zou! het! herzieningsleerstuk! tot! een! onbeperkte! cassatie!
verworden.!Het!tweede!argument!houdt!hiermee!verband;!toestaan!van!herziening!
wegens!rechtsdwaling!zou!erop!neerkomen!dat!de!juridische!deskundigheid!van!de!
rechter! ter! discussie! kan! worden! gesteld.! De! feilbaarheid! van! de! rechter! zou!
daarmee! worden! aangetoond! en! dat! zou! het! gezag! van! de! rechter! aantasten.! Het!
derde! argument! dat! oprijst! uit! de! wetsgeschiedenis! is! dat! het! beginsel! ‘lites! finiri!
oportet’! te! veel! onder! druk! zou! komen! te! staan;! de! uitbreiding! van! de!
herzieningsregeling! zou! leiden! tot! rechtsonzekerheid.! Zo! blijkt! uit! de!
wetsgeschiedenis! dat! dit! hooggeachte! rechtsgoed! van! de! rechtszekerheid! slechts!
een! zeer! beperkte! toepassing! van! het! herzieningsleerstuk! zou! rechtvaardigen,!
waarbij! een! ruimere! toepassing! zoals! het! geval! zou! zijn! als! de! rechtsdwaling! als!
herzieningsgrond! kon! gelden! tot! rechtsonzekerheid! zou! leiden.! Daarbij! is! deze!
herzieningsregeling! expliciet! geen! motie! van! wantrouwen! richting! de! dwalende!
rechter,! maar! een! mogelijkheid! om! verschoonbare! dwalingen! van! de! rechter! te!
kunnen!herstellen.!
20"
!
!
V!
V.!DE!RATIO!VAN!DE!HERZIENING!!
V.I.!INLEIDING!!
!
In! het! navolgende! hoofdstuk! zal! aan! de! hand! van! de! wetsgeschiedenis! en! de!
literatuur! worden! onderzocht! wat! de! ratio! van! het! herzieningsleerstuk! is.! Daarbij!
zal! de! herzieningsgrond! voor! veroordelingen! van! het! EHRM! buiten! beschouwing!
blijven!nu!deze!herzieningsgrond!een!geheel!ander!karakter!heeft.!Daarover!wordt!
uitgeweid! in! hoofdstuk! VII.! Uiteindelijk! zal! een! algemene! ratio! van! de! herziening!
worden! geformuleerd.! Ook! zullen! de! drie! argumenten! tegen! rechtsdwaling! als!
herzieningsgrond! worden! getoetst! aan! deze! algehele! ratio! van! de! herziening.!
Daarmee!wordt!gepoogd!te!onderzoeken!of!de!uitsluiting!van!rechtsdwaling!in!lijn!is!
met!de!ratio!van!het!herzieningsleerstuk.!!!!
V.II.!DE!RATIO!VAN!HET!HERZIENINGSLEERSTUK!
!
In!de!gehele!wetsgeschiedenis!komt!duidelijk!naar!voren!dat!de!rechtszekerheid!een!
hooggeacht! rechtsgoed! is.! Voorbeelden! hiervan! kan! men! vinden! in! de!
wetsgeschiedenis! van! 1899,! maar! ook! in! die! van! 2012.!47!Hand! in! hand! met! het!
leerstuk!van!de!herziening!lijkt!een!angst!voor!een!te!grote!inbreuk!op!deze!kracht!
van! het! gewijsde! te! gaan.! De! herziening! heeft! daarom! per! definitie! een! beperkt!
karakter:! niet! van! iedere! uitspraak! zou! herziening! gevraagd! moeten! kunnen!
worden.48!!
Deze! kracht! van! het! gewijsde! moet! men! echter! niet! voor! onaantastbaar!
houden,! zo! blijkt! al! uit! de! Memorie! van! Antwoord! bij! de! introductie! van! het!
herzieningsleerstuk! in! 1899.! De! initiatiefnemers! vermelden! daarin! dat! bij! zelfs! de!
meest!volmaakte!regeling!van!de!strafprocedure!rechterlijke!dwalingen!ten!aanzien!
van!de!feiten!zullen!voorkomen!en!dat!het!niet!aangaat!om!de!slachtoffers!daarvan!
op!te!offeren!aan!de!ongegronde!vrees!dat!de!kracht!van!het!gewijsde!onder!herstel!
hiervan! zou! lijden. 49 !In! 1914! benoemt! de! wetgever! het! grondbeginsel! van! de!
herziening!vervolgens!expliciet!als!het!zegevieren!van!de!waarheid,!in!dier!voege!dat!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
47
"Belinfante"1899,"p."1."Zie"verder"ook"pagina’s"5,"17"en"59"voor"voorbeelden"van"de"hoge"achting"voor"dit"rechtsgoed,"en"
Kamerstukken&II"2008/09,"32"045,"nr."3,"p."5."
48
"Zie"bv."Belinfante"1899,"p."1.""
49
"Belinfante"1899,"p."4.""
21"
!
!
de!kracht!van!het!gewijsde!moet!wijken!voor!deze!waarheid.!50!Deze!ratio!komt!ook!
aan!het!licht!in!de!wetswijziging!waarbij!herziening!ten!nadele!werd!ingevoerd.!De!
minister! noemt! namelijk! als! beweegreden! om! te! breken! met! de! eerdere! bezwaren!
tegen!herziening!ten!nadele,!dat!het!onwenselijk!zou!zijn!als!een!persoon!onbestraft!
blijft!in!gevallen!waarin!nieuw,!doorslaggevend!bewijs!voorhanden!komt!nadat!deze!
persoon!als!verdachte!van!een!ernstig!misdrijf!onherroepelijk!vrijgesproken!dan!wel!
onherroepelijk!van!rechtsvervolging!ontslagen!is.!Dit!zou!onder!andere!onwenselijk!
zijn!omdat!hiermee!de!materiële!waarheid!niet!aan!het!licht!komt.!51!!
De! vraag! die! daarbij! rijst! is! of! met! deze! materiële! waarheid! slechts! de!
feitelijke! waarheid! wordt! bedoeld.! Met! deze! feitelijk! waarheid! wordt! bijvoorbeeld!
gedoeld!op!een!geval!waarin!niet!de!veroordeelde!maar!de!klusjesman!de!moord!op!
de!barones!heeft!gepleegd.!Andere!meer!juridische!waarheden!zoals!de!toepassing!
van! de! juiste! wetsbepalingen! zou! men! in! dat! verband! dan! niet! zozeer! als! de!
materiële! waarheid! kwalificeren! maar! als! de! correctheid! van! een! vonnis.! Dat! een!
vonnis! juridisch! niet! correct! is! geweest! betekent! nog! niet! dat! de! materiële!
waarheidsvinding!onjuist!is!geweest.!Om!terug!te!keren!naar!het!voorbeeld!van!de!
moord! op! de! barones:! dat! de! moord! verjaard! is! geweest! ten! tijde! van! het! vonnis,!
betekent! nog! niet! dat! de! veroordeelde! de! moord! niet! gepleegd! heeft.! Volgens!
Kwakman! omvat! de! materiële! waarheid! echter! ook! de! juridische! kwalificatie! van!
het! feitencomplex.! De! juridische! kwalificatie! van! een! feit! kan! namelijk! ook! de!
waarheid! van! een! vonnis! aantasten.! Stel! dat! het! handelen! van! de! veroordeelde! in!
het!eerdere!voorbeeld!van!de!moord!op!de!barones!aan!alle!delictsbestanddelen!van!
moord!(art.!289!Sr)!heeft!voldaan!en!dat!de!bewijsmiddelen!hiertoe!zijn!opgenomen!
in! het! vonnis.! Desalniettemin! is! de! veroordeelde! door! de! rechter! voor! doodslag!
veroordeeld.!Dan!bevat!het!vonnis,!ondanks!dat!het!een!objectieve!juiste!weergave!
van! de! feitelijkheden! behelst,! juridisch! gezien! niet! de! waarheid.
52
!Om! te!
veronderstellen!dat!waarheid!daarom!enkel!feitelijk!van!aard!kan!zijn!in!de!zin!van!
een!historische!reconstructie,!is!onjuist!volgens!Kwakman.!Waarheid!omvat!óók!de!
juridische!kwalificatie!van!het!feitencomplex.53!!
In! de! literatuur! wordt! dezelfde! ratio! van! het! herzieningsleerstuk! door!
verschillende! auteurs! onderscheiden.! Zo! onderscheiden! Duker,! Kooijmans,! Van!
Dorst!en!Loth!de!ratio!van!de!herzieningsregeling!in!ongeveer!gelijke!bewoordingen!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
50
"Zie"Kamerstukken&II"1913/14,"286,"nr."3,"p."156."
"Kamerstukken&II"2008/09,"32"044,"nr."3,"p."3U4."
52
"Kwakman"2010,"p."187.""
53
"Zie"hiervoor"uigebreid"Kwakman"2010."
51
22"
!
!
als! de! onontbeerlijke! mogelijkheid! om! na! het! blijken! van! omstandigheden! die! een!
onherroepelijke! uitspraak! evident! aantasten,! de! kracht! van! het! gewijsde! te!
doorbreken.54!Ook! hierin! komt! dus! weer! het! beperkte! karakter! van! de! herziening!
tot! uitdrukking:! slechts! dwalingen! die! een! uitspraak! evident! aantasten,! of! in! de!
woorden! van! Van! Dorst! ‘fatale! misslagen’,! komen! voor! herziening! in! aanmerking.!
Reijntjes! benoemt! de! ratio! van! de! herzieningsregeling! als! een! afweging! tussen! de!
beginselen! van! rechtszekerheid! en! rechtvaardigheid.! Want! de! regels! dat! een!
beëindigd! strafproces! niet! kan! worden! heropend! of! opnieuw! kan! worden!
aangevangen,! respectievelijk! de! beginselen! lites! finiri! oportet! en! ne! bis! in! idem,!
worden! opzij! gezet! om! mogelijk! ‘onrecht’! te! herstellen,! aldus! Reijntjes.! Wat! onder!
dit! onrecht! moet! worden! verstaan,! of! er! enkel! de! feitelijke! waarheid! mee! wordt!
bedoeld!of!ook!een!oneerlijk!proces,!maakt!Reijntjes!verder!niet!duidelijk.!Voor!de!
hand! ligt! om! aan! te! nemen! dat! Reijntjes! door! het! ontbreken! van! een! verdere!
specificatie!beide!vormen!als!onrecht!opvat.!Wat!daar!verder!ook!van!zij,!duidelijk!
wordt!dat!volgens!hem!een!toegewezen!herzieningsverzoek!gekenmerkt!wordt!door!
het!in!het!voordeel!van!de!rechtvaardigheid!beslechten!van!deze!tweestrijd.!Zijn!de!
aanwijzingen! dat! er! onrecht! is! geschied! te! zwak! of! niet! aanwezig,! dan! wordt! deze!
tweestrijd!beslist!in!het!voordeel!van!de!rechtszekerheid.55!!
De!ratio!van!de!herziening,!en!de!afweging!tussen!de!verschillende!belangen!
die! daarbij! hoort,! komt! mooi! aan! het! licht! in! een! uitgebreide! overweging! van! de!
minister! in! diens! Memorie! van! Toelichting! ten! aanzien! van! de! wetswijziging! van!
2012:!
!
!“Aan!de!ene!kant!heeft!de!samenleving!er!als!geheel!belang!bij!dat!er!adequate!
mogelijkheden! bestaan! aperte! onjuistheden! waardoor! de! beslissing! van! een!
strafrechter! onhoudbaar! wordt,! te! niet! te! doen.! Zoals! bij! de! totstandkoming!
van! de! huidige! herzieningsregeling! in! 1899! werd! gesteld:! ‹‹Het! Staatsbelang!
eist!niet!alleen!dat!er!rechtszekerheid!bestaat,!maar!ook!dat!er!zekerheid!van!
recht,! niet! van! onrecht! bestaan! zal.››! Aan! de! andere! kant! dient! te! worden!
voorkomen! dat! het! gezag! van! een! onherroepelijke! rechterlijke! uitspraak! te!
veel! wordt! aangetast.! De! belangen! van! de! rechtszekerheid! en! doelmatigheid!
brengen! met! zich! dat! op! een! gegeven! moment! een! strafvorderlijke! procedure!
als!beëindigd!dient!te!worden!beschouwd!(het!adagium:!‹‹lites!finiri!oportet››).!
Dit! is! een! reden! om! de! herzieningsprocedure! te! beperken! tot! uitzonderlijke!
gevallen.! Het! vertrouwen! in! de! strafrechtspraak! is! gediend! met! een! goede!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
54
"Duker"2006,"art."457"Sv,"aant."3.1.,"Loth"2010,"p."251,"Kooijmans"2007,"p."418U419,"Van"Dorst"2011,"aant."47.1"en"De"
Ranitz"1977,"p."199."
55
"Reijntjes"2009,"p."516."
23"
!
!
balans! tussen! deze! twee! belangen.! Welk! vertrouwen! geniet! immers! de!
strafrechtspraak!als!een!veroordeling!onaantastbaar!blijft!doordat!geen!nader!
onderzoek! plaatsvindt! naar! aanwijzingen! dat! de! zittingsrechter! relevante!
informatie! niet! tot! zijn! beschikking! heeft! gehad! en! mogelijk! tot! een! andere!
uitspraak! zou! zijn! gekomen! als! dit! wel! het! geval! was?! Ook! het! omgekeerde!
geldt.! Welk! vertrouwen! geniet! de! strafrechtspraak! als! elke! onherroepelijke!
veroordeling! al! snel! aantastbaar! blijkt?! Hierbij! dient! te! worden! bedacht! dat!
het!strafprocesrecht!nog!andere!‹‹veiligheidskleppen››!kent!dan!de!herziening,!
zoals! de! gratie.! Doel! van! het! wetsvoorstel! is! om! te! voorzien! in! een!
correctiemogelijkheid! voor! die! gevallen,! waarin! andere! strafvorderlijke!
voorzieningen!geen!adequate!oplossing!bieden.”56!
De!wetgever!ziet!de!herzieningsregeling!dus!als!mogelijkheid!om!aperte!rechterlijke!
dwalingen!ten!koste!van!de!rechtszekerheid!te!herstellen.!Er!speelt!een!verhouding!
tussen! twee! belangen! in! het! leerstuk! van! de! herziening:! het! belang! van! de!
waarheidsvinding! en! het! belang! van! de! rechtszekerheid.! In! de! Nederlandse!
strafvorderingsprocedure!
staat!
de!
waarheidsvinding!
voorop,!
maar!
de!
rechtszekerheid! verlangt! dat! op! enig! moment! de! discussie! hieromtrent! stopt.57!
Wanneer! herziening! wordt! toegestaan! wordt! deze! discussie! heropend! omdat! het!
bestreden!vonnis!evident!niet!de!waarheid!heeft!bevat.!Dit!kan!echter!slechts!in!een!
beperkt! aantal! gevallen! nu! aan! de! rechtszekerheid! een! groot! gewicht! wordt!
toegekend.!Dat!de!discussie!eens!moet!worden!afgerond!houdt!namelijk!ook!in!dat!
de!discussie!niet!om!het!minste!of!geringste!heropend!zou!moeten!kunnen!worden.!
Herziening! wordt! daarom! slechts! in! uitzonderingsgevallen! toegestaan,! namelijk!
wanneer! de! feitelijke! waarheid! evident! verkeerd! is! vastgesteld! in! een! vonnis.!
Daarmee! ziet! de! wetgever! de! herzieningsregeling! als! een! ultimum! remedium.! De!
ratio!van!de!herziening!is!dan!ook!het!zegevieren!van!de!waarheid,!in!dier!voege!dat!
de! kracht! van! het! gewijsde! voor! het! herstellen! van! een! beperkte! categorie! aperte!
rechterlijke!dwalingen!moet!wijken.$
V.III.!LIGT!DE!RATIO!IN!DE!LIJN!MET!DE!DRIE!ARGUMENTEN!
!
De! vraag! is! of! de! argumenten! om! rechtsdwaling! niet! als! herzieningsgrond! aan! te!
merken! die! in! de! wetsgeschiedenis! naar! voren! zijn! gekomen,! in! lijn! liggen! met! de!
hierboven!onderscheiden!ratio!van!het!herzieningsleerstuk.!!Deze!drie!argumenten!
waren! dat! het! herzieningsleerstuk! tot! een! onbeperkte! cassatie! zou! verworden,! dat!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
56
57
"Kamerstukken&II"2008/09,"32"045,"nr."3,"p."5."
"Kooijmans"2007,"p."418U419."
24"
!
!
de! juridische! deskundigheid! van! de! rechter! ter! discussie! kan! worden! gesteld!
waardoor! het! gezag! van! de! rechter! wordt! aangetast,! en! dat! de! uitbreiding! van! de!
herzieningsregeling!zou!leiden!tot!rechtsonzekerheid.!!!
!
Om! met! het! eerste! argument! te! beginnen:! het! herzieningsleerstuk! zou! tot!
een! onbeperkte! cassatie! verworden! indien! herziening! op! grond! van! een!
rechtsdwaling! zou! worden! toegestaan.! Veroordeelden! zouden! ongelimiteerd!
herzieningsaanvragen! kunnen! indienen! die! qua! inhoud! lijken! op! een!
cassatieverzoek!om!zo!te!pogen!herziening!van!hun!veroordeling!te!verkrijgen.!Dit!
argument! lijkt! niet! in! lijn! te! liggen! met! de! ratio! van! het! herzieningsleerstuk.! Daar!
gaat!het!er!kortgezegd!immers!om!dat!de!waarheid!aan!het!licht!komt!door!een!zaak!
waarin! geen! gewone! rechtsmiddelen! meer! open! staan! opnieuw! te! beoordelen.! Dat!
deze! waarheid! aan! het! licht! komt,! of! zoals! Reijntjes! stelt,! dat! de! rechtvaardigheid!
overwint! op! de! kracht! van! het! gewijsde,! lijkt! juist! ook! in! dat! geval! doel! van! de!
herziening.! Het! is! dan! echter! een! ander! soort! waarheid,! namelijk! de! juridische!
waarheid.! Slechts! als! de! waarheid,! in! tegenstelling! tot! Kwakmans! visie,! beperkt!
wordt! opgevat,! in! die! zin! dat! het! de! historische! reconstructie! van! de! zaak! behelst,!
zou!men!kunnen!betogen!dat!een!onbeperkte!cassatie!niet!in!lijn!met!deze!ratio!is.!!
Daartoe! lijkt! op! basis! van! de! ratio! van! de! herzieningsregeling! geen!
aanleiding! te! zijn.! Waarom! zou! het! herstellen! van! een! juridische! rechterlijke!
dwaling! van! minder! belang! zijn! dan! het! herstellen! van! een! feitelijke! rechterlijke!
dwaling?! Wanneer! bijvoorbeeld! de! definitie! van! rechtsdwaling! wordt! gehanteerd!
zoals!die!in!de!wetsgeschiedenis!tot!uitdrukking!kwam!en!wordt!aangenomen!dat!er!
sprake!is!van!een!uitspraak!waarin!een!rechter!ten!onrechte!een!wettelijke!bepaling!
niet! heeft! toegepast,! wordt! duidelijk! om! wat! voor! een! soort! afweging! het! eigenlijk!
gaat.!Is!het!minder!erg!dat!een!persoon!veroordeeld!is!voor!iets!wat!niet!strafbaar!
was! omdat! de! rechter! een! hem! toekomend! exoneratierecht! over! het! hoofd! heeft!
gezien,!dan!wanneer!iemand!veroordeeld!wordt!voor!iets!wat!hij!niet!gedaan!heeft?!
Als! met! Reijntjes! de! ratio! van! de! herziening! breder! wordt! getrokken! en! er! een!
overwinning! van! de! rechtvaardigheid! op! de! rechtszekerheid! in! wordt! gezien,! dan!
zou!men!juist!zeggen!dat!het!volledig!in!de!lijn!met!de!ratio!van!de!herziening!is!om!
deze! rechtvaardigheid! ook! in! het! geval! van! een! juridische! dwaling! te! laten!
overwinnen! op! de! rechtszekerheid.! Als! door! de! juridische! dwaling! de! kwalificatie!
van!het!strafbare!feit!anders!wordt,!zou!men!zelfs!met!Kwakman!kunnen!aanvoeren!
dat! het! vonnis! niet! de! waarheid! bevat,! zelfs! als! de! feitelijke! reconstructie! volledig!
25"
!
!
accuraat!is.!Het!eerste!argument!ligt!zo!bezien!dan!ook!niet!in!lijn!met!de!ratio!van!
de!herzieningsregeling.!
!
Het!tweede!argument!van!de!wetgever!ziet!op!de!bescherming!van!het!gezag!
van! de! rechter;! door! diens! juridische! deskundigheid! ter! discussie! te! stellen! zou!
hieraan! afbreuk! worden! gedaan.! Daarom! zouden! alleen! verschoonbare! dwalingen!
ten! aanzien! van! de! feiten! tot! herziening! moeten! kunnen! leiden.! Dit! argument! lijkt!
niet! heel! goed! te! passen! bij! de! ratio! van! de! herzieningsregeling,! nu! daarin! de!
waarheid! of! zelfs! de! rechtvaardigheid! ten! koste! van! de! kracht! van! het! gewijsde!
voorrang!wordt!verleend.!Over!het!gezag!van!de!rechter!en!het!vertrouwen!in!diens!
juridische!kundigheid!zegt!de!ratio!van!de!herzieningsregeling!in!beginsel!niets.!!
!
Het!derde!argument!tegen!de!rechtsdwaling!als!herzieningsgrond!is!dat!het!
een!inbreuk!zou!maken!op!de!rechtszekerheid.!Dit!lijkt!op!het!eerste!gezicht!in!het!
kader! van! de! ratio! van! de! herziening! een! weinig! indrukwekkend! argument,! nu! de!
ratio!van!de!herziening!juist!is!dat!er!inbreuk!wordt!gemaakt!op!de!rechtszekerheid!
ten! faveure! van! de! waarheid.! Het! argument! komt! er! dan! ook! op! neer! dat! het!
toestaan!van!herziening!in!het!geval!van!een!dwaling!ten!aanzien!van!het!recht!meer!
rechtsonzekerheid!met!zich!mee!zou!brengen,!dan!in!het!geval!van!een!dwaling!ten!
aanzien! van! de! feiten.! De! kracht! van! het! argument! valt! of! staat! daarmee! met! de!
juistheid!van!deze!bewering.!De!bewering!is!echter!een!problematische!doordat!de!
diffuusheid! van! het! begrip! rechtsdwaling! neerslaat! op! de! ‘waarheid’.! Wordt! de!
juridische! waarheid! in! dezelfde! mate! aangetast! door! verschillende! soorten!
dwalingen! ten! aanzien! van! het! recht?! Dat! lijkt! een! lastig! vol! te! houden! standpunt,!
waar! verderop! deze! scriptie! op! zal! worden! teruggekomen.! Die! complexiteit! maakt!
het! lastig! om! iets! in! zijn! algemeenheid! te! kunnen! zeggen! over! de! vraag! of! het!
uitsluiten!van!de!rechtsdwaling!wegens!de!rechtsonzekerheid!die!het!tot!gevolg!zou!
hebben,! al! dan! niet! in! lijn! is! met! de! ratio! van! de! herziening.! Het! enige! wat! men! in!
zijn! algemeenheid! zou! kunnen! zeggen! is! dat! het! inbreuk! maken! op! de!
rechtszekerheid! een! inherent! onderdeel! is! van! het! leerstuk! van! de! herziening,!
waardoor!het!argument!dat!herziening!wegens!rechtsdwaling!inbreuk!maakt!op!de!
rechtszekerheid!weinig!indruk!maakt.!!
V.IV.!CONCLUSIE!
!
De!ratio!van!de!herziening!zoals!die!zowel!uit!de!wetsgeschiedenis!als!de!literatuur!
blijkt! is! het! in! een! beperkt! aantal! gevallen! opzij! zetten! van! het! beginsel! lites!finiri!
26"
!
!
oportet! voor! de! waarheid.! Onder! deze! waarheid! kan! men! niet! alleen! de! feitelijke!
waarheid! scharen! in! de! zin! van! een! historisch! correcte! reconstructie! van! hetgeen!
zich! in! een! zaak! heeft! afgespeeld,! maar! ook! de! juridische! kwalificatie! van! dit!
feitencomplex.!De!eerste!twee!argumenten!van!de!wetgever!tegen!de!rechtsdwaling!
als! herzieningsgrond,! dat! de! herziening! hiermee! een! onbeperkte! cassatie! zou!
worden! en! bovendien! afbreuk! doet! aan! het! gezag! van! de! rechter,! liggen! volstrekt!
niet! in! de! lijn! met! de! ratio! van! de! herziening.! Ook! het! derde! argument! –! dat! erop!
neerkomt!dat!herziening!wegens!rechtsdwaling!tot!een!te!grote!rechtsonzekerheid!
leidt!–!ligt!niet!in!lijn!met!de!ratio!van!de!herziening!zonder!vast!te!hebben!gesteld!of!
herziening! wegens! een! juridische! dwaling! meer! inbreuk! maakt! op! de!
rechtszekerheid!dan!herziening!wegens!een!feitelijke!dwaling.!Duidelijk!wordt!ook!
dat! de! herziening! een! beperkt! karakter! heeft.! Er! is! slechts! in! beperkte! gevallen!
herziening! mogelijk,! namelijk! wanneer! de! feitelijke! waarheid! evident! verkeerd! is!
vastgesteld,! en! in! andere! gevallen! wordt! er! een! groter! belang! gehecht! aan! de!
rechtszekerheid!dan!aan!de!juridische!waarheid!of!rechtvaardigheid!van!een!vonnis.!!
!
Daarmee! lijken! de! drie! argumenten! die! in! de! wetsgeschiedenis! tegen! de!
toevoeging! van! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! zijn! geuit,! niet! te! ijken! met! de!
ratio! van! de! herzieningsregeling! zelf.! Dat! geeft! een! eerste! indicatie! dat! de! basis!
waarop! de! rechtsdwaling! tot! nog! toe! als! herzieningsgrond! is! uitgesloten! een!
wankele!is.!
27"
!
!
VI!
VI.!RECHTSDWALING!IN!DE!JURISPRUDENTIE!
VI.I.!INLEIDING!
In!dit!hoofdstuk!zullen!arresten!van!de!Hoge!Raad!waarin!herziening!is!aangevraagd!
op! grond! van! een! juridisch! getint! novum! worden! besproken.! Onderzocht! wordt! in!
welke! gevallen! wel! en! in! welke! gevallen! de! Hoge! Raad! niet! aannam! dat! er! sprake!
was! van! een! feitelijk! gegeven.! Met! een! feitelijk! gegeven! wordt! in! het! navolgende!
verstaan!de!betekenis!die!het!toekomt!in!art.!457!Sv:!kort!gezegd!een!omstandigheid!
van!feitelijke!aard!of!een!nieuw!deskundigeninzicht.58!Door!deze!arresten!in!te!delen!
naar! het! kenmerk! van! deze! juridische! tint! worden! diverse! categorieën!
onderscheiden! die! getoetst! zullen! worden! aan! de! dogmatische! argumenten! uit! de!
wetsgeschiedenis.! Indien! de! wetgever! expliciet! voor! een! bepaalde! categorie!
argumenten! heeft! gehanteerd! zullen! ook! deze! getoetst! worden.! Hiermee! wordt!
onderzocht! of! de! gronden! waarop! herziening! wegens! rechtsdwaling! in! de!
wetsgeschiedenis!is!uitgesloten!weerslag!vinden!in!de!jurisprudentie.!!
VI.II.!DE!JURISPRUDENTIE!
VI.II.I.!DE!CATEGORIEËN!
A. ! H ET!POSTERIEUR!VERVALLEN!OF!WIJZIGEN!VAN!EEN!STRAFBEPALING !
!
Het!vervallen!van!een!strafbepaling!of!een!verandering!in!de!strafbepaling!kent!een!
retrospectief!element!dat!de!gewijzigde!rechtsopvatting!ook!kent.!Het!gaat!immers!
om!recht!dat!tijdens!het!wijzen!van!het!vonnis!nog!juist!is!toegepast!maar!naar!de!
nieuwe!normen!verkeerd!zou!zijn!geweest.!Daarmee!lijkt!het!lastig!te!beweren!dat!
de!rechter!ten!tijde!van!het!wijzen!van!diens!vonnis!heeft!gedwaald!ten!aanzien!van!
het!recht.!Hij!heeft!het!immers!juist!toegepast.!Daaraan!doet!niet!af!dat!de!wens!tot!
het! wijzigen! van! de! wetgeving,! welk! geleid! heeft! tot! het! vervallen! van! de!
strafbepaling,!ook!al!kan!bestaan!bij!de!wetgever!op!het!moment!dat!de!wet!nog!niet!
definitief!vervallen!is,!bijvoorbeeld!doordat!de!wetswijziging!nog!niet!is!bekrachtigd.!
Deze!wens!bij!de!wetgever!zou!dan!bijvoorbeeld!kunnen!blijken!uit!officiële!stukken!
zoals!Kamerstukken,!Handelingen!et!cetera.!Een!voorbeeld!van!deze!categorie!in!de!
herzieningsjurisprudentie!komt!naar!voren!in!een!arrest!van!de!Hoge!Raad!uit!2006.!
In!dit!arrest!voert!de!requirant!onder!andere!als!novum!aan!dat!de!rechtsopvatting!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
58
"Duker"2006,"art."457"Sv,"aant."8.4."
28"
!
!
die!ten!grondslag!ligt!aan!zijn!veroordeling!in!1997!inmiddels!achterhaald!is.!In!dit!
vonnis! was! hij! veroordeeld! voor! omkoping! tot! een! met! de! ambtsplicht! strijdige!
handeling.!Volgens!de!requirant!is!de!rechtsopvatting!dat!er!geen!verband!tussen!de!
gunst! en! een! tegenprestatie! behoeft! te! worden! aangetoond! in! het! geval! van!
omkoping! achterhaald,! nu! uit! de! wetsgeschiedenis! van! de! inmiddels! aangepaste!
strafbaarstelling! blijkt! dat! de! wetgever! juist! wel! een! eis! van! aantoonbaar! verband!
tussen! gunst! en! tegenprestatie! stelt.! De! Hoge! Raad! is! vrij! duidelijk! met! betrekking!
tot!dit!gestelde!novum!als!hij!in!rechtsoverweging!4.3!overweegt:!
‘Anders!dan!onder!b!wordt!gesteld,!kan!een!latere!wetswijziging!of!de!daaraan!
ten!grondslag!liggende!wetsgeschiedenis,!gelet!op!het!bepaalde!in!art.!457!Sv,!
geen! grond! voor! herziening! opleveren.! Reeds! daarom! levert! het! onder! b!
aangevoerde!geen!grond!voor!herziening!op.’59!!
Daarmee! is! duidelijk! dat! een! latere! wetswijziging! of! de! daaraan! ten! grondslag!
liggende! wetsgeschiedenis! in! ieder! geval! geen! novum! kan! opleveren! nu! het! geen!
feitelijk!gegeven!oplevert.!!
B. ! P OSTERIEURE!UITSPRAAK!RECHTER !
!
Een!latere!uitspraak!van!een!rechter!zou!men!op!zichzelf!als!een!volledige!juridische!
omstandigheid!kunnen!benoemen.!Dus!rijst!de!vraag!of!een!dergelijke!uitspraak!
desondanks!als!novum!kan!worden!gekwalificeerd!en!tot!herziening!kan!leiden.!
Daarbij!kan!er!sprake!zijn!van!een!latere!uitspraak!van!een!andere!strafrechter,!
bijvoorbeeld!in!een!zaak!van!een!medeverdachte,!maar!ook!van!de!bestuursrechter!
of!de!civiele!rechter.!Deze!drie!subcategorieën!zullen!in!deze!paragraaf!bekeken!
worden.!Hieronder!worden!arresten!van!de!strafkamer!van!de!Hoge!Raad!niet!
begrepen,!nu!deze!besproken!zullen!worden!bij!de!gewijzigde!rechtsopvatting.!
Als!twee!strafrechtelijke!vonnissen!in!aparte!zaken!onverenigbare!
bewezenverklaringen!kennen,!biedt!art.!457!lid!1!onder!a!Sv!de!mogelijkheid!tot!
herziening.!In!andere!gevallen!waarin!een!strafrechtelijk!vonnis!een!nieuw!licht!
werpt!op!een!ander!gewezen!strafrechtelijk!vonnis!biedt!deze!herzieningsgrond!
geen!uitkomst.!Zelfs!in!het!geval!een!verdachte!is!vrijgesproken!van!een!feit!dat!in!
een!andere!zaak!tegen!hem!bewezen!is!verklaard,!is!deze!vrijspraak!geen!grond!
voor!herziening!in!de!zin!van!art.!457!lid!1!onder!a!Sv.60!Er!is!immers!geen!sprake!
van!onverenigbare!bewezenverklaringen.!De!vraagt!rijst!of!in!een!dergelijk!geval!art.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
59
60
"HR"17"januari"2006,"NS"2006/42."
"Zie"bv."HR"6"november"1973,"NJ&1974/78,"en"meer"recenter"HR"11"juni"2013,"RvdW&2013/818."
29"
!
!
457!lid!1!onder!c!Sv!werking!heeft!en!het!strafrechtelijk!vonnis!als!novum!kan!
gelden.!Deze!vraag!werd!voor!het!eerst!beantwoord!in!een!arrest!van!de!Hoge!Raad!
uit!1983.!In!dit!arrest!was!de!requirant!door!de!rechtbank!veroordeeld!ter!zake!van!
medeplichtigheid!aan!een!poging!tot!diefstal!met!geweldpleging.!In!tegenstelling!tot!
zijn!eveneens!veroordeelde!medeverdachte!was!de!requirant!niet!in!hoger!beroep!
gegaan!tegen!deze!veroordeling.!Deze!medeverdachte!werd!vervolgens!in!hoger!
beroep!vrijgesproken,!nu!het!gerechtshof!aannam!dat!er!sprake!was!geweest!van!
een!vrijwillige!terugtred!van!de!twee!verdachten.!In!de!herzieningsprocedure!achtte!
de!Hoge!Raad!het!niet!onwaarschijnlijk!dat!ook!de!requirant!zou!zijn!vrijgesproken.!
Volgens!de!Hoge!Raad!betrof!het!hier!echter!geen!novum!‘omdat!als!‘eenige!
omstandigheid’!niet!kan!dienen!een!beslissing!van!een!Nederlandse!rechter!doch!
slechts!een!omstandigheid!van!feitelijke!aard,!welke!met!de!bestreden!uitspraak!niet!
bestaanbaar!schijnt!in!voege!als!in!het!eerste!lid!onder!2e!van!art.!457!Sv!nader!
omschreven.’61!Duidelijk!is!dat!een!ander!strafrechtelijk!vonnis!op!zichzelf!geen!
grond!voor!herziening!kan!zijn.!
Ook! bij! de! posterieure! uitspraak! van! de! bestuursrechter! zou! men! zich!
kunnen! afvragen! of! deze! als! novum! zou! kunnen! gelden.! Een! voorbeeld! in! de!
jurisprudentie!wordt!geboden!door!een!arrest!van!de!Hoge!Raad!uit!2011.!In!de!aan!
dit! herzieningsarrest! ten! grondslag! liggende! zaak! was! de! requirant! door! de!
politierechter!
veroordeeld!
voor!
het!
schenden!
van!
de!
plicht!
tot!
gegevensverstrekking.! In! het! kort! kwam! de! zaak! erop! neer! dat! de! requirant!
uitkering!had!ontvangen!van!de!gemeente!Almere,!terwijl!hij!aldaar!niet!woonachtig!
was.! Hij! zou! de! gemeente! niet! hebben! gemeld! dat! hij! feitelijk! hoofdverblijf! had! op!
een!bungalowpark!te!Biddinghuizen.!De!requirant!voert!in!de!herzieningsprocedure!
een! vonnis! van! de! bestuursrechter! als! novum! aan.! In! dit! vonnis! oordeelt! de!
bestuursrechter! dat! het! onvoldoende! aannemelijk! is! geworden! dat! de! requirant! in!
de! bestreden! tijdspanne! zijn! hoofdverblijf! had! op! het! bungalowpark.! Volgens! de!
requirant! zou! daarmee! ook! de! veroordeling! van! de! politierechter! onjuist! zijn!
geweest,!en!moeten!worden!herzien.!De!Hoge!Raad!oordeelde!echter:!
‘Als! een! omstandigheid! als! bedoeld! in! art.! 457,! eerste! lid! aanhef! en! onder! 2°,! Sv! kan!
niet! dienen! een! beslissing! van! –! zoals! te! dezen! –! een! bestuursrechter! indien! daaruit!
blijkt!van!een!andere!waardering!van!het!bewijsmateriaal!dat!ook!de!strafrechter!ter!
beschikking!stond,!doch!uitsluitend!een!omstandigheid!van!feitelijke!aard!welke!met!de!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
61
"HR"16"april"1983,"NJ"1983/650"m."nt."Van"Veen.""
30"
!
!
bestreden!uitspraak!niet!bestaanbaar!schijnt!in!voege!als!in!art.!457,!eerste!lid!aanhef!
en!onder!2°,!Sv!nader!omschreven!(vgl.!HR!7!oktober!2003,!LJN!AM2429).!‘62!
Het! is! opmerkelijk! dat! de! Hoge! Raad! vermeldt! dat! een! uitspraak! van!
bestuursrechter! geen! novum! kan! zijn! indien! daaruit! blijkt! van! een! andere!
waardering! van! het! bewijsmateriaal! dat! ook! de! strafrechter! ter! beschikking! stond.!
Hiermee!lijkt!de!Hoge!Raad!te!suggereren!dat!hoewel!er!in!dit!geval!geen!sprake!is!
van! een! novum,! andere! uitspraken! van! de! bestuursrechter! dit! wel! zouden! kunnen!
zijn.!Het!ligt!voor!de!hand!dat!de!Hoge!Raad!hiermee!bedoelt!dat!de!feitelijkheden!
die! ten! grondslag! liggen! aan! een! uitspraak! van! een! bestuursrechter! en! die! in! de!
strafprocedure! niet! bekend! waren,! een! novum! kunnen! vormen! vermits! zij! het!
ernstige! vermoeden! wekken! dat! de! rechter! tot! een! andere! uitkomst! was! gekomen!
ware! hij! ermee! bekend! geweest.! Als! het! gaat! om! een! vonnis! waarin! de!
bestuursrechter! enkel! tot! een! andere! waardering! komt! van! hetzelfde!
bewijsmateriaal! dat! ook! ter! beschikking! stond! aan! de! strafrechter! (en! dus! geen!
nieuwe! feiten! vaststelt! waar! de! strafrechter! geen! rekening! mee! heeft! kunnen!
houden),! is! het! vonnis! geen! grond! voor! herziening.! Het! arrest! waar! de! Hoge! Raad!
naar! verwijst! bevat! dezelfde! overweging:! een! beslissing! van! een! bestuursrechter!
kan!niet!als!novum!worden!aangemerkt!als!daaruit!blijkt!van!een!andere!waardering!
van!hetzelfde!bewijsmateriaal.!!
Na!deze!uiteenzetting!over!het!posterieure!vonnis!van!de!strafrechter!en!dat!
van! de! bestuursrechter! lijkt! het! voor! de! hand! te! liggen! dat! ook! het! later! gewezen!
civiele! vonnis! geen! grond! voor! herziening! kan! opleveren.! Toch! blijkt! uit! de!
jurisprudentie!van!de!Hoge!Raad!dat!in!één!geval!een!uitspraak!van!de!burgerlijke!
rechter! wel! degelijk! als! novum! werd! aangenomen.! In! een! zaak! uit! 1975! was! er!
sprake! van! een! requirant! die! om! herziening! verzocht! van! vonnis! waarin! hij!
veroordeeld! werd! voor! schuldheling.! Het! novum! waar! sprake! van! zou! zijn! volgens!
de! requirant! was! een! vonnis! van! de! burgerlijke! rechter! waarin! een! vordering! tot!
revindicatie! van! het! ‘geheelde’! goed! werd! afgewezen.! Hoewel! het! mogelijk! is,! en!
zelfs!waarschijnlijk,!dat!aan!dit!burgerlijke!vonnis!nieuwe!feiten!ten!grondslag!lagen!
die! in! de! strafprocedure! niet! bekend! waren,! vermeldt! de! motivering! van! de! Hoge!
Raad!hier!niets!over.!De!Hoge!Raad!overweegt!namelijk!dat:!!
‘het!als!voormeld!aan!de!aanvrage!ten!grondslag!gelegde![het!vonnis!van!de!
civiele!rechter!–!GE]!oplevert!een!omstandigheid!als!bedoeld!in!art.!457,!eerste!
lid,!aanhef!en!onder!2,!Sv.,!zodat!de!aanvrage!gegrond!is.’63!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
62
63
"HR"13"december"2011,"NJB"2012/105."
"HR"17"juni"1975,"NJ&1976/71."
31"
!
!
!
Daaruit!lijkt!duidelijk!te!worden!dat!een!uitspraak!van!de!civiele!rechter!grond!voor!
herziening!kan!zijn.!Andere!arresten!lijken!echter!in!een!andere!richting!te!wijzen.!
Zo! kan! men! wijzen! op! een! herzieningsarrest! uit! 1995.! In! de! aan! dit!
herzieningsarrest! ten! grondslag! liggende! zaak! ging! het! om! een! veroordeling! voor!
het! valselijk! invullen! op! inkomstenverklaringen! dat! de! aanvrager! niet! zou! hebben!
samengewoond.! In! een! latere! civiele! procedure! had! de! kantonrechter! echter! op!
grond! van! een! in! de! strafzaak! niet! gehoorde! getuige! geoordeeld! dat! van! feitelijke!
samenwoning!niet!was!gebleken.!De!Hoge!Raad!verklaarde!de!herzieningsaanvrage!
daarmee! gegrond.64!In! deze! zaak! speelde! echter! een! belangrijk! punt,! nu! er! sprake!
was!van!nieuwe!feitelijkheden!die!aan!het!civiele!vonnis!ten!grondslag!lagen.!De!niet!
eerder!gehoorde!getuige!is!in!dit!geval!het!niet!eerder!aan!de!strafrechter!bekende!
feit! dat! waarschijnlijk! tot! een! andere! einduitspraak! zou! hebben! geleid! vermits! de!
strafrechter! ervan! op! de! hoogte! was! geweest.65!In! latere! arresten! overweegt! de!
Hoge! Raad! bovendien! dat! een! ‘beslissing! van! een! Nederlandse! rechter’! nooit! tot!
herziening!zou!kunnen!leiden.!Hiermee!lijkt!het!arrest!van!1975!een!fremdkörper!in!
de!jurisprudentie!van!de!Hoge!Raad!te!zijn.!66!Duidelijk!is!in!ieder!geval!dat!de!Hoge!
Raad!inmiddels!vindt!dat!een!posterieure!uitspraak!van!de!civiele!rechter!op!zichzelf!
niet! tot! herziening! kan! leiden.! De! unieke! positie! van! het! arrest! van! 1975! in! de!
jurisprudentie! doet! vermoeden! dat! ook! daar! een! nieuw! feit! ten! grondslag! heeft!
gelegen! aan! het! toegewezen! herzieningsverzoek,! ondanks! dat! zulks! niet! uit! het!
arrest!blijkt.!!
!
Uit! de! uitspraken! van! de! Hoge! Raad! blijkt! dat! de! conclusie! die! voor! het!
strafrechtelijke!vonnis,!het!bestuursrechtelijke!vonnis!en!het!civielrechtelijke!vonnis!
werd! gegeven! door! de! Hoge! Raad! in! zijn! algemeenheid! wordt! getrokken.! Een!
uitspraak! van! een! rechter! kan! op! zichzelf! geen! grond! voor! herziening! vormen,! nu!
het!zonder!meer!geen!feitelijk!gegeven!behelst.!Wel!kunnen!de!gronden!waarop!de!
uitspraak! steunt! onder! omstandigheden! een! novum! opleveren,! namelijk! wanneer!
die!op!zichzelf!neerkomen!op!een!nieuw!gegeven.!Dit!is!naar!alle!waarschijnlijkheid!
de! reden! dat! de! Hoge! Raad! in! de! arresten! waarin! de! uitspraak! van! de!
bestuursrechter! centraal! stond,! opmerkte! dat! deze! geen! grond! voor! herziening! op!
kunnen! leveren! indien! hiervan! sprake! was! van! een! andere! weging! van! hetzelfde!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
64
"HR"4"april"1995,"DD"95.282.""
"Zie"voor"een"vergelijkbare"casus"HR"18"februari"1997,"NJ&1998/34"m."nt."Knigge."
66
"Zie"de"noot"van"Van"Veen"onder"HR"16"april"1983,"NJ"1983/650."
65
32"
!
!
bewijsmateriaal.!De!Hoge!Raad!bedoelt!waarschijnlijk!dat!als!er!sprake!was!geweest!
van!nieuwe!feitelijkheden,!deze!grond!zullen!vormen!voor!de!herziening.!
C. ! G EWIJZIGDE!RECHTSOPVATTING !
!
Hierboven! kwam! aan! het! licht! dat! de! wetgever! behalve! een! ten! onrechte! niet!
toegepaste! rechtsgrond! bij! de! wetswijziging! in! 2012! in! afwijking! van! de! eerdere!
wetsgeschiedenis!
ook!
de!
gewijzigde!
rechtsopvatting!
als!
rechtsdwaling!
kwalificeerde.! Dat! is! een! verrassend! standpunt! nu! er! van! een! dwaling! ten! aanzien!
van!het!recht!toch!geen!sprake!lijkt!te!zijn.!Daarvoor!moet!men!aannemen!dat!door!
een! dergelijke! omslag! in! de! jurisprudentie! eerdere! veroordelingen,! die! gebaseerd!
waren!op!de!oude!jurisprudentie,!niet!langer!juist!zijn.!Toch!lijkt!dit!niet!een!geheel!
sluitende! redenering:! ten! tijde! dat! de! rechtsopvatting! gelding! had! waren! de!
uitspraken!namelijk!wél!juist.!Ten!aanzien!van!het!toenmalige!recht!heeft!de!rechter!
dan!ook!niet!gedwaald,!zijn!dwaling!zou!gelegen!zijn!in!het!toekomstige!recht!wat!op!
dat! moment! niet! geldend! was! en! dus! niet! juist.! Het! lijkt! daardoor! vreemd! om! van!
een! dwaling! ten! aanzien! van! het! recht! te! spreken! wanneer! het! over! de! gewijzigde!
rechtsopvatting! gaat.! Het! is! dan! ook! interessant! om! te! zien! hoe! de! Hoge! Raad!
hiermee! omgaat.! Een! voorbeeld! van! de! gewijzigde! rechtsopvatting! is! de!
jurisprudentiële! ommezwaai! in! 2013! toen! een! ongewenste! tongzoen! volgens! de!
Hoge!Raad!niet!langer!als!verkrachting!gekwalificeerd!diende!te!worden.67!Hiermee!
kwam! de! Hoge! Raad! terug! op! een! arrest! uit! 1998! waarin! hij! had! bepaald! dat! een!
ongewenste! tongzoen! onder! verkrachting! in! de! zin! van! art.! 242! Sr! viel. 68!
Veroordelingen! die! in! de! periode! tussen! de! arresten! van! 1998! en! 2013! zijn!
uitgesproken! zijn! gebaseerd! op! de! oude! interpretatie,! en! zijn! daardoor! naar! de!
geldende!opvatting!onjuist!geweest.!Deze!komen!volgens!de!Hoge!Raad!echter!niet!
in!aanmerking!voor!herziening,!zo!voegt!hij!in!een!rechtsoverweging!ten!overvloede!
toe!aan!het!Tongzoen!IILarrest:!
!
Met! het! oog! op! de! zaken! die! zijn! afgedaan! met! inachtneming! van! voormeld!
arrest! van! 1998,! merkt! de! Hoge! Raad! nog! op! dat! zijn! nieuwe! uitleg! van! art.!
242! Sr! niet! kan! worden! aangemerkt! als! een! voor! herziening! vereist! (nieuw)!
‘gegeven’!als!bedoeld!in!art.!457,!eerste!lid!onder!c,!Sv!aangezien!dat!vereiste!
het! oog! heeft! op! een! gegeven! van! feitelijke! aard! en! niet! op! een! gewijzigde!
rechtsopvatting.69!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
67
"HR"12"maart"2013,"NJ"2013/437"m."nt."N."Keijzer.""
"HR"21"april"1998,"NJ"1998/781"m."nt."De"Hullu."
69
"HR"12"maart"2013,"NJ"2013/437"m."nt."N."Keijzer,"r.o."2.9."
68
33"
!
!
!
Uit! deze! rechtsoverweging! volgt! duidelijk! dat! de! Hoge! Raad! de! gewijzigde!
rechtsopvatting!niet!als!een!gegeven!van!feitelijke!aard!beschouwt!en!op!die!grond!
niet!tot!herziening!kan!leiden.70!!
Men!zou!kunnen!betogen!dat!niet!alleen!een!dergelijk!‘omgaan’!van!de!Hoge!
Raad!zoals!in!de!TongzoenLarresten!per!definitie,!een!gewijzigde!rechtsopvatting!is,!
maar!ook!het!geleidelijk!invullen!en!bijstellen!van!een!criterium!door!de!Hoge!Raad.!!
De!opvatting!over!hoe!een!rechtsbegrip,!bijvoorbeeld!het!bestandsdeel!‘voorhanden!
hebben’! uit! de! delictsomschrijving! van! witwassen! en! schuldwitwassen! (artikelen!
420bis! en! 420quater! Sr),! dient! te! worden! ingevuld! is! immers! ook! een!
rechtsopvatting.! Als! deze! wordt! bijgesteld,! zij! het! in! meer! of! in! mindere! mate,! dan!
wordt!deze!rechtsopvatting!gewijzigd.!Als!die!redenering!gevolgd!wordt!is!ook!een!
aanscherping! van! het! criterium! van! ‘voorhanden! hebben’! een! gewijzigde!
rechtsopvatting.71!De! grens! tussen! dit! geleidelijke! bijstellen! en! het! omgaan! van! de!
Hoge! Raad! is! bovendien! lastig! te! trekken:! het! kan! zo! maar! zijn! dat! na! een! aantal!
arresten! waarin! de! Hoge! Raad! diens! rechtsopvatting! geleidelijk! bijstelt! de! Hoge!
Raad!is!omgegaan!ten!opzichte!van!diens!rechtsopvatting!voor!deze!arresten.!Dit!zal!
ook!de!reden!zijn!voor!de!hiervoor!weergegeven!overweging!van!De!Hullu!dat!een!!
rechtsopvatting! die! de! oude! rechtspraak! niet! diskwalificeert! geen! gevolgen! zou!
moeten!hebben.!Wat!hier!ook!van!zij;!duidelijk!is!dat!ook!in!dit!geval!sprake!zal!zijn!
van!een!juridisch!gegeven,!en!dat!er!dus!geen!herziening!mogelijk!is.!
D. ! E EN!NIEUWE!LIJN!IN!DE!JURISPRUDENTIE !
!
Een!categorie!die!verwant!is!aan!de!gewijzigde!rechtsopvatting!is!een!geheel!nieuwe!
lijn! in! de! jurisprudentie.! Nu! hier! echter! sprake! is! van! een! geheel! nieuwe!
jurisprudentie!en!geen!omslag!in!de!jurisprudentie!is!voor!de!volledigheid!voor!een!
losse!categorie!gekozen.!Met!een!nieuwe!lijn!in!de!jurisprudentie!wordt!bedoeld!dat!
eerdere! jurisprudentie! omtrent! het! onderwerp! niet! aanwezig! is,! en! dat! de! Hoge!
Raad!zich!voor!het!eerst!uitlaat!over!een!bepaalde!rechtskwestie.!Een!voorbeeld!in!
de!jurisprudentie!levert!een!arrest!van!de!Hoge!Raad!van!27!november!2007.72!In!dit!
arrest! was! er! sprake! van! een! herzieningsaanvrage! op! grond! van! een! verkeerde!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
70
"Overigens"kan"ook"de"maatschappelijke"opvatting"níet"tot"herziening"leiden,"daarvoor"moet"deze"eerst"worden"vertaald"
in"enige"wettelijke"bepaling,"zo"bepaalde"de"Hoge"Raad"kortgezegd"in:"HR"25"juni"2013,"NJ&2013/548"m."nt."Schalken."
"Zie"bijvoorbeeld"HR"8"januari"2013,"LJN&BX4605,"NJ&2013/264,&LJN"BX4585,"LJN"BX4449,"LJN"BX6909,"NJ"2013/265"en"
LJN"BX6910,"NJ"2013/266"m."nt."Borgers"waarin"de"Hoge"Raad"het"criterium"aanvult"en"aanscherpt"zoals"hij"het"eerder"in"
HR"26"oktober"2010,"NJ"2010/35"verwoordde."Zie"voor"een"uitgebreide"bespreking"van"deze"jurisprudentie"Borgers"2013."
72
"HR"27"november"2007,"NJ&2008/172."
71
34"
!
!
toepassing! van! de! samenloopregeling! door! de! rechtbank.! De! toepassing! die! de!
rechtbank! aan! de! samenloopregeling! had! gegeven! in! 2001! bleek! volgens! de!
requirant! achteraf! verkeerd! te! zijn! geweest.! Dit! zou! het! gevolg! zijn! van! een! arrest!
van! de! Hoge! Raad! uit! 2005! waarin! de! Hoge! Raad! de! samenloopregeling! ex! art.! 63!
juncto!art.!57!lid!1!Sr!voor!het!eerst!uitlegde.73!Het!ging!hier!dus!uitdrukkelijk!niet!
om!een!omgaan!van!de!Hoge!Raad,!maar!om!nieuwe!jurisprudentie.74!De!requirant!
kwalificeert! deze! nieuwe! jurisprudentie! als! een! novum,! wat! annotator! Mevis!
‘natuurlijk! gezocht’! vindt.75!De! Hoge! Raad! ziet! het! ook! anders! dan! de! requirant! en!
wijst!in!een!kort!arrest!de!aanvraag!tot!herziening!af:!
!
Als! ‘eenige! omstandigheid’! als! bedoeld! in! art.! 457,! eerste! lid! aanhef! en! onder!
2°,!Sv!kan!niet!dienen!een!beslissing!van!een!Nederlandse!rechter!doch!slechts!
een! omstandigheid! van! feitelijke! aard,! die! ‘met! de! bestreden! uitspraak! niet!
bestaanbaar!schijnt’,!zoals!in!art.!457,!eerste!lid!aanhef!en!onder!2°,!Sv!nader!
omschreven.76!
!
Ook!hier!overweegt!de!Hoge!Raad!dus!expliciet!dat!het!niet!gaat!om!een!gegeven!van!
feitelijke! aard,! waardoor! er! geen! sprake! kan! zijn! van!herziening.! Het! gaat! hier! dus!
nadrukkelijk!om!een!gegeven!van!juridische!aard.!!
E. ! D E!STRAFBAARSTELLING!WORDT!MET!TERUGWERKENDE!KRACHT!ONVERBINDEND!
VERKLAARD !
!
Als! achteraf! blijkt! dat! de! wettelijke! regeling! op! grond! waarvan! de! rechter! een!
veroordeling! heeft! uitgesproken! ten! tijde! van! het! wijzen! van! het! vonnis!
onverbindend! is! geweest,! door! bijvoorbeeld! een! uitspraak! van! het! Hof! van! Justitie!
van! de! Europese! Unie,! zou! men! ook! kunnen! aannemen! dat! er! sprake! is! van! een!
dwaling! ten! aanzien! van! het! recht.! Daarbij! is! de! terugwerkende! kracht! van! groot!
belang;! zonder! terugwerkende! kracht! zou! de! onverbindendverklaring! slechts!
werking! richting! de! toekomst! hebben.! Eerder! gewezen! vonnissen! zouden! dus! ook!
niet!op!een!dwaling!gebaseerd!zijn!geweest.!
Een! voorbeeld! van! een! geval! van! een! onverbindendverklaring! met!
terugwerkende!kracht!is!te!vinden!in!een!uitspraak!op!een!herzieningsverzoek!van!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
73
"HR"19"april"2005,"NJ&2006/10."
"De"AdvocaatUGeneraal"Jörg"vond"het"zelfs"een"buitengewone"kans"om"in"de"leemte"in"de"jurisprudentie"te"voorzien"en"
de"rechtspraktijk"een"helder"antwoord"te"geven"(‘klare"wijn"te"schenken’)"middels"het"arrest."Zie"zijn"conclusie"vóór"het"
arrest.""
75
"HR"27"november"2007,"NJ&2008/173"m."nt."Mevis."
76
"HR"27"november"2007,"NJ"2008/172."
74
35"
!
!
de! Hoge! Raad! uit! 1976.77!Voorafgaand! aan! de! herziening! is! de! requirant! op! 10!
september!1973!door!de!rechtbank!Haarlem!veroordeeld!voor!het!in!strijd!handelen!
met!art.!2!Hyacinthenteeltverordening!1971!door!–!kortgezegd!–!hyacinten!te!telen!
zonder! een! daartoe! strekkend! rechtsgeldig! teeltbewijs,! noch! op! andere! wijze!
daartoe!gemachtigd!te!zijn.78!Op!30!oktober!1974!bepaalde!het!!toenmalige!Hof!van!
Justitie! van! de! Europese! Gemeenschappen! dat! deze! Hyacinthenteeltverordening!
1971!geen!toepassing!had!mogen!vinden!in!verband!met!art.!10!van!de!verordening!
234/68.! Deze! verordening! 234/68! sluit! volgens! het! Hof! het! bestaan! van! elke!
nationale! regeling! uit! waarin! een! kwantitatieve! beperking! van! de! teelt! van!
hyacinten!is!opgenomen.79!De!Hoge!Raad!leidde!hieruit!af!dat!de!nationale!regeling!
nooit!verbindend!was!geweest,!maar!oordeelde!wel!dat!de!‘onverbindendheid!van!de!
wettelijke! regeling! op! grond! van! welke! de! rechter! het! gepleegde! feit! strafbaar! heeft!
geacht,!niet!behoort!tot!de!gronden!waarop!volgens!artikel!457!Sv!herziening!van!een!
in! kracht! van! gewijsde! gegane! einduitspraak! kan! worden! aangevraagd.’! AdvocaatL
Generaal! Remmelink! is! expliciet! in! het! benoemen! van! de! rechtsdwaling! in! zijn!
conclusie!vóór!het!arrest.!Deze!concludeert!dat!de!beschikking!van!30!oktober!1974!
niet!aan!te!merken!is!als!‘een!omstandigheid!welke!de!wetgever!in!art.!457!lid!1!onder!
2e!Sv.![oud]!op!het!oog!heeft.!Het!betreft!hier!nl.!(achteraf!bezien)!een!dwaling!van!de!
rechter! t.a.v.! het! recht! en! niet! t.a.v.! een! hem! onbekend! gebleven! feitelijk! gegeven.’!
Duidelijk!wordt!dat!het!hier!niet!om!een!feitelijk!gegeven!gaat.!Zo!vanzelfsprekend!
als! de! Hoge! Raad! dat! brengt! is! het! echter! niet,! zo! zou! men! de!
onverbindendverklaring! als! een! rechtsfeit! aan! kunnen! nemen.! Dat! wil! zeggen! een!
feit! waaraan! een! juridisch! gevolg! is! verbonden.80!Zo! zou! men! kunnen! betogen! dat!
herziening! mogelijk! moet! zijn! in! dit! geval! nu! de! rechter! niet! op! de! hoogte! was! en!
had! kunnen! zijn! van! dit! feitelijke! gegeven;! de! onverbindendverklaring! an!sich.! Dit!
standpunt! is! verdedigbaar,! en! laat! tevens! goed! zijn! hoe! lastig! het! begrip!
rechtsdwaling!in!te!vullen!is.!!
F. ! T EN!ONRECHTE!NIET!TOEGEPASTE!RECHTSGROND !
!
Deze! categorie! wordt! reeds! in! de! vroege! wetsgeschiedenis! genoemd;! het! over! het!
hoofd!zien!van!een!toepasselijke!wettelijke!bepaling!door!de!rechter!bij!het!wijzen!
van!diens!vonnis.!Een!dergelijke!rechtsgrond!die!door!de!requirant!pas!in!herziening!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
77
"HR"13"januari"1976,"NJ&1976/339."
"Inmiddels"wordt"hyacint"zonder"de"afsluitende"‘h’"gespeld."
79
"HvJ"EG"30"oktober"1974,"190/73"(Hyacintenteelt),"p."1134."
80
"Zie"bv."Van"der"Leij"2007,"p."61"
78
36"
!
!
voor! het! eerst! wordt! aangevoerd! en! niet! ambtshalve! door! de! feitenrechter! is!
toegepast! kan! geen! grond! voor! herziening! vormen.! Dat! bepaalde! de! Hoge! Raad! in!
een!arrest!uit!1901.!In!die!zaak!was!de!requirant!veroordeeld!voor!een!overtreding!
in! zijn! hoedanigheid! als! ‘geagreëerd! klerk’! bij! wat! nu! de! douane! zou! zijn, 81!
bestaande! uit! ‘valschheid!in!authentieke!akten!en!het!opzettelijk!gebruik! maken! van!
die!authentieke!akten,!als!waren!zij!echt!en!onvervalscht,!uit!welk!gebruik!eenig!nadeel!
kon!ontstaan.’!Hierdoor!zou!de!veroordeelde!in!plaats!van!de!eigenlijk!verschuldigde!
f!129.92½!slechts!f!86.72½!belasting!over!een!import!hebben!geheven.82!Deze!zaak!
kreeg! na! een! verworpen! cassatieverzoek! op! 18! juli! 1900! kracht! van! gewijsde.!
Vervolgens! wordt! herziening! aangevraagd! op! grond! van! het! feit! dat! zowel! het!
gerechtshof!als!de!Hoge!Raad!over!het!hoofd!hebben!gezien!dat!er!reeds!in!1847!een!
algemene!regeling!door!de!Minister!van!Financiën!was!uitgevaardigd!die!betrekking!
op! de! veroordeelde! zou! hebben! en! hem! rechtens! de! hoedanigheid! van! geagreëerd!
klerk! zou! onthouden.! Daarmee! zou! zijn! handelen! expliciet! niet! onder! de!
strafbepaling! hebben! gevallen.! Tot! herziening! kon! dit! beroep! echter! niet! leiden!
volgens!de!Hoge!Raad,!nu:!!
‘onder! de! bedoelde! nieuwe! omstandigheid,! het! novum,! slechts! is! te! verstaan!
eenige!door!de!gewone!bewijsmiddelen!van!het!Wetboek!van!Strafvordering!te!
bewijzen!feit!of!wel!zoodanig!bewijsmiddel!zelf;!!
dat!onder!geen!van!beide!begrippen!valt!eenige!verordening!of!maatregel!van!
het! openbaar! gezag! van! algemene! werking,! waarvan! het! ! bestaan! door! den!
rechter! kan! zijn! voorbijgezien,! hetgeen! nader! wordt! bevestigd! doordien!
vermelde! geschiedenis! ontwijfelbaar! leert,! dat! de! wetgever! wegens! dwaling!
van!het!recht!nimmer!revisie!heeft!willen!toelaten;!!
dat! met! dit! beginsel! zou! strijden! de! ontvankelijkheid! eener! aanvrage! als! die!
van!den!verzoeker,!uitsluitend!steunende!op!nieuwe!rechtsgronden,!alsnog!tot!
staving!van!de!bij!de!berechting!der!zaak!gevoerde!verwering!bijgebracht.’83!
!
Deze! nieuwe! rechtsgronden! leveren! dus! geen! novum! op.! Maar! bovenal! wordt!
duidelijk!dat!onder!rechtsdwaling!in!ieder!geval!rechtsgronden!worden!verstaan!die!
voor!het!eerst!bij!het!verzoek!tot!herziening!worden!aangevoerd.!Een!onderscheid!
tussen! formele! en! materiële! wetgeving! wordt! in! dezen! niet! gemaakt! nu! de! Hoge!
Raad! spreekt! van! ‘eenige! verordening! of! maatregel! van! het! openbaar! gezag! van!
algemene!werking’!waarvan!de!rechter!niet!op!de!hoogte!is!geweest.!Duidelijk!is!dat!
het!hier!gaat!om!een!gegeven!van!juridische!aard,!nu!de!Hoge!Raad!onder!verwijzing!
naar!de!wetsgeschiedenis!expliciet!aangeeft!dat!het!hier!gaat!om!een!rechtsdwaling.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
81
"De"huidige"spelling"van"geagreëerd"luidt"‘geaggregeerd’,"en"het"betreft"een"klerk"met"bevoegdheid"tot"tekenen."
"Uit"het"arrest"wordt"níet"duidelijk"of"de"belastingplichtige"de"veroordeelde"was"of"een"bekende"van"hem."
83
"HR"24"juni"1901,"W."7629,"p."1U2."Zie"voor"een"recenter"eensluidend"arrest"HR"30"januari"1990,"NJ"1990/610.""
82
37"
!
!
!
G. ! N IET!LANGER!BESTAANDE!STRAFBAARSTELLING!TOEGEPAST !
!
Een! andere! vorm! van! dwaling! die! men! wellicht! als! rechtsdwaling! zou! kunnen!
opvatten! is! de! dwaling! van! de! rechter! omtrent! de! strafbaarheid! van! het!
feitencomplex,!in!die!zin!dat!het!feitencomplex!waarvoor!een!persoon!veroordeeld!
is! niet! langer! middels! een! strafbepaling! strafbaar! is! gesteld.84!Duker! onderscheidt!
deze! vorm! als! een! vorm! van! expliciete! rechtsdwaling,! daar! de! rechter! hier!
overduidelijk!een!juridische!misstap!begaat.85!Hiermee!is!er!sprake!van!een!directe!
inbreuk! op! het! legaliteitsbeginsel! en! onderscheidt! deze! categorie! zich! van!
bijvoorbeeld!het!verjaard!zijn!van!een!strafbaar!feit.!Als!het!strafbare!feit!verjaard!is!
gaat! het! om! een! feitencomplex! dat! in! zijn! algemeenheid! nog! altijd! als! strafbaar!
wordt!beschouwd,!maar!in!het!specifieke!geval!door!het!verstrijken!van!de!tijd!niet!
langer! vervolgbaar! wordt! geacht.! Bij! het! toepassen! van! een! niet! langer! bestaande!
strafbaarstelling! gaat! het! er! nu! juist! om! dat! de! wetgever! het! feitencomplex! in! zijn!
algemeenheid!niet!meer!als!strafbaar,!of!anders!strafbaar!beschouwd.!!
Een! voorbeeld! van! een! dergelijke! dwaling! geeft! de! zogenaamde! Groningse!
autobusLzaak! uit! 1931.! In! die! zaak! had! de! Hoge! Raad,! recht! doende! ten! principale,!
onder! andere! krachtens! een! besluit! van! burgemeester! en! wethouders! van! de!
gemeente! Groningen! een! verdachte! veroordeeld! voor! één! dag! vervangende!
hechtenis! en! een! geldboete! van! één! gulden.! De! Hoge! Raad! was! echter! niet! op! de!
hoogte! van! het! feit! dat! het! betreffende! besluit! van! burgemeester! en! wethouders!
inmiddels! per! Koninklijk! Besluit! was! vernietigd.86!Daarmee! veroordeelde! de! Hoge!
Raad! de! verdachte! dus! op! grond! van! een! niet! (langer)! bestaande! bepaling.! De!
verdachte! diende! hierop! een! herzieningsaanvrage! in! bij! de! Hoge! Raad.! In! het!
herzieningsarrest!erkende!de!Hoge!Raad!dat!hij!niet!op!de!hoogte!was!geweest!van!
de!vernietiging!van!het!betreffende!besluit.!Als!hij!dit!wel!was!geweest!had!dit!enkel!
kunnen!leiden!tot!ontslag!van!alle!rechtsvervolging!ter!zake!van!nietLstrafbaarheid!
van! het! bewezenverklaarde! feit.! Deze! vernietiging! van! het! besluit! door! het!
Koninklijk! Besluit! was! volgens! de! Hoge! Raad! echter! niet! een! omstandigheid! die!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
84
"Dit"hoeft"geen"natuurlijk"persoon"te"zijn,"het"kan"naar"het"systeem"van"de"Nederlandse"strafwet"ook"een"rechtspersoon"
zijn."
85
"Duker"2010,"p."259."
86
"HR"1"december"1930,"W.&12.243."
38"
!
!
behoort! tot! de! gronden! welke! volgens! art.! 457! Sv! voor! herziening! in! aanmerking!
komen.87!!
Het!verschil!met!bijvoorbeeld!de!posterieur!gebleken!rechtvaardigingsgrond!
is! dan! ook! dat! het! feitencomplex! waarover! de! rechter! te! oordelen! had! niet! is!
gewijzigd.! Het! gaat! hier! dan! ook! vrij! letterlijk! om! een! dwaling! ten! aanzien! van! het!
recht,! en! daarom! roept! het! wellicht! weinig! verbazing! op! dat! hier! geen! herziening!
mogelijk!is.!Toch!zou!deze!verbazing!wel!enigszins!gerechtvaardigd!zijn!nu!men!zou!
kunnen! betogen! dat! de! vernietiging! van! het! Koninklijk! Besluit! of! de! wetswijziging!
zelf!als!een!feitelijk!gegeven!kan!worden!aangemerkt,!op!grond!waarvan!herziening!
mogelijk!
zou!
moeten!
zijn.!
Een!
vergelijking!
met!
de!
posterieure!
onverbindendverklaring! met! terugwerkende! kracht! van! een! strafbepaling! dringt!
zich! op.! In! beide! gevallen! wordt! niet! het! feitencomplex! van! de! veroordeelde!
waarover! de! rechter! te! oordelen! had! veranderd.! Toch! is! er! ook! een! verschil,! want!
hoewel! de! feiten! dan! niet! mogen! veranderen,! verandert! in! het! geval! van! een!
posterieure! onverbindendverklaring! met! terugwerkende! kracht! wel! het! recht.! En!
dat! is! toch! niet! het! geval! bij! het! toepassen! van! een! niet! langer! bestaande!
rechtsbepaling,! waarin! het! recht! immers! gelijk! is! gebleven.! De! verandering! die! is!
geweest! vond! plaats! voor! het! wijzen! van! het! vonnis! en! had! bij! de! rechter! bekend!
verondersteld!mogen!worden.!Hier!lijkt!dus!vrijwel!letterlijk!voldaan!te!zijn!aan!de!
grammaticale! definitie! van! de! rechtsdwaling:! een! dwaling! in! het! recht.! Men! zou!
hetzelfde!argument!ten!berde!kunnen!brengen!als!in!deze!scriptie!eerder!is!gedaan!
bij!de!posterieure!onverbindendverklaring!met!terugwerkende!kracht,!namelijk!dat!
het! hier! wel! gaat! om! een! feitelijke! dwaling! omdat! de! wetswijziging! of! vernietiging!
die!de!rechter!is!ontgaan!zelf!als!een!rechtsfeit!is!aan!te!merken.!Ook!hier!geldt!dat!
deze!positie!verdedigbaar!is,!maar!dat!de!Hoge!Raad!deze!niet!inneemt.!!
Uit!deze!jurisprudentie!komt!duidelijk!naar!voren!dat!de!toepassing!van!de!
rechter!van!een!niet!langer!bestaande!strafbaarstelling!niet!als!een!feitelijk!gegeven!
kwalificeert.!!
H. ! R ETROACTIEVE!BESTUURSDAAD !
!
Het! kan! voorkomen! dat! nadat! een! verdachte! door! de! strafrechter! veroordeeld! is!
voor! een! handelen! zonder! een! daartoe! strekkende! vergunning! of! ontheffing,! deze!
ontheffing! alsnog! met! terugwerkende! kracht! wordt! verleend.! Ook! dan! zou! men!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
87
"HR"16"februari"1931,"NJ"1931/1108.""
39"
!
!
kunnen! menen! dat! er! sprake! is! van! een! dwaling! ten! aanzien! van! het! recht! nu! de!
rechter! niet! dwaalt! omtrent! de! feitelijke! aspecten! van! het! handelen! van! de!
veroordeelde,! maar! dwaalt! omtrent! het! (bestuurs)rechtelijk! geoorloofd! zijn! van!
deze!handelingen.!!
Een! voorbeeld! in! de! jurisprudentie! kan! gevonden! worden! in! een! uitspraak!
van!de!Hoge!Raad!op!grond!van!een!herzieningsverzoek!waarbij!art.!197!Sr!een!rol!
speelde.! De! requirant! in! deze! zaak! was! op! 6! september! 1985! op! grond! van! dit!
artikel! door! de! politierechter! veroordeeld! voor! het! op! 28! augustus! 1985! als!
ongewenst! verklaard! vreemdeling! in! Nederland! verblijven.! De! staatssecretaris! van!
Justitie! had! de! requirant! middels! een! beschikking! van! 13! mei! 1985! ongewenst!
verklaard.! Deze! beschikking! is! echter! op! 27! november! 1985! door! een! nieuwe!
beschikking!van!de!staatssecretaris!van!Justitie!ingetrokken.!!Volgens!de!Hoge!Raad!
is! dit! met! terugwerkende! kracht! geschied. 88 !De! Hoge! Raad! ontleent! aan! de!
beschikking!van!27!november!1985!het!ernstige!vermoeden!dat!als!de!politierechter!
met! deze! beschikking! bekend! was! geweest! de! requirant! zou! zijn! vrijgesproken.!
Hierdoor! is! deze! beschikking! als! een!feitelijk! gegeven! in!de! zin! van! art.! 457! eerste!
lid!onder!c!Sv!te!kwalificeren.89!!
Het!kenmerkende!verschil!met!de!gewijzigde!rechtsopvatting,!de!nieuwe!lijn!
in! de! jurisprudentie! en! het! posterieure! vonnis! van! een! rechter! zit! hem! in! de!
terugwerkende!kracht!die!de!bestuursdaad!heeft.!Doordat!de!bestuursdaad!namelijk!
terugwerkt! constitueert! het! een! feit! in! het! verleden,! dat! zou! hebben! gegolden! ten!
tijde! van! het! wijzen! van! het! vonnis.! De! rechter! was! hier! vanzelfsprekend! op! dat!
moment!niet!van!op!de!hoogte,!en!had!hier!ook!niet!van!op!de!hoogte!kunnen!zijn.!
Zo!bleek!in!het!hierboven!aangehaalde!arrest!dat!door!de!retroactieve!bestuursdaad!
de!veroordeelde!ten!tijde!van!zijn!veroordeling!voor!het!als!ongewenst!vreemdeling!
in! Nederland! verblijven! helemaal! geen! ongewenst! vreemdeling! was.! De!
bestuursdaad! creëert! hiermee! een! wezenlijk! ander! feitencomplex! dan! hetgeen! ter!
beoordeling! van! de! rechter! lag! alvorens! de! retroactieve! bestuursdaad! plaatsvond!
ten! tijde! van! het! wijzen! van! diens! vonnis,! toen! de! vreemdeling! nog! wél! als!
ongewenst!werd!beschouwd.!De!terugwerkende!kracht!is!daarbij!cruciaal.!Als!deze!
niet!aanwezig!zou!zijn!wordt!de!bestuursdaad!geacht!na!het!wijzen!van!het!vonnis!in!
werking!te!zijn!getreden!en!wijzigt!het!dus!niets!aan!de!situatie!waarop!het!vonnis!
betrekking!heeft.!90!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
88
"HR"10"februari"1987,"NJ"1987/848,"r.o."4.1."
"HR"10"februari"1987,"NJ"1987/848,"r.o."4.2."
90
"Zie"bijvoorbeeld:"HR"11"maart"2014,"RvdW"2014/494."
89
40"
!
!
Het! roept! dan! ook! verbazing! op! dat! in! dit! geval! wél! herziening! mogelijk! is!
terwijl! dit! bij! de! onverbindendverklaring! met! terugwerkende! kracht! niet! het! geval!
is.! Ook! daar! is! immers! sprake! van! terugwerkende! kracht,! en! ook! daar! kan! men!
betogen! dat! het! feitencomplex! volledig! wordt! veranderd! doordat! de! strafbepaling!
onverbindend!verklaard!wordt.!Toch!is!hier!wel!een!verschil!in!aan!te!wijzen.!In!het!
geval!van!de!retroactieve!bestuursdaad!gaat!het!bijvoorbeeld!om!de!vaststelling!dat!
iemand! achteraf! bekeken! geen! ongewenste! vreemdeling! was! en! daarom! niet!
strafbaar! is! geweest.! Daar! is! dus! enkel! de! positie! van! de! veroordeelde! veranderd;!
alleen!zijn!juridische!beoordelingskader!van!zijn!feitencomplex!is!het!object!van!de!
verandering.! Ten! aanzien! van! het! recht! is! niets! veranderd,! zo! zal! het! bijvoorbeeld!
nog! altijd! strafbaar! zijn! om! als! ongewenst! vreemdeling! hier! te! lande! te! verblijven!
(art.! 197! Sr).! Bij! de! onverbindendverklaring! met! terugwerkende! kracht! is! dit! niet!
het! geval.! Daar! verandert! het! recht! dat! niet! alleen! op! één! specifieke! zaak! van!
toepassing! is,! maar! op! alle! zaken! die! gewezen! zijn! vanaf! het! moment! van! de!
onverbindendverklaring.! Lastig! te! verklaren! blijft! echter! waarom! de! retroactieve!
bestuursdaad! wél! als! een! feit! kan! worden! aangemerkt,! en! de! retroactieve!
onverbindendverklaring! niet.! Een! prangend! onderscheid! lijkt! niet! echt! gemaakt! te!
kunnen! worden! ten! aanzien! van! de! feitelijkheid! van! de! retroactieve! bestuursdaad!
en! die! van! de! retroactieve! onverbindendverklaring.! Desalniettemin! is! de!
retroactieve! bestuursdaad! als! feitelijk! van! aard! gekwalificeerd! door! de! Hoge! Raad,!
waardoor!in!dergelijke!gevallen!herziening!is!toegestaan.!!
I. ! P OSTERIEUR!GEBLEKEN!RECHTVAARDIGINGSGROND !
!
Een! na! het! definitief! worden! van! enig! rechterlijk! vonnis! gebleken!
rechtvaardigingsgrond!zou!men!ook!als!een!vorm!van!rechterlijke!dwaling!kunnen!
begrijpen.!Een!dergelijke!redenering!zou!luiden!dat!het!gaat!om!een!rechter!die!weet!
dat! het! handelen! van! de! verdachte! strafbaar! is,! maar! dwaalt! omtrent! het! aan! de!
verdachte! toekomen! van! een! rechtvaardigingsgrond.! De! jurisprudentie! levert! een!
voorbeeld!in!een!arrest!van!de!Hoge!Raad!uit!1947,!waarin!de!requirant!veroordeeld!
is! voor! het! niet! aanwezig! hebben! van! inkoopfacturen! dan! wel! gewaarmerkte!
afschriften!van!de!door!hem!te!verkopen!schoenen,!terwijl!de!rechter!pas!later!op!de!
hoogte!werd!gesteld!dat!de!requirant!hiervoor!een!ontheffing!was!verleend.!De!Hoge!
Raad! oordeelde! dat! deze! ontheffing! een! novum! was! en! dat! de! aanvrage! van! de!
41"
!
!
requirant!daardoor!gegrond!was.91!Het!verschil!met!de!retroactieve!bestuursdaad!is!
dat!deze!ontheffing!reeds!was!afgegeven!ten!tijde!van!het!vonnis,!maar!niet!bekend!
was!bij!de!rechter.!In!dit!geval!is!er!sprake!van!het!onbekend!zijn!van!de!rechter!met!
feiten! zoals! die! al! ten! tijde! van! het! wijzen! van! het! vonnis! golden.! De! retroactieve!
bestuursdaad! wordt! pas! na! het! wijzen! van! het! vonnis! gegeven,! maar! heeft!
terugwerkende! kracht.! Men! zou! dus! ook! kunnen! spreken! van! een! overeenkomst!
tussen! deze! twee! categorieën! nu! de! rechter! in! beide! gevallen! geen! juiste!
voorstelling! had! van! het! gehele! feitencomplex! ten! tijde! van! het! vonnis.! Dat! de!
achteraf! gebleken! rechtvaardigingsgrond! als! een! novum! kan! gelden,! komt! doordat!
het!gaat!om!een!nieuw!feitelijk!gegeven!waarmee!de!rechter!ten!tijde!van!het!wijzen!
van!het!vonnis!niet!bekend!was.!De!rechtvaardigingsgrond!zal!immers!altijd!blijken!
uit! feiten! die! de! rechter! niet! bekend! zijn! geweest,! zoals! in! bovenstaand! arrest! de!
verleende!
ontheffing.!
Herziening!
wegens!
een!
posterieur!
gebleken!
rechtvaardigingsgrond!gebaseerd!op!dezelfde!feiten!die!ten!tijde!van!het!wijzen!het!
vonnis! de! feitenrechter! ook! bekend! geweest! zijn! is! niet! mogelijk,! juist! omdat! de!
rechter! bekend! is! geweest! met! deze! feiten.! Dat! deze! geen! rechtvaardigingsgrond!
heeft!aangenomen!is!in!dat!geval!diens!interpretatie!van!de!feiten,!en!is!niet!gelegen!
in! zijn! onbekendheid! met! deze! feiten! die! ten! grondslag! zouden! kunnen! liggen! aan!
een! mogelijke! rechtvaardigingsgrond.! Wordt! er! herziening! uitgesproken! omdat! er!
achteraf! bezien! sprake! is! geweest! van! een! de! verdachte! toekomende!
rechtvaardigingsgrond!dan!is!dit!gelegen!in!bij!de!rechter!die!het!bestreden!vonnis!
heeft!gewezen!onbekende!feiten,!en!dus!is!er!sprake!van!een!feitelijk!gegeven.!!
VI.II.II.!OVERZICHT!
!
Om! de! conclusies! uit! bovenstaande! jurisprudentie! omtrent! de! rechtsdwaling!
overzichtelijk! te! maken! zijn! deze! opgenomen! in! een! tabel.! In! deze! tabel! staat! per!
categorie!aangegeven!of!het!hier!volgens!de!Hoge!Raad!een!novum!betreft.!!
!
!
!
Geen$$
Feitelijk$gegeven$
feitelijk$gegeven$
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
91
"HR"9"december"1947,"NJ"1948/154,"r.o."4.1."
42"
!
!
Het!posterieur!vervallen!of!
!
!
Posterieure!uitspraak!rechter!
!
!
!
Gewijzigde!rechtsopvatting!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
Retroactieve!bestuursdaad!
!
!
Posterieur!gebleken!
!
!
wijzigen!van!een!strafbepaling!
!
!
Nieuwe!lijn!in!de!jurisprudentie!
!
De!strafbaarstelling!wordt!
posterieur!met!terugwerkende!
kracht!onverbindend!verklaard!
Ten!onrechte!niet!toegepaste!
rechtsgrond!
!
Niet!langer!bestaande!
strafbaarstelling!toegepast!
rechtvaardigingsgrond!
TABEL$2$–$GEGEVENS$DIE$ALS$NOVUM$KUNNEN$DIENEN$VOLGENS$DE$HOGE$RAAD$
!
Uit! het! bovenstaande! overzicht! blijkt! nogmaals! welk! diffuus! karakter! het! begrip!
rechtsdwaling! heeft.! Zo! lijkt! de! scheiding! tussen! feit! en! recht! niet! zo! eenduidig! als!
op!het!eerste!gezicht!wellicht!lijkt.!Binnen!het!uitgangspunt!dat!enkel!later!gebleken!
feitelijke! omstandigheden! en! niet! pas! later! aan! het! licht! gekomen! dwalingen! ten!
aanzien!van!het!recht!tot!herziening!zouden!moeten!kunnen!leiden!passen!de!eerste!
vier! onderscheiden! categorieën! uitstekend.! Alle! vier! zijn! immers! strikt! juridische!
omstandigheden:! een! later! gewijzigde! rechtsopvatting,! een! geheel! nieuwe!
43"
!
!
rechtsopvatting,!een!posterieur!gewezen!vonnis!en!een!later!vervallen!of!gewijzigde!
strafbaarstelling.!Ook!de!ten!onrechte!niet!toegepaste!rechtsgrond!en!de!toepassing!
van! een! niet! langer! bestaande! strafbaarstelling! liggen! in! lijn! met! dit! uitgangspunt,!
ook!daar!gaat!het!immers!uitdrukkelijk!om!een!juridische!dwaling.!Wat!dat!betreft!
lijkt!de!Hoge!Raad!op!één!lijn!te!liggen!met!dit!uitgangspunt.!Opmerkelijk! is! echter!
dat! een! retroactieve! bestuursdaad! als! feitelijk! wordt! aangenomen,! terwijl! een!
retroactieve! onverbindendverklaring! van! een! strafbaarstelling! als! juridisch! wordt!
aangenomen.! In! beide! gevallen! zou! men! toch! kunnen! betogen! dat! de! juridische!
positie!van!de!verdachte!is!veranderd,!en!niet!diens!feitelijke!positie.!Het!verschil!is!
lastig! te! duiden,! maar! kan! erin! gelegen! zijn! dat! bij! de! retroactieve! bestuursdaad!
slechts! in! één! geval! de! juridische! positie! van! de! veroordeelde! wordt! aangetast!
waardoor! de! juridische! kwalificatie! van! diens! feitencomplex! veranderd! wordt.! In!
het! geval! van! een! retroactieve! onverbindendverklaring! wordt! het! gehele! recht!
aangetast!zoals!dat!ten!tijde!van!het!wijzen!van!het!vonnis!voor!iedereen!die!zich!in!
Nederland!bevond!gold.!Toch!overtuigt!dit!argument!niet,!want!ondanks!dat!het!dan!
algemeen!geldende!recht!wordt!aangetast,!gaat!het!om!de!juridische!kwalificatie!van!
een! feitencomplex! van! een! veroordeelde! in! één! zaak.! Het! verschil! met! de!
retroactieve! bestuursdaad! is! dan! ook! uiteindelijk! nihil,! en! toch! worden! deze!
gevallen!anders!behandeld!bij!de!herziening.!Ten!aanzien!van!het!uitgangspunt!dat!
slechts!later!aan!het!licht!gekomen!feitelijke!omstandigheden!tot!herziening!kunnen!
leiden! maakt! deze! vreemde! verschillende! behandeling! in! mijn! optiek! geen!
overtuigende!indruk.!Eerder!doet!het!aan!dit!uitgangspunt!teniet.!!
!
Ook!de!posterieure!uitspraak!van!de!rechter!roept!vragen!op.!Verandert!zij!
immers! niet! net! als! de! retroactieve! bestuursdaad! de! juridische! kwalificatie! van!
hetzelfde! feitencomplex! in! één! zaak?! Het! antwoord! daarop! is! nee,! nu! er! sprake! is!
van! een! ándere! kwalificatie.! Als! een! andere! rechter! tot! een! andere! slotsom! komt!
zegt! dit! in! beginsel! niets! over! de! verhouding! tussen! de! twee! uitspraken;! de! één! is!
niet! juister! dan! de! ander.! Het! is! bovendien! ook! de! vraag! of! deze! categorie! wordt!
uitgesloten! van! herziening! omdat! het! een! pas! later! gebleken! juridische!
omstandigheid! is.! Volgens! AdvocaatLGeneraal! Aben! is! dat! namelijk! niet! het! geval:!
‘Als!in!iedere!divergerende!rechterlijke!beslissing!op!zichzelf!reeds!een!novum!besloten!
ligt,! mist! de! in! art.! 457,! eerste! lid! onder! 1°! Sv! genoemde! grond! zelfstandige!
betekenis.’92!Met! andere! woorden,! doordat! er! een! aparte! herzieningsgrond! bestaat!
voor!bepaalde!gevallen!van!rechterlijke!uitspraken!in!art.!457!eerste!lid!onder!a!Sv,!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
92
"AUG"Aben"vóór"HR"10"september"2013,"NJB"2013/2074."
44"
!
!
zullen!slechts!die!gevallen!van!rechterlijke!uitspraken!tot!herziening!kunnen!leiden.!
Was!er!immers!de!mogelijkheid!geweest!dat!iedere!rechterlijke!uitspraak!als!novum!
gekwalificeerd! kon! worden,! dan! ontvalt! elke! betekenis! aan! de! aparte!
herzieningsgrond!voor!slechts!bepaalde!gevallen.!!
!
De!posterieur!gebleken!rechtvaardigingsgrond!lijkt!zich!dan!weer!wel!prima!
te! verhouden! tot! het! uitgangspunt! dat! enkel! later! gebleken! feitelijke!
omstandigheden! tot! herziening! zouden! moeten! kunnen! leiden.! Ondanks! dat! de!
rechtvaardigingsgrond! op! zichzelf! juridisch! is! en! de! juridische! kwalificatie! van! het!
feitencomplex! door! de! rechter! behelst,! komt! deze! pas! tot! uitdrukking! in! nieuwe!
feiten.!Daarmee!lijkt!deze!grond!perfect!aan!te!sluiten!bij!dit!uitgangspunt.!!
!
Afsluitend! kan! ! gesteld! worden! dat! de! jurisprudentie! van! de! Hoge! Raad! op!
dit!vlak!nogmaals!het!diffuse!karakter!van!de!rechtsdwaling!laat!zien.!De!uitspraken!
lijken!zich!in!sommige!gevallen!vreemd!tot!elkaar!te!verhouden,!en!een!vaste!lijn!in!
de! jurisprudentie! kan! men! niet! ontdekken.! Probleemgevallen! hierbij! zijn! de!
categorieën! waarin! de! strafbaarstelling! posterieur! met! terugwerkende! kracht!
onverbindend! wordt! verklaard! en! de! retroactieve! bestuursdaad.! De! posterieure!
uitspraak! van! de! rechter! lijkt! niet! als! rechtsdwaling! gekwalificeerd! te! kunnen!
worden!nu!het!daarin!gaat!om!een!ándere!kwalificatie!van!dezelfde!feiten!door!een!
andere!rechter.!!
!
!
VI.III.!TOETSING!AAN!DE!ARGUMENTEN!UIT!DE!WETSGESCHIEDENIS!
VI.III.I.!INLEIDING!
!
In!de!volgende!paragraaf!wordt!per!categorie!zoals!deze!hierboven!onderscheiden!is!
getoetst!of!het!standpunt!van!de!Hoge!Raad!–!kortgezegd!wel!of!geen!herziening!–!in!
lijn!is!met!de!drie!uit!de!wetsgeschiedenis!gebleken!argumenten.!Ook!de!posterieure!
uitspraak!van!de!rechter!zal!hierin!als!categorie!besproken!worden,!om!te!zien!of!de!
argumenten!ook!op!dat!geval!betrekking!kunnen!hebben.!
VI.III.II.!DE!ARGUMENTEN!
VI.III.II.I.!DE!ONBEPERKTE!CASSATIE!
!
Het!argument!van!de!onbeperkte!cassatie!komt!erop!neer!dat!men!zaken!onbeperkt!
zou!kunnen!laten!controleren!op!een!juiste!toepassing!van!het!recht.!Dat!argument!
lijkt!hout!te!snijden!in!die!gevallen!waarin!het!gaat!om!een!juiste!toepassing!van!het!
45"
!
!
recht.! Zo! zou! bij! de! ten! onrechte! niet! toegepaste! rechtsgrond! een! veroordeelde!
telkenmale!herziening!kunnen!vragen!omdat!deze!of!gene!rechtsgrond!ten!onrechte!
niet!zou!zijn!toegepast.!Ook!bij!de!andere!in!de!vroege!wetsgeschiedenis!genoemde!
vorm,! de! gewijzigde! rechtsopvatting,! lijkt! dit! argument! hout! te! snijden.! Na! iedere!
wijziging!van!de!jurisprudentie!zou!een!veroordeelde!diens!vonnis!opnieuw!op!zijn!
juridische! merites! kunnen! laten! beoordelen.! Op! precies! die! grond! is! het! argument!
ook!houdbaar!bij!de!nieuwe!lijn!in!de!jurisprudentie.!Bij!de!andere!in!deze!scriptie!
onderscheiden! categorieën! valt! alleen! de! wijziging! van! een! strafbepaling! nog! op.!
Ook! in! dat! geval! zou! bij! iedere! wijziging! van! de! strafbepaling! de! veroordeelde! de!
zaak! kunnen! opnieuw! kunnen! laten! beoordelen! naar! de! nieuwe! regeling.! In! de!
andere!gevallen!is!er!van!een!onbeperkte!cassatie!geen!sprake!omdat!er!geen!reden!
is! om! de! zaak! opnieuw! op! zijn! juridische! merites! te! beoordelen.! Zo! gaat! het! bij! de!
posterieure! uitspraak! van! de! rechter! niet! zozeer! om! de! juridische! merites! van! de!
zaak,! maar! om! een! andere! weging! van! dezelfde! feiten:! herziening! zou! dus! tot! een!
onbeperkt! hoger! beroep! worden.93!Datzelfde! geldt! voor! de! posterieure! gebleken!
rechtvaardigingsgrond;! ook! daar! gaat! het! om! feiten.! Namelijk! de! nieuwe! feiten! die!
maken! dat! de! rechtvaardigingsgrond! achteraf! is! gebleken.! Ook! bij! de! andere!
categorieën! weet! dit! argument! niet! te! overtuigen:! bij! de! onverbindendverklaring!
met! terugwerkende! kracht,! het! posterieur! vervallen! van! de! strafbepaling! en! de!
retroactieve!bestuursdaad!is!de!aanleiding!voor!herziening!klip!en!klaar:!het!gedrag!
waarvoor! is! veroordeeld! is! simpelweg! niet! strafbaar! geweest.! Van! onbeperkt!
gesteggel!over!de!juridische!kanten!aan!een!zaak!lijkt!dan!ook!geen!sprake.!!
!
VI.III.II.II.!HET!GEZAG!VAN!DE!RECHTER!
!
Het! tweede! argument! komt! erop! neer! dat! herziening! wegens! rechtsdwaling! het!
gezag!van!de!rechter!zou!aantasten!doordat!zijn!juridische!deskundigheid!nogmaals!
ter! discussie! kan! worden! gesteld.! Als! de! in! de! jurisprudentie! onderscheiden!
categorieën! worden! bekeken,! valt! op! dat! in! de! meeste! gevallen! de! juridische!
deskundigheid! echter! helemaal! niet! ter! discussie! wordt! gesteld.! Zo! kan! men! lastig!
stellen!dat!men!de!juridische!deskundigheid!van!de!rechter!aan!de!kaak!stelt!in!het!
geval! na! het! wijzen! van! diens! vonnis! het! recht! of! de! jurisprudentiële! interpretatie!
van!het!recht!verandert.!Zo!bezien!heeft!het!argument!weinig!kracht!in!het!geval!van!
het! posterieur! vervallen! of! wijzigen! van! een! strafbepaling,! de! gewijzigde!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
93
"Wat"het"volgens"De"Hullu"al"is,"zie"De"Hullu"1989,"p."279."
46"
!
!
rechtsopvatting,! de! nieuwe! lijn! in! de! jurisprudentie,! de! retroactieve! bestuursdaad!
en! de! posterieur! gebleken! rechtvaardigingsgrond.! Bij! de! achteraf! onverbindend!
verklaarde!strafbepaling!geldt!iets!anders.!Daarbij!kan!men!namelijk!betogen!dat!als!
de! Nederlandse! feitenrechter! deskundiger! was! geweest! ten! aanzien! van! het! EUL
recht,!hij!uit!zichzelf!ofwel!een!prejudiciële!vraag!(art.!267!WVEU)!had!gesteld!ofwel!
zelf! tot! de! slotsom! was! gekomen! dat! de! Nederlandse! regeling! onverbindend! was!
geweest.!Als!hij!al!door!de!verdediging!erop!is!gewezen!dat!de!regeling!in!hun!ogen!
onverbindend! is! geweest! speelt! dit! helemaal.! Alzo! wordt! de! juridische!
deskundigheid!van!de!rechter!in!meer!of!mindere!mate!ter!discussie!gesteld!in!deze!
categorie.! Bij! de! categorie! waarbij! de! rechter! ten! onrechte! een! rechtsgrond! niet!
heeft! toegepast! en! de! categorie! waarin! de! rechter! een! niet! langer! bestaande!
strafbaarstelling! heeft! toegepast! is! het! overduidelijk! dat! de! juridische!
deskundigheid! ter! discussie! wordt! gesteld.! In! beide! gevallen! gaat! het! immers! om!
juridische! blunders! die! de! rechter! gemaakt! zou! hebben.! Een! ander! geval! is! de!
posterieure! uitspraak! van! de! rechter;! daarin! gaat! het! om! verschillende!
interpretaties! van! hetzelfde! feitencomplex! door! verschillende! rechters.! Als! aan! de!
ene!interpretatie!meer!recht!wordt!toegekend!dan!aan!een!andere,!doordat!deze!als!
herzieningsgrond!heeft!te!gelden!in!die!andere!zaak,!zou!de!ene!rechter!‘juister’!of!
‘beter’! worden! geacht! dan! de! andere.! Daarmee! wordt! het! gezag! van! de! rechter!
aangetast,!zonder!dat!deze!gestoeld!is!op!zijn!juridische!deskundigheid,!maar!op!zijn!
interpretatie!van!de!feiten.94!In!deze!vier!gevallen!heeft!dit!argument!dan!ook!enige!
overtuigingskracht.! De! vraag! is! echter! of! dit! zo! bezwaarlijk! zou! zijn! dat! men!
herziening! in! deze! gevallen! niet! zou! toestaan.! Daarop! wordt! later! in! deze! scriptie!
teruggekomen.!!
!
VI.III.II.III.!DE!RECHTSZEKERHEID!
!
De! rechtszekerheid! wordt! überhaupt! aangetast! door! de! herzieningsregeling,! zo!
bleek! duidelijk! uit! de! wetsgeschiedenis! en! de! ratio.! Het! biedt! immers! een!
mogelijkheid! om! eens! ‘voorgoed’! afgesloten! rechtszaken! toch! nog! te! openen.!
Daarmee! vormt! het! herzieningsleerstuk! een! inbreuk! op! de! rechtszekerheid.! Het!
argument! dat! een! zeker! vorm! van! herziening! de! rechtszekerheid! zal! aantasten! is!
dus!in!beginsel!altijd!waar,!nu!dat!de!aard!van!het!leerstuk!is.!Daarom!wordt!in!deze!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
94
"Diens"‘rechterlijke"overtuiging’"ex"art."338"Sv"zo"het"gaat"om"de"strafrechter.""
47"
!
!
paragraaf!bekeken!of!de!onderscheiden!categorieën!een!grovere!inbreuk!maken!dan!
het!leerstuk!uit!zichzelf!al!doet.!!!
!
Bij!de!posterieure!uitspraak!van!de!rechter,!de!gewijzigde!rechtsopvatting!en!
de!nieuwe!lijn!in!de!jurisprudentie!is!daar!bijvoorbeeld!sprake!van.!Ware!herziening!
in!die!gevallen!mogelijk!dan!zou!na!het!uitspreken!van!een!vonnis!deze!nooit!geheel!
afgesloten! kunnen! worden,! maar! volledig! afhankelijk! worden! van! mogelijke!
toekomstige!vonnissen.!In!het!geval!van!de!gewijzigde!rechtsopvatting!en!de!nieuwe!
lijn! in! de! jurisprudentie! zou! deze! afhankelijkheid! niet! gebonden! zijn! aan! specifiek!
met! de! veroordeelde! verbonden! vonnissen,! maar! aan! de! gehele! jurisprudentie!van!
de! Hoge! Raad.! Als! de! interpretatie! van! de! Hoge! Raad! ten! aanzien! van! het! recht!
verandert! of! voor! het! eerst! duidelijk! wordt,! kan! een! vonnis! dat! onder! deze!
interpretatie! zou! hebben! te! gelden! weer! worden! opengebroken.! Of! deze!
jurisprudentie! van! de! Hoge! Raad! er! ooit! komt! is! echter! hoogst! onzeker! en! dus!
brengt! dit! een! grote! mate! van! rechtsonzekerheid! met! zich! mee.! Bij! de! posterieure!
uitspraak! van! de! rechter! zal! dit! iets! anders! liggen! daar! het! in! dat! geval! gaat! om!
specifieke,!op!de!één!of!andere!manier!met!de!veroordeelde!verbonden,!rechterlijke!
uitspraken.!Toch!brengt!ook!deze!categorie!een!zekere!mate!van!rechtsonzekerheid!
met!zich!mee,!doordat!de!definitiviteit!van!een!strafvonnis!wordt!gekoppeld!aan!al!
dan!niet!na!dit!strafvonnis!ingestelde,!andere!procedures!tegen!de!veroordeelde.!!
!
Ook! voor! de! andere! categorieën! waarin! de! definitiviteit! van! de! strafzaak!
wordt! gekoppeld! aan! mogelijke! posterieure! gebeurtenissen! gaat! deze! redenering!
op.!Zo!geldt!ook!voor!de!retroactieve!bestuursdaad,!de!onverbindendverklaring!van!
de!strafbaarstelling!en!het!posterieur!vervallen!van!de!strafbaarstelling!dat!er!op!die!
wijze!rechtsonzekerheid!tot!stand!wordt!gebracht.!Het!is!immers!nooit!duidelijk!na!
afloop! van! een! strafzaak! of! de! strafbaarstelling! in! de! toekomst! zal! vervallen,!
wijzigen! of! onverbindend! zal! worden! verklaard,! noch! of! er! een! bestuursdaad! zal!
komen!die!het!gedrag!van!de!veroordeelde!zal!rechtvaardigen.!Voor!de!ten!onrechte!
toegepaste! rechtsgrond! en! de! toepassing! van! een! niet! langer! bestaande!
strafbaarstelling! geldt! dit! niet;! de! dwaling! zal! daarbij! direct! evident! zijn.! De!
veroordeelde!en!andere!belanghebbenden!als!diens!familie!en!de!slachtoffers,!maar!
ook!de!samenleving!in!zijn!geheel,!hoeft!dus!niet!in!twijfel!te!verkeren!óf!zijn!vonnis!
door! onzekere! omstandigheden! en! aanleidingen! ooit! nog! herzien! zal! worden.! Dat!
dergelijke! fouten! hersteld! kunnen! worden! zal! mijns! inziens! niet! leiden! tot! enige!
rechtsonzekerheid.! Het! valt! juist! te! bepleiten! dat! door! het! in! stand! laten! van!
dergelijke! juridische! misstappen! rechtsonzekerheid! wordt! gecreëerd;! het! recht!
48"
!
!
wordt! immers! niet! eenduidig! toegepast.! De! veroordeelde! heeft! daarmee! ‘domme!
pech’! dat! de! rechter! die! zijn! vonnis! heeft! gewezen! een! dergelijke! misstap! heeft!
begaan.! Voor! de! posterieur! gebleken! rechtvaardigingsgrond! geldt! dat! deze! uit!
nieuwe! feiten! blijkt! en! dus! onder! de! ‘gewone’! herzieningsregeling! valt.! Daarmee!
brengt!deze!categorie!dan!ook!niet!meer!of!minder!rechtsonzekerheid!met!zich!mee!
dan!in!de!huidige!herzieningsregeling!al!het!geval!is.!!
!
VI.III.III.!OVERZICHT!
!
In! onderstaande! tabel! is! weergegeven! of! de! dogmatische! argumenten! die! de!
wetgever! in! de! wetsgeschiedenis! heeft! aangevoerd! tegen! de! rechtsdwaling! als!
herzieningsgrond!per!onderscheiden!categorie!overtuigen.!!
!
Onbeperkte!
cassatie!
!!
Gezag!van!de!
rechter!
RechtsonL
zekerheid!
A!
+/L!
L!
+!
B!
L!
+!
+!
C!
+!
L!
+!
D!
+!
L!
+!
E!
L!
+!
L!
F!
+!
+!
L!
G!
L!
+!
L!
H!
L!
L!
+!
I!
L!
L!
!L!
TABEL$3$–$MET$EEN$+$WORDT$AANGEGEVEN$OF$DE$ARGUMENTATIE$OVERTUIGT,$IN$HET$GRIJS$STAAN$
AANGEGEVEN$WELKE$GEVALLEN$WEL$TOT$HERZIENING$KUNNEN$LEIDEN.$
!
Wat! opvalt! in! de! tabel! is! dat! de! categorieën! van! de! later! gewijzigde! of! vervallen!
strafbepaling,! de! gewijzigde! rechtsopvatting! en! de! nieuwe! lijn! in! de! jurisprudentie!
op! dezelfde! argumenten! goed! dan! wel! slecht! scoren.! Enkel! de! later! vervallen!
strafbepaling! wijkt! daar! iets! van! af! nu! daarvoor! het! argument! van! de! onbeperkte!
cassatie!opgaat.!Dat!deze!categorieën!overeenstemmen!wekt!geen!verbazing:!in!alle!
gevallen! gaat! het! om! een! later! gewijzigde! juridische! beoordeling! van! een! bepaald!
feitencomplex.!Naast!de!rechtsonzekerheid!die!daardoor!wordt!gecreëerd,!wordt!er!
49"
!
!
ook! een! nieuw! juridisch! beoordelingskader! geschept! waarin! nieuwe! juridische!
vragen! rijzen.! Hierdoor! is! ook! het! argument! van! de! onbeperkte! cassatie!
overtuigend.!!
!
Ook! de! categorieën! van! de! posterieure! onverbindendverklaring! en! van! de!
toepassing! van! een! niet! langer! bestaande! strafbaarstelling! lijken! overeen! te!
stemmen.! Daarbij! valt! de! rechter! een! verwijt! te! maken! wat! betreft! zijn! juridische!
deskundigheid:! hij! had! moeten! weten! dat! de! strafbaarstelling! onverbindend! was,!
dan! wel! dat! de! strafbaarstelling! niet! langer! bestond.! In! die! trant! valt! ook! de! ten!
onrechte! niet! toegepaste! rechtsgrond! op,! daar! is! immers! ook! direct! de! juridische!
deskundigheid! van! de! rechter! in! het! geding.! Daarbij! speelt! echter! nog! dat!
veroordeelden! iedere! rechtsgrond! waarvan! zij! menen! dat! de! rechter! deze! had!
moeten!toepassen!kunnen!aandragen,!wat!tot!een!onbeperkte!cassatie!zou!leiden.!!
Verder!valt!uit!de!tabel!op!te!maken!dat!de!argumenten!slechts!eenmaal!in!
zijn!algemeenheid!overtuigen.!Daarbij!scoort!geen!enkele!categorie!drie!plusjes.!Wel!
scoren!bijna!alle!categorieën!twee!plusjes,!op!de!niet!langer!bestaande!rechtsgrond!
en!de!posterieure!onverbindend!verklaring!van!een!strafbepaling!na.!Deze!gevallen!
scoren! slechts! goed! op! het! argument! van! het! gezag! van! de! rechter.! Alleen! de!
posterieur! gebleken! rechtvaardigingsgrond! scoort! ‘perfect’! doordat! de! drie!
argumenten! uit! de! wetsgeschiedenis! inderdaad! niet! overtuigen! en! herziening! op!
deze!grond!is!toegestaan.!Opvallend!is!ook!dat!twee!van!de!drie!gevallen!in!het!geval!
van!de!posterieure!uitspraak!van!de!rechter!weten!te!overtuigen,!hoewel!dat!strikt!
genomen! niet! als! vorm! van! rechtsdwaling! gekwalificeerd! kan! worden.! Uit! dit! alles!
zou! men! kunnen! afleiden! dat! de! argumentatie! waarop! de! wetgever! rechtsdwaling!
van!herziening!uit!heeft!willen!sluiten,!de!beslissingen!van!de!Hoge!Raad!omtrent!de!
herzieningsregeling! niet! in! zijn! algemeenheid! kunnen! dragen.! Dat! de! Hoge! Raad!
deze!categorieën!lijkt!uit!te!sluiten!van!de!herziening!kan!dus!geen!volledige!steun!
vinden!in!de!wetsgeschiedenis.!Dat!blijkt!ook!wel!uit!het!feit!dat!de!Hoge!Raad!in!de!
hierboven! gecategoriseerde! uitspraken! slechts! in! één! geval,! namelijk! de! ten!
onrechte!niet!toegepaste!rechtsgrond,!naar!de!wetsgeschiedenis!verwijst.!!
Een!en!ander!betekent!dat!geconcludeerd!kan!worden!dat!de!wijze!waarop!
de! jurisprudentie! omgaat! met! juridische! getinte! herzieningsaanvragen! niet! geheel!
congrueert! met! het! standpunt! over! de! rechtsdwaling! dat! de! wetgever! blijkens! de!
wetsgeschiedenis! erop! nahoudt.! Niet! alleen! is! de! rechtsdwaling! dus! een! diffuus!
begrip,! ook! de! gronden! waarop! de! wetgever! in! zijn! algemeenheid! rechtsdwaling!
heeft!willen!uitsluiten!van!herziening!weten!in!de!praktijk!weinig!te!overtuigen.!Op!
50"
!
!
individuele!basis!lijken!de!argumenten!per!geval!meer!of!minder!te!overtuigen.!Dat!
betekent! dat! er! plek! voor! deze! categorieën! als! herzieningsgrond! denkbaar! is,!
wanneer!aan!deze!argumenten!tegemoet!wordt!gekomen.!!
VI.IV.!DE!GRENS!TUSSEN!EEN!DWALING!TEN!AANZIEN!VAN!HET!RECHT!EN!
EEN!DWALING!TEN!AANZIEN!VAN!DE!FEITEN !
VI.IV.I.!INLEIDING!
!
Bij! de! bespreking! van! de! wetsgeschiedenis! kwam! al! ter! sprake! dat! in! 2012! een!
wetswijziging! heeft! plaatsgevonden.! Tot! 1! oktober! 2012! bevatte! de! wetstekst! van!
art.! 457! lid! 1! onderdeel! c! het! bestandsdeel! ‘eenige! omstandigheid! die! bij! het!
onderzoek!ter!terechtzitting!den!rechter!niet!was!gebleken.’!In!de!huidige!redactie!is!
dit! bestanddeel! vervangen! door! ‘een! gegeven! dat! bij! het! onderzoek! op! de!
terechtzitting! aan! de! rechter! niet! bekend! was.’! De! bedoeling! van! deze! nieuwe!
redactie!is!volgens!de!minister!dat!naast!nieuwe!feiten,!ook!andere!gegevens!‘zoals!
nieuwe! deskundigeninzichten’! een! novum! op! kunnen! leveren.95!In! een! bijdrage! in!
het! NJB! stipt! Duker! de! onduidelijkheid! aan! die! met! deze! nieuwe! redactie! gepaard!
gaat.! Zo! blijft! er! volgens! Duker! onhelderheid! omtrent! de! reikwijdte! van! dit!
‘gegeven.’96!Wat!kan!er!immers!allemaal!onder!verstaan!worden,!behalve!de!nieuwe!
deskundigeninzichten?!!
In! het! Tongzoen! IILarrest! laat! de! Hoge! Raad! optekenen! dat! herziening! oog!
heeft! op! een! gegeven! van! feitelijke! aard! (en! dus! niet! op! een! gewijzigde!
rechtsopvatting).97!Daarmee!lijkt!het!gat!dat!de!wetgever!open!heeft!gelaten!door!de!
Hoge!Raad!te!worden!gedicht:!in!de!ogen!van!de!Hoge!Raad!kan!een!gegeven!slechts!
een!gewijzigd!deskundigeninzicht!of!van!feitelijke!aard!zijn.!De!grens!tussen!wat!nu!
als! een! dwaling! van! de! rechter! ten! aanzien! van! de! feiten! gekarakteriseerd! kan!
worden!en!wat!als!een!dwaling!ten!aanzien!van!het!recht,!lijkt!echter!niet!zo!strikt!te!
zijn!als!uit!deze!opmerking!van!de!Hoge!Raad!en!de!wetsgeschiedenis!mag!worden!
afgeleid.! Zo! bleek! eerder! in! deze! scriptie! al! dat! de! grens! tussen! de! retroactieve!
bestuursdaad,! welke! wel! tot! herziening! kan! leiden,! en! de! retroactieve!
onverbindendverklaring,!welke!niet!tot!herziening!kan!leiden,!lastig!of!zelfs!niet!te!
verantwoorden!valt.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
95
"Kamerstukken&II"2008/09,"32"045,"nr."3,"p."9."
"Duker"2010,"p."1653.""
97
"HR"12"maart"2013,"NJ"2013/437"m.nt."Keijzer"(rov."2.9)."
96
51"
!
!
Ook! De! Hullu! constateert! bij! bespreking! van! de! retroactieve! bestuursdaad!
dat!in!de!herzieningsrechtspraak!de!grens!tussen!recht!en!feit!niet!gemakkelijk!valt!
te! trekken.98!Het! beeld! van! een! gegeven! dat! altijd! van! feitelijke! aard! is! strookt! ook!
niet!met!andere!arresten!die!de!Hoge!Raad!onlangs!heeft!gewezen,!zoals!hieronder!
zal!worden!uitgewerkt.!!
!
VI.IV.II.!!DE!JURISPRUDENTIE!
!
!
Een! recent! herzieningsarrest! waaruit! een! juridische! bijklank! van! het!
gegeven! blijkt! is! een! arrest! van! 18! maart! 2014.99!In! dit! arrest! ging! het! om! een!
veroordeling! door! de! kantonrechter! op! 27! januari! 2007! voor! het! verzaken! van! de!
verzekeringsplicht!ten!aanzien!van!een!auto!(art.!30!WAM).!De!herzieningsaanvrage!
berust! op! de! opvatting! dat! veroordeelde! sinds! november! 2003! niet!
verzekeringsplichtig!is!geweest!ten!aanzien!van!de!betreffende!auto.!Die!opvatting!is!
gestoeld! op! een! procesLverbaal! van! aangifte! bij! de! politie! van! 22! december! 2011!
waarin! onder! andere! de! betreffende! auto! als! verduisterd! in! de! periode! tussen! 4!
november!2003!en!22!december!2011!wordt!opgegeven.!Op!basis!van!deze!aangifte!
wordt!ook!een!brief!van!de!Dienst!Wegverkeer!van!15!augustus!2012!aangedragen!
waarin!wordt!gesteld!dat!de!politie!de!kentekens!heeft!voorzien!van!een!annotatie!
‘Diefstal’,! inclusief! de! aantekening! dat! de! werkelijke! diefstal! op! 4! november! 2003!
heeft! plaatsgevonden.! De! brieft! houdt! verder! expliciet! in! dat! de! veroordeelde!
volgens!de!Dienst!Wegverkeer!vanaf!deze!datum!‘niet!meer!aansprakelijk!was!voor!
de!verplichtingen!behorende!bij!de!tenaamstelling!van!de!voertuigen.’!De!Hoge!Raad!
wijst! deze! herziening! vervolgens! af! door! op! grond! van! deze! –! op! zich! –! feitelijke!
gegevens,! een! juridische! redenering! op! te! zetten.! Zo! zou! volgens! de! Hoge! Raad! op!
grond! van! de! destijds! geldende! regelgeving! niet! de! datum! van! de! diefstal! of! de!
verduistering! van! het! voertuig! als! vervaldatum! van! de! verzekeringsplicht! hebben!
gegolden,!maar!de!datum!van!de!aangifte.!Hij!komt!hiertoe!door!te!redeneren!dat:!
!
Ingevolge! art.! 37,! derde! lid! onder! f,! (oud)! Kentekenreglement! in! verbinding!
met! het! zevende! lid! (oud)! van! dat! artikel! kan! de! Dienst! Wegverkeer! een!
kentekenbewijs! ongeldig! verklaren! indien! de! eigenaar! of! houder! van! het!
voertuig! onvrijwillig! het! bezit! of! het! houderschap! van! het! voertuig! heeft!
verloren! en! daarvan! aangifte! heeft! gedaan! bij! een! der! in! art.! 141! en! 142! Sv!
bedoelde!personen.!Ingevolge!art.!59,!eerste!lid,!(oud)!WVW!1994!in!verbinding!
met!art.!58,!tweede!lid!onder!e,!(oud)!WVW!1994!en!art.!40,!eerste!lid!aanhef!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
98
99
"De"Hullu"1989,"p."279."
"HR"18"maart"2014,"RvdW"2014/541."
52"
!
!
en! onder! h,! (oud)! Kentekenreglement! vervalt! de! tenaamstelling! in! het!
kentekenregister! n! en! daarmee! ook! de! verzekeringsplicht! n! zodra! de! Dienst!
Wegverkeer! het! kentekenbewijs! ongeldig! heeft! verklaard! (vgl.! HR! 11! april!
2000,!ECLI:NL:HR:2000:ZD1790,!NJ!2000/547).!!
!
Daarmee!komt!de!Hoge!Raad!tot!het!oordeel!dat!het!feitelijke!gegeven,!de!brief!van!
de!Dienst!Wegverkeer,!juridisch!onjuist!is!het!geweest.!Het!gegeven!wordt!daardoor!
zelf! aan! een! juridische! toetsing! beoordeeld.! Duidelijk! wordt! dat! het! gegeven! niet!
strikt!feitelijk!is,!maar!een!zekere!juridische!component!bevat.!Niet!de!rechter!heeft!
in! dit! geval! in! het! bestreden! vonnis! omtrent! het! recht! gedwaald,! maar! de!
verdediging! bij! het! indienen! van! diens! novum.! Daardoor! wordt! duidelijk! dat! het!
gegeven!niet!strikt!feitelijk!is,!maar!ook!een!juridische!component!kan!bevatten.!!
!
Een! zelfde! soort! juridische! toetsing! komt! ook! naar! voren! in! een! ander!
herzieningsarrest! uit! 2014.100!In! dat! arrest! wordt! er! herziening! gevraagd! van! een!
arrest! van! het! gerechtshof! waarin! het! voorhanden! hebben! van! een! revolver!
bewezen!
werd!
verklaard.!
De!
herzieningsaanvrage!
bestaat!
uit!
een!
deskundigenrapport! waarin! uiteen! wordt! gezet! dat! de! revolver! een!
randvuurontsteking! kent! van! het! kaliber! .32,! waardoor! het! ingevolge!art.! 18! (oud)!
RWM!zou!zijn!vrijgesteld!van!het!verbod!uit!art.!26,!eerste!lid,!WWM.!De!Hoge!Raad!
bepaalt!dan!dat:!
!
‘Het! rapport! zoals! hiervoor! onder! 4.4! weergegeven,! wekt! het! ernstige!
vermoeden!dat!het!Hof,!ware!het!daarmee!bekend!geweest,!had!geoordeeld!dat!
de! in! de! tenlastelegging! genoemde! revolver! (merk:! Hopkins! &! Allen,! model!
Ranger!no.!2)!onder!de!vrijstelling!van!art.!18,!eerste!lid!onder!c!sub!2º,!RWM!
valt!en!de!verdachte!in!zoverre!had!vrijgesproken!van!het!hem!tenlastegelegde!
voorhanden! hebben! van! een! wapen! van! categorie! III! van! art.! 2,! eerste! lid,!
WWM.’!
!
Opvallend!is!dat!het!gerechtshof!in!zijn!arrest!ook!art.!18!RWM!ambtshalve!toepast,!
maar! zich! focust! op! de! oudheid! van! het! wapen! en! de! daarmee! samenhangende!
vrijstelling.! Op! basis! van! art.! 18! eerste! lid! onder! b! geldt! namelijk! vrijstelling! voor!
wapens! die! vervaardigd! zijn! vóór! 1! januari! 1870.! Na! een! –! vrij! bescheiden!–! eigen!
onderzoek!op!basis!van!een!zich!in!het!dossier!bevindende!foto!komt!de!rechter!tot!
de!conclusie!dat!het!wapen!in!1879!vervaardigd!is!en!dus!niet!voor!deze!vrijstelling!
in! aanmerking! komt.! Op! basis! van! deze! zelfde! foto! had! het! gerechtshof! echter! ook!
tot! de! conclusie! kunnen! komen! dat! het! hier! een! randvuurwapen! betrof,! want! –! zo!
blijkt!uit!de!conclusie!van!AdvocaatLGeneraal!Harteveld!vóór!het!arrest!–!hierop!is!te!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
100
"HR"18"februari"2014,"RvdW"2014/426."
53"
!
!
zien!dat!de!desbetreffende!revolver!een!aLcentrische!plaatsing!van!de!hamer!heeft.!
Uit! dit! typische! kenmerk! volgt! dat! het! een! randvuurwapen! betrof.! Nu! er! sprake! is!
van!een!foto!die!het!gerechtshof!heeft!onderzocht,!maar!er!niet!de!juiste!conclusies!
aan! heeft! verbonden,! zou! men! kunnen! zeggen! dat! het! hier! lastig! om! een! volstrekt!
nieuw!feitelijk!gegeven!gaat.!Het!gaat!hier!echter!om!bewijsmateriaal!dat,!wil!het!op!
waarde! worden! geschat,! specialistische! kennis! vereist! waardoor! het! als! nieuw!
feitelijk! gegeven! kan! worden! aangemerkt. 101 !Door! het! ontbreken! van! deze!
specialistische! kennis! heeft! de! rechter! art.! 18! RWM! verkeerd! toegepast,! waardoor!
ook! hier! weer! een! kleine! juridische! tint! aan! het! tot! herziening! leidende! gegeven!
kleeft.! Het! gerechtshof! heeft! immers! wel! de! juiste! wetsbepaling! toegepast,! maar!
heeft!slechts!–!nota!bene!ambtshalve!–!gecheckt!op!één!van!de!vrijstellingsgronden!
in! dit! artikel.! Men! zou! kunnen! stellen! dat! het! gerechtshof! een! dwaling! ten! aanzien!
van!het!recht!heeft!begaan!door!te!verzuimen!ook!de!andere!vrijstellingsgronden!na!
te!lopen.102!Ook!in!dit!arrest!is!er!dus!sprake!van!een!zekere!juridische!component!
die! aan! het! ‘gegeven’! verbonden! is.! Het! valt! misschien! zelfs! te! kwalificeren! als! een!
ten!onrechte!niet!toegepaste!rechtsgrond.!De!reden!dat!daar!uiteindelijk!toch!geen!
sprake! van! is,! is! erin! gelegen! dat! de! Hoge! Raad! expliciet! het! nieuwe!
deskundigeninzicht! als! novum! kwalificeert.! Ook! dit! is! opvallend,! gezien! het!
dubieuze! karakter! van! dit! deskundigeninzicht.! Zo! wordt! niet! duidelijk! wie! de!
deskundige!is!noch!wordt!zijn!status!als!deskundige!niet!helder.103!Wat!daar!verder!
ook!van!zij,!duidelijk!wordt!dat!ook!in!dit!arrest!de!dwaling!van!de!rechter!inzake!de!
feiten,!op!zijn!minst!enige!trekken!lijkt!te!vertonen!van!een!dwaling!ten!aanzien!van!
het!recht.!Wederom!blijkt!dat!de!grens!tussen!een!dwaling!ten!aanzien!van!het!recht!
en!een!dwaling!ten!aanzien!van!de!feiten!niet!strikt!maar!eerder!diffuus!is.!!
!
Het! meest! sprekende! voorbeeld! levert! misschien! nog! wel! een!
herzieningsarrest! van! 10! september! 2013! op.! In! dit! arrest! is! er! sprake! van! een!
veroordeling!door!de!politierechter!op!15!mei!2009!wegens!het!in!het!bezit!zijn!van!
een!reisdocument!waarvan!men!weet!dat!het!vervalst!is!(art.!231!lid!2!Sr).!Volgens!
de! conclusie! van! AdvocaatLGeneraal! Aben! vóór! het! arrest! wordt! in! de! aanvrage!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
101
"Vgl."HR"7"oktober"2008,"NJ"2009/44,"en"Kamerstukken&II&2008/09,"32"045,"nr."3,"p."28"(MvT).""
"Men"zou"kunnen"menen"dat"er"een"kans"bestaat"dat"het"gerechtshof"dit"wel"degelijk"gedaan"heeft,"maar"er"niets"over"
heeft"vermeld"nu"het"deze"niet"van"toepassing"heeft"geacht."Daarmee"lijkt"echter"op"gespannen"voet"te"staan"dat"art."18"
lid"1"onder"b"expliciet"is"besproken"en"niet"van"toepassing"is"verklaard."
103
"Desalniettemin" neemt" de" Hoge" Raad" aan" dat" het" rapport" het" ernstige" vermoeden" wekt" dat" ware" het" Hof" ermee"
bekend"geweest,"de"revolver"onder"de"vrijstelling"van"art."18,"eerste"lid"onder"c"sub"2"RWM"had"gevat,"en"de"verdachte"in"
zoverre"had"vrijgesproken"van"het"voorhanden"hebben"van"deze"revolver"in"de"zin"van"art."2,"eerste"lid,"WWM."Mogelijk"is"
de" Hoge" Raad" daarbij" geholpen" door" de" conclusie" vóór" het" arrest," waarin" de" AdvocaatUGeneraal" zijn" eigen" onderzoek"
doet"naar"het"wapen"en"tot"dezelfde"slotsom"als"de"deskundige"komt."
"
102
54"
!
!
gesteld!dat!de!politierechter!niet!bekend!was!met!de!asielaanvrage!die!aanvrager!op!
9! januari! 2009! heeft! gedaan,! én! niet! bekend! kan! zijn! geweest! met! de! inwilliging!
ervan! op! 23! mei! 2011.! Volgens! het! arrest! van! de! Hoge! Raad! wordt! echter! slechts!
aangevoerd! dat! de! politierechter! niet! bekend! kan! zijn! geweest! met! de! inwilliging!
van!deze!asielaanvrage.!Dit!is!een!cruciaal!verschil!nu!de!Hoge!Raad!de!herziening!
toewijst!op!grond:!
!
‘dat! een! vreemdeling! niet! behoort! te! worden! vervolgd! wegens! het!
onmiskenbaar! in! het! kader! van! zijn! vlucht! in! het! bezit! hebben! of! aangewend!
hebben! van! vervalste! documenten,! zolang,! kort! gezegd,! op! de! door! de!
vreemdeling! gedane! eerste! asielaanvraag! nog! niet! onherroepelijk! is! beslist!
(vgl.!HR!28!mei!2013,!ECLI:NL:HR:2013:BY4310,!NJ!2013/332).!‘!
!
In!het!arrest!waarnaar!de!Hoge!Raad!verwijst!bepaalt!het!dat!de!strafrechter,!zolang!
er! nog! niet! omtrent! de! asielaanvrage! is! beslist,! niet! het! openbaar! ministerie!
ontvankelijk! kan! verklaren.! Opmerkelijk! is! dat! in! de! conclusie! van! de! AdvocaatL
Generaal! Aben! bij! dit! herzieningsarrest! deze! rechtsregel! niet! wordt! besproken.! Hij!
komt! tot! de! conclusie! dat! de! politierechter! op! basis! van! het! hem! bekend!
verondersteld!procesdossier!al!had!kunnen!voorzien!dat!de!verdachte!de!status!van!
vluchteling!in!de!zin!van!art.!31!VV!zou!toekomen.!Volgens!hem!is!er!dan!ook!geen!
sprake!van!een!nieuw!feit,!maar!was!het!reeds!bij!de!politierechter!bekend.!Het!lijkt!
er! daarmee! op! dat! de! uitspraak! van! de! politierechter! gewoon! fout! is! geweest!
volgens! Aben.! Hiervoor! is! volgens! hem! echter! het! buitengewone! rechtsmiddel! van!
de! herziening! niet! bedoeld,! het! zou! tot! een! ‘termijnloos! hoger! beroep’! verworden,!
en!dus!ligt!gratie!meer!in!de!reden.!!
Er! lijkt! mijns! inziens! echter! iets! anders! aan! de! hand! te! zijn,! wat! te! maken!
heeft! met! de! lijn! uit! NJ! 2013/332.! Door! deze! jurisprudentie! niet! te! kennen! en! dus!
niet! te! toepassen! lijkt! het! er! namelijk! op! dat! er! sprake! is! van! een! juridisch! foute!
uitspraak!van!de!politierechter.!Daarvoor!zou!men!echter!wel!moeten!aannemen!dat!
de! politierechter! onbekend! is! geweest! met! de! asielaanvrage,! en! daaromtrent! is! dit!
arrest! onduidelijk.! Doordat! de! Hoge! Raad! slechts! vermeldt! dat! de! beslissing! op! de!
asielaanvrage! het! aangevoerde! novum! behelst,! laat! het! in! het! midden! of! de!
politierechter!bekend!was!met!de!asielaanvrage!an!sich.!Was!de!politierechter!op!de!
hoogte! van! deze! aanvrage,! dan! heeft! hij! het! recht! verkeerd! toegepast! door! het!
openbaar! ministerie! ontvankelijk! te! verklaren! en! is! er! sprake! van! herziening!
wegens! rechtsdwaling.! Nu! de! Hoge! Raad! dit! in! het! midden! laat,! zou! men! kunnen!
aannemen!dat!de!politierechter!al!bekend!was!met!het!feit!dat!de!asielaanvrage!was!
55"
!
!
ingesteld.! Het! lijkt! er! echter! op! dat! de! Hoge! Raad! door! aan! te! nemen! dat! de!
beslissing! op! de! asielaanvrage! het! novum! behelst,! daarmee! ook! de! asielaanvrage!
zelf! als! onbekend! bij! de! politierechter! heeft! verondersteld.! Hiermee! in! lijn! ligt! de!
vermelding!in!de!conclusie!dat!in!de!herzieningsaanvrage!ook!de!asielaanvrage!zelf!
als! novum! wordt! aangevoerd,! alsmede! het! feit! dat! voor! de! rechtsopvatting! uit! NJ!
2013/332!niet!de!beslissing,!maar!de!aanvrage!van!belang!is.!Van!rechtsdwaling!in!
de! zin! van! een! ten! onrechte! niet! toegepaste! rechtsgrond! lijkt! al! met! al! dus! geen!
sprake!te!zijn,!maar!het!lijkt!hier!om!een!grensgeval!te!gaan.!!
Daarmee! leidt! deze! zaak! tot! een! vreemde! conclusie.! Nu! de! politierechter!
onbekend! is! geweest! met! de! asielaanvrage,! is! zijn! uitspraak! onjuist! geweest.! Een!
vreemdeling!behoort!immers!niet!te!worden!vervolgd!voor!het!voorhanden!hebben!
van!vervalste!documenten.!Op!die!grond!is!in!dit!geval!dan!ook!herziening!mogelijk.!
Als! de! politierechter! echter! bekend! was! geweest! met! de! asielaanvrage,! zou! zijn!
uitspraak! om! precies! dezelfde! reden! onjuist! zijn! geweest.! En! toch! kan! op! dat!
moment! geen! herziening! volgen,! nu! de! politierechter! een! verwijt! kan! worden!
gemaakt! ten! aanzien! van! zijn! juridische! deskundigheid.! Waar! in! het! ene! geval!
immers! de! politierechter! het! recht! niet! juist! heeft! toegepast! omdat! hij! niet! op! de!
hoogte! is! geweest! van! de! feiten,! namelijk! de! asielaanvrage,! past! hij! in! het! andere!
geval! het! recht! net! zo! onjuist! toe,! maar! dan! omdat! hij! in! dit! geval! niet! bekend! is!
geweest!met!dit!recht.!Dit!verschil!in!uitkomsten!bevreemdt,!en!komt!voort!uit!het!
diffuse!onderscheid!tussen!dwalingen!ten!aanzien!van!het!recht!en!ten!aanzien!van!
de!feiten.!!!
!
VI.IV.III.!!CONCLUSIE!
!
Uit!deze!arresten!lijkt!te!kunnen!volgen!dat!de!Hoge!Raad!bij!het!beoordelen!van!een!
herzieningsaanvrage!het!begrip!gegeven!niet!alleen!een!strikt!feitelijke!kant!toekent.!
Zo!krijgt!het!gegeven!in!de!toepassing!een!juridisch!kantje,!wanneer!het!gegeven!zelf!
op!zijn!juridische!merites!wordt!beoordeeld!in!het!geval!van!de!zaak!van!18!maart!
2014.!Bovendien!lijkt!in!de!zaken!van!18!februari!2014!en!10!september!2013!een!
juridische! dwaling! van! de! rechter! aan! het! licht! te! komen! door! het! op! zichzelf!
feitelijke! gegeven.! Daarmee! illustreren! deze! arresten! dat! de! grens! tussen! een!
dwaling!ten!aanzien!van!de!feiten!en!een!dwaling!ten!aanzien!van!het!recht!niet!zo!
strikt!is!als!men!op!basis!van!de!wetsgeschiedenis!zou!verwachten.!De!zaak!van!10!
september! 2013! is! daarbij! extra! opvallend:! aan! het! licht! komt! hoe! dit! gekunstelde!
56"
!
!
onderscheid! tussen! een! dwaling! ten! aanzien! van! de! feiten! en! een! dwaling! ten!
aanzien! van! het! recht! tot! vreemde! gevolgen! kan! leiden.! Zo! kan! in! volstrekt! gelijke!
casussen! waarbij! de! rechter! een! specifieke! wetsbepaling! verkeerd! heeft! toegepast,!
alleen! het! geval! tot! herziening! leiden! waarin! deze! onjuiste! toepassing! zijn! basis!
vindt!in!onbekendheid!met!de!feiten.!Wanneer!deze!onjuiste!toepassing!het!gevolg!is!
van!onbekendheid!met!het!recht!kan!geen!herziening!plaatsvinden.!!
VI.V.!CONCLUSIE!
!
In!bovenstaand!hoofdstuk!is!gebleken!dat!de!Hoge!Raad!in!de!meerderheid!van!de!
gevallen!waarin!sprake!is!van!een!aangedragen!novum!met!een!juridisch!kenmerk,!
aanneemt! dat! er! geen! herziening! mogelijk! is.! Er! zijn! een! negental! verschillende!
categorieën!onderscheiden!en!slechts!in!twee!gevallen!is!blijkens!de!jurisprudentie!
van!de!Hoge!Raad!herziening!mogelijk.!Het!blijkt!lastig!te!verklaren!waarom!de!Hoge!
Raad! aanneemt! dat! er! bij! de! retroactieve! bestuursdaad! sprake! is! van! een!
verontschuldigbare! dwaling! ten! aanzien! van! de! feiten,! en! bij! de! retroactieve!
onverbindendverklaring!niet.!Er!lijkt!sprake!te!zijn!van!een!lastig!te!verantwoorden!
arbitrair!onderscheid!tussen!een!dwaling!ten!aanzien!van!het!recht!en!een!dwaling!
ten!aanzien!van!de!feiten.!
!Tevens! is! gebleken! dat! deze! jurisprudentie! van! de! Hoge! Raad! lastig! valt! te!
verklaren!aan!de!hand!van!de!argumenten!die!tegen!de!herziening!op!grond!van!de!
rechtsdwaling! uit! de! wetsgeschiedenis! blijken.! Daaruit! blijkt! eens! te! meer! hoe!
diffuus!het!begrip!rechtsdwaling!is,!maar!vooral!op!welke!wankele!basis!deze!in!de!
wetsgeschiedenis! is! uitgesloten! van! de! herziening.! Tot! slot! is! geconstateerd! dat! de!
toetsing!via!de!band!van!het!feitelijke!gegeven!af!en!toe!in!meer!of!mindere!mate!een!
juridisch! tintje! verkrijgt.! Na! een! onderzoek! in! de! recente! jurisprudentie! is! nog!
duidelijker! gebleken! dat! in! de! herzieningsprocedure! de! grens! tussen! recht! en! feit!
geen! strikte! is,! en! het! principiële! onderscheid! tussen! een! dwaling! ten! aanzien! van!
het!recht!en!een!dwaling!ten!aanzien!van!de!feiten!een!gekunstelde.!De!overtuiging!
dat!in!herziening!nu!enkel!en!alleen!op!de!feiten!wordt!getoetst!is!een!fictie.!
57"
!
!
VII!
VII.!DE!DERDE!HERZIENINGSGROND!NADER!BEKEKEN!
VII.I.!INLEIDING!
!
In! 2003! werd! een! derde! grond! voor! herziening! aan! art.! 457! Sv! toegevoegd:! de!
uitspraak!van!het!EHRM!waarin!is!vastgesteld!dat!de!Nederlandse!staat!het!EVRM!of!
één!van!de!protocollen!bij!dit!verdrag!heeft!geschonden!in!de!procedure!die!tot!de!
veroordeling! of! een! veroordeling! wegens! hetzelfde! feit! heeft! geleid,! indien!
herziening!noodzakelijk!is!met!het!oog!op!rechtsherstel!als!bedoeld!in!art.!41!EVRM.!
Het!is!opmerkelijk!dat!er!gedurende!de!wetsgeschiedenis!niet!wordt!gesproken!over!
rechtsdwaling,!terwijl!men!zou!kunnen!betogen!dat!er!een!vorm!van!rechtsdwaling!
geïnstitutionaliseerd!wordt!als!herzieningsgrond.!Het!gaat!immers!om!rechtsregels!
die! achteraf! bezien! een! verkeerde! toepassing! hebben! gekregen! omdat! zij! in! strijd!
met!hoger!recht,!het!EVRM,!zijn!toegepast.!Steun!voor!deze!overtuiging!kan!worden!
gevonden!bij!Duker!die!expliciet!als!een!vorm!van!rechtsdwaling!onderscheidt!het!in!
strijd! zijn! van! een! regel! met! een! hogere! rechtsregel.104!Van! een! zekere! vorm! van!
rechtsdwaling! lijkt! hier! dan! ook! sprake! te! zijn.! Dat! de! Hoge! Raad! alvorens! de!
herzieningsgrond!bestond!dan!ook!geen!herziening!op!deze!grond!aannam,!blijkt!uit!
de! geschiedenis! rondom! het! EHRMLarrest! Van! Mechelen.!105 !In! dit! arrest! werd!
Nederland!veroordeeld,106!voor!het!gebruiken!van!anonieme!getuigen(verklaringen)!
in! een! strafproces.! De! verdediging! was! daardoor! niet! in! staat! geweest! de!
betrouwbaarheid! van! de! getuigen! te! controleren,! wat! een! schending! van! art.! 6!
EVRM!opleverde.107!Na!dit!‘succes’!voor!Van!Mechelen!kreeg!hij!op!nationaal!niveau!
wederom!de!juridische!deur!in!het!gezicht,!toen!zijn!revisieaanvrage!door!de!Hoge!
Raad! werd! afgewezen.! Volgens! de! Hoge! Raad! was! er! geen! sprake! van! een! nieuw!
feitelijk!gegeven,!en!was!het!bovendien!niet!waarschijnlijk!dat!ware!de!feitenrechter!
bekend! geweest! met! de! uitspraak! van! het! EHRM! deze! tot! vrijspraak! was!
gekomen. 108 !Opvallend! is! de! rechtsoverweging! waarin! de! Hoge! Raad! zich! laat!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
104
"Deze"grond"wordt"expliciet"door"Duker"benoemd"als"voorbeeld"van"zijn"definitie"van"de"rechtsdwaling,"zie"Duker"2006,"
art."457,"aant."6.7.""
105
"EHRM"23"april"1997,"NJ"1997/635,"m."nt."Knigge."
106
"Iets"wat"op"zichzelf"ruim"een"halve"eeuw"geleden"nog"voor"onmogelijk"gehouden"werd,"zie"Myjer"2001,"p."6U7."Dit"is"
misschien"ook"wel"de"reden"dat"Nederland,"in"vergelijking"met"andere"lidstaten"(vergelijk"Kamerstukken&II" 2000/01," 27"
726," nr." 5," p." 6U8.)" zo" laat" deze" rechtsgang," die" op" het" eerste" oog" toch" voor" de" hand" ligt," heeft" geïncorporeerd" in" het"
Nederlandse"strafvorderlijke"systeem."
107
"Preciezer:"art."6"EVRM"lid"3"sub"d."
108
"HR"6"juli"1999,"NJ"1999/800.""
58"
!
!
ontvallen! dat! het! niet! zijn! taak! is! om! ruimte! binnen! de! herzieningsregeling! te!
scheppen!voor!dit!‘rechtstekort’:!
!
!
‘In! het! licht! van! het! vorenstaande! is! het! niet! aan! de! rechter! om! in! dit!
rechtstekort! te! voorzien! zulks! te! minder! door! aanknoping! bij! de!
herzieningsregeling.!Ten!eerste!zou!de!Hoge!Raad,!anders!dan!hij!tot!nog!toe!
heeft!gedaan,!aan!de!in!art.!457,!eerste!lid!aanhef!en!onder!2°,!Sv!opgenomen!
herzieningsgrond!een!ruimere!uitleg!moeten!geven!welke!niet!strookt!met!zijn!
wezenlijke! betekenis.! Een! zodanige! ruime! uitleg! zou! de! spankracht! van! de!
herziening! in! eigenlijke! zin! te! boven! gaan,! waarbij! de! gevolgen! ook! niet! met!
voldoende! zekerheid! zijn! af! te! grenzen.! Ten! tweede! past! de! rechter! in! de!
gegeven!staatsrechtelijke!verhoudingen!een!terughoudende!opstelling!bij!zo'n!
ingrijpen.! Bovendien! heeft! de! wetgever! zich! deze! kwestie! aangetrokken!
blijkens!hetgeen!in!de!nadere!conclusie!van!het!Openbaar!Ministerie!onder!4!en!
15!is!vermeld.’!109!
!
De! Hoge! Raad! is! dus! van! oordeel! dat! het! bij! die! stand! van! zaken,! gegeven! het!
fundamentele! karakter! van! de! herzieningsprocedure! waarbij! inbreuk! wordt!
gemaakt!op!de!kracht!van!gewijsde!van!een!rechterlijke!uitspraak,!aan!de!wetgever!
is!om!in!een!zodanige!procedure!te!voorzien.!Opvallend!is!dat!de!Hoge!Raad!lijkt!te!
hinten!naar!het!feit!dat!hier!van!een!andersoortige!dwaling!dan!een!strikt!feitelijke!
dwaling! sprake! is.! Er! moet! immers! aan! art.! 457,! eerste! lid! aanhef! en! onder! 2°,! Sv!
(oud,!inmiddels!art.!457!lid!1!sub!c!Sv),!een!ruimere!uitleg!worden!gegeven!dan!tot!
dan! toe! het! geval! is.! Bovendien! zou! het! de! ‘spankracht! van! de! herziening! in!
eigenlijke! zin! te! boven! gaan’.! Dit! lijkt! juist! te! zijn,!omdat! het! hier! dus! niet! gaat! om!
een!strikt!feitelijk!gegeven,!maar!om!een!meer!juridisch!gegeven:!een!veroordeling!
voor!een!foutieve!toepassing!van!het!recht!door!de!Nederlandse!rechter.!!
Goed!om!op!te!merken!is!dat!een!uitspraak!van!het!EHRM!zowel!de!materiële!
als! de! formele! juistheid! van! een! vonnis! kan! aantasten.! Normaliter! gaat! het! in!
herziening,! getuige! ook! de! ratio! van! het! leerstuk,! om! de! materiële! juistheid! die!
verondersteld!wordt!aangetast!te!zijn.!Zo!zou!men!ook!kunnen!betogen!dat!zelfs!de!
categorieën! die! in! deze! scriptie! zijn! onderscheiden,! met! uitzondering! van! de!
posterieure! uitspraak! van! de! rechter,! de! materiële! juistheid! van! het! vonnis!
behelzen.!Bij!de!posterieure!uitspraak!gaat!het!daarbij!eveneens!niet!om!de!formele!
juistheid! van! het! vonnis,! maar! om! een! andere! interpretatie! van! dezelfde! feiten,!
waardoor! de! ene! uitspraak! niet! materieel! ‘juister’! is! dan! de! andere.! In! de! andere!
categorieën! is! het! vonnis! naar! het! materiële! recht! niet! juist! geweest! of! naar! het!
huidige!materiële!recht!niet!juist.!Voorbeelden!van!uitspraken!van!het!EHRM!die!de!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
109
"HR"6"juli"1999,"NJ"1999/800,"r.o."5.8."
59"
!
!
materiële! juistheid! aantasten! zijn! arresten! op! grond! van! het! in! art.! 7! EVRM!
gecodificeerde! legaliteitsbeginsel,! of! arresten! die! zien! op! veroordelingen! in! strijd!
met!het!discriminatieverbod!van!art.!14!EVRM.!!
Als!gezegd!is!er!echter!sprake!van!een!andere!situatie!bij!de!arresten!van!het!
EHRM! die! niet! op! de! materiële! onjuistheid! van! het! vonnis! wijzen,! maar! op! een!
procedurele!verdragsschending.!Zo!kan!het!voorkomen!dat!op!een!schending!van!de!
onschuldpresumptie! of! na! een! berechting! door! een! partijdige! rechter,! ook! als! zij!
naar! verwachting! niet! tot! een! andere! uitkomst! van! de! strafzaak! zullen! leiden,!
heropening! van! de! strafzaak! volgt.! Dat! is! wezenlijk! anders! dan! bij! de!
herzieningsgrond! van! het! novum,! waar! als! het! ‘gegeven’! niet! naar! alle!
waarschijnlijkheid! tot! een! andere! uitkomst! van! de! zaak! leidt,! er! geen! herziening!
mogelijk!is.!In!het!geval!de!procedurele!verdragsschending!tot!een!andere!uitkomst!
zou!moeten!leiden!dan!de!vrijspraak!of!het!ontslag!van!alle!rechtsvervolging,!zoals!
bijvoorbeeld! het! onbevoegd! verklaren! van! de! rechter! of! de! nietigheid! van! de!
dagvaarding,! kan! zelfs! tot! herziening! worden! overgegaan.
110
!De! derde!
herzieningsgrond! gaat! wat! dat! betreft! dan! ook! een! stuk! verder! in! de! mogelijkheid!
tot!herziening!dan!op!grond!van!een!novum!mogelijk!is.!!
VII.II.!DE!HERZIENINGSGRONDEN!VERGELEKEN!
!
De!vraag!die!dan!ook!rijst!is!wat!het!kenmerkende!verschil!is!tussen!de!categorieën!
van! juridisch! getinte! nova! die! in! deze! scriptie! zijn! onderscheiden! en! deze!
herzieningsgrond.! Daarbij! ligt! het! voor! de! hand! de! vergelijking! te! trekken! met! de!
posterieure!onverbindendverklaring!van!een!strafbaarstelling!nu!ook!daar!sprake!is!
van!strijd!met!een!hogere!regelgeving.!In!beide!gevallen!is!er!bovendien!sprake!van!
een! dwaling! van! de! rechter! die! pas! aan! het! licht! komt! na! een! oordeel! van! een!
hogere,! internationale! rechter.! Eén! verschil! tussen! de! twee! categorieën! is! dat! de!
posterieure!onverbindendverklaring!van!een!strafbaarstelling!een!veroordeling!per!
definitie!materieel!onjuist!maakt.!Dat!wil!zeggen!dat!het!juridisch!kader!waaraan!het!
strafbaar! geachte! feitencomplex! is! gemeten! ten! tijde! van! het! wijze! van! het! vonnis!
überhaupt!niet!heeft!bestaan.!Dit!hoeft!bij!een!uitspraak!van!het!EHRM!niet!het!geval!
te! zijn.! Daarmee! gaat! deze! herzieningsgrond! nog! verder! dan! de! posterieure!
onverbindendverklaring.! Dat! kan! een! verschil! dus! niet! rechtvaardigen.! Ook! de!
terugwerkende! kracht! van! de! onverbindendverklaring! kan! het! verschil! niet!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
110
"Iets"wat"op"grond"van"art."457"lid"1"suc"Sv"níet"kan,"zie"bv."HR"30"mei"1978,"NJ&1979/28"(nietigheid"van"de"dagvaarding)"
en"HR"2"november"1948,"NJ&1949,"102"m.nt."Pompe"(onbevoegdheid"van"de"rechter).""
60"
!
!
rechtvaardigen,!nu!ook!de!schending!van!het!EVRM!door!het!EHRM!ten!tijde!van!het!
wijzen!van!het!vonnis!wordt!vastgesteld.!!
Het! verschil! tussen! deze! herzieningsgrond! en! de! vormen! van! dwaling! ten!
aanzien! van! het! recht! die! van! herziening! zijn! uitgesloten! lijkt! hem! te! zitten! in! het!
doel! van! de! herzieningsgrond.! Bij! de! invoering! van! deze! herzieningsgrond!
onderscheidde! de! minister! vier! doelen! die! ermee! werden! nagestreefd.! Ten! eerste!
onderscheidt!de!minister!een!reparerend!karakter!van!de!herziening:!een!door!het!
EHRM!vastgestelde!schending!van!het!EVRM!in!de!nationale!rechtspraak!wordt!door!
de! herziening! gerepareerd.! De! tweede! reden! is! de! rechtsbescherming! van! de!
veroordeelde:! hij! kan! middels! de! herzieningsprocedure! opnieuw! een! kans! krijgen!
om!vrijgesproken!te!worden!na!onterecht!veroordeeld!te!zijn.111!De!derde!reden!die!
de! minister! noemt! is! dat! bij! het! beoordelen! of! iemand! op! grond! van! art.! 41! EVRM!
een! billijke! genoegdoening! toekomt,! de! rechter! het! rechtsherstel! dat! plaats! heeft!
gevonden!mee!kan!wegen,!waardoor,!als!deze!persoon!opnieuw!veroordeeld!wordt!
deze!geen!of!een!lagere!genoegdoening!toekomt.!De!minister!acht!dit!niet!enkel!uit!
financieel!oogpunt!een!reden,!maar!vooral!uit!rechtvaardigheidsoverwegingen.112!In!
de! Nota! naar! aanleiding! van! het! Verslag! benoemt! de! minister! dan! nog! een! vierde!
reden:! middels! de! gekozen! vorm! als! herzieningsgrond! komt! het! belang! van! het!
navolgen!van!het!EVRM!tot!uiting.113!
Uit! deze! doelen! blijkt! dus! vooral! het! belang! dat! de! wetgever! heeft! gehecht!
aan! het! naleven! van! het! EVRM.! Want! niet! alleen! het! vierde! doel! verwoordt! dit!
belang! vrijwel! letterlijk,! ook! het! eerste! en! derde! doel! tonen! aan! dat! de! wetgever!
voornamelijk! tegemoet! wilde! komen! aan! het! EVRM! en! het! EHRM.! Slechts! in! het!
tweede!doel!keert!iets!van!de!ratio!van!het!herzieningsleerstuk!terug;!namelijk!het!
zegevieren! van! de! waarheid! ten! koste! van! de! kracht! van! het! gewijsde.! Toch! is! dat!
ook!niet!helemaal!op!één!lijn!te!stellen!met!het!doel!zoals!de!minister!dat!verwoordt.!
De!minister!heeft!het!namelijk!over!de!rechtsbescherming!van!de!veroordeelde!die!
hiermee! de! kans! krijgt! om! vrijgesproken! te! worden;! dat! is! iets! anders! dan! het!
belang! de! waarheid! boven! water! te! krijgen! ten! koste! van! de! rechtszekerheid.! De!
waarheid! kan! er! immers! ook! uit! bestaan! dat! de! verdachte! niet! dient! te! worden!
vrijgesproken,! maar! een! lichtere! straf! dient! te! krijgen.! De! term! reparatie! die! de!
minister!hanteert!bij!het!eerste!door!hem!onderscheiden!doel!is!dan!ook!interessant.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
111
"Kamerstukken&II"2000/01,"27"726,"nr."3,"p."2."
"Kamerstukken& II" 2000/01," 27" 726," nr." 3," p." 1U2." De" eerste" en" derde" reden" ziet" Van" Kempen" dusdanig" in" elkaars"
verlengde"liggen"dat"hij"er"één"grondslag"in"meent"te"zien,"zie:"Van"Kempen"2003,"p."108U109."
113
"Kamerstukken&II"2000/01,"27"726,"nr."5,"p."3."
112
61"
!
!
Het!heeft!een!ander!karakter!dan!men!in!dit!verband!wellicht!verwachten!mag.!Er!is!
geen! sprake! van! rechtsherstel! naar! het! ‘slachtoffer’! van! de! rechterlijke! dwaling,!
maar! een! reparatie! van! een! schending! van! het! EVRM.! Dat! de! minister! hier! niet! de!
term! rechtsherstel! hanteert! zal! te! maken! hebben! met! het! feit! dat! uit! de! schending!
van! het! EHRM! niet! automatisch! volgt! dat! de! veroordeling! onterecht! of! materieel!
onjuist!is!geweest.!!
!
Opmerkelijk! is! dan! ook! dat! de! minister! even! later! vrijwel! letterlijk! de! ratio!
van!het!herzieningsleerstuk!benoemt!wanneer!hij!zegt!dat!het!verschil!tussen!deze!
‘nieuwe’!herzieningsgrond!en!de!reeds!bestaande!herzieningsgronden!‘minder!groot!
is! dan! op! het! eerste! gezicht! wellicht! lijkt.’! Want,! zo! redeneert! de! minister! haast!
teleologisch,! zowel! de! strafvorderlijke! regelgeving! als! de! jurisprudentie! van! het!
EHRM! hebben! als! belangrijk! oogmerk! het! bevorderen! van! de! materiële!
waarheidsvinding.114!Daarmee! onderscheidt! de! minister! nog! een! ander! doel! van!
deze!
herzieningsgrond,!
namelijk!
het!
bevorderen!
van!
de!
materiële!
waarheidsvinding.!Doordat!aan!de!arresten!van!het!EHRM!wordt!voldaan!wordt!de!
materiële!waarheidsvinding!bevorderd,!lijkt!de!gedachtegang!te!zijn.!Dit!lijkt!mij!een!
vreemde!redenering!van!de!wetgever,!omdat!er!juist!bij!de!arresten!van!het!EHRM!
voornamelijk!wordt!getoetst!op!de!formele!juistheid!van!arresten.!Zo!is!het!niet!vol!
te!houden!dat!doordat!Nederland!in!Van!Mechelen!is!veroordeeld!voor!het!niet!juist!
invulling! geven! aan! het! ondervragingsrecht,! de! materiële! waarheidsvinding! wordt!
bevorderd.! Vanzelfsprekend! wordt! de! materiële! waarheidsvinding! bevorderd! door!
het! ondervragen! van! getuigen,! maar! een! ‘juiste’! invulling! van! het!
ondervragingsrecht! staat! daarmee! niet! gelijk.! Dat! geldt! bijvoorbeeld! ook! voor! het!
aanwezigheidsrecht!ex!art.!6!EVRM.!Men!zou!bijvoorbeeld!heel!wel!kunnen!betogen!
–!en!dat!wordt!ook!gedaan115!–!dat!de!materiële!waarheidsvinding!wordt!bevorderd!
doordat! de! advocaat! niet! aanwezig! is! bij! het! eerste! verhoor! of! alvorens! het! eerste!
verhoor!de!verdachte!heeft!gesproken,!ondanks!dat!zulks!in!strijd!zou!zijn!met!art.!6!
EVRM.116!Met! andere! woorden:! de! materiële! waarheidsvinding! zou! men! heel! goed!
kunnen!bevorderen!door!diverse!formele!vereisten!van!het!EVRM!niet!na!te!volgen.!
!
Het!grote!verschil!tussen!deze!herzieningsgrond!en!de!herzieningsgrond!van!
het!novum!is!dan!ook!het!doel!waarvoor!het!in!het!Nederlandse!recht!is!opgenomen.!
Duidelijk! is! geworden! dat! de! ratio! van! deze! herzieningsgrond! voornamelijk! erin!
gelegen!is!het!EHRM!na!te!leven.!Drie!van!de!vier!doelen!die!uit!de!wetsgeschiedenis!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
114
"Kamerstukken&II"2000/01,"27"726,"nr."3,"p."4."
"Zie"hiervoor"uitgebreid"Stevens"&"Verhoeven"2010."
116
"EHRM"27"november"2008,"NJ&2009/214"(Salduz)."
115
62"
!
!
blijken!wijzen!hierop!en!bovendien!is!het!leerstuk!pas!in!de!Nederlandse!wetgeving!
opgenomen! nadat! Nederland! ertoe! gesommeerd! was! door! het! EHRM.! Daarmee! is!
het! doel! nadrukkelijk! niet! het! zegevieren! van! de! waarheid! ten! koste! van! de!
rechtszekerheid.!En!dat!is!de!reden!waarom!deze!vorm!van!dwaling!ten!aanzien!van!
het! recht! wél! tot! herziening! kan! leiden,! omdat! zij! buiten! de! herzieningsgrond! van!
het!novum!is!geplaatst!en!is!geïnstitutionaliseerd!in!een!aparte!herzieningsgrond.!!In!
de! woorden! van! Duker:! ‘de! staat! is! bij! een! vastgestelde! verdragsschending!
eenvoudigweg!verplicht!rechtsherstel!te!bieden.’117!
VII.III.!DE!DRIE!ARGUMENTEN!EN!DE!DERDE!HERZIENINGSGROND!
!
Ondanks! dat! het! doel! en! de! ratio! van! de! derde! herzieningsgrond! afwijken! van! die!
van! de! overige! herzieningsgronden,! maakt! het! wel! deel! uit! van! het!
herzieningsleerstuk.! En! zoals! gezegd! kan! men! deze! herzieningsgrond! betitelen! als!
een! geïnstitutionaliseerde! vorm! van! rechtsdwaling.! De! Nederlandse! rechter! heeft!
immers!gedwaald!ten!aanzien!van!het!recht!en!wordt!daarvoor!–!populair!gezegd!–!
door! het! EHRM! op! de! vingers! getikt.! Door! deze! inkadering! in! het!
herzieningsleerstuk!rijst!de!vraag!hoe!deze!herzieningsgrond!zich!dan!verhoudt!tot!
de!drie!argumenten!tegen!de!rechtsdwaling!als!herzieningsgrond.!!
!
Het! eerste! argument! zag! op! het! feit! dat! de! herziening! tot! een! onbeperkte!
cassatie! zou! verworden.! Dat! argument! staat! in! dit! geval! inderdaad! niet! in! de! weg!
aan! deze! derde! herzieningsgrond.! Zo! kan! slechts! een! zeer! beperkte! kring! van!
klagers!herziening!aanvragen!op!grond!van!deze!herzieningsgrond:!de!veroordeelde!
wiens!arrest!door!de!EHRM!is!vernietigd,!en!eventueel!diens!medeverdachte(n).118!
Daarbij! moet! het! natuurlijk! ook! al! gaan! om! een! vonnis! waarbij! Nederland! is!
veroordeeld,!waarbij!het!arrest!herzien!moet!worden!indien!rechtsherstel!in!de!zin!
van! art.! 41! EVRM! noodzakelijk! is.! Gezien! deze! beperkte! klagerskring! en! zeer!
specifieke! aanleiding! tot! herziening! is! de! vrees! dat! herziening! tot! onbeperkte!
cassatie! zou! leiden! totaal! ongegrond.! Dat! argument! heeft! in! dezen! dan! ook! weinig!
overtuigingskracht!en!kan!men!dus!lastig!tegen!deze!herzieningsgrond!inbrengen.!
!
Het! volgende! argument! dat! tegen! de! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond!
werd! ingebracht! is! zoals! gezegd! dat! hiermee! het! gezag! van! de! rechter! wordt!
aangetast! omdat! zijn! juridische! deskundigheid! in! twijfel! wordt! getrokken.! Dit!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
117
118
"Duker"2006,"art."457"Sv,"aant."7.4."
"Bleichrodt"2013,"art."457"Sv,"aant."3.g,"en"Keulen"2003,"p."322."
63"
!
!
argument! lijkt! een! stuk! sterker! nu! het! in! de! derde! herzieningsgrond! gaat! om! wat!
hierboven!werd!opgemerkt:!de!Nederlandse!rechter!wordt!op!de!vingers!getikt!door!
de! Europese! rechter! omdat! die! de! mensenrechten! heeft! geschonden.! Daarmee!
wordt!de!juridische!deskundigheid!van!de!Nederlandse!rechter!in!verregaande!mate!
ter! discussie! gesteld;! hij! heeft! immers! met! zijn! vonnis! de! mensenrechten!
geschonden.!Dat!de!basis!voor!diens!vonnis!gelegen!is!in!de!Nederlandse!wetgeving!
die!in!strijd!is!met!het!EVRM,!doet!daar!niets!aan!af:!de!rechter!had!in!beginsel!de!
wet! verdragsconform! kunnen! interpreteren. 119 !Het! is! dus! onomwonden! de!
juridische!deskundigheid!van!de!rechter!die!ter!discussie!wordt!gesteld,!sterker!nog:!
door! de! veroordeling! door! het! EHRM! wordt! de! Nederlandse! rechter! expliciet! als!
ondeskundig! beoordeeld.! Maar! daarin! zit! ook! direct! een! verschil:! de! veroordeling!
van! het! EHRM! tast! het! gezag! van! de! rechter! aan! door! diens! ondeskundigheid! ter!
discussie! te! stellen! of! misschien! wel! aan! te! tonen.! De! herzieningsprocedure! voegt!
daar! dan! verder! niets! aan! toe.! Bij! de! herziening! wegens! rechtsdwaling! zou! de!
herzieningsprocedure!het!podium!zijn!alwaar!het!door!het!EHRM!aangetaste!gezag!
weer!kan!worden!hersteld.!Dit!verschil!maakt!dat!het!argument!dat!het!gezag!van!de!
rechter! zou! worden! aangetast! ook! niet! overtuigt,! en! niet! in! de! weg! van! de! derde!
herzieningsgrond!kan!staan.!!
!
Het! laatste! argument! is! dat! van! de! rechtszekerheid;! herziening! wegens!
rechtsdwaling!zou!rechtsonzekerheid!met!zich!meebrengen.!Dit!argument!lijkt!in!dit!
verband! niet! sterk! door! het! beperkte! karakter! van! de! derde! herzieningsgrond.!
Hierboven!bleek!al!dat!slechts!een!beperkt!aantal!zaken!voor!deze!herzieningsgrond!
in! aanmerking! komt,! en! bovendien! dat! dan! nog! aan! enkele! vereisten! moet! zijn!
voldaan.! Zo! zou! deze! herzieningsgrond! niet! kunnen! worden! ingeroepen! door!
degene! wiens! strafzaak! kracht! van! gewijsde! heeft! gekregen! en! die! geen! beroep! bij!
het! EHRM! heeft! ingesteld.! Dat! betekent! dat! dergelijke! zaken! hun! kracht! van!
gewijsde!in!dat!verband!blijven!houden.!Enkel!voor!zaken!die!bij!het!EHRM!worden!
gebracht! komt! deze! kracht! van! het! gewijsde! op! de! tocht! te! staan.! Deze!
rechtsonzekerheid! komt! echter! al! tot! stand! door! het! beroep! zelf! zolang! er! geen!
einduitspraak! is! (art.! 46! EVRM).! Herziening! komt! pas! aan! de! orde! zodra! er! al! een!
schending!is!vastgesteld!door!het!EHRM!en!er!dus!een!einduitspraak!in!de!zin!van!
art.! 46! EVRM! is.! De! herzieningsprocedure! draagt! in! dit! geval! verder! niet! bij! aan!
enige! rechtsonzekerheid;! die! komt! tot! stand! doordat! men! nadat! de! nationale!
procedure! afgelopen! is! nog! naar! het! EHRM! kan! stappen.! Dat! in! Nederland! de! zaak!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
119
"En"uit"art."94"Gw"kan"men"zelfs"een"constitutionele"plicht"daartoe"afleiden,"zie"ook"Rozemond"1999,"p."123.""
64"
!
!
dan! opnieuw! kan! worden! behandeld! is! rechtstreeks! het! uitvloeisel! van! deze!
mogelijkheid.! Toch! zou! het! niet! realistisch! zijn! om! te! betogen! dat! daarmee! de!
rechtszekerheid! op! geen! enkele! wijze! door! de! derde! herzieningsgrond! wordt!
aangetast.! Voor! de! toevoeging! van! deze! herzieningsgrond! kon! de! veroordeelde!
ongeacht! de! uitkomst! van! het! beroep! in! Straatsburg! immers! geen! herziening! van!
diens! vonnis! krijgen.! Met! deze! mogelijkheid! wordt! dus! enige! rechtsonzekerheid! in!
het! leven! geroepen,! doordat! het! strafrechtelijke! onderzoek! heropend! kan! worden.!
Vreemd! is! dit! niet;! het! leerstuk! van! de! herziening! maakt! nu! eenmaal! per! definitie!
een! inbreuk! op! de! kracht! van! het! gewijsde,! en! brengt! dus! enige! mate! van!
rechtsonzekerheid! met! zich! mee.! Erg! overtuigend! is! dit! argument! echter! niet;! het!
volgt!immers!uit!het!karakter!van!de!herziening!zelf,!en!niet!zozeer!uit!het!karakter!
van! de! derde! herzieningsgrond.! Daarmee! staat! ook! het! argument! van! de!
rechtszekerheid!niet!in!de!weg!aan!de!derde!herzieningsgrond.!
!
Duidelijk! is! geworden! dat! alle! drie! de! argumenten! die! in! de!
wetsgeschiedenis!
worden!
aangedragen!
tegen!
de!
rechtsdwaling!
als!
herzieningsgrond,!niet!in!de!weg!staan!in!het!geval!van!een!herziening!wegens!een!
veroordeling! door! het! EHRM.! Daar! deze! herzieningsgrond! gekwalificeerd! kan!
worden!als!een!dwaling!ten!aanzien!van!het!recht!door!de!Nederlandse!rechter,!en!
zelfs! als! een! dwaling! ten! aanzien! van! de! mensenrechten,! zou! men! dit! kunnen!
kwalificeren!als!een!vorm!van!rechtsdwaling.!En!daarmee!blijkt!nog!eens!hoe!weinig!
kracht!de!argumenten!van!de!wetgever!tegen!de!rechtsdwaling!als!herzieningsgrond!
hebben.!
VII.IV.!CONCLUSIE!
!
Duidelijk! is! geworden! dat! men! de! derde! herzieningsgrond,! waarin! kortgezegd!
herziening! mogelijk! is! op! grond! van! de! uitspraak! van! het! EHRM! waarin! is!
vastgesteld! dat! de! Nederlandse! staat! het! EVRM! of! één! van! de! protocollen! bij! dit!
verdrag!heeft!geschonden,!als!een!soort!van!dwaling!ten!aanzien!van!het!recht!kan!
beschouwen.!Daarmee!kan!nu!al!een!vorm!van!rechtsdwaling!tot!herziening!leiden.!
Het! vertoont! enkele! overeenkomsten! met! de! posterieure! onverbindendverklaring!
van!een!strafbepaling,!en!de!verschillen!die!de!twee!gevallen!hebben!rechtvaardigen!
het! onderscheid! in! het! herzieningsleerstuk! niet.! Het! verschil! dat! dit! onderscheid!
rechtvaardigt! is! de! ratio! van! de! derde! herzieningsgrond.! Die! is! in! tegenstelling! tot!
ratio!van!de!andere!twee!herzieningsgronden!niet!het!zegevieren!van!de!waarheid!
65"
!
!
ten!koste!van!de!rechtszekerheid,!maar!het!naleven!van!de!verdragsverplichtingen!
die!ingevolge!het!EVRM!op!Nederland!rusten.!Daarom!is!deze!vorm!van!dwaling!ten!
aanzien!van!het!recht!buiten!de!herzieningsgrond!van!het!novum!geplaatst,!en!heeft!
het! een! eigen! herzieningsgrond! gekregen.! Desalniettemin! blijft! het! een!
herzieningsgrond!die!men!als!een!vorm!van!rechtsdwaling!zou!kunnen!opvatten!en!
dus! is! het! interessant! om! te! zien! of! de! drie! argumenten! uit! de! wetsgeschiedenis!
inderdaad! tegen! deze! herzieningsgrond! pleiten.! Opvallend! genoeg! weten! deze!
argumenten! echter! ook! in! het! geval! van! deze! ‘geïnstitutionaliseerde! vorm! van!
rechtsdwaling’!niet!te!overtuigen.!De!argumenten!van!het!gezag!van!de!rechter!en!de!
onbeperkte!cassatie!snijden!in!dit!verband!weinig!hout!en!voor!het!argument!van!de!
rechtszekerheid!valt!enkel!iets!te!zeggen,!wanneer!men!het!betrekt!op!de!algemene!
aard! van! de! herziening.! Daarmee! kan! geconcludeerd! worden! dat! de! argumenten!
tegen! rechtsdwaling! niet! in! de! weg! staan! aan! deze! herzieningsgrond,! waarin! het!
gaat!om!het!herstel!van!een!dwaling!ten!aanzien!van!het!recht.!Daaruit!zou!men!nog!
eens!kunnen!afleiden!dat!de!argumenten!op!grond!waarvan!de!rechtsdwaling!in!zijn!
algemeenheid!is!uitgesloten!van!herziening!niet!houdbaar!zijn.!!
!
!
66"
!
!
VIII!
VIII.!ZOUDEN!(NIEUWE)!JURIDISCHE!INZICHTEN!TOT!
HERZIENING!MOETEN!LEIDEN!
VIII.I.!INLEIDING!
!
De!vraag!die!in!dit!hoofdstuk!ten!besluit!van!deze!scriptie!zal!worden!besproken!is!
of! er! iets! zoals! een! ‘juridisch! novum’! zou! moeten! zijn.! Daarmee! wordt! de!
hoofdonderzoeksvraag! van! deze! scriptie! –! zou! de! rechtsdwaling! een! grond! voor!
herziening! moeten! zijn! –! ! beantwoord.! In! de! loop! van! deze! scriptie! is! echter!
gebleken!dat!de!term!‘rechtsdwaling’!diffuus!en!verwarrend!is;!het!antwoord!van!de!
onderzoeksvraag! hangt! namelijk! af! van! wat! men! onder! deze! ‘rechtsdwaling’!
begrijpt.!Vandaar!dat!gekozen!is!voor!de!vraag!of!–!al!dan!niet!nieuwe!–!juridische!
inzichten! tot! herziening! zouden! moeten! leiden.! Daarvoor! wordt! eerst! de! schaars!
beschikbare! literatuur! onderzocht.! Daarna! zal! met! eigen! argumenten! worden!
bekeken! of! een! dergelijke! herzieningsgrond! mogelijk! zou! moeten! zijn,! en! zo! ja,!
onder!welke!omstandigheden.!Daarbij!worden!ook!de!resultaten!van!het!onderzoek!
naar! de! ratio! van! het! herzieningsleerstuk! en! de! wetsgeschiedenis! van! het!
herzieningsleerstuk!betrokken.!
VIII.II.!DE!LITERATUUR!
VIII.II.I.!DE!LITERATUUR!
!
In! de! literatuur! wordt! zoals! eerder! gezegd! weinig! aandacht! besteed! aan! de!
‘rechtsdwaling’,!buiten!de!constatering!dat!dit!geen!grond!tot!herziening!kan!zijn.120!
De! vraag! of! hiertoe! enige! ruimte! moet! zijn! wordt! dan! ook! door! weinig! auteurs!
behandeld.!Een!eerste!bijdrage!in!de!literatuur!is!afkomstig!van!Van!Bemmelen,!en!
kan!worden!gevonden!in!een!vergadering!van!de!Nederlandsche!Juristenvereniging!
in! 1938.! Er! wordt! niet! meteen! duidelijk! wat! Van! Bemmelen! onder! het! begrip!
rechtsdwaling!verstaat.!Hij!verwijst!in!zijn!argumentatie!echter!naar!de!Velzerzaak!
en!spreekt!over!een!gewijzigde!rechtsopvatting,!waaruit!kan!worden!afgeleid!dat!hij!
de! rechtsdwaling! verstaat! als! een! ten! onrechte! niet! toegepaste! rechtsgrond.! Van!
Bemmelen! meent! dat! het! eerste! bezwaar! tegen! de! revisie! op! grond! van!
rechtsdwaling! dat! de! Nederlandsche! Juristenvereniging! in! 1873! verwoordde!
inderdaad! van! gewicht! is.! Dit! bezwaar! tegen! deze! specifieke! vormen! van!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
120
"Zie"bijvoorbeeld"Reijntjes"2009,"p."516,"Keulen"&"Knigge"2010,"p."645."
67"
!
!
rechtsdwaling! was,! zoals! hierboven! is! gebleken,! dat! de! herziening! tot! een!
termijnloze! cassatie! zou! verworden.! Duker! verwoordt! dat! argument! aldus:! de!
cassatieprocedure! is! in! ons! strafstelsel! het! laatste! redmiddel! voor! een! juiste!
toepassing! van! het! recht! en! als! rechtsdwaling! een! herzieningsgrond! zou! worden,!
zou!dit!uitgangspunt!worden!ondergraven.121!!
Van!Bemmelen!brengt!nog!een!ander!bezwaar!ten!berde!tegen!de!herziening!
op! grond! van! een! ten! onrechte! niet! toegepaste! rechtsgrond! of! de! gewijzigde!
rechtsopvatting.! Hoewel! volgens! Van! Bemmelen! in! sommige! gevallen! deze!
rechtsdwaling! vrij! gemakkelijk! aantoonbaar! zal! zijn,! zoals! in! de! Velzerzaak,! zal! in!
‘vele! gevallen’! een! bepaalde! rechtsopvatting! een! waarderingsoordeel! zijn,! vatbaar!
voor! meerdere! interpretaties.! Op! deze! gronden! verklaart! Van! Bemmelen! zich!
tegenstander! van! de! herziening! wegens! rechtsdwaling! als! gewijzigde!
rechtsopvatting! en! de! ten! onrechte! niet! toegepaste! rechtsgrond.! Hij! maakt! echter!
één!uitzondering:!hij!vindt!dat!na!cassatie!in!het!belang!der!wet!revisie!zou!moeten!
kunnen!volgen.!Wanneer!uit!deze!cassatie!in!het!belang!der!wet!blijkt!dat!de!rechter!
zich! vergist! heeft! in! de! wetstoepassing,! zou! herziening! mogelijk! moeten! zijn.122!De!
rechtsdwaling! blijft! dus! in! het! algemeen! geen! grond! voor! herziening.! Alleen! als! de!
ProcureurLGeneraal!cassatie!in!het!belang!der!wet!vraagt!en!deze!verkrijgt,!moet!dit!
aanleiding! kunnen! zijn! tot! herziening,! vanwege! het! belang! dat! deze! procedure!
blijkbaar! voor! het! recht! heeft! gekend.123!Jammer! genoeg! is! in! de! vergadering! die!
volgde! op! zijn! preadvies! niet! meer! teruggekomen! op! dit! onderdeel! van! het!
preadvies!van!Van!Bemmelen.124!!
De!Hullu!hanteert!wel!een!expliciete!definitie!van!het!begrip!rechtsdwaling:!
‘nieuwe!rechtsgronden!van!algemene!werking’.125!Hij!gaat!net!als!Van!Bemmelen!in!
op! het! argument! van! de! termijnloze! cassatie! en! vraagt! zich! af! of! deze! termijnloze!
cassatie!wel!zo!bezwaarlijk!is.!Herziening!is!nu!al!een!verkapt!hoger!beroep!volgens!
De!Hullu.!Een!novum!dat!een!juridisch!gegeven!behelst!lijkt!De!Hullu!op!zichzelf!net!
zo!kwalijk!als!een!novum!dat!een!feitelijk!gegeven!behelst.!Want!een!grondslag!van!
een! deugdelijke! strafrechtspraak! is! volgens! De! Hullu! dat! strafrechtelijke!
beslissingen! juridisch! houdbaar! zijn.! Een! ander! tegenargument! dat! De! Hullu!
inbrengt!is!dat!de!grens!tussen!feitelijke!en!juridische!gegevens!niet!zo!gemakkelijk!
te! trekken! is.! Deze! opmerking! maakt! hij! ook! bij! zijn! bespreking! van! het! civiele!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
121
"Duker"2006,"art."457"Sv,"aant."6.7."
"Handelingen"NJV"1938,"p."41."
123
"Handelingen"NJV"1938,"p."42."
124
"Niet"vreemd,"daar"zijn"preadvies"als"hoofdthema"had"het"afschaffen"van"de"procedure"in"cassatie.""
125
"De"Hullu"1989,"p."279."
122
68"
!
!
vonnis! dat! door! de! Hoge! Raad! als! novum! werd! aangemerkt,! waardoor! het!
vermoeden! rijst! dat! hij! op! dergelijke! gevallen! doelt.! Deze! in! de! praktijk! lastig! te!
trekken!grens!tussen!het!recht!en!de!feiten,!die!hierboven!ook!al!duidelijk!werd!bij!
de!
bespreking!
van!
de!
retroactieve!
bestuursdaad,!
de!
retroactieve!
onverbindendverklaring! en! enkele! recente! arresten! van! de! Hoge! Raad,! zorgt! er!
volgens!De!Hullu!voor!dat!de!herziening!reeds!een!verkapt!beroep!in!cassatie!is.!Een!
sterk!argument!tegen!herziening!wegens!rechtsdwaling!acht!hij!dit!dan!uiteindelijk!
ook!niet.126!Aan!het!termijnloze!aspect!komt!De!Hullu!tegemoet!door!voor!te!stellen!
strikte! termijnen! te! hanteren! wanneer! herziening! mogelijk! zou! zijn! op! grond! van!
enige!vorm!van!rechtsdwaling.!!
!Een! beter! argument! vindt! hij! de! rechtsonzekerheid! die! met! de!
rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! –! zijnde! dus! nieuwe! rechtsgronden! van!
algemene! werking! –! gepaard! zou! gaan.! Het! beginsel! van! lites! finiri! oportet! zou!
sterker!onder!druk!komen!te!staan!door!deze!toevoeging!aan!het!leerstuk.!Op!grond!
van! dit! beginsel! zou! het! leerstuk! noodzakelijkerwijs! een! zeer! beperkt! karakter!
moeten! hebben,! erkent! De! Hullu.! Bovendien! vermoedt! De! Hullu! nog! een!
onuitgesproken!argument,!namelijk!dat!hiermee!de!werkdruk!van!de!Hoge!Raad,!die!
naar!zijn!aard!bijzonder!kwetsbaar!is!voor!overbelasting,!binnen!de!perken!blijft.!Dit!
argument! kwam! ook! naar! voren! in! de! wetsgeschiedenis,! toen! de! minister! in! de!
Memorie!van!Toelichting!bij!de!wetswijziging!van!2012!opmerkte!dat!een!toestroom!
aan!herzieningsverzoeken!ongewenst!zou!zijn.127!!Dat!deze!argumenten!sterker!zijn!
naar!De!Hullu’s!mening!blijkt!uit!het!feit!dat!hij!geen!tegenargumenten!geeft.!!
Ondanks! deze! argumenten! tegen! de! toevoeging! van! de! rechtsdwaling! als!
herzieningsgrond!is!hij!van!mening!dat!deze!toevoeging!niet!goed!valt!te!verdedigen.!
Zo! vindt! hij! dat! wanneer! iemand! veroordeeld! is! wegens! nietLstrafbaar! gedrag,! die!
beslissing! vernietigd! moet! kunnen! worden.! Gratie! vindt! De! Hullu! geen! afdoende!
oplossing! in! dergelijke! gevallen,! omdat! het! geen! volledig! rechtsherstel! inhoudt! en!
bovendien! moeilijk! na! de! executie! gevraagd! kan! worden.! Een! andere! oplossing,!
zoals! door! Van! Bemmelen! voorgesteld,! waarin! herziening! wegens! rechtsdwaling!
wordt! toegelaten! na! een! geslaagd! cassatieberoep! in! het! belang! der! wet,! acht! De!
Hullu! te! halfslachtig! en! willekeurig.! Het! hangt! immers! maar! net! af! van! het!
‘toevallige’!optreden!van!de!ProcureurLGeneraal!bij!de!Hoge!Raad.!Een!ander!nadeel!
van!deze!oplossing!is!volgens!De!Hullu!dat!er!maar!één!veroordeelde!van!profiteert.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
126
127
"De"Hullu"1989,"p."281."
"Kamerstukken&II"2008/09,"32"045,"nr."3,"p."28."
69"
!
!
De! vraag! of! wegens! rechtsdwaling! herziening! moet! zijn! toegestaan! moet! volgens!
hem! niet! alleen! worden! beantwoord! in! zeer! specifieke! gevallen,! wat! het! geval! zou!
zijn! na! een! cassatie! in! het! belang! der! wet.128!De! vraag! moet! vooral! beantwoord!
worden! in! gevallen! waarin! nieuwe! juridische! gegevens! de! strafbaarheid! van! het!
gedrag!raken!waarvoor!een!persoon!eerder!is!veroordeeld.!!
Vooral! in! het! geval! van! –! wat! hij! noemt! –! ‘nieuwe! jurisprudentie’! die! de!
strafbaarheid! van! het! bewezenverklaarde! gedrag! rechtstreeks! raakt! moet! volgens!
De! Hullu! de! mogelijkheid! tot! herziening! overwogen! worden.! Als! voorbeeld! noemt!
hij! de! onverbindendverklaring! van! een! regeling,! een! geval! dat! in! deze! scriptie! als!
categorie! E! is! onderscheiden.! Het! gaat! dan! ook,! net! als! de! in! deze! scriptie!
onderscheiden!
categorie,!
expliciet!
om!
onverbindendverklaringen!
met!
terugwerkende!kracht.!Hierbij!zou!het!lastig!te!aanvaarden!zijn!dat!de!veroordeling!
in!stand!blijft!terwijl!vast!is!gesteld!dat!de!norm!waarop!veroordeeld!is!ten!tijde!van!
de! veroordeling! niet! heeft! gegolden.! Hierbij! moet! dan! wel! vaststaan! dat! deze!
onverbindendverklaring! inderdaad! ‘terugwerkende! kracht’! heeft! volgens! De! Hullu,!
omdat! bij! herziening! de! nova! al! moeten! bestaan! ten! tijde! van! de! herziening.! Hij!
noemt! dan! ook! het! willekeurige! effect! dat! de! onverbindendverklaring! onbedoeld!
heeft!wanneer!geen!herziening!mogelijk!zou!zijn:!lopende!zaken!‘profiteren’!ervan,!
afgesloten! zaken! niet.! Met! enige! voorzichtigheid! oppert! De! Hullu! dan! dat! in!
dergelijke!gevallen!‘misschien’!herziening!mogelijk!moet!zijn.!De!ingrijpendheid!van!
een! dergelijke! openstelling! zou! kunnen! worden! verminderd! door! bijvoorbeeld! de!
eis!te!stellen!dat!vastgesteld!moet!zijn!dat!ten!tijde!van!het!wijzen!van!het!vonnis!de!
betrokken! norm! niet! gold,! of! door! het! stellen! van! eerder! genoemde! strikte!
termijnen.! Met! dit! laatste! doelt! De! Hullu! hoogstwaarschijnlijk! op! termijnen! na! het!
wijzen!van!de!onverbindendverklaring!van!de!wettelijke!regeling.!Verdere!eisen!die!
in!zulk!geval!gesteld!zouden!moeten!worden,!zijn!volgens!De!Hullu!dat!de!juridische!
nova!het!ernstige!vermoeden!opleveren!dat!zij!tot!één!van!de!in!art.!457!lid!1,!onder!
c! Sv,! genoemde! einduitspraken! zouden! hebben! geleid! als! de! eerder! oordelende!
rechter! ervan! op! de! hoogte! was! geweest,! en! dat! de! onverbindendverklaringen! van!
een! dusdanige! aard! zijn! dat! zij! van! invloed! zijn! op! de! vroegere!
kwalificatiebeslissing.129!!
Duker! erkent! dat! deze! onverbindendverklaringen! grond! zijn! voor! een!
discussie! over! de! ‘strikte! begrenzing! van! de! herzieningsregeling.’! Hij!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
128
129
"Ter"illustratie;"dit"buitengewone"rechtsmiddel"is"in"2013"drie"keer"ingesteld:"Jaarverslag"Hoge"Raad"2013,"p."54."
"De"Hullu"1989,"p."281U282."
70"
!
!
beargumenteert! dat! de! onverbindendverklaring! kan! duiden! op! een! rechtsdwaling,!
maar! dat! men! ook! de! onverbindendverklaring! als! zodanig! als! een! novum! zou!
kunnen! aanmerken.! Daarbij! is! het! inderdaad! maar! de! vraag! of! het! in! dergelijke!
gevallen! wel! gaat! om! een! dwaling! omtrent! het! recht! –! zo! werd! ook! hierboven!
duidelijk.!Hij!sluit!af!door!te!vermelden!dat!hij!met!De!Hullu!inziet!dat!het!verruimen!
van! de! herzieningsregeling! in! het! geval! het! recht! verkeerd! is! toegepast! niet!
onverdedigbaar!is.!Dit!is!opvallend,!nu!hij!hiermee!zijn!definitie!van!rechtsdwaling!
aanhaalt,! en! hij! lijkt! te! beweren! dat! in! alle! gevallen! van! ‘zijn’! rechtsdwaling! de!
stellingname!dat!herziening!mogelijk!moet!zijn!niet!onverdedigbaar!is.130!Daaronder!
valt! in! ieder! geval! niet! de! gewijzigde! rechtsopvatting,! nu! daarin! het! recht! niet!
verkeerd!is!toegepast,!maar!correct!naar!de!dan!geldende!rechtsopvatting.!
Deze! als! vorm! van! rechtsdwaling! te! onderscheiden! categorie! van! de!
gewijzigde! rechtsopvatting! wordt! door! De! Hullu! expliciet! besproken.! Niet! iedere!
gewijzigde! rechtsopvatting! zou! volgens! De! Hullu! voor! herziening! in! aanmerking!
moeten!komen.!Een!wijziging!in!de!jurisprudentie!moet!mogelijk!zijn!zonder!dat!dit!
consequenties! heeft! voor! onder! de! oude! jurisprudentie! gegeven! uitspraken.!
Bovendien! behoeft! een! dergelijke! wijziging! geen! rechtsdwaling! op! te! leveren,!
wanneer! de! oude! jurisprudentie! niet! gediskwalificeerd! wordt! door! die! nieuwe!
uitspraak.!Welke!gevolgen!er!aan!deze!nieuwe!uitspraak!moeten!worden!verbonden!
is! eveneens! niet! altijd! duidelijk,! bijvoorbeeld! in! het! geval! de! uitspraak! ziet! op!
bepaalde!vormvoorschriften.!!
De!Hullu!vat!zijn!eigen!standpunt!als!volgt!samen:!
!
‘Maar!nieuwe!juridische!gegevens,!die!rechtstreeks!de!strafbaarheid!raken!van!
het! gedrag! waarvoor! door! een! eerder! oordelende! strafrechter! een!
veroordeling! is! uitgesproken,! zouden! in! herziening! aan! bod! moeten! kunnen!
komen.’!
!
Wederom! komt! De! Hullu’s! voorzichtige! benadering! bij! de! behandeling! van! deze!
materie! naar! voren! wanneer! hij! direct! na! het! verwoorden! van! dit! standpunt!
optekent! dat! hij! de! mogelijke! reikwijdte! van! dit! argument! niet! doorziet.! Ook! het!
praktische! gevolg! van! de! hoeveelheid! herzieningsaanvragen! gestoeld! op! dergelijke!
juridische! nova! kan! hij! niet! inschatten.! Daarom! sluit! hij! af! door! te! zeggen! dat! de!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
130
"Duker"2006,"art."457"Sv,"aant."6.7."
71"
!
!
toevoeging! van! de! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! enigszins! een! sprong! in! het!
duister!kan!zijn,!maar!wel!één!die!op!zichzelf!gewenst!lijkt.!131!
!
Duker!onderscheidt!–!zoals!hierboven!al!is!gebleken!–!in!een!stuk!in!de!NJB!
bovendien!nog!een!andere!categorie:!de!evidente!rechtsdwaling.!Van!deze!categorie!
geeft! hij! twee! concrete! voorbeelden:! het! geval! waarin! iemand! veroordeeld! is! voor!
een!feitencomplex!dat!ten!tijde!van!het!begaan!niet!strafbaar!was,!en!het!verkeerd!
toepassen!van!de!verjaringsregelingen!door!de!rechter!waardoor!een!strafbaar!feit!
ten!onrechte!als!niet!verjaard!is!aangenomen.132!Deze!twee!gevallen!zouden!in!het!in!
deze! scriptie! onderscheiden! systeem! onder! twee! verschillende! categorieën! vallen,!
zo!zal!de!veroordeling!van!een!feit!dat!niet!strafbaar!was!onder!de!categorie!van!de!
toepassing! van! een! niet! (langer)! bestaande! strafbaarstelling! vallen.! Aangenomen!
wordt!dat!Duker!onder!een!feit!dat!niet!strafbaar!was,!niet!begrepen!heeft!het!geval!
waarin! een! feitencomplex! niet! strafbaar! is! geweest! vanwege! bijvoorbeeld! het!
ontbreken! van! de! materiële! wederrechtelijkheid,!133!of! een! bepaalde! interpretatie!
van! een! bestanddeel! van! een! wetsartikel.134!In! die! gevallen! is! de! rechtsdwaling!
immers! niet! evident.! De! evident! verkeerde! of! achterwege! gebleven! toepassing! van!
de! verjaring! zou! men! kunnen! scharen! onder! de! ten! onrechte! niet! toegepaste!
rechtsgrond,! nu! de! verjaring! ten! onrechte! niet! is! toegepast! terwijl! hiertoe! wel!
aanleiding! was.! In! de! jurisprudentie! noch! wetsgeschiedenis! wordt! verder! over!
dergelijke! gevallen! gesproken;! maar! de! houding! van! de! wetgever! ten! opzichte! van!
deze!evidente!verkeerd!toegepaste!rechtsgrond!lijkt!voor!de!hand!te!liggen.!Net!als!
met! de! niet! langer! bestaande! rechtsgrond! heeft! de! rechter! immers! een! juridische!
‘blunder’!gemaakt.!Hieronder!zou!zijn!gezag!te!lijden!hebben!indien!dit!hersteld!zou!
kunnen!worden!in!herziening.!!
VIII.II.II.!CONCLUSIE!
!
De! vraag! of! de! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! aan! de! herzieningsregeling! zou!
moeten! worden! toegevoegd! mag! zich! op! weinig! aandacht! verheugen! in! de!
wetenschappelijke! literatuur.! Er! zijn! echter! enkele! schrijvers! die! zich! wel! over! het!
onderwerp! hebben! gebogen.! Een! belangrijk! argument! tegen! de! toevoeging! van! de!
rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! lijkt! ook! in! de! literatuur! te! zijn! dat! een!
dergelijke!toevoeging!rechtsonzekerheid!voor!de!burger!in!het!leven!roept.!Dit!doet!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
131
"De"Hullu"1989,"p."281U282."
"Duker"2010,"p."1653."
133
"Gerechtshof"Arnhem"6"april"2009,"NJ"2010/444."
134
"Zie"bv."HR"29"juni"1971,"NJ"1972/232."
132
72"
!
!
een! dergelijke! toevoeging! doordat! het! breekt! met! het! beginsel! lites! finiri! oportet,!
waarmee!wordt!bedoeld!dat!rechtszaken!die!geacht!worden!voorgoed!afgelopen!te!
zijn,! opnieuw! heropend! worden.! Het! argument! van! de! termijnloze! cassatie,! maakt!
op! De! Hullu! weinig! indruk.! Een! ander! –! onuitgesproken! –! argument! dat! de!
werkdruk!van!de!Hoge!Raad!een!dergelijke!verruiming!niet!aankan,!wordt!door!De!
Hullu! vermoed,! maar! niet! weerlegd.! Andere! argumenten! van! Gratama! voor! een!
dergelijke!toevoeging,!dat!de!rechter!niet!onfeilbaar!is!en!hij!door!de!herziening!in!
het!geval!van!rechtsdwaling!op!de!terechtzitting!zijn!eigen!schandbord!kan!dragen,!
worden! verder! niet! besproken! in! de! literatuur.! Opvallend! genoeg! wordt! ook! het!
argument!van!de!bescherming!van!het!gezag!van!de!rechter!verder!niet!besproken!
in!de!literatuur.!!
Zowel! Van! Bemmelen,! Duker! als! De! Hullu! zijn! voorzichtig! met! het! opperen!
van!de!rechtsdwaling!als!herzieningsgrond!en!vinden!deze!slechts!in!enkele!gevallen!
te!bepleiten.!Zo!vindt!Van!Bemmelen!het!vreemd!dat!een!vastgestelde!rechtsdwaling!
na!de!cassatie!in!het!belang!der!wet!niet!tot!herziening!kan!leiden.!De!Hullu!acht!dit!
een! problematisch! voorstel! en! wil! in! gevallen! waarin! er! sprake! is! van! nieuwe!
juridische! gegevens! die! rechtstreeks! de! strafbaarheid! raken! van! het! gedrag!
waarvoor!de!requirant!is!veroordeeld!herziening!mogelijk!maken.!Duker!lijkt!in!dat!
verband! voorzichtiger! dan! De! Hullu.! Hij! schaart! zich! niet! volledig! achter! de!
opvatting!van!De!Hullu!maar!meent!wel!dat!deze!stellingname!niet!onverdedigbaar!
is.!Het!geluid!dat!uit!de!literatuur!komt!heeft!daarmee!een!gematigd!positieve!klank!
ten!opzichte!van!de!rechtsdwaling!als!herzieningsgrond.!
VIII.III.!DISCUSSIE!
VII.III.I.!INLEIDING!
!
In! deze! paragraaf! zal! ik! onderzoeken! of! aan! de! suggesties! van! De! Hullu! en! Duker!
tegemoet!kan!worden!gekomen!op!grond!van!hetgeen!in!deze!scriptie!is!onderzocht.!
Daarbij! zullen! de! categorieën! die! hierboven! zijn! onderscheiden! worden!
onderverdeeld! naar! twee! nieuwe! verzamelingen! van! categorieën.! Dit! zal! gebeuren!
naar! de! categorisering! zoals! die! eerder! is! gemaakt! in! hoofdstuk! VI,! in! combinatie!
met! de! in! de! literatuur! voorgestelde! definities! van! rechtsdwalingen.! Zo! kunnen! de!
categorieën!van!de!ten!onrechte!niet!toegepaste!rechtsgrond,!de!toepassing!van!een!
niet! langer! bestaande! strafbaarstelling! toegepast! en! de! posterieur! onverbindend!
verklaarde! strafbaarstelling! worden! aangemerkt! als! ‘evidente! rechtsdwalingen’.!
73"
!
!
Daarin!gaat!het!immers!om!gevallen!waarin!achteraf!glashelder!blijkt!dat!een!feit!op!
die!gronden!niet!strafbaar!was!of!verjaard!was.!Ook!De!Hullu’s!definitie!sluit!hierbij!
aan! nu! het! gaat! om! nieuwe! juridische! gegevens! die! rechtstreeks! de! strafbaarheid!
raken!van!het!gedrag!waarvoor!veroordeeld!is.!!
Een! tweede! verzameling! lijkt! te! kunnen! worden! gemaakt! naar! de!
categorieën! waarbij! na! het! wijzen! van! het! vonnis! de! strafbaarheid! van! het!
feitencomplex!anders!beoordeeld!wordt,!zonder!dat!dit!terugwerkende!kracht!heeft.!
De!categorieën!die!daaronder!vallen!zijn!het!posterieur!vervallen!of!wijzigen!van!de!
strafbaarstelling,! de! gewijzigde! rechtsopvatting! en! de! nieuwe! lijn! in! de!
jurisprudentie.!!
!
VIII.III.II!EVIDENTE!RECHTSDWALINGEN!
!
Met! Duker! ben! ik! van! mening! dat! evidente! vormen! van! ‘rechtsdwaling’! voor!
herziening! in! aanmerking! moeten! komen.! Onder! evidente! vormen! versta! ik! het!
veroordelen!op!grond!van!een!niet!langer!bestaande!strafbepaling!en!de!posterieure!
onverbindendverklaring! met! terugwerkende! kracht! van! een! strafbaarstelling.!
Daarbij!is!er!immers!geen!enkele!vraag!mogelijk!over!hetgeen!waarover!de!rechter!
gedwaald!heeft:!de!grond!waarop!de!verdachte!is!veroordeeld!heeft!op!dat!moment!
helemaal! niet! bestaan.! Dit! ligt! bovendien! in! lijn! met! De! Hullu’s! voorzichtig! geuite!
mening! dat! juridische! gegevens! die! rechtstreeks! de! strafbaarheid! raken! van! het!
gedrag! waarvoor! een! veroordeling! is! uitgesproken! tot! herziening! zouden! moeten!
leiden.!Tegen!deze!gronden!kan!met!enig!succes!worden!ingebracht!dat!hiermee!het!
gezag! van! de! rechter! wordt! aangetast.! In! de! herzieningsprocedure! wordt! deze!
juridische!misstap!immers!–!voor!zover!dit!nog!niet!door!het!oorspronkelijke!vonnis!
was!gebeurd!–!openbaar!gemaakt,!en!vervolgens!hersteld!doordat!het!vonnis!wordt!
vernietigd.!Dit!gaat!bovendien!verder!dan!de!herziening!wegens!een!feitelijk!novum!
waarbij! het! niet! gaat! om! een! letterlijke! misstap! van! de! rechter! ten! aanzien! van! de!
feiten.! Ook! daar! wordt! de! rechter! in! bescherming! genomen:! alleen! feiten! die! de!
rechter! niet! zijn! gebleken! of! die! deskundigen! door! nieuwe! inzichten! anders! op!
waarde! schatten! kunnen! tot! herziening! leiden. 135 !Een! herzieningsgrond! voor!
evidente! rechtsdwaling! in! de! zin! van! de! toepassing! van! een! niet! langer! bestaande!
strafbepaling! en! de! retroactieve! onverbindendverklaring! van! een! strafbaarstelling!
gaat! dus! een! aanzienlijk! stuk! verder.! In! dat! geval! geeft! de! rechter! toe! een! fout! te!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
135
"Bleichrodt"2013,"art."457"Sv,"aant."3.h,"
74"
!
!
hebben!gemaakt!ten!aanzien!van!zijn!deskundigheidsterrein:!het!recht.!De!vraag!is!
echter! of! ook! als! men! kan! stellen! dat! het! gezag! van! de! rechter! wordt! aangetast,! of!
ten! minste! dat! er! een! kans! daartoe! bestaat,! het! mogelijke! rechtsherstel! dat! de!
veroordeelde!kan!toekomen!van!ondergeschikt!belang!zou!moeten!zijn!hieraan.!Dat!
lijkt!mij!niet.!!
Door! in! deze! gevallen! geen! herziening! toe! te! staan! omdat! het! gezag! van! de!
rechter! er! onder! te! lijden! zou! hebben! wordt! een! illusoir! beeld! van! de! rechter!
gecreëerd! waarin! hij! geen! fouten! zou! maken! ten! aanzien! van! het! recht.! Dat! beeld!
wordt! gelogenstraft! door! het! bestaan! van! de! cassatieprocedure,! waarin! in! eerdere!
instanties! gemaakte! juridische! fouten! aan! het! licht! kunnen! worden! gebracht.!
Bovendien!zou!het!bijzonder!onrealistisch!zijn!om!te!denken!dat!een!beroepsgroep!
ten! aanzien! van! zijn! specifieke! deskundigheid! nooit! fouten! zou! maken;! zo! leert! de!
praktijk! van! bijvoorbeeld! de! geneeskunde. 136 !Het! uitgangspunt! dat! de! rechter!
onfeilbaar!zou!moeten!en!zijn!juridische!deskundigheid!niet!ter!discussie!zou!mogen!
worden!gesteld!komt!dan!ook!voort!uit!het!vasthouden!aan!het!‘mythisch!gezag’!van!
de!rechter,!zoals!Gommer!dat!noemt.137!Volgens!hem!is!kritiek!en!discussie!over!de!
rechters! deskundigheid! onvermijdelijk,! maar! bovendien! noodzakelijk! voor! de!
verbetering! van! de! kwaliteit.! De! rechter! krijgt! de! kans! om! op! zijn! handelen! te!
reflecteren! en! van! eventueel! gemaakte! fouten! te! leren.! Hierin! schuilt! ook! iets! van!
het! argument! van! Gratama,! dat! de! rechter! bereidwillig! zijn! eigen! schandbord! zal!
dragen! om! zo! verdere! dwalingen! te! voorkomen.! Vasthouden! aan! het! idee! van! een!
onfeilbare! rechter! leidt! dan! ook! tot! afbreuk! van! het! gezag! volgens! Gommer;! de!
burger! die! een! onfeilbare! en! een! ‘bijna! goddelijke’! rechter! verwacht,! ziet! in! de!
rechtszaal! een! rechter! die! ook! maar! een! gewoon! mens! blijkt.! Juist! wanneer! een!
rechter,!en!de!rechtspraak!in!zijn!algemeenheid!fouten!maakt,!is!er!volgens!hem!een!
kans! om! daarmee! gezag! van! de! burger! te! winnen,! door! met! deze! kritiek! op!
professionele!en!transparante!wijze!om!te!gaan.138!!
De! mogelijkheid! tot! rechtsherstel! voor! individuen! die! worden! veroordeeld!
voor! een! niet! langer! bestaande! strafbepaling! lijkt! mij! dan! ook! zwaarder! te! wegen!
dan! het! gezag! van! de! rechter! dat! verondersteld! zou! worden! aangetast! door! deze!
fout!in!herziening!te!kunnen!herstellen.!Bovendien!bleek!eerder!al!dat!de!andere!in!
de! wetsgeschiedenis! aangedragen! argumenten! überhaupt! niet! opgingen.! Zo! wordt!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
136
"Zo" geeft" bijvoorbeeld" 92%" van" de" Nederlandse" huisartsen" aan" ooit" een" medische" fout" te" hebben" begaan." Zie" VvAA"
2011,"p."4."
137
"Gommer"2008,"p."58."
138
"Gommer"2008,"p."58."
75"
!
!
er! geen! rechtsonzekerheid! in! het! leven! geroepen! door! een! dergelijke!
herzieningsgrond! nu! direct! duidelijk! is! dat! er! een! fout! is! gemaakt! die! hersteld! zal!
gaan! worden! in! een! herzieningsprocedure.! Ook! het! volgens! De! Hullu! hieronder!
liggende! argument! van! de! werkdruk! van! de! Hoge! Raad! die! daarmee! belast! zou!
worden! overtuigt! niet.! Zo! zou! mijns! inziens! de! werkdruk! van! de! Hoge! Raad! de!
rechtsbescherming!van!de!burger!nooit!in!de!weg!staan,!en!zal!bovendien!gezien!het!
zeldzame! karakter! van! deze! rechtsdwaling! –! in! de! jurisprudentie! is! slechts! één!
voorbeeld! van! twee! eeuwen! geleden! te! vinden! –! deze! werkdruk! naar! verwachting!
niet!bijzonder!veel!worden!verhoogd.!Ook!het!standpunt!van!de!onbeperkte!cassatie!
kon! niet! overtuigen! nu! hier! direct! duidelijk! is! dat! er! een! fout! gemaakt! is,! er! is! dus!
geen! sprake! van! onbeperkte! juridisch! gesteggel! in! een! soort! verlengde! of! tweede!
cassatieprocedure!die!de!herziening!zou!worden.!!
Duker!noemt!nog!een!andere!vorm!van!evidente!rechtsdwaling,!te!weten!de!
verkeerd! toegepaste! verjaringsregeling.! Hierboven! werd! al! opgemerkt! dat! deze!
verkeerde! toegepaste! verjaringsregeling! als! de! in! deze! scriptie! onderscheiden!
categorie!ten!onrechte!niet!toegepaste!rechtsgrond!kan!worden!aangemerkt.!Duker!
merkt! bij! de! ten! onrechte! niet! toegepaste! verjaringsregeling! op! dat! met! zekerheid!
vast!moet!staan!dat!het!feit!is!verjaard.!Dat!lijkt!mij!in!dezen!een!kenmerkend!punt,!
dat!geldt!voor!de!gehele!categorie!van!de!ten!onrechte!niet!toegepaste!rechtsgrond.!
De! vraag! is! echter! wanneer! en! door! wie! met! zekerheid! wordt! vastgesteld! dat!
rechtsgrond! ten! onrechte! niet! is! toegepast.! Zo! leidt! deze! vraag! in! het! geval! van! de!
ten!onrechte!niet!toegepaste!verjaringsregeling!nog!wel!eens!tot!discussie.139!Het!is!
heel!goed!voorstelbaar!dat!de!verdediging!van!mening!is!dat!een!bepaald!strafbaar!
feit!evident!verjaard!is,!terwijl!de!(herzienings)rechter!daar!anders!over!denkt.!!
Dergelijke! discussies! liggen! ook! op! de! loer! bij! een! al! te! ruime! interpretatie!
van!de!tweede!categorie!van!evidente!rechtsdwalingen!die!Duker!onderscheidt:!de!
nietLstrafbaarheid! van! een! bepaald! feit.! De! strafbaarheid! kan! immers! evident! niet!
bestaan!hebben!ten!tijde!van!het!vonnis!in!het!geval!van!een!niet!langer!bestaande!
strafbaarstelling,! maar! kan! –! zoals! ook! hierboven! werd! weergegeven! –! ook!
wegvallen! door! het! ontbreken! van! de! materiële! wederrechtelijkheid, 140 !of! een!
bepaalde!interpretatie!van!een!bestanddeel!van!een!wetsartikel.141!Het!gaat!hier!dan!
echter!om!dwalingen!ten!aanzien!van!het!recht!die!voor!een!objectieve!beschouwer!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
139
"HR"10"april"2012,"NJB"2012/1054.""
"Gerechtshof"Arnhem"6"april"2009,"NJ"2010/444."
141
"Zie"bv."HR"29"juni"1971,"NJ"1972/232."
140
76"
!
!
niet! evident! zijn.! Dat! wil! echter! niet! zeggen! dat! de! verdediging! een! dergelijke!
discussie!niet!zal!wil!voeren.!!
Daarmee! zou! het! argument! van! de! onbeperkte! cassatie! aan! kracht! winnen;!
het! gevolg! van! de! openstelling! van! herziening! voor! evident! ten! onrechte! niet!
toegepaste! rechtsgronden! zou! tot! herzieningsverzoeken! kunnen! leiden! in! zaken!
waarin! het! strafbare! feit! helemaal! niet! verjaard! is.! Daarmee! zou! het!
herzieningsverzoek! alsnog! tot! juridisch! gesteggel! leiden,! en! ook,! terugkerend! naar!
het! argument! van! De! Hullu,! tot! een! grotere! werkdruk! van! de! Hoge! Raad.! Het! is!
überhaupt! een! algemeen! gevaar! dat! gepaard! gaat! met! een! categorisering! als!
‘evidente’!rechtsdwaling;!wat!voor!de!verdediging!bijzonder!evident!kan!zijn,!hoeft!
objectief!beschouwd!helemaal!niet!evident!te!zijn.!In!verband!met!het!argument!dat!
de! herzieningsprocedure! niet! bedoeld! is! voor! eindeloos! juridisch! gesteggel,! en!
tevens!het!argument!wat!neerkomt!op!de!verhoging!van!de!werkdruk!van!de!Hoge!
Raad,! zou! men! willen! voorkomen! dat! herzieningsverzoeken! worden! ingediend!
waarbij! op! geen! enkele! andere! grond! een! andere! einduitspraak! kan! worden!
uitgesproken.!Anders!gezegd,!het!gevaar!dat!de!herzieningsgrond!wegens!evidente!
rechtsdwaling! met! zich! brengt! is! dat! het! een! glijdende! schaal! kan! worden! en!
herziening! gevraagd! wordt! bij! iedere! vermeende! juridische! fout.! Vasthoudend! aan!
de! gedachte! van! de! wetgever! zou! daarmee! de! herzieningsprocedure! tot! een!
onbeperkte!cassatiemogelijkheid!verworden,!wat!onwenselijk!zou!zijn.!De!oplossing!
voor!deze!problemen!kan!men!wellicht!zoeken!in!aangepaste!eisen!voor!herziening!
wegens! evidente! rechtsdwaling;! hier! zal! verderop! in! dit! hoofdstuk! op! worden!
teruggekomen.!!
Tegen!de!herzieningsgrond!van!de!evidente!rechtsdwaling!kan!wellicht!juist!
worden!ingebracht!dat!deze!evident!is.!Met!andere!woorden,!niet!alleen!de!rechter!
heeft! gedwaald,! ook! de! verdediging! had! de! dwaling! kunnen,! en! in! deze!
redeneertrant,!moeten!opmerken.!Een!dergelijke!redenering!heeft!iets!weg!van!een!
eigen! schuld! component;! doordat! de! verdediging! de! rechtsdwaling! ook! niet! heeft!
opgemerkt,!zou!hij!er!niet!over!mogen!klagen!in!herziening.!Daarbij!wordt!echter!de!
veroordeelde! de! kwaliteit! van! diens! raadsman! en! zijn! eigen! ondeskundigheid!
tegengeworpen.!Dat!acht!ik!onaanvaardbaar!in!het!licht!van!het!feit!dat!het!hier!gaat!
om! een! terrein! waarop! de! verdachte! bij! uitstek! op! de! deskundigheid! van! zijn!
raadsman!mag!vertrouwen:!het!recht.!Daarbij!mag!hij!met!name!vertrouwen!op!de!
raadsman!om!te!beoordelen!of!zijn!vonnis!kennelijk!onjuist!is!geweest.!!
77"
!
!
In! het! licht! van! de! onderscheiden! ratio! van! de! herziening! kan! worden!
opgemerkt! dat! herziening! op! grond! van! de! evidente! rechtsdwaling! in! lijn! ligt! met!
deze!ratio.!Het!gaat!dan!wel!niet!om!de!feitelijke!waarheid!die!verlangt!dat!de!kracht!
van! het! gewijsde! zal! wijken,! maar! het! gaat! zeker! om! de! juridische! waarheid! en! de!
rechtvaardigheid! die! dit! verlangt.! De! juridische! beoordeling! van! de! rechter! is!
evident! fout! geweest,! waardoor! de! rechter! een! misstap! heeft! begaan! die! hersteld!
kan! en! in! mijn! ogen! móet! worden.! Doordat! het! hier! gaat! om! een! evidente! misstap!
van! de! rechter! kan! diens! vonnis! immers! niet! rechtvaardig! geacht! worden;! de!
verdachte!krijgt!niet!wat!hem!toekomt.142!Deze!misstap!herstellen!ligt!in!lijn!met!de!
ratio!van!de!herziening:!het!overwinnen!van!de!rechtvaardigheid!op!de!kracht!van!
het!gewijsde.!De!drie!argumenten!uit!de!wetsgeschiedenis!wegen!daar!niet!tegen!op;!
mits! in! een! mogelijke! oplossing! aan! de! bezwaren! die! deze! met! zich! meebrengen!
tegemoet! wordt! gekomen.! Het! argument! van! De! Hullu! spreekt! mij! in! dit! verband!
aan:!het!in!stand!laten!van!beslissingen!die!niet!juridisch!houdbaar!zijn!is!een!forse!
inbreuk!op!de!grondslag!van!een!deugdelijke!strafrechtspraak.143!
Op! grond! van! bovenstaande! argumenten! moet! herziening! mijns! inziens!
mogelijk! zijn! op! grond! van! deze! evidente! rechtsdwalingen.! Aan! de! bezwaren! zoals!
die! hierboven! zijn! weergegeven! zal! dan! ook! in! een! mogelijke! oplossing! moeten!
worden!tegemoet!gekomen.!!
!
VIII.III.III.!DE!LATER!GEWIJZIGDE!JURIDISCHE!BEOORDELING!
!
In! gevallen! waarin! een! strafbepaling! vervalt! of! wordt! gewijzigd! na! het! wijzen! van!
het! vonnis,! de! Hoge! Raad! diens! rechtsopvatting! wijzigt! of! een! nieuwe! lijn! in! de!
jurisprudentie! inzet! nadat! een! vonnis! gewezen,! is! er! sprake! van! een! juridische!
paradigmaverschuiving.! Wat! voorheen! als! een! bepaald! strafbaar! gedrag! werd!
gezien,! wordt! niet! langer! zo! beschouwd.! Er! is! gebleken! dat! voor! al! deze! drie!
categorieën!–!met!uitzondering!van!het!simpelweg!vervallen!van!een!strafbepaling!–!
gold!dat!het!argument!van!de!onbeperkte!cassatie!overtuigde.!Dat!is!niet!zo!gek;!met!
een! nieuwe! juridische! beoordeling! komen! ook! nieuwe! juridische! vraagpunten!
boven.! Het! herzieningsleerstuk! is! niet! bedoeld! om! dergelijke! nieuwe! juridische!
vraagpunten! te! beslechten! bleek! uit! de! wetsgeschiedenis,! en! ook! de! ratio! van! de!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
142
143
"Van"Koppen"2010,"p."23."
"De"Hullu"1989,"p."281.!
78"
!
!
herziening! pleit! hiertegen.! Het! gaat! immers! om! het! bevorderen! van! de!
waarheidsvinding,!en!niet!het!beslechten!van!juridische!vraagpunten.!!
Een!extra!probleem!lijkt!te!rijzen!bij!de!gewijzigde!rechtsopvatting.!Duidelijk!
is! geworden! dat! daar! een! grens! tussen! het! geleidelijk! bijstellen! van! een! bepaald!
rechtscriterium!en!het!‘omgaan’!van!de!Hoge!Raad!lastig!te!trekken!is.!Moet!er!ook!
herziening! worden! toegelaten! bij! een! kleine! bijstelling! van! een! bepaald! criterium?!
Als!men!acht!dat!dit!niet!de!bedoeling!is!zit!men!met!een!probleem:!hoe!trekt!men!
deze! grens! tussen! de! gewijzigde! rechtsopvattingen! die! wel! en! die! niet! voor!
herziening!in!aanmerking!zouden!moeten!komen.!Het!argument!van!de!onbeperkte!
cassatie!pleit!dan!ook!mijns!inziens!terecht!tegen!herziening!op!de!gronden!van!de!
gewijzigde!rechtsopvatting!en!de!nieuwe!lijn!in!de!jurisprudentie.!Enig!soelaas!lijkt!
te! kunnen! worden! geboden! door! een! eis! zoals! De! Hullu! die! onderscheidt;! slechts!
gewijzigde! rechtsopvattingen! die! rechtstreeks! de! strafbaarheid! van! het! gedrag!
waarvoor!veroordeeld!is!raken!zouden!in!dat!geval!tot!herziening!moeten!leiden.!!
Een!argument!dat!echter!met!nog!meer!kracht!tegen!de!gewijzigde!juridische!
beoordeling! kan! worden! ingebracht! is! dat! de! rechter! op! het! moment! dat! hij! de!
uitspraak!heeft!gedaan,!in!het!geheel!niet!heeft!gedwaald!ten!aanzien!van!het!recht.!
Sterker! nog,! hij! heeft! het! recht! juist! toegepast! zoals! dat! toentertijd! heeft! gegolden.!
Daarmee!lijkt!het!ook!niet!goed!in!de!ratio!van!de!herziening!te!passen:!er!is!immers!
geen! misstap! of! dwaling! begaan! waardoor! de! veroordeelde! benadeeld! zou! zijn.!
Hiermee!hangt!het!argument!van!de!rechtszekerheid!dan!ook!samen:!het!brengt!een!
hoop! rechtsonzekerheid! met! zich! mee! wanneer! uitspraken! van! rechters! ten! tijde!
van! het! wijzen! van! het! vonnis! nog! juist! zijn,! maar! naar! aanleiding! van! enige!
uitspraak! of! wetswijziging! later! als! een! dwaling! gekwalificeerd! kunnen! worden.!
Zelfs!als!de!eerste!uitspraak!een!grove!schending!zou!zijn!van!wat!tegenwoordig!als!
recht! én! moraal! te! gelden! heeft,! kan! men! niet! ontkomen! aan! de! enigszins!
rechtspositieve! inslag! dát! toentertijd! de! uitspraak! nu! eenmaal! naar! het! geldend!
recht!was.144!Een!opmerking!van!Scholten!in!het!kader!van!diens!bespreking!van!het!
overgangsrecht!geeft!deze!positie!goed!weer: ‘Het!nieuwe!recht!is,!òmdat!het!nieuw!
is! voor! zijn! tijd! het! betere! n! toch! mag! het! nimmer! vergeten,! dat! het! oude! recht! ook!
recht!was.’145!!Kortom,!de!uitspraak!is!simpelweg!niet!onjuist!geweest,!noch!heeft!de!
rechter!een!dwaling!begaan.146!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
144
"Brouwer"1991,"p."763."
"AsserUScholten"(Algemeen"deel)"1974,"p."146."
146
"Tenzij"men"ervan"uitgaat"dat"de"eerdere"rechtsopvatting"pertinent"onjuist"is"geweest."Dit"uitgangspunt"heeft"een"meer"
natuurrechtelijke" invalshoek." Een" dergelijk" uitgangspunt" verdient" echter" een" rechtsfilosofische" behandeling" alwaar" hier"
geen"ruimte"toe"is."""
145
79"
!
!
Een! ander! argument! dat! tegen! de! herziening! op! grond! van! de! gewijzigde!
juridische! beoordeling! kan! worden! ingebracht! is! dat! een! rechtszaak! nooit! écht!
afgelopen!zal!zijn;!een!verdachte!zou!altijd!nog!kunnen!hopen!dat!de!Hoge!Raad!zijn!
rechtsopvatting! ten! aanzien! van! zijn! strafbare! handelen! zal! gaan! veranderen,! of! er!
een!nieuwe!rechtsopvatting!over!zal!formuleren!of!zelfs!dat!de!strafbaarstelling!zal!
vervallen!of!worden!gewijzigd.!Tegen!dit!argument!kan!ingebracht!worden!dat!enige!
verwachting!hieromtrent!in!de!meeste!gevallen!ijdel!zou!zijn:!diefstal!blijft!diefstal,!
moord! blijft! moord.! Dat! neemt! echter! niet! weg! dat! de! mogelijkheid! in! het! leven!
wordt! geroepen! en! dus! ook! –! hoe! klein! dan! ook! –! enige! verwachting! dat! de! zaak!
tóch!nog!herzien!zal!kunnen!worden.!!
Ook!het!argument!dat!De!Hullu!onderscheidt,!namelijk!de!werkdruk!van!de!
Hoge! Raad,! lijkt! tegen! herziening! op! grond! van! de! later! gewijzigde! juridische!
beoordeling! te! pleiten.! Als! alle! arresten! die! in! de! periode! gewezen! zijn! toen! de!
strafbaarstelling! nog! gold,! of! er! een! andere! rechtsopvatting! was,! herzien! zouden!
moeten! worden,! levert! dit! niet! alleen! voor! de! Hoge! Raad! maar! ook! voor! de!
feitenrechter! een! enorme! toename! van! diens! werkdruk! op.! Andere! mogelijke!
nadelen!zijn!onder!andere!dat!de!kans!bestaat!dat!men!herziening!aan!zal!vragen!in!
gevallen!waarin!de!gewijzigde!juridische!beoordeling!weinig!tot!geen!gevolgen!voor!
de! veroordeelde! heeft,! bijvoorbeeld! omdat! de! einduitspraak! hetzelfde! zal! luiden.!
Bovendien! lijkt! de! ratio! van! een! dergelijke! herzieningsgrond! af! te! wijken! van! de!
ratio! op! grond! van! een! feitelijk! novum,! nu! het! gaat! om! het! in! overeenstemming!
brengen!van!de!juridische!status!van!een!veroordeling!met!het!geldende!recht.!
Mogelijke!nadelen!doen!echter!niets!af!aan!de!mogelijkheid!dat!de!gevolgen!
van!een!veranderde!juridische!beoordeling!ingrijpend!kunnen!zijn.!Als!bijvoorbeeld!
wordt! gekeken! naar! de! ‘tongzoenLproblematiek’! dan! wordt! duidelijk! dat! een!
persoon!die!na!het!Tongzoen!ILarrest!maar!voor!het!Tongzoen!IILarrest!veroordeeld!
is! een! soort! anachronistisch! figuur! is! geworden! dankzij! de! gewijzigde!
rechtsopvatting.! Hij! is! door! de! leer! van! het! Tongzoen! ILarrest! voor! verkrachting!
veroordeeld,! klaarblijkelijk! in! een! tijd! dat! (op! zijn! minst! door! de! Hoge! Raad)! een!
gedwongen! tongzoen! als! een! verkrachting! werd! gezien,! en! draagt! deze! status! van!
‘verkrachter’!met!zich!mee!in!de!periode!waarin!dezelfde!gedwongen!tongzoen!niet!
langer!als!verkrachting!heeft!te!gelden.!In!die!nieuwe!periode!zou!zijn!gedrag!eerder!
als! een! ontuchtige! handeling! in! de! zin! van! artt.! 247! en! 249! Sr! worden!
gekwalificeerd. 147 !Dat! betekent! dat! zijn! juridische! maar! ook! sociale! status! van!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
147
"HR"26"november"2013,"NJ&2014/62,"m."nt."Keijzer,"r.o."2.4.""
80"
!
!
verkrachter! scheef! loopt! vanaf! het! moment! dat! het! Tongzoen! IILarrest! werd!
gewezen.! Hij! draagt! de! oude! rechtsopvatting! als! het! ware! met! zich! mee! en! vormt!
daarmee! de! eerder! genoemde! anachronistische! persoon.! Een! en! ander! is! voor! dit!
voorbeeld!grafisch!weergegeven!op!onderstaande!tijdlijn.!!
!
AFBEELDING$1$<$TIJDLIJN$
Persoon! X! die! veroordeeld! wordt! voor! een! gedwongen! tongzoen! toen! de! leer! van!
het!eerste!Tongzoenarrest!nog!geldend!was!(Periode!A)!draagt!de!rest!van!zijn!leven!
deze!veroordeling!voor!verkrachting!met!zich!mee!als!aantekening!in!zijn!Justitiële!
Documentatie.148!Persoon!Y!die!in!een!exact!gelijke!casus!veroordeeld!wordt,!maar!
in! periode! B! toen! de! leer! van! Tongzoen! II! gold,! draagt! de! rest! van! zijn! leven! een!
veroordeling!voor!ontucht!met!zich!mee.!Dat!betekent!dat!wanneer!de!maatschappij!
in! periode! B! verkrachting! niet! meer! associeert! met! een! gedwongen! tongzoen! –!
waarbij! de! vraag! óf! dit! überhaupt! al! het! geval! was! achterwege! wordt! gelaten! –!
persoon! X! óók! in! deze! periode! als! verkrachter! te! boek! staat.! Dit! betekent! dat!
persoon!X!in!vergelijking!met!persoon!Y!in!periode!B!anders!wordt!behandeld!in!de!
maatschappij.! In! de! woorden! van! Spong:! de! vermelding! van! verkrachting! op! het!
strafblad! leidt! tot! ernstiger! maatschappelijke! repercussies! dan! de! vermelding! van!
een!minder!zwaar!beladen!benaming.149!Eenzelfde!redenering!gaat!op!wanneer!het!
een!strafbaarstelling!betreft!die!vervalt!of!wordt!gewijzigd,!of!als!er!een!nieuwe!lijn!
in!de!jurisprudentie!wordt!ingezet.!!
!
Deze! ingrijpende! gevolgen! nemen! echter! niet! weg! dat! er! van! een! dwaling!
van! de! rechter! geen! sprake! is! geweest.! Herziening! in! dergelijke! gevallen! lijkt! dan!
ook! niet! in! lijn! met! de! ratio! van! de! herziening! te! liggen:! de! waarheid! wordt! niet!
bevorderd! door! de! kracht! van! het! gewijsde! opzij! te! zetten.! Er! is! zoals! hierboven!
werd! weergegeven! bovendien! geen! sprake! van! enige! misstap! of! dwaling! van! de!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
148
"Bij" zedendelicten" worden" de" gegevens" van" de" dader" na" tachtig" jaar" gewist," zie" art." 4" lid" 4" Wet" justitiële" en"
strafvorderlijke"gegevens.""
149
"Spong"2013.""
81"
!
!
rechter.!Behalve!herziening!zou!misschien!ook!een!andere!wijze!gevonden!kunnen!
worden! om! aan! de! gevolgen! van! de! gewijzigde! juridische! beoordeling! tegemoet! te!
komen.!Zo!zou!ook!een!oplossing!denkbaar!zijn!waarbij!na!een!gewijzigde!juridische!
beoordeling! de! aantekening! in! de! Justitiële! Documentatie! wordt! aangepast! of!
verwijderd.! In! dat! geval! speelt! echter! de! vraag! welke! instantie! daarvoor!
verantwoordelijk! zou! zijn.! Deze! instantie! moet! allereerst! de! juridische!
deskundigheid! hebben! om! te! kunnen! beoordelen! of! een! bepaald! geval! onder! de!
nieuwe!juridische!beoordeling!heeft!te!gelden,!bovendien!onpartijdig!zijn!en!tevens!
gerechtigd! om! de! aantekening! te! verwijderen! en/of! aan! te! passen.! De! Justitiële!
Informatiedienst! lijkt! hiervoor! niet! de! aangewezen! instantie! te! zijn,! door! het!
ontbreken! van! de! vereiste! juridische! deskundigL! en! bevoegdheid.! Zo! is! er! nu! voor!
verwijdering! van! gegevens! uit! een! Justitiële! Documentatie! onderzoek! van! het!
Openbaar! Ministerie! nodig. 150 !Een! zelfde! eis! zou! men! kunnen! stellen! bij! de!
aanpassing! of! verwijdering! na! een! gewijzigde! juridische! beoordeling,! maar! daarbij!
acht! ik! het! een! zwaarwegend! bezwaar! dat! het! Openbaar! Ministerie! in! dergelijke!
gevallen!geen!onpartijdige!instantie!is.!!
Het!door!de!Justitiële!Informatiedienst!laten!wijzigen!of!verwijderen!van!een!
dergelijke! aantekening! roept! bovendien! nog! veel! meer! vragen! op.! Past! deze!
bevoegdheid! in! haar! verdere! takenpakket?! Kan! een! dergelijk! schrappen! of!
aanpassen!van!een!aantekening!wel!zonder!tussenkomst!van!een!(straf)rechter?!Als!
de!aantekening!gewijzigd!wordt,!moet!deze!wijziging!dan!bij!de!aantekening!worden!
vermeld?! Is! het! staatsrechtelijk! wel! mogelijk! dat! de! Justitiële! Informatiedienst! een!
dergelijke! rol! vervult?! Toegegeven! wordt! dat! een! voordeel! van! deze! oplossing! zou!
zijn! dat! hiermee! geen! afbreuk! wordt! gedaan! aan! de! oorspronkelijke! veroordeling,!
waarbij!het!recht!in!de!eerste!plaats!niet!verkeerd!is!toegepast.!Daar!deze!scriptie!de!
rechtsdwaling! binnen! het! herzieningsleerstuk! onderzoekt! zal! deze! mogelijkheid!
echter!niet!verder!worden!uitgewerkt.!Slechts!wordt!volstaan!met!de!opmerking!dat!
het! hier! mogelijk! een! oplossing! betreft! om! bij! de! later! gewijzigde! juridische!
beoordeling! soelaas! te! bieden,! maar! dat! een! dergelijke! oplossing! een! breder! en!
groter!onderzoek!verdient.!Daarenboven!lijkt!mij!bij!de!huidige!stand!van!zaken!de!
aangewezen! instantie! om! een! dergelijk! verzoek! te! beoordelen! de! Hoge! Raad,! nu!
deze! als! geen! ander! kan! overzien! in! welke! gevallen! de! gewijzigde! juridische!
beoordeling!een!wijziging!van!iemands!Justitiële!Documentatie!behoeft.!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
150
"Art."26"lid"2"Wet"justitiële"en"strafvorderlijke"gegevens."
82"
!
!
!
Ook! het! leerstuk! van! de! gratie! schiet! tekort! als! mogelijke! oplossing,! zoals!
ook! De! Hullu! al! opmerkte.! Er! kan! immers! geen! volledige! vorm! van! rechtsherstel!
worden! geboden,! de! aantekening! in! de! Justitiële! Documentatie! zal! blijven! bestaan,!
ook! na! een! gratieverlening.! Ook! het! aanpassen! of! kwijtschelden! van! de! straf! lost!
niets!op.!De!juridische!beoordeling!van!het!feitencomplex!blijft!in!dat!geval!namelijk!
gelijk.! Als! de! opgelegde! straf! is! uitgezeten! kan! de! gratie! bovendien! helemaal! geen!
soelaas!bieden!in!dit!geval.!
Hierom! acht! ik! het! in! het! licht! van! de! zwaarwegende! gevolgen! die! een!
veranderde! juridische! beoordeling! kan! hebben,! redelijk! om! herziening! in! deze!
gevallen! open! te! stellen.! Toch! zijn! er! in! het! bovenstaande! ook! enkele! bezwaren!
gerezen! tegen! herziening! op! grond! van! een! gewijzigde! juridische! beoordeling.! In!
een! mogelijke! oplossing! zal! zoveel! mogelijk! aan! deze! bezwaren! tegemoet! moeten!
worden!gekomen.!!!
!
VIII.III.IV.!DE!POSTERIEURE!UITSPRAAK!VAN!DE!RECHTER !
!
De! posterieure! uitspraak! van! de! rechter! moet! naar! mijn! mening! geen! grond! voor!
herziening!kunnen!vormen.!In!deze!gevallen!gaat!het!immers!om!dezelfde!feiten!die!
in! verschillende! vonnissen! door! verschillende! rechters! anders! worden! gewogen.!
Herziening!in!deze!gevallen!toestaan!zou!leiden!tot!de!conclusie!dat!de!ene!rechter!
meer! juist! dan! de! ander! is! geweest,! en! dat! lijkt! een! ongewenste! conclusie.!
Bovendien! is! van! een! dwaling! ten! aanzien! van! het! recht! geen! sprake.! Een! verdere!
bespreking! van! deze! categorie! is! voor! de! beantwoording! van! de! onderzoeksvraag!
dan!ook!niet!nodig.!!
VIII.IV.!MOGELIJKE!OPLOSSING!
VIII.IV.I.!INLEIDING!
!
Eerder!is!gebleken!dat!de!grens!tussen!een!dwaling!ten!aanzien!van!het!recht!en!een!
dwaling!ten!aanzien!van!de!feiten!niet!strikt!maar!eerder!diffuus!is.!Hierdoor!lijkt!er!
ruimte! te! kunnen! zijn! voor! een! juridisch! novum.! Uit! de! wetsgeschiedenis! blijkt!
echter! duidelijk! dat! onder! het! novum! geen! gewijzigde! rechtsopvatting! noch! een!
nieuwe! lijn! in! de! jurisprudentie! heeft! te! gelden.! Herziening! op! grond! van! een!
evidente!rechtsdwaling!lijkt!dan!weer!wel!onder!de!huidige!redactie!van!het!novum!
83"
!
!
mogelijk,!zoals!ook!Duker!opmerkt.151!De!wetsgeschiedenis!sluit!immers!slechts!de!
ten! onrechte! niet! toegepaste! rechtsgrond,! de! gewijzigde! rechtsopvatting! en! de!
nieuwe!lijn!in!de!jurisprudentie!uit!van!herziening.!!
Ook! is! echter! gebleken! dat! er! ruimte! is! voor! deze! categorieën! wanneer! de!
argumenten! die! met! recht! tegen! een! betreffende! categorie! als! herzieningsgrond!
kunnen! worden! ingebracht,! kunnen! worden! weerlegd.! Een! dergelijke! weerlegging!
zal!buiten!de!herzieningsgrond!van!art.!457!lid!1!sub!c!Sv!moeten!gebeuren,!nu!deze!
argumenten! juist! in! dat! kader! zijn! gerezen! en! de! mogelijkheid! tot! een! juridisch!
novum! door! de! Hoge! Raad! is! afgewezen.! Dat! betekent! dat! ik! voor! de! herziening!
wegens! een! evidente! rechtsdwaling! of! een! later! gewijzigde! juridische! beoordeling!
een!aparte!herzieningsgrond!de!beste!oplossing!acht.!Dat!neemt!echter!niet!weg!dat!
áls!de!Hoge!Raad!herziening!zou!willen!toestaan!op!grond!van!enig!in!deze!scriptie!
onderscheiden! vorm! van! rechtsdwaling,! het! novumbegrip! daar! enige! ruimte! voor!
kent.!Gezien!de!afwijzende!houding!van!de!Hoge!Raad!ten!aanzien!van!een!gegeven!
van! juridische! aard! lijkt! de! kans! echter! klein! dat! hij! om! zal! gaan! en! de! evidente!
rechtsdwaling!onder!het!novum!zal!laten!verstaan,!ondanks!de!eerdere!constatering!
dat! het! de! grens! tussen! een! dwaling! ten! aanzien! van! het! recht! en! een! dwaling! ten!
aanzien! van! de! feiten! een! diffuse! is.! De! bereidheid! van! de! Hoge! Raad! daartoe! lijkt!
klein,!zoals!kan!worden!afgeleid!uit!het!arrest!Van!Mechelen.!152!In!dat!arrest!gaf!de!
Hoge! Raad! immers! duidelijk! aan! dat! het! scheppen! van! ruimte! voor! een!
herzieningsgrond! welke! het! herzieningsleerstuk! flink! zou! verruimen! niet! aan! hem!
is,! gezien! de! aard! van! het! herzieningsleerstuk! zoals! zij! tot! nog! toe! is! toegepast! en!
gezien!de!staatsrechtelijke!verhouding!tussen!rechter!en!wetgever.153!!
!
VIII.IV.II.!APARTE!HERZIENINGSGROND!
!
Om! ruimte! te! maken! voor! de! evidente! rechtsdwaling! en! de! later! gewijzigde!
juridische! beoordeling! lijkt! mij! –! zoals! gezegd! –! een! aparte! herzieningsgrond! de!
beste! oplossing.! Deze! herzieningsgrond! zou! streng! begrensd! moeten! zijn! om! zo!
tegemoet! te! komen! aan! de! bezwaren! van! de! onbeperkte! cassatie! en! de!
rechtsonzekerheid! in! het! geval! van! de! later! gewijzigde! beoordeling,! en! bovendien!
zoveel!als!redelijkerwijs!mogelijk!het!gezag!van!de!rechter!beschermen!in!het!geval!
van!de!evidente!rechtsdwaling.!Ook!het!binnen!de!perken!houden!van!de!werkdruk!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
151
""Duker"2010,"p."1653."
"HR"6"juli"1999,"NJ"1999/800.""
153
"HR"6"juli"1999,"NJ"1999/800,"r.o."5.8."
152
84"
!
!
van!de!Hoge!Raad!lijkt!een!grond!te!zijn!waarbij!men!rekening!moet!houden!bij!het!
inrichten!van!een!dergelijke!herzieningsgrond.!!
Een! oplossing! die! aan! al! deze! bezwaren! tegemoet! lijkt! te! komen! is! de!
bevoegdheid!om!herziening!in!het!geval!van!de!evidente!rechtsdwaling!en!de!later!
gewijzigde! juridische! beoordeling! niet! aan! de! veroordeelde! én! de! ProcureurL
Generaal!te!schenken!–!zoals!het!geval!bij!de!reeds!bestaande!rechtsgronden!in!art.!
457!Sv!–!maar!alleen!aan!de!ProcureurLGeneraal!in!zijn!hoedanigheid!als!een!derde,!
gezaghebbende!en!juridisch!deskundige!persoon.!Deze!bekleedt!een!soortgelijke!rol!
bij!de!cassatie!in!het!belang!der!wet.!De!ProcureurLGeneraal!bij!de!Hoge!Raad!lijkt!
bovendien! de! aangewezen! persoon! te! zijn! omdat! hij! ingevolge! art.! 121! RO! in! het!
bijzonder! de! taak! heeft! om! te! waken! voor! de! handhaving! en! de! uitvoering! van! de!
wet.! De! gecreëerde! herzieningsgrond! wordt! daarmee! een! soort! herziening! in! het!
belang! der! wet.! Deze! zou! mogelijk! moeten! zijn! wanneer! een! vonnis! een! evidente!
dwaling! ten! aanzien! van! het! recht! bevat,! alsmede! wanneer! de! rechtsopvatting! op!
grond! waarvan! een! eerder! vonnis! is! uitgesproken! geen! basis! meer! heeft! in! de!
samenleving,!wat!blijkt!uit!een!wetswijziging!of!een!arrest!van!de!Hoge!Raad.!Net!als!
bij! de! cassatie! in! het! belang! der! wet! verwijst! de! term! ‘in! het! belang! der! wet’! niet!
zozeer! naar! enig! vermeende! rechtsschending,! maar! naar! de! door! de! Hoge! Raad! te!
nemen!beslissing!over!het!recht.154!!
!
Door! een! dergelijke! constructie! wordt! tegemoet! gekomen! aan! de!
argumenten!die!tegen!de!herziening!wegens!de!evidente!rechtsdwaling!en!een!later!
gewijzigde!juridische!beoordeling!pleiten.!Door!de!taak!aan!de!ProcureurLGeneraal!
toe! te! kennen! om! in! deze! gevallen! naar! zijn! goeddunken! herziening! in! te! stellen!
vervalt!een!groot!deel!van!de!kracht!van!het!argument!van!de!onbeperkte!cassatie.!
Veroordeelden! kunnen! dan! immers! geen! herzieningsverzoeken! indienen.! Wel!
zouden! zij! de! ProcureurLGeneraal! een! verzoek! kunnen! doen! om! herziening! in! hun!
zaak! in! te! stellen.155!Door! deze! herzieningsgrond! een! uitdrukkelijk! uitzonderlijk!
karakter! toe! te! kennen! zou! men! de! vrees! dat! de! ProcureurLGeneraal! overstroomd!
zou! worden! met! herzieningsverzoeken! tegemoet! kunnen! komen.! Ook! is!
voorstelbaar! dat! een! dergelijk! verzoek! slechts! door! de! raadsman! kan! worden!
ingediend,! en! niet! door! de! veroordeelde.! Bijkomend! voordeel! daarvan! is! dat! de!
raadsman!in!beginsel!eerder!op!de!hoogte!zal!zijn!van!een!evidente!rechtsdwaling!of!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
154
"Den"Hartog"Jager"2006,"art."456,"aant."13."
"Ook"lijkt"hetgeen"Van"Dorst"constateert"bij"de"huidige"herzieningsregeling"een"voordeel"te"zijn;"de"ProcureurUGeneraal"
wordt" vaak" op" voor" herziening" in" aanmerking" komende" zaken" geattendeerd" door" officieren" van" justitie" en" advocatenU
generaal."Zie"Van"Dorst"2011,"aant."47.6."
155
85"
!
!
gewijzigde! juridische! beoordeling! dan! de! veroordeelde.! Door! de! verplichte!
tussenkomst! van! een! raadsman! kan! eveneens! de! kans! op! een! evident! kansloos!
verzoek!worden!verminderd.!Gezien!de!uit!het!eerdere!jurisprudentieonderzoek!in!
deze! scriptie! gebleken! frequentie! waarin! de! evidente! rechtsdwalingen! en! later!
gewijzigde! juridische! beoordelingen! voorkomen! lijkt! bovendien! een! te! hoge!
werkdruk! van! de! Hoge! Raad! en! de! ProcureurLGeneraal! dan! tot! een! ongegronde!
vrees! te! worden.! Hiermee! wordt! tevens! de! rechtsonzekerheid! enigszins! in! toom!
gehouden.! Door! het! exclusieve! karakter! van! deze! herzieningsgrond! zouden!
verdachten! –! net! als! bij! de! cassatie! in! het! belang! der! wet! –! geen! hoop! mogen!
koesteren!dat!herziening!in!het!belang!der!wet!wordt!ingesteld.!Bovendien!wordt!zo!
recht!gedaan!aan!het!beperkte!karakter!van!de!herziening.!!
!
Gezien!de!verschillende!karakters!van!de!evidente!rechtsdwaling,!waarin!het!
uitdrukkelijk!om!een!dwaling!van!de!rechter!gaat,!en!de!later!gewijzigde!juridische!
beoordeling,! waarin! geen! enkele! sprake! is! van! een! aan! de! rechter! toe! te! rekenen!
misstap,! zou! het! voorkeur! verdienen! om! deze! herzieningsgrond! weer! op! te! delen!
naar! twee! ‘subherzieningsgronden’.! Hiermee! wordt! ook! recht! gedaan! aan! de!
verschillende! ratio’s! die! beide! subherzieningsgronden! hebben.! Bij! de! evidente!
rechtsdwaling!gaat!het!net!als!bij!de!huidige!herziening!op!grond!van!een!novum!om!
het!zegevieren!van!de!rechtvaardigheid!in!de!vorm!van!de!(juridische)!waarheid!ten!
opzichte! van! de! kracht! van! het! gewijsde.! Bij! de! later! gewijzigde! juridische!
beoordeling! gaat! het! daarentegen! om! het! in! overeenstemming! te! brengen! van! een!
juridische! status! van! een! veroordeling! met! het! geldende! recht.! Door! deze!
herzieningsgronden! uitdrukkelijk! te! splitsen! vormen! de! aparte! ratio’s! een! eigen!
kader!voor!het!toepassingsbereik!van!de!subherzieningsgronden.!!
In! deze! subherzieningsgronden! zouden! specifieke! eisen! kunnen! worden!
gesteld!aan!de!categorie!van!zaken!die!ervoor!in!aanmerking!kunnen!komen.!Zo!is!
het!–!zoals!hierboven!al!werd!aangegeven!–!voorstelbaar!dat!men!de!categorie!voor!
de! evidente! rechtsdwaling! strikt! wil! beperken! om! het! gezag! van! de! rechter! zoveel!
mogelijk! te! beschermen.! Voorstelbaar! zou! zijn! dat! men! dan! alleen! evidente!
dwalingen! ten! aanzien! van! het! recht! tot! herziening! laat! leiden! die! naar! alle!
waarschijnlijkheid!in!de!weg!hebben!gestaan!van!de!einduitspraken!ontslag!van!alle!
rechtsvervolging! en! vrijspraak,! dan! wel! van! de! toepassing! van! een! minder! zware!
strafbepaling.! Op! die! wijze! kunnen! dwalingen! die! geen! grote! gevolgen! voor! de!
veroordeelde!hebben!gehad!niet!tot!herziening!leiden!en!daarmee!het!gezag!van!de!
86"
!
!
rechter! aantasten.! Een! dergelijke! beperking! heeft! om! die! reden! dan! ook! mijn!
voorkeur.!
!
Ook! de! later! gewijzigde! juridische! beoordeling! zou! men! kunnen! beperken,!
om! zodoende! aan! de! rechtsonzekerheid! tegemoet! te! komen! die! zal! ontstaan! door!
deze! nieuwe! herzieningsgrond.! Men! zou! in! navolging! van! De! Hullu’s! suggestie!
bijvoorbeeld!alleen!gewijzigde!juridische!beoordelingen!tot!herziening!kunnen!laten!
leiden,! die! tot! gevolg! hebben! dat! het! gedrag! waarvoor! onder! de! oude! juridische!
beoordeling! is! veroordeeld! inmiddels! niet! meer! strafbaar! is! gesteld.! Daarmee!
komen! gevallen! waarin! de! gewijzigde! juridische! beoordeling! tot! een! andere!
kwalificatie! zou! leiden,! zoals! in! het! geval! van! de! ‘tongzoenverkrachters’,! niet! in!
aanmerking! voor! herziening.! Hoewel! dit! een! mogelijke! oplossing! is! om! aan! het!
argument! van! de! rechtszekerheid! tegemoet! te! komen,! acht! ik! het! niet!
aanbevelenswaardig.! Hierboven! is! al! uiteen! gezet! hoe! ingrijpend! de! gevolgen!
kunnen! zijn! bij! deze! andere! kwalificatie,! en! om! in! die! gevallen! daaraan! niet!
tegemoet! te! komen! acht! ik! onbillijk.! Door! de! bevoegdheid! om! herziening! wegens!
rechtsdwaling! in! te! stellen! aan! de! ProcureurLGeneraal! toe! te! kennen! wordt! mijns!
inziens! al! voldoende! tegemoet! gekomen! aan! de! vrees! dat! er! al! te! lichtzinnig! mee!
wordt! omgesprongen.! Het! door! Van! Bemmelen! verwoordde! risico! dat! ook!
waarderingsoordelen! van! de! herzieningsrechter! zullen! worden! gevraagd! wordt!
hierdoor!eveneens!weggenomen.!!
Ook! aan! de! overige! bezwaren! die! zijn! gerezen! bij! de! later! gewijzigde!
juridische!beoordeling!kan!worden!tegemoetgekomen!in!deze!procedure.!De!feiten!
die! in! de! zaak! hebben! gespeeld! hoeven! niet! opnieuw! te! worden! getoetst! aan! het!
recht;! slechts! de! juridische! beoordeling! die! aan! de! in! het! oorspronkelijke! vonnis!
vastgestelde! feiten! wordt! toegekend! moet! opnieuw! worden! beoordeeld.! Zo! wordt!
aan! het! argument! van! de! stijgende! werkdruk! van! de! feitenrechters! tegemoet!
gekomen.!Deze!juridische!toetsing!ligt!bovendien!in!het!verlengde!van!de!functie!die!
de! Hoge! Raad! als! cassatierechter! al! uitoefent,! waardoor! hij! ook! als!
herzieningsrechter! de! aangewezen! instantie! is! om! een! dergelijke! beoordeling! te!
maken.! Bovendien! worden! eventuele! afwegingen! of! het! feitencomplex! wel! of! niet!
onder! de! nieuwe! juridische! beoordeling! valt,! vergemakkelijkt! door! de! voorselectie!
van!de!ProcureurLGeneraal.!Zaken!waarin!dit!bijvoorbeeld!niet!buiten!kijf!staat!zou!
hij! niet! kunnen! aandragen,! en! bij! zaken! waarbij! dit! discutabel! is! kunnen!
beargumenteren! waarom! die! zaken! naar! zijn! visie! wel! voor! herziening! in!
aanmerking! zouden! moeten! komen.! Bijkomend! voordeel! hiervan! is! dat! als! klip! en!
87"
!
!
klaar! duidelijk! is! dat! bijvoorbeeld! de! gedwongen! tongzoen! niet! langer! als!
verkrachting!heeft!te!gelden,!maar!als!ontuchtige!handeling,!de!Hoge!Raad!direct!zelf!
uitspraak! kan! doen.! De! zaak! hoeft! dan! niet! naar! een! gerechtshof! te! worden!
verwezen!of!teruggewezen.!!
Dat!neemt!niet!weg!dat!in!het!geval!van!de!subherzieningsgrond!van!de!later!
gewijzigde! juridische! beoordeling! enige! mate! van! rechtsonzekerheid! in! het! leven!
wordt!geroepen,!maar!in!een!dusdanige!mate!dat!het!mij!niet!bezwaarlijk!voorkomt.!
Datzelfde!geldt!voor!het!gezag!van!de!rechter!bij!de!evidente!rechtsdwaling.!Hoewel!
dat!enigszins!zal!worden!aangetast!door!het!bestaan!deze!herzieningsgrond,!zal!het!
exclusieve! karakter,! maar! tevens! de! open! en! transparante! wijze! waarop! met! deze!
evidente!dwaling!wordt!omgegaan!de!inbreuk!op!dit!gezag!beperkt!houden.!!
VIII.V.!CONCLUSIE!
!
In! bovenstaand! hoofdstuk! is! duidelijk! geworden! dat! een! herzieningsgrond! voor!
enige!vorm!van!dwaling!ten!aanzien!van!het!recht!niet!categorisch!wordt!uitgesloten!
in! de! literatuur,! maar! zelfs! voorzichtig! wordt! geopperd.! Er! wordt! betoogd! dat! de!
onderscheiden! categorieën! verder! onder! te! verdelen! zijn! en! dat! de! zogenaamde!
evidente! rechtsdwalingen! alsmede! later! gewijzigde! juridische! beoordelingen! voor!
herziening! in! aanmerking! zouden! moeten! komen.! Een! oplossing! die! aangedragen!
wordt!voor!deze!problematiek!is!een!nieuwe!herzieningsgrond;!de!herziening!in!het!
belang! der! wet.! Door! deze! herzieningsgrond! wordt! herziening! op! grond! van! deze!
juridische! gegevens! mogelijk! gemaakt,! maar! met! een! slag! om! de! arm:! de!
herzieningsgrond!kan!slechts!door!de!ProcureurLGeneraal!bij!de!Hoge!Raad!worden!
ingesteld.!!Dit!alles!neemt!echter!niet!weg!dat!als!de!Hoge!Raad!om!wil!gaan!en!een!
bepaalde! vorm! van! rechtsdwaling! voor! herziening! in! aanmerking! wil! laten! komen,!
het! novumbegrip! op! basis! van! zijn! eigen! jurisprudentie! alsmede! de!
wetsgeschiedenis! en! de! ratio! van! de! herzieningsregeling! daar! enige! ruimte! toe!
biedt.!!
!
!
88"
!
!
IX!
IX.!CONCLUSIE!
!
In!deze!scriptie!stond!de!beantwoording!van!de!volgende!onderzoeksvraag!centraal:!
Kan! rechtsdwaling! een! grond! vormen! voor! herziening! binnen! het!
herzieningsleerstuk?!
!
Voor! het! onderzoek! naar! een! antwoord! op! die! vraag! moest! de! betekenis! van! het!
begrip!rechtsdwaling!nauwkeurig!worden!vastgesteld.!Daarbij!bleek!dat!het!begrip!
rechtsdwaling!geen!eenduidige!definitie!kent:!dé!rechtsdwaling!bestaat!niet,!eerder!
is! het! een! containerbegrip! waar! dwalingen! ten! aanzien! van! het! recht! in! worden!
ondergebracht.! Zo! worden! gedurende! de! wetsgeschiedenis! verschillende! definities!
gehanteerd,! en! in! de! literatuur! worden! weer! andere! vormen! van! rechtsdwaling!
onderscheiden.! Daarmee! is! duidelijk! geworden! dat! de! onderzoeksvraag! niet!
eenduidig!beantwoord!kan!worden:!er!zal!gekeken!moeten!worden!naar!de!diverse!
categorieën!van!de!rechtsdwaling.!
!
Vervolgens! is! de! wetsgeschiedenis! onderzocht! naar! wat! daarin! precies!
onder!rechtsdwaling!werd!verstaan.!Daarbij!bleek!dat!in!de!wetsgeschiedenis!naar!
verhouding! weinig! aandacht! is! besteed! aan! de! rechtsdwaling.! Duidelijk! wordt! dat!
men! bij! de! totstandkoming! van! de! herzieningsregeling! de! gewijzigde!
rechtsopvatting! en! de! ten! onrechte! niet! toegepaste! rechtsgrond! als! rechtsdwaling!
begreep,! terwijl! bij! de! laatste! wetswijziging! de! wetgever! alleen! de! gewijzigde!
rechtsopvatting!als!rechtsdwaling!begreep.!De!wetsgeschiedenis!is!glashelder!in!de!
beantwoording! of! deze! vormen! van! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! zouden!
moeten! gelden:! telkenmale! wordt! opgemerkt! dat! rechtsdwaling! geen! grond! voor!
herziening!zou!moeten!vormen.!Daarvoor!worden!drie!argumenten!onderscheiden:!
herziening! op! grond! van! de! rechtsdwaling! zou! het! herzieningsleerstuk! tot! een!
onbeperkte! cassatie! maken,! het! gezag! van! de! rechter! aantasten! doordat! diens!
juridische!deskundigheid!ter!discussie!wordt!gesteld!en!rechtsonzekerheid!met!zich!
meebrengen.!!
!
In! de! wetsgeschiedenis! wordt! verder! ook! de! ratio! van! de! herziening!
onderzocht,! waarbij! ook! de! literatuur! wordt! betrokken.! Daaruit! blijkt! dat! de! ratio!
van! de! herziening! het! overwinnen! is! van! de! waarheid,! of! in! bredere! zin! de!
rechtvaardigheid,! ! ten! gunste! van! de! kracht! van! het! gewijsde.! Ook! blijkt! de!
herziening!een!nadrukkelijk!beperkt!karakter!te!hebben:!slechts!in!gevallen!waarin!
89"
!
!
sprake!is!van!een!grove!misstap!door!de!rechter!is!herziening!mogelijk.!De!drie!in!de!
wetsgeschiedenis! onderscheiden! argumenten! tegen! de! rechtsdwaling! als!
herzieningsgrond! blijken! niet! aan! te! sluiten! met! de! ratio.! Deze! stelt! immers! geen!
eisen! aan! hoe! de! waarheid! aan! het! licht! komt,! waardoor! het! argument! van! de!
onbeperkte!cassatie!zijn!kracht!verliest.!Of!het!vaststellen!van!de!waarheid!tot!een!
afbreuk! van! het! gezag! van! de! rechter! leidt,! lijkt! in! het! kader! van! de! ratio! van! de!
herziening! er! ook! niet! toe! te! doen,! zolang! de! waarheid! uiteindelijk! maar! wordt!
vastgesteld.! Het! argument! van! de! rechtszekerheid! blijkt! te! algemeen! te!
geformuleerd,!nu!er!in!de!ratio!van!uit!wordt!gegaan!dat!de!herziening!per!definitie!
inbreuk!maakt!op!de!rechtszekerheid.!!Hieruit!wordt!duidelijk!dat!de!uitsluiting!van!
de! rechtsdwaling! als! herzieningsgrond! een! wankele! basis! in! de! wetsgeschiedenis!
heeft.!!
!
In!de!jurisprudentie!kunnen!een!aantal!categorieën!van!dwalingen!die!men!
al!dan!niet!als!rechtsdwaling!zou!kunnen!kwalificeren!onderscheiden.!Zo!komen!de!
gevallen! waarin! een! strafbepaling! posterieur! vervalt! of! wordt! gewijzigd,! de!
posterieure!uitspraak!van!de!rechter,!de!gewijzigde!rechtsopvatting,!de!nieuwe!lijn!
in! de! jurisprudentie,! de! onverbindendverklaring! van! een! strafbaarstelling! met!
terugwerkende! kracht,! de! ten! onrechte! niet! toegepaste! rechtsgrond,! de! toepassing!
van! een! niet! langer! bestaande! rechtsgrond,! de! retroactieve! bestuursdaad! en! de!
posterieur!gebleken!rechtvaardigingsgrond!als!mogelijke!vormen!van!rechtsdwaling!
uit! de! jurisprudentie! bovendrijven.! Alleen! de! retroactieve! bestuursdaad! en! de!
posterieur! gebleken! rechtvaardigingsgrond! kunnen! tot! herziening! leiden,! waarbij!
men!zich!kan!afvragen!in!hoeverre!de!retroactieve!bestuursdaad!nú!echt!een!strikt!
feitelijk!gegeven!is.!Bij!de!posterieur!gebleken!rechtvaardigingsgrond!geldt!dat!deze!
zal!blijken!uit!een!nieuw!gegeven!van!feitelijke!aard,!waardoor!herziening!op!grond!
van! een! novum! ex! art.! 457! lid! 1! sub! c! gewoon! mogelijk! is.! Voor! de! posterieure!
uitspraak! van! de! rechter! is! geconstateerd! dat! het! hierbij! niet! zozeer! gaat! om! een!
andere!beoordeling!van!het!recht,!maar!een!andere!uitkomst!van!een!verwante!zaak!
op! grond! van! dezelfde! feiten.! Van! enige! dwaling! ten! aanzien! van! het! recht! lijkt!
daarbij!geen!sprake!te!zijn.!!Desalniettemin!zijn!al!deze!negen!categorieën!langs!de!
drie! argumenten! van! de! wetgever! gelegd! om! te! zien! of! de! argumenten! in! deze!
gevallen! overtuigen! en! stroken! met! de! houding! van! de! Hoge! Raad.! Daarbij! is!
gebleken! dat! bij! geen! enkele! categorie! alle! argumenten! overtuigden,! op! de!
posterieur! gebleken! rechtvaardigingsgrond! na.! In! de! meeste! gevallen! weten! twee!
van!de!drie!argumenten!wel!te!overtuigen,!waardoor!de!argumenten!op!individuele!
90"
!
!
basis! sterk! over! komen.! Dat! betekent! ook! dat! er! mogelijk! ruimte! voor! een! deze!
categorieën! is! in! het! herzieningsleerstuk,! wanneer! aan! deze! argumenten! tegemoet!
kan! worden! gekomen.! Bovendien! is! na! een! kort! onderzoek! naar! de! huidige!
jurisprudentiële!ontwikkelen!ten!aanzien!van!het!begrip!‘gegeven’!in!de!redactie!van!
art.!457!lid!1!sub!c!gebleken,!dat!het!novum!niet!alleen!feitelijke!kanten!heeft,!maar!
in! sommige! zaken! ook! een! sterk! juridische! bijsmaak! heeft.! Zo! sterk! dat! het! strikte!
onderscheid! tussen! een! dwaling! ten! aanzien! van! het! recht! en! een! dwaling! ten!
aanzien!van!de!feiten!zoals!dat!in!de!wetsgeschiedenis,!maar!ook!door!de!Hoge!Raad,!
verondersteld!wordt!aanwezig!te!zijn,!een!diffuus!onderscheid!blijkt!te!zijn.!!
!
Vervolgens! is! de! derde! herzieningsgrond! onderzocht,! waarin! herziening!
mogelijk! is! op! grond! van! de! uitspraak! van! het! EHRM,! waarin! is! vastgesteld! dat! de!
Nederlandse! staat! het! EVRM! of! één! van! de! protocollen! bij! dit! verdrag! heeft!
geschonden,!omdat!deze!als!een!dwaling!ten!aanzien!van!het!recht!beschouwd!kan!
worden.!
De!
overeenkomsten!
die!
het!
vertoont!
met!
de!
posterieure!
onverbindendverklaring! van! een! strafbepaling! rechtvaardigen! een! andere!
behandeling! dan! deze! dwaling! ten! aanzien! van! het! recht! niet.! Dat! de! derde!
herzieningsgrond! deze! wel! verkrijgt! is! gelegen! in! de! doelen! waarvoor! deze!
herzieningsgrond!in!het!leerstuk!is!opgenomen.!Zo!staat!niet!het!zegevieren!van!de!
waarheid! centraal,! maar! het! naleven! van! de! verdragsverplichtingen! van! het! EVRM!
centraal! bij! deze! herzieningsgrond.! Opvallend! is! dus! dat! een! vorm! van!
rechtsdwaling! ook! nu! al! tot! herziening! kan! leiden.! Daardoor! wordt! het! ook!
interessant! om! te! zien! of! de! argumenten! uit! de! wetsgeschiedenis! zich! verzetten!
tegen! de! herzieningsgrond.! Ook! hier! geldt! echter! weer! dat! deze! drie! argumenten!
niet!weten!te!overtuigen!en!deze!vorm!van!rechtsdwaling!geen!strobreed!in!de!weg!
leggen.! Enerzijds! is! dat! in! dit! geval! goed! nu! deze! rechtsdwaling! inmiddels! tot!
herziening! kan! leiden,! anderzijds! wordt! nogmaals! duidelijk! dat! de! argumenten!
weinig!overtuigen.!
!
Daardoor! lijkt! er! ruimte! te! zijn! voor! herziening! wegens! bepaalde! vormen!
van!rechtsdwaling.!Een!onderzoek!in!de!vrij!schaarse!literatuur!op!dit!gebied!wijst!
ook! in! deze! richting;! zowel! De! Hullu! als! Duker! achten! bepaalde! vormen! van!
herziening!wegens!rechtsdwaling!verdedigbaar.!Duker!onderscheidt!in!dat!verband!
de!evidente!rechtsdwaling,!terwijl!De!Hullu!meent!dat!er!herziening!mogelijk!moet!
zijn! voor! gevallen! waarin! de! strafbaarheid! van! bepaald! handelen! direct! wordt!
geraakt!door!een!juridisch!gegeven.!Daarbij!lijkt!De!Hullu’s!definitie!iets!ruimer,!nu!
hij! daaronder! ook! de! gewijzigde! rechtsopvatting! en! de! nieuwe! lijn! in! de!
91"
!
!
jurisprudentie! vat.! Deze! categorieën! zijn! lastig! onder! Dukers! definitie! van! een!
evidente! rechtsdwaling! te! brengen,! nu! er! in! die! gevallen! geen! sprake! van! een!
dwaling!ten!aanzien!van!het!recht!lijkt!te!zijn.!!
Aan! de! hand! van! deze! opmerkingen! zijn! vervolgens! twee! nieuwe!
verzamelingen! gemaakt:! de! evidente! rechtsdwaling! en! de! later! veranderde!
juridische!beoordeling.!Onder!de!evidente!rechtsdwaling!vallen!de!ten!onrechte!niet!
toegepaste! rechtsgrond,! de! strafbaarstelling! die! posterieur! met! terugwerkende!
kracht!onverbindend!verklaard!wordt,!en!de!niet!langer!bestaande!strafbaarstelling!
toegepast.! Onder! de! later! veranderde! juridische! beoordeling! vallen! het! posterieur!
vervallen! of! wijzigen! van! een! strafbepaling,! de! gewijzigde! rechtsopvatting! en! de!
nieuwe!lijn!in!de!jurisprudentie.!Betoogd!wordt!dat!op!grond!van!de!wankele!basis!
in! de! wetsgeschiedenis! van! uitsluiting! van! juridische! dwalingen! als!
herzieningsgrond,!alsmede!de!ratio!van!het!herzieningsleerstuk!en!de!ruimte!die!het!
herzieningsleerstuk! nu! al! kent,! herziening! mogelijk! moet! zijn! op! grond! van! deze!
twee! verzamelcategorieën! om! rechtsherstel! voor! de! veroordeelden! te!
bewerkstelligen.!Omdat!de!Hoge!Raad!niet!geneigd!lijkt!om!herziening!wegens!deze!
twee! categorieën! onder! het! novum! te! bevatten,! wordt! voorgesteld! om! een! aparte!
herzieningsgrond! voor! deze! ‘juridische! gegevens’! te! creëren.! Om! aan! de! bezwaren!
die!in!de!wetsgeschiedenis!door!de!wetgever!ten!berde!worden!gebracht!tegemoet!
te!komen,!wordt!voorgesteld!om!het!recht!op!instellen!van!een!herzieningsaanvrage!
op! grond! van! deze! herzieningsgrond! enkel! aan! de! ProcureurLGeneraal! bij! de! Hoge!
Raad!toe!te!kennen.!De!verdere!juridische!finesses!en!rechtspolitieke!haalbaarheid!
van!een!dergelijke!herzieningsgrond!is!iets!wat!ik!bij!het!schrijven!van!deze!scriptie!
niet!kan!overzien,!en!waar!mogelijk!verder!onderzoek!een!antwoord!kan!bieden.!De!
aangedragen! oplossing! is! ook! zeker! niet! bedoeld! als! de! enige! en! juiste! oplossing,!
maar!als!een!voorzichtige!voorzet!voor!een!verdere!verkenning.!Duidelijk!is!in!ieder!
geval! dat! er! voor! rechtsdwaling! in! zijn! algemeenheid! geen! ruimte! is! binnen! het!
herzieningsleerstuk,! maar! dat! bepaalde! vormen! van! rechtsdwaling! zeker! grond!
zouden!kunnen!én!moeten!vormen!voor!herziening.!
!
!
92"
!
!
JURISPRUDENTIELIJST!
!
EHRM!23!april!1997,!NJ!1997/635,!m.!nt.!Kn.!
EHRM!27!november!2008,!NJ!2009/214!(Salduz).!
!
HvJ!EG!30!oktober!1974,!190/73!(Hyacintenteelt).!
!
HR!22!oktober!1867,!W.!2945.!
HR!10!april!1885,!W.!5158.!
HR!24!juni!1901,!W.!7629.!
HR!27!juni!1904,!W.!8091.!
HR!1!december!1930,!W.!12.243.!
HR!16!februari!1931,!NJ!1931/1108.!!
HR!1!december!1938,!NJ!1939/459.!!
HR!9!december!1947,!NJ!1948/154.!
HR!2!november!1948,!NJ!1949/102!m.!nt.!Pompe.!!
HR!10!februari!1967,!NJ!1967/212.!!
HR!6!november!1973,!NJ!1974/78.!
HR!17!juni!1975,!NJ!1976/71.!
HR!13!januari!1976,!NJ!1976/339.!
HR!30!mei!1978,!NJ!1979/28.!
HR!13!december!1981,!NJ!1981/441.!!
HR!16!april!1983,!NJ!1983/650!m.!nt.!Van!Veen.!!
HR!10!februari!1987,!NJ!1987/848,.!
HR!30!januari!1990,!NJ!1990/610.!!
HR!4!april!1995,!DD!95.282.!!
HR!18!februari!1997,!NJ!1998/34!m.!nt.!Knigge.!
HR!21!april!1998,!NJ!1998/781!m.!nt.!De!Hullu.!
HR!6!juli!1999,!NJ!1999/800.!!
HR!19!april!2005,!NJ!2006/10.!
HR!17!januari!2006,!NS!2006/42.!
HR!27!november!2007,!NJ!2008/172.!
HR!27!november!2007,!NJ!2008/173!m.!nt.!Mevis.!
HR!7!oktober!2008,!NJ!2009/44.!!
HR!26!oktober!2010,!NJ!2010/35.!
HR!13!december!2011,!NJB!2012/105.!
HR!10!april!2012,!NJB!2012/1054.!!
HR!8!januari!2013,!NJ!2013/264.!
HR!8!januari!2013,!LJN!BX4585.!
HR!8!januari!2013,!LJN!BX4449.!
HR!8!januari!2013,!LJN!BX6909.!
HR!8!januari!2013,!NJ!2013/265.!!
HR!8!januari!2013,!NJ!2013/266!m.!nt.!Borgers.!!
HR!12!maart!2013,!NJ!2013/437!m.!nt.!Keijzer.!
93"
!
!
HR!11!juni!2013,!RvdW!2013/818.!
HR!25!juni!2013,!NJ!2013/548!m.!nt.!Schalken.!
HR!10!september!2013,!NJB!2013/2074.!
HR!26!november!2013,!NJ!2014/62,!m.!nt.!Keijzer.!
HR!18!februari!2014,!RvdW!2014/426.!
HR!11!maart!2014,!RvdW!2014/494.!
HR!18!maart!2014,!RvdW!2014/541.!
!
Gerechtshof!Arnhem!6!april!2009,!NJ!2010/444.!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
$
$
$
94"
!
!
WETSGESCHIEDENIS!
!
Een!deel!van!de!wetsgeschiedenis!is!opgenomen!in!Belinfante!2011,!en!Lindenberg!
2001.!Voor!een!volledige!verwijzing!wordt!hier!verwezen!naar!de!literatuurlijst.!
KAMERSTUKKEN!II!
Kamerstukken!II!1913/14,!286,!nr.!3.!
Kamerstukken!II!2000/01,!27!726,!nr.!3.!
Kamerstukken!II!2000/01,!27!726,!nr.!5.!
Kamerstukken!II!2008/09,!32!045,!nr.!3.!
Kamerstukken!II!2009/10,!32!045,!nr.!6.!
$
$
$
$
95"
!
!
LITERATUURLIJST!
$
Asser<Scholten$(Algemeen$deel)$1974$
P.! Scholten! &! G.J.! Scholten,! Mr.! C.! Assers! Handleiding! tot! de! beoefening! van! het!
Nederlands!burgerlijk!recht.!Algemeen!deel,!Zwolle:!W.E.J.!Tjeenk!Willink!1974.!
Belinfante$1899$
J.W.! Belinfante,! Geschiedenis! van! de! Wet! van! den! 14en! juli! 1899! Stbl.! No.! 159! tot!
wijziging! van! den! 18en! titel! van! het! Wetboek! van! Strafvordering! (Herziening! van!
arresten! en! vonnissen):! volledige! verzameling! van! ontwerpen,! gewisselde! stukken,!
gevoerde!beraadslagingen,!enz.,!‘s!–Gravenhage:!Gebr.!Belinfante!1899.!
Bleichrodt$2013,$art.$457$Sv.$
F.W.! Bleichrodt,! art.! 457! Sv,! in:! C.P.M.! Cleiren,! J.H.! Crijns! en! M.J.M.! Verpalen! (red.),!
Tekst!&!Commentaar.!Strafvordering,!Deventer:!Kluwer!2013.!
Borgers$2013$
M.J.! Borgers,! ‘Rechtsvorming! door! de! Hoge! Raad! en! de! reikwijdte! van! de!
strafbaarstelling!van!witwassen’,!DD!2013,!33.!
Brouwer$1991$
P.W.! Brouwer,! ‘Rechtsbeginselen! en! rechtspositivisme’,! AA! 1991,! 40,! p.! 760,!
herdrukt!in:!A.!Hol!&!J.!Hage!(red.),!Coherentie,!rechtszekerheid!en!rechtspositivisme.!
Verspreide! opstellen! van! prof.! mr.! P.W.! Brouwer! (1952n2006),! Den! Haag:! Boom!
Juridische!uitgevers!2008,!p.!34.!
De$Hullu$1989$
J.! de! Hullu,! Over! rechtsmiddelen! in! strafzaken! (diss:! Groningen),! Arnhem:! Gouda!
Quint!1989.!
Den$Hartog$Jager$2006,$art.$456$Sv.$
W.H.B.!den!Hartog!Jager,!artikelgewijs!commentaar!op!het!art.!456!van!het!Wetboek!
van! Strafvordering! (cassatie! in! het! belang! der! wet),! in:! A.L.! Melai! &! M.S.!
Groenhuijsen!e.a.,!Het!wetboek!van!strafvordering,!Deventer:!Kluwer!2006.!
Duker$2006,$art.$457$Sv.$
96"
!
!
M.J.A.! Duker,! artikelgewijs! commentaar! op! de! artt.! 457L481! van! het! Wetboek! van!
Strafvordering! (herzieningsregeling),! in:! A.L.! Melai! &! M.S.! Groenhuijsen! e.a.,! Het!
wetboek!van!strafvordering,!Deventer:!Kluwer!2006.!
Duker$2010$
M.J.A.! Duker,! ‘Het! nieuwe! novumbegrip! in! de! herzieningsregeling! verdient! nadere!
toelichting’,!NJB!2010,!p.!1652L1657.!
Gommer$2008$
H.!Gommer,!‘Afscheid!van!het!mythisch!gezag’,!Trema!2008,!p.!54L59.!
Groenhuijsen$&$De$Hullu$1992$
M.S.! Groenhuijsen! &! J.! de! Hullu,! Het! stelsel! van! rechtsmiddelen! in! strafzaken,!
Nijmegen:!Ars!Aequi!Libri!1992.!
Handelingen$NJV$1873$
Handelingen! der! Nederlandsche! JuristenLVereeniging! 1873,! ‘s! –Gravenhage:! Gebr.!
Belinfante!1899.!
Jaarverslag$Hoge$Raad$2013$
Hoge!
Raad,!
<http://www.rechtspraak.nl/Organisatie/HogeL
Raad/OverDeHogeRaad/publicaties/Documents/JaarverslagLHogeRaadL2013.pdf>,!
2013.!!
Keulen$2003$
B.F.!Keulen,!‘Herziening!van!strafvonnissen!op!grond!van!uitspraken!van!het!EHRM’,!
AA!2003,!p.!319L322.!!
Keulen$&$Knigge$2010$
B.F.!Keulen!&!G.!Knigge,!Strafprocesrecht,!Deventer:!Kluwer!2010.!
Kooijmans$2007$
T.!Kooijmans,!‘Het!novum!als!ingang!van!herziening’,!DD!2007,!p.!410L432.!
Kwakman$2010$
97"
!
!
N.J.M.!Kwakman,!‘De!strafrechter!en!de!deskundige.!Over!de!waarheidscondities!en!
waarheidsdefinities!in!het!straf(proces)recht’,!RM!Themis!2010,!p.!184L193.!!
Lindenberg$2002$
K.!Lindenberg,!Van!Ort!tot!ORO,!Groningen:!R.U.!Groningen!2002.!
Loth$2010$
M.A.!Loth,!‘Waarachtige!rechtspraak.!Over!rechterlijke!dwalingen,!waarheidsvinding!
en!het!gezag!van!de!strafrechter’,!RM!Themis!2010,!p.!250L258.!
Machielse$2002$
A.J.M.! Machielse,! ‘Materiële! verweren’,! in:! P.A.M.! Mevis! e.a.! (red.),! Handboek!
Strafzaken,!Deventer:!Kluwer!2002.!
Myjer$2001$
B.E.P.!Myjer,!Bij!een!vijftigste!verjaardag:!aantekeningen!over!het!Europees!Verdrag!
tot! bescherming! van! de! Rechten! van! de! Mens! en! de! fundamentele! vrijheden! en! de!
Nederlandse!strafrechtspleging,!Nijmegen:!Wolf!Legal!Publishers!2001.!
Pompe$1959$
W.P.J.!Pompe,!‘Het!bewijs!in!strafzaken’.!In:!Vijf!opstellen!van!Willem!Pompe,!Zwolle!
1959,!p.!33L54.!
Reijntjes$2009$
J.M.!Reijntjes,!Nederlandse!strafvordering,!Deventer:!Kluwer!2009.!!
Rozemond$1999$
Klaas! Rozemond,! ‘Legaliteit! in! het! materiële! strafrecht’,! Rechtsgeleerd! Magazijn!
Themis!1999,!nr.!4,!p.!117L130.!
Rozemond$2012$
N.! Rozemond,! De! methode! van! het! materiële! strafrecht,! Nijmegen:! Ars! Aequi! Libri!
2012.!
Spong$2013$
98"
!
!
G.!Spong,!HR!uitspraak!tongzoen!levert!geen!verkrachting!op,!Scherp!in!Strafrecht!
16!april!2013!<!
http://www.scherpinstrafrecht.nl/site/weblog/detail/Gerard%20Spong%20L
%20HR%20uitspraak%20tongzoen%20levert%20geen%20verkrachting%20op.20
072352.html>!.$
Stevens$&$Verhoeven$2010$
L.!Stevens!&!W.!Verhoeven,!‘Raadsman!bij!het!politieverhoor!vraagt!om!maatwerk’,!
NJB!2010,!p.!2686L2691.!
Strijards$1983$
G.A.M.!Strijards,!Facetten!van!dwaling!in!het!strafrecht,!Arnhem:!Gouda!Quint!1983.!
Stuurman$1913$
P.H.!Stuurman,!‘Het!recht!van!gratie’,!W.!9409,!p.!3.!
Van$Dale$2012$
Van!Dale!Groot!woordenboek!van!de!Nederlandse!taal,!Utrecht:!Van!Dale!Lexicografie!
2012.!
Van$Dorst$2011$
A.J.A.!van!Dorst,!‘Herziening’,!in:!A.L.!Melai!&!M.S.!Groenhuijsen!e.a.,!Het!wetboek!van!
strafvordering,!Deventer:!Kluwer!2006.!
Van$Dorst$2011$
A.J.A.!van!Dorst,!‘Herziening’,!in:!P.A.M.!Mevis!e.a.,!Handboek!Strafzaken,!P.A.M.!Mevis!
e.a.!(red.),!Handboek!Strafzaken,!Deventer:!Kluwer!2011.!
Van$Kempen$2003$
P.H.P.H.M.C.! van! Kempen,! Heropening! van! procedures! na! veroordelingen! door! het!
EHRM.!Heropening!van!procedures!na!veroordelingen!door!het!EHRM.!Over!redres!van!
schendingen! van! het! EVRM! in! afgesloten! strafzaken! alsook! afgesloten! civiele! en!
bestuurszaken!(diss.!Tilburg),!Nijmegen:!Wolf!Legal!Publishers!2003.!
Van$Koppen$2010$
99"
!
!
Van!Koppen,!‘Krijgen!wat!je!verdient’,!in:!Van!Koppen!(e.a.),!Reizen!met!mijn!rechter.!
Psychologie!van!het!recht,!Deventer:!2010,!p.!15L30.!!
VvAA$2011$
VvAA,! Wat! geld(t)! in! de! zorg?! VvAA! trendonderzoek! onder! zorgaanbieders,! Utrecht:!
VvAA!2011.!
!
!
100"

Bijlagen Regels

tot retour* cashback actie jusqu`à remboursé* action de

N.J A Zijp Waterland 13 1713 CB Obdam 114.002910

De-week-van: Vergissing van de rechter in uw voordeel Ga direct

De Hoge Raad tot 2020 Dames en heren. Toen ik

Veiligheidsinformatieblad

Excellente Rechtspraktijk

Consultant (fulltime) Bedrijfsnaam: Trivium Software B.V.

5938.2 - Carl Roth

WAT VERANDERT ER IN HET ARBEIDSRECHT?