Klein Zwitserland Duurzaam Vooruit

Klein Zwitserland
Duurzaam Vooruit
2014
2009
2006
1996
1972
1950
1938
1905
1900
1872
1840
Een project van Wijkvereniging Duttendel & Wittebrug
© 2014
Inhoud
Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Historie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
Huidige situatie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stakeholders & Knelpunten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
Adviezen & Oplossingen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Adressen stakeholders
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
Naschrift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
11
25
40
2
Colofon
In opdracht van:
Wijkvereniging Duttendel&Wittebrug
Redactie:
Communicatie- en adviesbureau De Groene Vraagbaak
Analyse en planvorming:
idem
Fotografie:
Aletta de Ruiter en diverse websites (HGA, stakeholders, etc)
Kaartbewerkingen:
Communicatie- en adviesbureau De Groene Vraagbaak
Natuuradviezen:
Natuuronderzoeksbureau Remeeus
Oplage:
40 exemplaren
Uitgave:
Den Haag, © 2014
Voorwoord
Wijkvereniging Duttendel- en Wittebrug ontving al enige tijd signalen
van onbehagen uit de wijk omtrent het gebied van Klein Zwitserland.
In dit gebied opereren drie sportclubs, een kwekerij, particulieren en
twee kleine bedrijven op een prachtig stuk groen dat door allen gepacht
wordt door Staatsbosbeheer. Met name gedurende de weekends is het
er overvol op de smalle toegangsweg en de beperkte parkeerplaatsen.
Omstreeks dezelfde tijd stelde de gemeente Den Haag, evenals in 2013,
een Initiatieven Budget beschikbaar t.b.v. CO2 vermindering en voor
sociale cohesie in Haagse wijken. Beiden ideeën passen in het beleid van
de gemeente burgers zelf op constructieve wijze te laten meedenken
over hun eigen wijk/leefomgeving. Een zeer geschikt moment dus om
gestructureerd met elkaar in gesprek te gaan!
Marjon Margés
De wijkvereniging heeft het beschikbare budget van de gemeente Den
Haag dan ook dankbaar aanvaard en aangewend voor het inhuren van
het bureau ‘’de Groene Vraagbaak’’ dat veel ervaring heeft met gecompliceerde gesprek-situaties met bewoners en kwetsbaar groen in de
bebouwde omgeving.
Wegens de beperkte looptijd van dit initiatief moesten de doelen haalbaar zijn. Er is dus niet gestreefd naar een oplossing maar naar inzicht in
de situatie vanuit allerlei invalshoeken en vandaar uitkijken naar kansen: het creëren van een spreekwoordelijke ‘’Win-Win’’ situatie.
De zaken werden voortvarend ter hand genomen door mevrouw Aletta
de Ruiter van ‘’de Groene Vraagbaak’’. Door middel van het houden van
interviews, het in kaart brengen van het gebied, alsmede het inventariseren van het energiebeheer werd er gekeken naar mogelijkheden voor
verbetering. Gelukkig bleek het enthousiasme bij de belanghebbenden
in de praktijk ook groot en bemoedigend.
Het werkboek ‘’Klein Zwitserland Duurzaam Vooruit” dat we vandaag
20 november 2014 aan Wethouder Joris Wijsmuller aanbieden is daar
getuige van!
Catherine Kamerlingh Onnes
Marjon Margés
voorzitter commissie Duurzaamheid groen-water, duurzaamheid-evenementen
bestuurslid & portfeuillehouder
Wijkvereniging Duttendel&Wittebrug
gesitueerd in stadsdeel Scheveningen aan de noordgrens van Den Haag
Catherine Kamerlingh Onnes
3
Leeswijzer
Dit project neemt de lezer mee in een proces van groei binnen het
gebied Klein Zwitserland in de gemeente Den Haag. Om de huidige
knelpunten te doorgronden, is er eerst gekeken hoe de loop van de geschiedenis zijn invloed heeft gehad op de huidige situatie. We nemen u
dus eerst mee naar het einde van de negentiende eeuw toen dit gebied
in de duinen werd afgegraven. Opgedeeld in aparte onderwerpen lezen
we verder welke invloeden en activiteiten het gebied hebben gevormd
en gevuld.
In het hoofdstuk ‘Stakeholders en Knelpunten’ komt de huidige situatie met zijn eigen problematiek in beeld. Door een inventarisatie van
belevenissen en knelpunten per stakeholder komen de dwarsverbanden
in beeld van waaruit aan oplossingen gedacht kan worden.
Bij ‘Adviezen en Oplossingen’ worden die knelpunten geclusterd en treft
u een advies om tot een mogelijke oplossing te komen.
Het rapport sluit af met een reeks adressen die van belang kunnen zijn
voor een onderling contact en voor het aanvragen van offertes.
“Door de geschiedenis te kennen, leer je
het heden beter begrijpen”.
4
ngen (1860)
al naar Schevi
nne
foto: Alexine Ti
Koni
het kana
itte Brug) over
nginnebrug (W
Historie
De geschiedenis van Klein Zwitserland begint halverwege de negentiende eeuw. Na het graven van het eerste deel van het Kanaal naar Scheveningen (1827-1834) werd de economische verleiding om duinzand uit de
wilde duinen te gaan winnen groot. Vooral toen de stadsuitbreiding van
De Haag extra funderingszand vereiste. Maar ook Rotterdam was een
groot afnemer van Haags duinzand.
Het is niet geheel duidelijk wanneer de eerste schep zand uit het zijkanaal werd gehaald, maar op een kaart uit 1872 staat die ‘Sprank’ al
scherp aangegeven. (zie onder aan grote kaart) We mogen aannemen
dat er in 1840 al een begin is gemaakt met dat kanaal. Rond 1900 was
het grootste deel afgegraven.
Klein Zwitserland 1900
Oostduinen 1712 (Cruquius)
Anderhalve eeuw eerder vinden we op de kaart van Cruquius (1712) in
het gebied ten zuiden van Duttendel al kleine afgevlakte veldjes in het
duin ingetekend. Die deden dienst als hooi-, rogge- en aardappelveldjes.
Vanuit Scheveningen werden die terreintjes bemest met visafval, ook
wel ‘grom’ genoemd.
5
Afzanding
Dat het afzandingsproces lang heeft geduurd, blijkt uit de kaart van
rond 1900, waarop de omvang van Klein Zwitserland zich al duidelijk
aftekent maar waarop ook nog een deel actieve afzanding zichtbaar is.
Het zand werd afgevoerd per boot via de smalle vaarten die we nu als
ringsloten om de sportvelden terugvinden.
6
Warmoeziersland
De afzanding vond plaats tot 60 cm boven het waterpeil van de sloten.
Dat garandeerde een goede hydrologie van de bodem waardoor de gebieden geschikt werden voor tuinbouw. De kaart uit 1900 spreekt over
Warmoeziersland, tuinderijen met vollegrondteelt, vaak onder platglas.
Platglas is een tuindersuitdrukking voor lage broeibakken waarop grote
losse ramen (eenruiters) liggen die, afwisselend in gesloten en geopende stand, zorgen voor beschutting van het plantmateriaal. Platglasteelt
vinden we in Nederland tegenwoordig alleen nog in het tuinbouwmuseum.
Het platglas kende geen kunstmatige verwarming maar werd in de
winter ‘verwarmd’ door gebruik van broeiende paardenmest tussen de
planten. Die mest zorgde tevens voor de broodnodige voedingsstoffen
in deze arme zandbodem. Warmoeziers waren over het algemeen kwekers van groenten en fruit. Maar in het begin van de twintigste eeuw
werden hier ook al bloemen en perkplanten geteeld.
Bron: HGA.nl
Afzanderijschuiten
eind 19e eeuw
Bron: HGA.nl
Eerste bebouwing
De kaart uit ca 1900 toont de eerste opstallen in Klein Zwitserland. Twee
arbeidershuisjes naast de brug verbinden de ontginningstijd met het
heden. Die twee huisjes bestaan nog steeds en zijn nu samengevoegd.
De andere opstallen uit die tijd zijn niet meer in de hedendaagse situatie terug te vinden. De warmoezierstuinen waren echter al wel een
voorloper van het huidige hoveniersbedrijf dat vanaf 1905 in Klein Zwitserland is gevestigd.
Sport in Klein Zwitserland
1915 Arbeidershuisje
aan de Klatteweg
7
Bron: HSRC
Bron: Funda.nl
Tezamen met de bouw van de naastgelegen Frederikkazerne werd in
1938 het sportcomplex op Klein Zwitserland opgeleverd. Het warmoeziersbedrijf schoof op naar de uiterste noordhoek en kreeg in de loop
der jaren de functie van tuincentrum annex hoveniersbedrijf. Daarvoor
kreeg het een eigen ingang aan de verlengde Klatteweg met een dam
over de sloot. De toegang van het sportterreinen bleef op dezelfde plek
bij de oude ontginningsbrug. Rond het gezamenlijke ingangsterrein
(nu parkeren) verrezen rond die tijd verschillende clubgebouwen met
eenzelfde architectuur onder een rood pannendak. Daarvan zijn alleen
nog de gebouwen van tennisvereniging Leimonias en de vergaderlocatie van 4meetings in originele staat. Dat laatste gebouw is oorspronkelijk de huisvesting geweest van de “Maatschappij Klein Zwitserland
tot exploitatie van sportterreinen NV”, volgens gegevens KvK inmiddels
opgeheven. De clubgebouwen van de hockey- en squashverenigingen
zijn totaal verbouwd of zelfs geheel vervangen. De villa van de Klatteweg nummer 121 ligt in de zuid-westpunt van het laatste afzandingskavel. Het pand is in 1900 gebouwd. Het heeft een andere bouwstijl die
meer aansluit bij de Badhuisstijl van het wijkje Klattepark. Het huis is
nog steeds in eigendom van de familie die het liet bouwen.
t
aatschappij to
voormalige M
de
n
va
a
ill
NV
rv
nd
Kantoo
n Zwitserla
tterreinen Klei
or
sp
n
va
tie
exploita
In 1938 begon
de Haagse Squa
shclub in dit ge
bouw
Geologische bodem
Het terrein van Klein Zwitserland lag van oorsprong midden in de jonge
duinen ook wel Grafelijke Wildernisse genoemd. Deze jonge duinen zijn
ontstaan rond het jaar duizend, toen een onrustig klimaat ervoor zorgde
dat er veel kustafslag plaatsvond en het vrijgekomen zand -onder
invloed van stormen- vanuit zee als stuifzand weer over het land werd
uitgeblazen. Die verstuiving heeft enkele honderden jaren geduurd en
is de reden dat de jonge duinen veel hoger oprijzen dan de oude duinen
van het strandwallenlandschap, die vanaf het Holoceen de Hollandse
kust hadden gevormd. Het opgestoven jonge duin bedekt hier sinds
1000 jaar zowel de strandwallen als de strandvlaktes. Toen men de
locatie Klein Zwitserland ging afzanden, kwam automatisch het oude
strandwallenlandschap weer aan de oppervlakte te liggen. Daarbij bleek
dat een klein deel van Klein Zwitserland op een strandwal en een groter
deel op een strandvlakte met veenvorming ligt. Dat heeft grote verschillen in bodemgesteldheid tot gevolg. Het zuidelijk deel van het terrein
met zijn veenbodem zal daarom natter zijn dan het noordelijk deel waar
alleen zand ligt. Sinds de sportvelden allemaal voorzien zijn van kunstgras merken de spelers daar geen verschil meer in, maar in tijden van de
natuurlijke grasvelden merkte de greenkeeper wel degelijk verschillen
in het onderhoud. De enigen die nu nog profiteren van de veenlaag zijn
de volkstuinders langs de zuidrand. Zij hebben daar een mooie veraarde
bodemstructuur waar het goed tuinieren is.
Archeologie
8
De afzandingen in Klein Zwitserland hebben ervoor
gezorgd dat de archeologisch belangrijke bodemlaag
reeds in een vroeg stadium is weggegraven. In de
negentiende eeuw werd nog geen onderzoek gedaan
naar bewoningssporen uit het verleden. In Duttendel en aan de rand van het Hubertusduin zijn tijdens
graafwerkzaamheden in de twintsigste eeuw wel sporen
gevonden.
Uitsnede van de geologische
kaart van Den Haag
De donkergele banen zijn de onder het jonge duin liggende oude
strandwallen. Lichtgeel staat
voor het overgestoven jonge duin
over strandvlaktes.
De markeringspunten geven de
archeologische opgravingen aan.
103 Han Stijkelplein: resten van
een Romeinse en Middeleeuwse
bewoning (kogelpot).
9 + 19 Van Voorschotenlaan:
vindplaats oude potscherven.
Bos
Op de helling rondom het sportterrein staat een gemengd bos. De kaart
uit 1900 laat daarvan al een eerste aanplant zien in de hoek waar nu
de Van Alkemadelaan en de Frederikkazerne liggen. De grote aanplant
heeft pas plaatsgevonden vlak voor de aanleg van het sportpark in 1937.
De belangrijkste reden was om het stuivende zand vast te leggen en beschutting te bieden aan de sportlocatie. Inmiddels is het bos al geruime
tijd volwassen en dient het als stadsbos meerdere natuurdoelen. Het
onderhoud is in handen van de beheereenheid Westvoorde van Staatsbosbeheer.
Beschermd stadsgezicht
Het gebied Klein Zwitserland is binnen het areaal Westbroekpark sinds
6 september 1996 aangewezen als Rijksbeschermd stadsgezicht.
Panden die binnen een beschermd stads- of dorpsgezicht vallen, krijgen niet automatisch de status van beschermd monument. Wel zal de
gemeente het bestemmingsplan aanpassen om nieuwe ontwikkelingen
in het gebied te reguleren. De gezichtsbescherming richt zich op de
stedenbouwkundige en cultuurhistorische waardering van een gebied
en wil het toekomstig functioneren daarvan veiligstellen.
9
Bestemmingsplan
Klein Zwitserland valt onder het bestemmingsplan Duttendel dat is
vastgesteld op 11 juni 2009 en op 3 september 2009 in werking getreden. Het grootste deel heeft bestemming ‘sport’, maar ‘bedrijf’, ‘wonen’
en ‘natuur’ komen ook voor. Belangrijke criteria zijn:
• Milieueisen t.a.v. status waterwingebied,
• Ambitie voor duurzaam bouwen,
• Ambitie natuurontwikkeling i.v.m. stedelijke groene hoofdstructuur
• Bodembescherming, m.b.t. waterwingebied
• Beperking concentraties NO2 en PM10
• Waterkwaliteit, waterberging en afkoppeling
• Beperking bouwvlakken
Pacht
Bron: HGA
Het noord-oostelijk deel van Klein Zwitserland is in eigendom van
Staatsbosbeheer en wordt in erfpacht uitgegeven aan de gebruikers. De
eigendomsgrens wordt gevormd door de Van Alkemadelaan, Frederikkazerne, erfgrens Hubertusduin, erfgrens manege Wittebrug tot aan
Klatteweg en voetpad achter huizen Mauritz de Brauweg.
Waterwingebied
inputten
aterw
1950 Aanleg w
Klein Zwitserland is aangewezen als waterwingebied. Onder de bosstrook aan de noord-westzijde liggen over de gehele lengte een transportleiding en waterwinputten. Dunea is bezig met het onderhoud
van alle waterwinputten in de duinen. De putten in Klein Zwitserland
komen in 2015 aan de beurt voor onderhoud. Dat zal beperkte gevolgen
hebben voor de bosstrook boven de putten.
10
Sport
Bedrijf 1
Wonen
Natuur
Volkstuinen
Drinkwatertransportleiding
Beschermd stadsgezicht
Recreatie manege
Huidige situatie
In de loop der jaren wordt het sportpark Klein Zwitserland steeds intensiever gebruikt. Het inrichten van sportvelden met kunstgras geeft de
hockey- en tennisclub de mogelijkheid om zomer en winter intensief
gebruik te maken van de velden. Het gebouw van de squash is sinds een
aantal jaren in eigendom van MAX Healthclub, die momenteel per dag
200 tot 400 bezoekers trekt en binnenkort uitbreidingsplannen heeft
met een zwembad.
Het oorspronkelijke gebouw van de “Maatschappij Klein Zwitserland tot
exploitatie van sportterreinen NV” is sinds enkele jaren een vergaderlocatie waar 40 bezoekers per dagdeel terecht kunnen. Die intensivering
vertaalt zich naar zeer drukke en vaak chaotische taferelen op het veel
te kleine parkeerterrein. Daarnaast staan er nog twee woningen in het
gebied en ligt er aan het eind van de Klatteweg een hoveniersbedrijf
met een vervallen kassencomplex.
Stakeholders
De volgende stakeholders zijn bij het project Klein Zwitserland Duurzaam Vooruit betrokken.
Sport
• Hockeyclub Klein Zwitserland
• Haagse Lawn en tennisclub Leimonias
• MAX Healthclub
Bedrijf
• Hoveniersbedrijf Klein Zwitserland
• 4meetings, adviesbureau Bau Winkel
Eigenaar/beheerder boszoom
• Staatsbosbeheer
Bewoners
• Klatteweg 99
• Klatteweg 121
11
Stakeholders in Klein Zwitserland
Hockeyclub Klein Zwitserland (HCKZ)
Cijfers en Feiten
Oppervlak:
Ledenaantal:
Outdoorsport
Kunstgrasvelden:
Grasvelden:
Baanverlichting:
Pandverlichting:
Keuken: Verwarming:
12
62.184 m2
1600
5
1
convention.
duurzaam
convention.
HR-ketel
De grootste stakeholder in het gebied Klein Zwitserland is HCKZ. De
club exploiteert vijf kunstgrasvelden, een cricketveld en een grote
sportkantine op 62.184 m2. Daarvan maken naast de eigen 1600 leden
ook een flink aantal externe groepen en clubs gebruik, uiteenlopend van
kinderopvang en huiswerkbegeleiding tot schoolsport, bedrijfstrainingen en ouderenclubs. HCKZ streeft naar een terreinbezetting van 60%.
Sinds de inrichting van Klein Zwitserland als sportterrein in 1937 is er op
deze velden gehockeyd. Tot 1974 door twee clubs TOGO en HHIJC (beide
opgericht in 1908), die daarna fuseerden tot HCKZ. De club is een echte
familievereniging met veel breedtesport, maar ook grote ambities. De
Heren I en Dames I spelen op topniveau, maar zijn in resp. 2007 en 2012
gedegradeerd uit de hoofdklasse. HCKZ floreert desondanks uitstekend
en kent bij verschillende teams een ledenstop.
De ambitie om weer in de hoofdklasse te spelen is momenteel topprioriteit. De club is onlangs benaderd door hoofdklassespeler HGC om te
fuseren. Zes jaar geleden waren er zelfs plannen om samen te gaan met
HGC en HDM om gezamenlijk één grote Haagse hockeyclub te vormen.
Een werkgroep onder leiding van architect Jeroen Trimbos heeft daar
toen plannen voor uitgewerkt die momenteel echter in de ijskast liggen
omdat er onvoldoende geld en mogelijkheden zijn. In het geval de fusie
met HGC doorgaat, zou de club willen verhuizen naar Groenendaal en
met de daar gevestigde sportclubs ruilen van terrein. Op Groenendaal
zou ruimte gemaakt kunnen worden voor een hockeystadion. Iets dat op
Klein Zwitserland onmogelijk is i.v.m. de status Rijksbeschermd Stadsgezicht in het bestemmingsplan.
Knelpunten
• De toegang tot het parkeerterrein is veel te krap en wordt deels opgelost door teams voor halen en brengen bij uitwedstrijden aan het
begin van de Klatteweg te laten verzamelen. Het overvolle parkeerterrein en de steeds grote wordende personenauto’s van de ouders
van jeugdleden vraagt om een ingrijpende oplossing.
• Op woensdag- en zaterdagmiddagen is het fietsparkeren een chaos
vanwege jeugdleden die geen geduld hebben om hun fiets netjes te
stallen. De stallingaccommodatie is voldoende maar de fietsenrekken zijn voor jeugdfietsen te hoog. Probleem vraagt om aandacht
maar heeft geen hoge prioriteit bij de club.
• Het alcoholgebruik door jongeren speelt, ondanks het wettelijke
alcoholverbod tot 18 jaar, nog steeds een overlastgevende rol. Die
overlast is weliswaar drastisch verminderd sinds de NIX-regel van
kracht is. Maar na afloop van de Thé-dansants, die regelmatig op
zondagavond worden gehouden, ervaren de buren nog steeds problemen van dronken jongeren.
• HCKZ heeft per jaar een enorme energierekening waar de club graag
het mes in zou zetten. De terreinverlichting bestaat uit conventionele kwiklampen die -ondanks spaarstand en zuinig gebruik- veel
energie verbruiken. Vervanging door energiezuinige LED is echter
een grote investering en met de fusieplannen op de plank heeft de
club daar nog geen businesscase voor gemaakt.
• Groenbeheer van de waterkanten wordt marginaal uitgevoerd.
Daardoor ligt de sloot zomers vol kroos en groeit een wildernis aan
riet en elzenopschot in de oeverrand. Daar moet, ook uit oogput van
de Keur van het Hoogheemraadschap van Delfland, meer aandacht
voor komen. Door het inzaaien van een bloemrijk oevermengsel
krijgen bijen, vlinders en insecten ook kansen tussen de kale sportvelden. Versterking van de ecologische verbindingszone is daarmee
eenvoudig haalbaar.
13
Stakeholders in Klein Zwitserland
Lawn- en tennisclub Leimonias
Leimonias is in 1888 opgericht en schaart zich daarmee bij de oudste
tennisverenigingen van Nederland. Na diverse omzwervingen op andere
(tijdelijke) terreinen in de directe omgeving vond de club in 1938 haar
definitieve plek op Klein Zwitserland op een apart ‘eiland’ van 16.320 m2.
Leimonias is een echte familievereniging waar jong en oud terecht kan
voor individueel spel maar ook voor de competitie op diverse niveaus.
Cijfers en Feiten
Oppervlak:
16.320 m2
Ledenaantal:
1150
Outdoor sport
Zomervelden:
10
Wintervelden:
4
Baanverlichting: convention.
Pandverlichting: duurzaam
Keuken: convention.
Terrasverwarming:elektrisch
De club koestert haar lange traditie hetgeen tot uiting komt in de erelijsten die in de kantine te bewonderen zijn en de verplichting om overwegend in witte kleding te spelen. Momenteel heeft de club 1150 leden.
Leimonias exploiteert tien gravelbanen en vier winterbanen waar nog
een baanverlichting van conventionele kwiklampen dienst doet. Het
duurzaamheidsbeleid van de club bestaat uit het spaarzaam omgaan
met deze verlichting. De lampen branden uitsluitend bij banen waarop
gespeeld wordt en de baanindeling wordt zoveel mogelijk geclusterd.
Voor kleedruimtes, keuken en andere energiezaken, zoals de terrasverwarming is nog geen duurzaamheidsplan. De baanverlichting bedraagt
echter 80% van de energierekening. Het sproeiwater voor de gravelbanen komt uit een eigen bron.
Leimonias heeft nog steeds plannen om het ledenbestand uit te breiden. Dat kan door intensiever gebruik te maken de banen. In het afgelopen jaar zijn er vier speciale winterbanen aangelegd, waarop ook bij
slechter weer gespeeld kan worden.
Tussen 1888 en 1937 speelde Leimonias op verschillende
tijdelijke banen en ook op de Metsbanen
Bron: Leimonia
s
14
Knelpunten
• De energierekening van de baanverlichting begint langzaam een
probleem te vormen voor de exploitatie. De club heeft echter nog
geen goed inzicht in het rendement van LED-verlichting. De investering speelt een grote rol en het risico van hoge vervangingskosten
per armatuur.
• Ook hier speelt het probleem van de nauwe toegang een grote rol.
Niet alleen de parkeerplaats is vaak overvol, ook de eigen toegang
via het kleine bruggetje vormt een probleem voor de aanvoer van
materialen zoals gravel en bestellingen van de cateraar. Vrachtwagens kunnen nauwelijks terecht op het parkeerterrein en alles moet
overgeladen worden op kleiner transportmiddelen. Daardoor betaalt de club twee keer meer voor gravel dan als het in bulk kan worden aangeleverd. Leimonias zou graag een eigen toegang ontsluiten
over de sloot achter de kantine via het naastgelegen taludkavel van
SBB.
• De chaos rond de fietsenstalling van HCKZ blokkeert soms de ingang van de tennisvereniging. Dat is voornamelijk het geval tijdens
de jeugdtraining op woensdagmiddag.
• Wat betreft het groenonderhoud heeft Leimonias momenteel problemen met de twaalf grote Canada populieren die langs de entreelaan staan. Hieruit valt bij harde wind veel dood hout en levert dan
een gevaarlijke situatie voor passanten.
• Ook de boomsingels langs de sloten hebben last van (te) hoog opgeschoten bomen als esdoorn en els.
15
Stakeholders in Klein Zwitserland
MAX Healthclub
Cijfers en Feiten
Oppervlak:
Ledenaantal:
Indoorsport:
Energieverbuik:
Keuken: Zwembad:
Sauna: 925 m2
2400
fitness
zwembad
sauna
fysio
duurzaam
duurzaam
duurzaam
duurzaam
Sinds 8 jaar heeft MAX de locatie van de voormalige squashvereniging
overgenomen. Daarmee heeft tevens een bedrijfsmatige schaalvergroting plaatsgevonden. MAX is een fitnessbedrijf met hoge ambities dat
zeven dagen per week van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat in beweging is. Op sommige dagen komen er 400 bezoekers per dag over de
vloer om te sporten. Die komen individueel en vrijwel allemaal met de
auto. De piekenmomenten liggen tussen 9.00 en 12.00 uur en 17.00 en
22.30 uur. In totaal heeft MAX 2400 leden.
MAX is sinds september 2014 aan het verbouwen. Op de plaats van de
oude squashbanen komt nu een 20 meter zwembad plus een sauna.
Tevens komt er een extra vloer in het pand waardoor het vloeroppervlak
met 250 m2 toeneemt.
De verbouwing is aanleiding om het energieverbruik in de toekomst zo
duurzaam mogelijk te laten zijn, waarbij de CO2-uistoot sterk verminderd wordt. De verwachting is dat deze investering binnen 4 jaar wordt
terugverdiend.
MAX heeft, samen met HCKZ, een gekoppeld energiecontract bij Eneco.
MAX heeft met HCKZ en Leimonias barter deals gesloten. De Topteams
van beide clubs kunnen bij MAX gratis trainen in ruil voor reclame langs
de lijn.
1938: Het begin van Haagse Squash en Ralley Club
De kleedruimtes voor en de sportzaal achter
16
1971: Nog maar twee squashbanen
De groei van een sportgebouw
1972: Na de laatste grote verbouwing
naar 7 squashbanen
Bron: HSRC
Knelpunten:
• MAX Healthclub heeft de meeste problemen met het tekort aan
directe bereikbaarheid. Veel van de klanten komen snel even voor of
na het werk gebruik maken van de fitness en willen tot voor de deur
parkeren. Daarvoor zal de beperkte ruimte altijd tekort schieten.
• Max ervaart het fietsende verkeer met de kruisende auto’s op de
brug als gevaarlijk. Er zijn regelmatig ongelukken.
• Het groenbeheer van de terreinen rondom en ook langs de middensloot laat te wensen over. Verpachter SBB bemoeit zich niet met dit
onderhoud terwijl wel elke vier jaar de pacht verhoogd wordt.
17
Stakeholders in Klein Zwitserland
Bewoners Klatteweg 121
Klatteweg 99
De woonhuizen in dit gebied zijn de oudste bouwwerken in Klein Zwitserland. Op de kaart uit ca 1900 zien we het huisje van Klatteweg 99 al
ingetekend. Uit het Haagse gemeentearchief doken foto’s op uit 1908
van de villa aan Klatteweg 121. Het pand staat momenteel te koop en de
makelaar meldt als bouwdatum het jaar 1900.
We mogen aannemen dat de kartering van de kaart een aantal jaren
eerder plaatsvond dan de uitgiftedatum en derhalve achterloopt.
De warmoeziershuisjes stammen waarschijnlijk uit het einde van de
19e eeuw. Inmiddels zijn die totaal gerenoveerd en samengevoegd tot
één woonhuis. Ook aan de villa is in de loop der jaren het een en ander
veranderd. De dakkapellen zijn uitgebouwd, de schoorstenen gesloopt
en de gevel bepleisterd. Beide huizen zijn inmiddels zo goed mogelijk
geïsoleerd.
De villa had honderd jaar geleden al een woonbestemming. De warmoeziershuisjes behoorden bij een bedrijfje. Op de foto uit 1908 is
tussen de knotbomen een reclame bord te zien waarop ‘Warmoes’ en
‘Vruchten’ te koop worden aangeboden. Tegenwoordig noemen we dat
‘Groenten en Fruit’. We mogen voorzichtig aannemen dat hier toen de
bakermat lag van wat later, verderop in het terrein, Tuincentrum Klein
Zwitserland werd en nu het huidige hoveniersbedrijf is.
Een foto uit 1908 toont
de villa aan de Klattewe
g
121 in originele architect
uur
ns uit 1908. Het wegje ligt
Deze foto stamt evenee
de
ter
e manier bij. Ach
er nog bijna op dezelfd
zichtbaar
huizen zijn nog duinen
Bron: www.HGA.nl
18
Knelpunten
De gesignaleerde knelpunten komen voornamelijk van de bewoners van
het huis op nummer 99 omdat hun pand grenst aan brug en parkeerplaats.
• Op de toegangsbrug rijden fietsers en auto’s nogal eens tegen
elkaar met ernstig of minder ernstig letsel tot gevolg. Als de vuilniswagen komt ophalen, wringen de fietsers zich er nog tussen op de
smalle brug. De toegangsbrug is zeer regelmatig geblokkeerd zodat
er niemand door kan. Ook de helling is in de winter vaak glad, waardoor fietsers onderuit gaan. De ambulance weet Klein Zwitserland
goed te vinden.
• Elke trainingsdag is de fietsenstalling een puinhoop. De jongeren
willen zo snel mogelijk hun fiets kwijt en zetten hem tegen de
eerste de beste paal, boom of container. Ook tegen de heg wordt
gestald. Er is geen toezicht en de rekken zijn ook volkomen ongeschikt voor jeugdfietsen. Er is veel achterstallig onderhoud aan de
fietsenrekken.
• Het parkeerterrein is eveneens een chaos. Sinds MAX is geüpgrade
tot healthclub komen er tien keer meer bezoekers dan in de tijd van
de squashbanen. De parkeervakken zijn überhaupt te klein voor grotere gezinsauto’s. Bij het parkeren ontstaan veel kleine schades die
nooit gemeld worden. Voor de bewoners is het vaak moeilijk om de
auto kwijt te raken. De vrachtauto’s van de gravelaanvoer, de vuilophaal en aannemers kunnen de bocht niet maken als het parkeerterrein vol staan.
• Dankzij het wettelijk alcoholverbod onder de 18 jaar is het dronkenschapsprobleem bij de feesten van HCKZ flink ingekrompen. Maar
er wordt nog steeds elk kwartaal een The-dancant gehouden op
de zondag-middag/avond tot 23.00 uur, waarbij de alcohol rijkelijk
vloeit en ook jongeren vanaf 15 jaar welkom zijn. Dronken jongeren,
maar ook ouderen zijn dan erg luidruchtig en soms vernielzuchtig.
De feesten trekken ook externe bezoekers aan.
• De afgelopen drie jaar is er veel overlast geweest van verbouwingen/ herinrichtingen van de sportaccommodaties. In 2012/2013
heeft HCKZ nieuwe kunstgrasterreinen gekregen en in 2013 werd bij
Leimonias eveneens een winterbaan aangelegd. De gravelaanvoer
voor de tennisbanen is altijd omslachtig en geeft overlast. In 2014
staat voor het winterseizoen de verbouwing van MAX voor de deur.
19
Stakeholders in Klein Zwitserland
Hoveniersbedrijf Klein Zwitserland
Cijfers en Feiten
Een van de oudste gebruikers van het gebied is het hoveniersbedrijf
Klein Zwitserland. ‘Anno 1905’ staat er ook nu nog op de website van het
bedrijf te lezen. Ooit begonnen als warmoezier, de kweker van groente
en fruit, heeft het bedrijf in de afgelopen 110 jaar een aantal keren een
gedaanteverwisseling ondergaan.
Oppervlak:
Ledenaantal:
Functie: Energieverbuik:
Kasoppervlak:
12.120 m2
nvt
bedrijf
n.v.t.
3.500 m2
In 1908 treffen we het warmoeziersbedrijf aan het begin van de Klatteweg in Klein Zwitserland.
Op de foto uit 1966 zien we een bloemkwekerij met kassen en platglas,
waarin perkplanten werden gekweekt.
De foto uit 1984 toont de kas ingericht als kerstwinkel en is het bedrijf
veranderd in een tuincentrum met winkelfunctie en detailhandel. Rond
de eeuwwisseling is het tuincentrum opgeheven en is het bedrijf als
hoveniersbedrijf voortgezet. De bedrijfsvoering heeft ca 12 jaar geleden
te maken gehad met de aangescherpte milieuregelgeving waardoor er
voor hoge kosten grootschalig gesaneerd moest worden.
Inmiddels wordt het terrein gebruikt als uitvalsbasis van verschillende
hoveniersbedrijven. Oorspronkelijk eigenaar Van Meijgaarden woont er
in een bedrijfswoning met fraaie tuin rondom. De kassen hebben geen
agrarische functie meer.
Behalve het bedrijfsterrein pacht Van Meijgaarden ook nog een smal
puntkavel met agrarische functie naast de inrit van de Klatteweg in
Klein Zwitserland. Hier ligt een oude taludafrit naar een voormalige
compostberging die gesaneerd is.
Warmoezerij Kl
ei
n Zwirserland
in 1908
Bron: www.HG
A.nl
20
ond de
. Op de voorgr
1966
Zwitserland in
Kwekerij Klein
n
met perkplante
platte bakken
Knelpunten
• Vanwege de eigen toegang in het terrein hebben de werknemers
van Hoveniersbedrijf Klein Zwitserland weinig te maken met de
knelpunten van het sportcomplex.
• Opstropen van verkeer aan de ingang van de Klatteweg bij de brug
van het sportcomplex waardoor de bedrijfsauto’s er niet door kunnen. Voornamelijk op woensdagmiddagen.
• Onaangekondigde wijziging van het bestemmingsplan waardoor de
bestemming ‘Tuincentrum’ in 2009 zonder overleg overgezet werd
in bestemming ‘Hoveniersbedrijf’. Dit had in 2011 grote consequenties voor de eventuele overname van het bedrijf door een tuincentrum uit Leidschendam. De verkoop kon daardoor geen doorgang
vinden.
• Er zijn momenteel geen toekomstplannen voor het bedrijfsterrein.
21
1984 , Tuincent
rum met winke
lfunctie: Kerstm
arkt in de kas
Stakeholders in Klein Zwitserland
Staatsbosbeheer (SBB)
Staatsbosbeheer is de eigenaar van het gehele sportkavel van Klein
Zwitserland. De verschillende kavels zijn in erfpacht uitgegeven.
Cijfers en Feiten
Oppervlak:
Functie: 68.254 m2
natuur
Het bosterrein rondom het sportcomplex Klein Zwitserland heeft een
natuurfunctie, waarin alleen op de paden te voet gerecreëerd mag worden. Er staat gemengd bos op het talud, waarvan de dennen in de hoek
bij de Frederikskazerne rond de vorige eeuwwisseling geplant zijn. Deze
Corsicaanse dennen behoren met hun ca 130 jaar tot de oudste dennen
in Den Haag. De rest van het bos is pas aangeplant rond het ontstaan
van het sportcomplex in 1937/38. Foto’s uit 1950 en 1979 laten duidelijk
een bos in een jeugdiger stadium zien.
De beheereenheid Westvoorde van SBB onderhoudt het bos als een
natuurlijk bos. Dat wil zeggen dat dood hout mag blijven liggen en de
natuurlijke processen hun eigen kansen moeten zoeken. Alleen bij een
zwaar gesloten kronendak en een dichte stand van de bomen, zoals nu
in de beukenopstand het geval is, zal er gedund worden. Drie jaar geleden is er al gestipt. De uitvoering vindt volgend jaar plaats.
Aan de zonnige zuid-oostzijde van KleinZwitserland treffen we, verstopt
achter een haag van thuja, een aantal volkstuinen, die zelfs het predikaat tuinreservaat verdienen.
22
Knelpunten
• Staatsbosbeheer kampt met een tekort aan beheerbudget, zodat er
geen geld is voor extra onderhoud in Klein Zwitserland.
• Het taludbos wordt regelmatig bezocht door mountainbikers die de
helling gebruiken als trainingsparcours.
• Op een aantal plekken wordt vraatschade gesignaleerd door de dennenscheerder. De dode twijgen vallen dan spontaan uit de boom.
Bomen worden gekapt voor ze valgevaarlijk worden.
• Het hellingbos heeft te weinig onderbegroeiing vanwege weinig
zonlicht op de bodem.
23
Stakeholders in Klein Zwitserland
Adviesbureau Winkel / 4meetings
Cijfers en Feiten
Oppervlak:
Functie: Energieverbuik:
1.425 m2
bedrijf
duurzaam
De kantoorvilla aan de Klatteweg 107 begon in 1937 als hoofdvestiging
van de “Maatschappij Klein Zwitserland tot exploitatie van sportterreinen BV.” Later was er een pensioenfonds in gevestigd. Momenteel is de
locatie te huur als luxe vergaderlocatie waar maximaal 40 personen per
dagdeel terecht kunnen.
Het gebouw ligt met de voorzijde aan het parkeerterrein verstopt
achter een haag van groene leibomen. De achterzijde heeft uitzicht op
een grote tuin. Aan deze kant komt de architectuur van het gebouw het
beste tot zijn recht.
Knelpunten
De parkeerdruk op het overvolle parkeerterrein is voor klanten van dit
bedrijf een drempel om voor deze locatie te kiezen.
Sinds begin oktober staat het gebouw te koop op Funda.
24
Bron: www.funda.nl
Knelpunten
Adviezen
Oplossingen
Infrastructureel
Energieverbruik
Natuurkwaliteit
Omgevingskwaliteit
25
Infrastructureel
Advies knelpunten infrastructuur
Parkeerterrein
De piekbelasting van het parkeerterrein is groot. De 45 parkeerplaatsen
op het terrein zijn zeer ontoereikend. Daar lossen ook de 5 extra plaatsen in de bosstrook niks aan op.
De problemen ontstaan tijdens piekmomenten op het moment dat de
locatie vol is en auto’s zowel aanrijden als afrijden en op de brug klem
komen te staan. Soms ontstaat er zelfs een kluwen auto’s.
Deze situatie zou veel beter functioneren als de verkeersstroom gereguleerd wordt. Zorg dat je aan het begin van de bosinrit kunt zien of het
parkeerterrein vol staat. Dat kan met indicatiebelijning in de parkeervakken geregeld worden.
Richt het parkeerterrein in met ruimere plekken, zodat ook de SUV’s in
de vakken passen. Zorg voor een grote losplek vlak achter de brug, zodat
vuilnisman, aannemers en bevoorrading daar altijd een tijdelijke plek
hebben voor laden en lossen.
Fietsenstalling
De fietsenstalling van HCKZ kan veel beter worden ingericht, zodat ook
jeugdfietsen in de rekken passen. Let ook op de behoefte voor stalling
van bakfietsen en andere buitengewone modellen. De stalling moet
een ingang hebben, waarachter gestald kan worden. Dat voorkomt dat
de jeugd zijn fiets op de grote hoop parkeert. Er zijn nu situaties dat kinderen hun fiets tegen omgevallen andere fietsen parkeren en daaraan
zelfs met het kettingslot vast zetten.
Overigens is het verstandig om tijdens de piekmomenten op woensdag
en zaterdag een vrijwillige parkeerwacht bij de stalling te zetten. Dat
voorkomt een hoop problemen.
26
Bevoorrading Leimonias
De problemen die tennisvereniging Leimonias ervaart bij het bevoorraden van hun locatie zijn uit de vorige eeuw. De vrachtwagens met
gravelaanvoer belasten het parkeerterrein onnodig. Daarvoor kan heel
makkelijk een oplossing worden gecreeerd via de bestaande afrit van
het bostalud langs de Klatteweg. De afrit loopt over terrein van SBB.
Staatsbosbeheer wil meedenken over oplossingen. Leimonias moet dan
wel investeren in hekwerk, verharding en een brug.
Advies in ‘t kort
Beschikbaar:
Behoefte:
Fietsenstalling:
50 auto parkeerplaatsen
minstens 150 op piekmomenten
voorkomen foutief stallen
Suggesties:
Investeer in electronische verkeersregulering.
Bij vol terrein een roodlicht-signaal bij de
ingang van de bosweg.
Terrein herinrichten met ruimere parkeerplekken.
Bevoorrading Leimonias via talud kavel SBB
Herinrichting fietsenstalling met lage rekken
Voordelen:
Geen onnodig wachten op parkeerterrein
Geen opstoppingen, irritaties en kleine schades
Veilig laden en lossen Leimonias
Goedkopere bulk-gravel Leimonias
Veel veiliger voor auto’s en fietsers
Geen schade meer aan omgevallen fietsen
De investering voor een electronisch signaleringssysteem komt voor rekening van de eigenaren parkeerterrein: MAX, HCKZ en Leimonias.
SBB wil meedenken over oplossing taludweg op kosten van Leimonias
27
Energieverbruik
Advies knelpunten energieverbruik
De clubs en bedrijven op Klein Zwitserland hebben allen een individueel
energiebeheer. Door privatisering van de energieleveringsbranche is het
niet ondenkbeeldig dat iedere afnemer een andere toeleverancier heeft.
Niet alle clubs hebben een duurzaamheidsbeleid voor hun energiebedrijfsvoering. Alleen bij MAX is ten behoeve van de aanstaande verbouwing een optimaliseringsslag gemaakt om zo energiezuinig te functioneren. De hockey- en tennisvereniging hebben nog een conventionele
baanverlichting met kwik-hogedruklampen.
Bij de overige stakeholders (bewoners en bedrijven) is de energiehuishouding inmiddels overgeschakeld op spaarlampen en HR-ketels plus
de benodige isolatie van ramen. De kassen van het hoveniersbedrijf
worden niet meer verwarmd.
Winst
De winst voor duurzaam energiegebruik is dan ook te halen bij de baanverlichting. Die verbruikt bij beide verenigingen ca 80% van de energierekening.
• Bij Leimonias gaat het om 32 armaturen van 1250 W
• Bij HCKZ staan in totaal 150 armaturen van 2000 W
Energiezuinige LED verlichting
Hoe haalbaar is het voor de clubs van Klein Zwitserland ?
Bron: ledlease
28
De technische ontwikkeling van energiezuinige LED-verlichting is volop
in beweging. Door verbetering van de techniek en uitvoering van de
armaturen wordt de toepasbaarheid beter op maat gesneden voor de
verschillende gebruikers. De lampen worden jaarlijks goedkoper.
Steeds meer sportverenigingen besluiten dan ook over te stappen.
Over naar LED verlichting ?
LED-sportveldverlichting is een energiezuinig alternatief voor conventionele verlichting. Eenkwik hogedruk lamp van 2000 Watt kan vervangen worden door een LED-lamp van 1600 Watt (bij maximale verlichtingssterkte). De grootste energiebesparing wordt echter behaald
door het toepassen van dynamisch gebruik. Dat kan oplopen naar 40 %
bezuiniging.
De voordelen van LED :
•
•
•
•
•
•
•
Energiebesparing, vermindering CO2-uitstoot
Toepasbaar op bestaande installaties (masten, bekabeling)
Lange levensduur lampen (25 jaar)
Minder strooilicht
Dimbaar
Per mast regelbaar (half of kwart veld belichten)
Tussentijds uitschakelen, geen lange opstarttijd
Redenen om nog niet voor LED te kiezen zijn :
•
•
•
•
Lichttechnologie LED is nog niet uitontwikkeld
Grote investering
Terugverdientijd afhankelijk van gebruiksintensiviteit
Hoge vervangkosten
Normering sportveldverlichting
Het overschakelen naar LED-verlichting is geen zaak van even een lampje omwisselen. De Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV)
heeft aanbevelingen opgesteld voor sportverlichting per tak van sport.
Een hockeyveld vraagt om een ander lichtbeeld dan een tennispark en
topsport heeft intensiever licht nodig dan een trainingsveld.
Bron: ledlease
29
Energieverbruik
Business case nog niet rendabel
Het maken van een overzichtelijke business case om te zien of de aanschaf van LED al een overweging waard is, is niet eenvoudig. Er spelen
veel factoren mee die de prijs bepalen. Maar er zijn ook externe zaken
die medebepalend zijn. Wat komen we zoal tegen en welke terugverdientijd is acceptabel?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Investering voor armaturen en installatie
Voor LED zijn minder lichtpunten per veld nodig
De lichtintensiteit per sport moet berekend worden
Het aantal branduren dat wordt gedraaid
Levensduur LED versus conventioneel
Rendement LED versus conventioneel
De electriciteitsprijs die de afnemer betaalt kan verschillen
Klimaats- en weersomstandigheden
De CO2 uitstoot kan tot 40 % worden beperkt
Antwoord
30
1. Afhankelijk van de leverancier is de prijs voor een LED armatuur nog
tot twee maal duurder dan de conventionele lampen
2. Minder lichtpunten per veld betekent een herinrichting masten
3. Hockey heeft meer lumen licht nodig dan tennis
4. Hoe intensiever de verlichting brandt, hoe sneller terugverdiend
5. LED brandt vijf keer langer tot het onder de 70% opbrengst komt
6. De huidige generatie LED-lampen produceert 10% minder lumen en
is maar 20% energiezuiniger
7. Hoe groter de afname, hoe goedkoper de kWh-prijs
8. Hitte en kou hebben invloed op levensduur lampen
9. De wereld moet duurzamer. En dat mag wat kosten ! ?
Het zal duidelijk zijn dat de huidige prijs van een LED-armatuur, in
combinatie met de bezuiniging van het energieverbruik, nog niet kan
concurreren met de conventionele verlichting.
Toekomstmuziek
“De techniek ontwikkelt zich in een razendsnel tempo”, laten de experts
van de inovatieve bedrijven als Philips (Nederland) en Osram (Duitsland)
weten. Zij verwachten dat de LED binnen twee à drie jaar dezelfde lichtopbrengst of hoger heeft als de conventionele lampen. Als de omzet
stijgt, zal ook de prijs zakken. Volgens de trendvolgers zal de prijs vanLED binnen drie tot vijf jaar met 70% afnemen. Vanaf dat moment komt
er een terugverdientijd van vijf jaar binnen bereik voor sportvelden, die
ligt nu nog ver boven de twintig.
Om goed voorbereid te zijn op een eventueel omslagpunt in de toekomst kan er alvast een stappenplan worden gevolgd.
Advies in ‘t kort
• Breng de actuele onderhoudsstatus van de conventionele verlichting
in beeld.
• Leg een administratie van het maandelijks energieverbruik aan.
• Laat een onafhankelijke offerte maken voor LED-installatie.
• Maak zelf een berekening volgens het rekenvoorbeeld.
• Overweeg wanneer duurzaamheid binnen de begroting past.
De mogelijkheden van LED-verlichting zijn
veel dynamischer dan van de conventionele
lampen. Alle armaturen kunnen apart aanen uitgeschakeld of gedimd worden.
Alleen verlichting aan waar gespeeld wordt.
(bron: www.lumosaled.com)
31
Wedstrijdverlichting
Trainingsverlichting
Loopverlichting
Energieverbruik
Rekenvoorbeeld
Hoeveel de kosten/besparing voor een sportvereniging kan zijn, kunnen
we uitrekenen aan de hand van een rekenvoorbeeld voor een tennispark
met 14 banen:
Stap 1
bepaal het aantal branduren
Aantal dagen gebruik verlichting
Lampen aan (gemiddeld) zomer
21.00 uur
winter
18.00 uur
Lampen uit
23.00 uur
213 dagen
Aantal branduren
699 uur
Stap 2 Energiekosten
Electriciteitstarief (€ ct/kWh)
Stap 3 Verbruikskosten verlichting
Aantal lichtmasten
Verbruik conventioneel
Totale capaciteit conventioneel
56
1250 W/h
70.000 W/h
Besparing LED-lampen
Totale capaciteit LED Afschrijftermijn
37,5 %
43.750 W/h
20 jaar
Stap 4
Aanschafkosten verlichting
Stap 5
resultaten
Conventioneel
LED
32
0,23
170.000,250.000,-
(branduren x wattage x 0,23)
Berekening energiekosten
conventioneel LED
Besparing energiekosten /jaar
€ 11.253,90
€ 7.033,69
€ 4.220,00
Berekening totale kosten verlichting per jaar
(afschrijvingskosten plus jaarverbruik)
Totale jaarkosten conventioneel
Totale jaarkosten LED
verschil
Bijkomende zaken
€ 19.753,90
€ 19.533,69
€ 220,21
Deze rekensom gaat alleen op bij optimaal dynamisch gebruik van de
LED-verlichting en als de oude installatie geen restwaarde meer heeft.
Contacten en adressen leveranciers
Lumosa LED
importeur Chinese LED
Philips Nederland
Nederlandse producent LED
LED Lease & Finance
Leasebedrijf van LED-verlichting
AAA-LUX B.V.
Wereldleider in LED
Ekkersrijt 1323
5691 AJ Son
T: 0499 769040
E: [email protected]
www.lumosaled.com
Boschdijk 525, Building VB-5,
5621 JG Eindhoven
[email protected]
T: 040 2782614
M: 06 27169020
www.lighting.philips.nl
Parooltoren 6e etage
Wibautstraat 129
1091 GL Amsterdam
T: 020-3306000
E: [email protected]
www.ledlease.com
Meerenakkerplein 9
5652 BJ Eindhoven
T: 040 237 6279
E: [email protected]
www.aaa-lux-lighting.com
Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV)
www.nsvv.nl
33
Natuurkwaliteit
Het groen van Klein Zwitserland
Omdat Klein Zwitserland in een afgezand gebied ligt, heeft het een
beslotenheid die zorgt voor een eigen biotoop. Het klimaat is er milder
vanwege de luwte van het omringende bos.
De status van het groen dat rondom het sportcomplex ligt is ‘natuur’ en
in het bos geldt de boswet. Eigenaar SBB beheert het bos als natuurlijk
bos. Er wordt zoveel mogelijk overgelaten aan de natuurlijke processen
en dood hout blijft in het bos liggen. Het groen in KZ is onderdeel van de
stedelijke groene hoofdstructuur met de ambitie tot verbetering.
We onderscheiden vier groene deelgebieden:
1.
2.
3.
4.
Het hellingbos met boszoom
Oever rondom sloten
Lengtesloot tussen hockeyvelden
Groenstrook langs de Klatteweg
1. Hellingbos
Het hellingbos bestaat uit verschillende samenstelling. Aan de noordoostzijde treffen we grote clusters Corsicaanse dennen, maar ook clusters esdoorn, terwijl er in de hoek aan de noordwestzijde veel beuken
staan en verder naar het westen weer dennen en gemengd bos.
Knelpunten
34
Omdat er lang niet gedund is, heeft de bosstrook te kampen met een
overdaad aan hoge bomen die een gesloten kronendak hebben. Dat laat
weinig licht door naar de bosbodem waardoor struiken en kruidachtige
planten niet veel kans tot ontwikkeling hebben.
Die kale ondergroei belemmert de ontwikkeling van een diverse faunagemeenschap met bosvogels en kleine zoogdieren die daarin geen
dekking vinden. Het ontbreken van een goede kruid- en struiklaag geeft
tevens een tekort aan insecten.
Advies
Het uitdunnen van de dichte kroonlaag zou een enorme verbetering geven in deze habitat. SBB heeft al jaren geleden een blessing laten doen.
Uitvoering van het dunningsprogramma is zeer gewenst.
Aanwezige bosvogels *
Ontbrekende bosvogels
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
houtduif
kauw
grote bonte specht
boomkruiper
koolmees
pimpelmees
* Quickscan door
Natuuradviesbureau Remeeus © 2014
braamsluiper
fitis
zwartkop
tjiftjaf
nachtegaal
tuinfluiter
Dit zijn typische struikbroeders, die indicatief
zijn voor een gevarieerd bos.
2. Oevers rondom sloten
De grootste biodiversiteit treffen we doorgaans op de overgang van het
aquatische naar het terrestische milieu. Oftewel op de grens van nat en
droog.
Knelpunten
In Klein Zwitserland zijn de oevers op veel plekken echter kaal en uitgesleten. Alleen daar waar de zon voldoende licht geeft en er geen
betreding plaatsvindt treffen we een brede variatie aan oeverplanten en
graslandkruiden. De sloten zijn in de zomer volgegroeid met kroos. Dat
sluit die lichttoevoer van het water en bodemleven af.
Advies
• Zorg voor meer zonintreding in water en geschikte oeverplekken,
• Zet de overdaad aan elzenopschot af op de stobbe,
• Maak takkenrillen langs plekken die uitgesleten zijn, zodat kruiden
weer een groeikans krijgen,
• Zet oeverplanten op verschillende plekken in de sloot waar de
ruimte dat toelaat.
• Zorg voor voldoende doorstroming in het water (boezem Delfland)
3. Sloot tussen hockeyvelden
Het onderhoud van deze lengtesloot valt waarschijnlijk onder het beheer van HCKZ. De oevers aan weerskanten liggen ingeklemd tussen de
hekken van het sportterrein. Daardoor is hier een ongestoorde habitat
waar veel mogelijkheden voor biodiversiteit liggen.
Knelpunten
De oever van deze sloot wordt aan weerszijden belaagd door elzenopschot, dat uitgroeit tot struik- en boomproporties. Dat geeft veel schaduw en bladval in de sloot, waardoor de waterkwaliteit achteruit gaat.
Advies
• Zet alle elzenopschot regelmatig terug op de stobbe,
• Maai eens per jaar eind september de gras- en kruidenvegetatie,
• Maai in de winter het afgestorven riet,
• Zaai eenmalig een bloemrijk kruidenmengsel,
• Laat het doorstroomgemaaltje ook in de zomer draaien zodat er
beweging in het water komt. Beter voor de visstand.
Voor detailinformatie wordt verwezen naar het natuuronderzoek van groene en blauwe
kwaliteiten in Klein Zwitserland door Natuuradviesbureau Remeeus © 2014
35
Natuurkwaliteit
4. Groenstrook langs de Klatteweg
Het talud langs de Klatteweg vanaf de ingang sportcomplex tot aan de
ingang van de Kwekerijweg verbindt de ecologische verbindingszone
aan de noord-westkant van het gebied.
Het talud is een waardevolle groenstrook met zowel kalkrijk/schrale als
kalkarme en humeuze habitats.
De strook verbindt ook de eigendommen van SBB met het gebied van
de gemeente Den Haag dat niet is afgegraven en nog een Jonge-duinvegetatie heeft. Hier is een waterbergingsbasin in het duin gebouwd
waaroverheen weer zand ligt en duinflora groeit.
Knelpunten
De strook wordt op de eigendomsgrens doorsneden door een sloot
waardoor de landverbinding beperkt wordt tot een zeer smal strookje.
Water vormt over het algemeen geen belemmering voor dieren mits de
oevers toegankelijk zijn. Zowel SBB als de gemeente Den Haag hebben
oeverbeschoeiing aangebracht.
De voorgestelde bevoorradings-route van Leimonias loopt dwars door
een duinweide-gebied.
Langs de oever van de duinweide staat een enorme vegetatie Japanse
duizendknoop, een exoot die moeilijk uitroeibaar is.
Advies
• Voor de verbetering van de ecologische verbinding zou een faunauitstapplaats aan beide oeverzijden een oplossing zijn,
• Eventuele afrit voor Leimonias niet voor andere doeleinden gebruiken dan bevoorrading,
• Duinweide eens per jaar in september maaien om dichtgroeien met
boomopslag te voorkomen,
• Bestrijding Japanse duizendknoop door maandelijks te maaien en
maaisel apart af te voeren (niet bij compost verwerken).
36
Japanse duizendknoop
5. Hoge populieren langs entree Leimonias
Langs de tennisbanen van Leimonias staan op verschillende plaatsen
rijen Canadese populieren die daar ooit zijn neergezet om als snelle
groeiers de wind te vangen. De bomen zijn inmiddels volwassen en hun
stammen vormen een impossante rij langs de toegangslaan naar de
velden.
Knelpunten
Canadese populieren krijgen in hun volwassen stadium last van dood
hout in de kroon. Bovendien groeien de kronen zover uit dat ze bij hevige wind een gevaar vormen voor uitbraak van grote takken.
Leimonias had al diverse groenbedrijven om advies gevraagd en kwam
voor de keus te staan om de populieren om veiligheidsredenen te kappen. Dat vond de vereniging een groot verlies voor het groene aanzicht
van de entreepartij.
Een onafhankelijk boomdeskundige van de AVN (Algemene vereniging
voor Natuurbescherming voor Den Haag e.o.) heeft de bomen beoordeeld en kwam tot het volgende advies:
Advies
• Het dode hout uitsnoeien,
• De kronen kunnen tot een derde worden teruggesnoeid,
• De bomen zullen daarna op knot weer uitlopen en een nieuwe kleinere kroon vormen,
• De waardevolle stammen kunnen behouden blijven,
• Tevens is een gespecialiseerde groenaannemer voor de uitvoering
geadviseerd.
37
12 imposante stammen op rij
Natuurkwaliteit
Versterking ecologische vlinderzone
In het bestemmingsplan van de gemeente Den Haag staat de ambitie
om de groene hoofdstructuur in Klein Zwitserland te versterken.
Aan de voorliggende vier adviezen kan nog een extra advies worden
meegegeven. De verbetering van het habitat van de oevers van de middensloot door de sportvelden zal tot gevolg hebben dat er een rijkere
leefomgeving voor vlinders, libellen en andere insecten ontstaat. Nu al
zijn er vele vlindersoorten gesignaleerd, maar dat soortenaantal kan
makkelijk verviervoudigen als de juiste maatregelen worden genomen.
De trekroute van vlinders vanuit de duinen is tot op heden geblokkeerd
door de hoge bomen in het talud langs de Van Alkemadelaan.
Indien daar enkele esdoorns worden verwijderd, ontstaat een venturieffect waarmee vlinders het gebied van Klein Zwitserland worden ingezogen. Indien zij langs de slootoever een habitat vinden met geschikte
dracht- en nectarplanten, wordt KZ door zijn beschutte ligging opeens
een vlinderparadijs.
Dit kan met weinig kosten en een eenmalige jaarlijkse beheermaatregel
gerealiseerd worden. SBB moet bereid zijn om enkele esdoorns te offeren die in het verlengde van de sloot in het talud staan. De stammen
kunnen dan in het bos achterblijven om te voorkomen dat er een sluiproute ontstaat. Tegelijk kan de aanplant van duinstruweel de leemte op
een lager niveau weer opvullen.
38
Te verwachte vlindersoorten zijn:
• Citroenvlinder
• Klein Koolwitje
• Bont zandoogje
• Oranje zandoogje
• Oranjetipje
• Kleine vuurvlinder,
• Boomblauwtje
• Koevinkje
• Atalanta
• Dagpauwoog
• Kleine vos
• Landkaartje
• Gehakkelde aurelia
• Kleine parlemoervlinder
• Distelvlinder
Voor gedetailleerd advies zie bijgeleverd rapport van
Natuuradviesbureau Remeeus © 2014
Adressen stakeholders
Hockeyclub Klein Zwitserland
Sportstichting Steenbok
Van Hogenhoucklaan 54, 2596 TE Den Haag
Clubmanager: Henk Zwijnen
T: 06-10 60 66 44
E: [email protected]
Haagse Lawn- en tennisclub
Klatteweg 103, 2597 KA Den Haag
Baancommissaris: Peter Farkas
T: 06-53 27 80 08
E: [email protected]
MAX Healthclub bv
Klatteweg 109, 2597 KA Den Haag
Manager: Jacco Helmink
T: 06-20 29 28 95
E: [email protected]
4-Meetings
Klatteweg 107, 2597 KA Den Haag
Postadres: C. Jolstraat 81, 2584 EN Den Haag
Manager: Bau Winkel
T: 06-21 81 39 48
E: [email protected]
Hoveniersbedrijf Klein Zwitserland
Klatteweg 125-127, 2597 KA Den Haag
M.M.W. van Meijgaarden
T: 06-51 41 10 88
E: [email protected]
Staatsbosbeheer
Beheereenheid Westvoorde
Boslaan 12, 2594 NB Den Haag
Beheerder: Peter van Osch
T: 070-3851050
E: [email protected]
Bewoners
Klatteweg 121, 2597 KA Den Haag
Klatteweg 99 - 101, 2597 KA Den Haag
39
Omgevingskwaliteit
Naschrift
Uit het onderzoek blijkt dat Klein Zwitserland vooral een waardevolle
groene omgeving is voor sportieve recreatie. Die recreatie beperkt zich
niet alleen tot de sportclubs. Het wandelpad rondom het gebied wordt
veel gebruikt door individuele hardlopers en wandelaars met of zonder
hond. Via de verschillende trappen en toegangen maakt het pad verbinding mogelijk tussen de Oostduinen, Hubertusduin, Scheveningse
Bosjes en de Nieuwe Scheveningse Bosjes. Daarbij ligt Klein Zwitserland
in het centrum van de groene wandelverbindingen.
Binnen de gemeentelijke toekomstplannen voert hier zelfs de Vredesroute door de Internationale zone. Dat maakt Klein Zwitserland tot een
gebied met potentiële allure en is het des te belangrijker om in te zetten op een goede omgevingskwaliteit en kennis van de historie van het
gebied.
Het is daarom aan te bevelen dat er binnen het beleid van zowel Staatsbosbeheer als de gemeente Den Haag financiële ruimte wordt gevonden om die omgevingskwaliteit te verbeteren.
We geven alvast enkele ideeën en punten van aandacht:
• Verbetering van de groene kwaliteit van oevers en bosschages
• Economische ruimte ontwikkelen voor de verkommerde kwekerij
• Toegankelijk maken van de historie via een app
• Betrekken van vrijwilligers bij beheer groene ruimte
• Kennis delen omtrent verkeersvoorzieningen
• Toegankelijkheid van het water voor kano-recreatie
40
Dit zijn enkele zaken waar de gemeente de hand kan reiken aan de
stakeholders. Het moet een uitdaging zijn om met kleine middelen en
soms versoepeling van regelgeving de publieke zaak te versterken met
private initiatieven. Dat vraagt dan wel om aandacht en maatwerk.
Wijkverening Duttendel&Wittebrug blijft zich daarom sterk voor maken
voor het leggen van contacten en het ontwikkelen van nieuwe initiatieven.
Klein Zwitserland
nog
Duurzamer
Vooruit
41