Amazonía Milenio - ElCiudadano.gob.ec

5.000 shinami maykunaman chayan
2015 wata I marzo killa I No. 65 I
La Patria ya es
de todos
Amazonía Milenio
YACHANA WASI
SÁBADO PUNCHAMANTA
2p
Yachakuna
ima tukushka
YACHACHIK
TUKUNKAPAK
Go Teacher
Riksinayay
Otavalo
5p
5p
7p
CHARKARINAMANTA
3p
IMA TIYASHKA
SHINAMI
ANTISMANTA,
AMAZONÍAMANTA IMA
RURASHKATA
RIKSICHIRKA
Llakta Pushakpa
Willashka
/
415 / 2015 / MARZO / 14 / PUYO / PASTAZA
Minkarina wasi
LLAKTA PUSHAKPASH, KATIK PUSHAKPASHMI PAYKUNAPA RURASHKATA RIKSCHIRKA. CHAYKUNAPIMI
LLAKTAPA IMA ALLI TIYASHKAKUNATA WILLARKA.
K
ayna 2014 wata,
septiembre killa, 8
puchami,
Juan
Elías Vergara wanpraka wañurka. Millay hapi-
mantami may llaki
aparka, shinapash chayta sa-
Wanpunapa
chayana
Llakta Pushakka challwakunata
hapikkunapa wanpana chayanata punta kutinmi rurakushkatami uyachirka. Chuskutami
ruray kallarishka. Chayta rurankapakka 20 hunu dólartami minishtishka. Anconcitopi, Jaramijópi
rurashkakunaka allipachami kan. Jaramijó wanpuna chayanataka kay 2015 wata, marzo killa, 12 punchami kurka. Challwata hapikkunapa ima minishtishkakunata charin. América Latinata rikushpaka, kashnakunaka mana tiyanchu.
Esmeraldaspi, San Martínpimi shukta
rurakrin, utiyalla ruranatami riksichirka.
Tukuy Ecuador mama kucha manñapi
ashtawan kashna challwa hapikkunapa
wanpuna chayanakunata ruranatami
willarka. Kashnakunawan challawata hapikkunapa ashtawan
katunami tiyanka.
kirkami. Millay hanpita sakishpapash, wañurkami.
Hatun yachana wasimanta
pu-shakkunaka usharishkakamanmi rikuriyarka.
Millay hanpita katukka
paytami llakichishkarka.
Llakta Pushakka chaytami
riksichishkarka, chayka kayantinmi chay millay hanpita katuktaka hapishpa wichashkarka.
Millay hanpita sakikkunapa, millay hanpiwan kakkunapa imata ruranaka
mana tiyanchu.
Paykunami
minkarina wasikunata minishtin. Shukllami Quitopi
tiyan.
Rafael Correa Llakta Pushakka, kay marzo killa, 10
punchami,
Guayaquilpi,
Juan Elías shutiyuk minkachina wasita kurka. Kayka
punta wasimi kan. Tukuy
llaktapi shuk kashna wasikuna tiyanatami riksichirka.
Llakta Pushakka wanprakunata, kuytsakunata, wawakunatami chay millay
hanpikunamanta anchurichun, ama chaykunapi satirichun mañarka.
Coca Codo Sinclair
CORREAKA
RAFAELA
GUEVRAWANMI TAKIRKA
JORGE GLASKA
YOLANDA TERÁN
MAMAWANMI
KUSHILLA
RIMARKA.
414 / 2015 / MARZO / 7 / PINTAG / PICHINCHA
Glaska, febrero killa, 4 punchami, Coca Codo
Sinclairpi, utukunata tukuchinapi karka.
Shuk hatun puncha kashkata, tukuy ruranata rikushpa, 81% shinata ña tukuchishkatami
riksichirka. Shuk hatun utukunami shuk
machayta rurashka, chayka 14 kilómetro sunimi kan, chashna
utukunkapakka 927 punchatami minishtishka. Urku shunkutami utukushka.
Ecuadorpi machaykunata rurashkata
rikushpaka, kaymi
ashtawan suni kan.
Coca Codo Sinclair
yakuwan michata
ruranaka, shamuk
2016 wata, kallari
killakunami ña
tukuchishka kanka,
chayka michatami
kuy kallarinka.
Chonta Punta Milenio yachana wasi
Jorge Glaska febrero
➲
killa, 3 punchami Napo markapi, Chonta Punta
Milenio yachana wasita
kushkata riksichirka. Chayta wasichinkapak pichka
hunu dólarta ministishkata, shinallatak 500 yacha-
kukpa kashkatami uyachirka. Katik Pushakka wakcha
kawsaymanta llukshinkapak yachakuna may minishtishka kashkatami nirka. Kaypi yachakukkunapa
Ikiam sumak yachana wasipash tiyashkata, chaypi
PRODUCCIÓN: SECRETARÍA NACIONAL DE COMUNICACIÓN SECOM.
02
Kichwa•Kawsay •Kaypi•Kanchik
yachakushpa
katinalla
kashkatami willarka.
Chonta Punta Milenio
yachana wasita yana wirata surkuchishkata katushpa, chay yapalla kullkiwanmi wasichishka.
Kunanka, maypimi ima-
tapash allpa ukumanta
surkuchin, puntaka, chaymanta yapalla kullkiwanmi muyuntipi kak ayllu
llaktakunapi minishtishkakunata rikushpa kunkapak
kashkatami kutin kutin
uyachirka.
EDITOR: JOSÉ MALDONADO “USHKU CHUKURI”. EDICIÓN GRÁFICA: MARIO GALLARDO NEIRA FOTOGRAFÍA: SANTIAGO ARMAS,
EDUARDO SANTILLÁN, MIGUEL ROMERO Y MAURICIO MUÑOZ WEBMASTER: DARÍO JARRÍN DISTRIBUCIÓN: MARÍA JOSÉ TROYA
2015 wata, marzo killa No 65
SHUK MUSHUK SHIMITA YACHACHINAMANTA
tiyashka
I ma
Go Teacher nishka
Inglés shimita alli
yachachinkapak
INGLÉSTA
ALLI
YACHACHINKAPAKMI
SHUK LLAKTAKUNAMAN YACHAKUNKAPAK
RIN
791 YACHACHIKMI ESTADOS
UNIDOSMAN INGLÉS SHIMITA
IMA SHINA YACHACHINATA YACHAKUNKAPAK RIRKA. PAYKUNAKA INGLÉSTA YACHACHIKKUNAMANMI YACHAKUSHKATA
YACHACHIKUNPASH.
LEOMAR DE LA CRUZMI GO TEACHER NISHKAWAN KANSAS SUMAK YACHANA WASIMAN RIRKA. PAYKA PIQUIUCHU MILENIO YACHANA WASIPIMI YACHACHIN
L
-eomar de la Cruzka
yana yachachikmi
kan, chusku wata
shinatami Inglésta
yachchinkapakka yachakurka. Sumak yachana wasipi yachakushka kipami
shuk mama llaktaman rirka,
chaypimi yachachinamanta
ashtawan yachakurka.
Payka Go Teacher ruranapi yaykurka. Yachachinata
Rikuk Wasimi kaywanka
kay shimita yachachikkunata Estados Unidosman kachakun, rikkunaka Inglésta
yachachina hawami ashtawan yachakun.
Inglésta yachachikkunaka
Estados Unidopi yachakushka kipaka, ashtawan
allimi yachachinka, shinallatak shuk yachashikkunatapashmi yachachinka.
De la Cruzka pusak killatami Kansas sumak yachana wasipi, Manhattanpi
karka. Shinchi kana kashkatami yuyarka. Ecuadormantaka mana shuk mama
llaktamanchu rishkarka,
chashna yachakunkapak
rinkapak kullkita charinatami yuyarka.
Shinapash Kay Kamaywanka Go Teacher nishkawanka, kunankamanka, pay
shina, 791 Inglés yachachikmi shuk mama llaktaman
rishka. Teaching English as a
Second Lenguage (TESL)
nishka pankatami chaskishka, chaypimi Inglésta yachachi ushashkata nikun.
De la Cruzka Piquiuchu
Milenio yachana wasipimi,
Carchipi, Inglésta yachachikun.
No 65
280
yachachikmi Go Teacher nishkawan rinka,
chashnami chay
TESL nishka pankata
chaskinka
42
yachachikmi, kay 2015
wataka, Kansas sumak
yachana wasipi yachakunata tukuchinka.
2015 wata, marzo killa Kichwa•Kawsay •Kaypi•Kanchik
03
IMA TIYASHKA
KATUNA - RANTINA
KAWSANKAPAK MINISHTISHKAKUNATAKA ECUADORPIMI RURAKUNN, shinaka, kaykunaka tiyankallami,
mana pishiyankachu.
4
SHUK LLAKTAMANTA APA
MUSHKAKUNA ASHTAWAN VALINA KASHKAMANTA,
kaypi rurashkakunata ama
ashtawan valichichunmi rikuriyakrin. Kaypi rurashkakuna yankamanta ashtawan valikukpika, 1800-DELITO nishkaman kayashpa
riksichinallami kan. Llakta
Ukuta Rikuk Wasika pakalla
imatapash yallichikukta willakpi, willakman kullkita
kunatapashmi rikukun.
5
SHUK LLAKTAMANTA
APAMUSHKAKUNATA
ASHTAWAN VALICHISHPAKA,
ñukanchik llaktapa rurashkakunapa, llankanakunapapashmi alli kan. Rurakkunapami alli kan, paykunapa rurashkakunatami ashtawan
rantinka. Ushutakunamanta, awashkakunamanta rimashpaka, 140.000 ayllumi
kaykunata ruran, kay harkana shinaka paykunapami alli
kan.
6
KASHNA MIKUNAKUNAKA SALVAGUARDIA NISHKAMANTAKA MANA ASHTAWAN VALINKACHU
Salvaguardia
imapak kashka
SALVAGUARDIAMANTA PUSAK IMA SHINA KASHKA. LLAKTAPI RURASHKAKUNAKA MANA ASHTAWAN VALINKACHU,
RURASHKAKUNAPASH MANA PISHIYANKACHU.
LLAKTAPI RURASHKAKU NAKA MANA ASHTAWAN VALINKACHU
Llakta ukupi tiyashka rurashkakunata rikushpaka, pichkapi rakishpa, kaymantaka shukllami shuk mama llaktakunamanta shamun. Shinaka 20% shinami shuk mama
llaktamanta shamun. Kaymantaka 32% shinallami Suyuman kuna kullkita kunka. Kayka tukuy llaktapi rurashka tiyashkata rikushpaka, 7% shinallami kan. Mana tukuykunachu kaykunataka rantin. Maykankunallami rantin. Charikkunallami shuk mama llaktamanta apamushka aycha, kiwi,
mazana, shukkunatapash rantin.
100%
tiyashka
katuna
1
PUNCHANTA MIKUNATA
RIKUSHPAKA, KAWSANKAPAK IMA MINISHTISHKATA
RIKUSHPAKA, TUKUYTAMI ÑUKANCHIK MAMA LLAKTAPI RURANCHIK Ecuadorpi rurakkunaka mikunkapak, kawsankapak minishtishkakunatami
ruran, paykunapa rurashkakunaka llaktapi kawsakkunapa paktanmi, allipashmi kan.
Ecuadorpika ushutakuna,
2
04
awashkakuna, mishki mikuna, wasichinkapak ima minishtishkakuna, shukkunatapashmi ruranchik.
KAY SALVAGUARDIA
NISHKAWANKA LLANKANAPASH, RURASHKAKUNAPASH TIYACHUN, DÓLAR AMA
LLUKSHICHUNPASHMI KAN.
Kaypillatak rurashkakunata
rantikpika, kullkika kaypi-
3
Kichwa•Kawsay •Kaypi•Kanchik
2015 wata, marzo killa No 65
20%
shuk llaktamanta
shamushkas
20%
shuk
llaktamanta
aoamushka
IMAKUNATA RURANKAPAK MINISHTISHKAKUNATA SHUK MAMA LLAKTAMANTA APAMUNA KASHPAKA,
chaymantaka mana ima kullkitachu Suyuman kuna kan.
Shinallatak hanpikunamanta, hanpinkapak minishtishkamanta; chuyayachishka
yana wiramanta, antawapa
yaku wiramanta; shuk llaktapi wasi ima charishkakunata
apamunamanta; mayllarinkapak minishtishkakunamanta; shukkunamantapashmi Suyumanka mana
kullkita kuna kan.
7
SHUK MAMA LLAKTAMANTA RANTISHKAKUNAMAN
MANTAKA SUYUMAN KUNA KULLKIKA CHUSKU SHIKANMI KAN.
5%, 15%, 25%, 45% shinapashmi kan. Kayka 15 killami tiyanka. Shuk mama llaktamanta rantishkakunata rikushpaka, chaymanta 32%
shinapallami kan. Ashtawanka imapash mana may
minishtirishkapami kan.
Kutin chay apamushkamanta 68% shinapika mana ima
kullkitachu kuna kan.
8
32%
salvaguardíawan
kan
llatakmi sakirinka, shinaka
kullkika mana llukshinkachu. Mana chayllachu kan,
dólarka mana ñukanchik
kullkichu kan, mana dólarta
ruray ushanchikchu, chaymantami dólarkuna ama
llukshichun rikuriyana kan.
IMA TIYASHKA
KATUNA
BBC Mundo: Otavalo,
‘awashkakunapa kuychi’
Fotos: internet
OTAVALOMANTA KICHWA
RUNAKUNAPA AWASHKATAKA MAYPIPASHMI
RIKSIN. OTAVALOPIMI
ASHTAWAN RIKUNALLA.
B
BC Mundo killkashka willaymi Otavalota, shuk killkashkapi,
“awashkakunapa
kuychi” nishpa kayashka.
“Otavalo: Antispa sumak tiyashkata rikuchina allpa”
nishkapimi awashkakunapa
katuna panpamanta killkan,
chaypimi ñawpa punchakuna ima shina kashkata riksichin, chaypipashmi ñawpamanta ima shina rurak kashkakuna kunankaman tiyashkata willan. Kay katuna panpaka, Otavalaopi, Imabura
markapimi kan.
Otavalomanta awakkuna
ima rurashkakunatami allikachishpa killkan. Awashka-
SHIKAN AWASHKAKUNAMI
TIYAN, KAYKUNAKA TAWKA
TULLPUYUKMI KAN
Imantag
Atuntaqui
Ibarra
Cotacachi
Otavalo
SHUK IMA RURASHKAKUNAPASHMI TIYAN. SHAMUKKUNAKA CHAYKUNATAPASHMI
RANTIN
Lago San Pablo
Panamericana
norte
Tabacundo
San
Pablo
Olmedo
Cayambe
No 65
kuna shikanpash, mana rikurishkapash, sumakpash
kashkatami uyachin. Kaykuna Ecuadormantapash, shuk
llaktakunamanta shamukkunapa ñawipi may alli kashkatami riksichin. Katanakuna, shikrakuna, patakupi
churanakuna, kunkalllinakuna tullpuyukpash, kuyayllpash kashkatami willan.
“Ima shinami intika kay Abya-Yala chakipi kak llaktakunamanta awashakakunapa
ashtawan hatun katuna panpata achikyachin, chashnallatakmi Otavalo katuna panpaka inti shinami achiklla
kan” nishpami killkashka.
BBC Mundo nishkaka Otavalo muyuntipi ima tiyashkakunamantapashmi killkan. Shinami Imbabura urkumanta; Peguche pakchamanta; Cotacachi kasilla llaktamanta, shinallatak karawan rurashkakunamantapashmi riksichin.
2015 wata, marzo killa Kichwa•Kawsay •Kaypi•Kanchik
05
IMA TIYASHKA
KAMAYKA SUKTA MILENIO
YACHANA WASITAMI AMAZONÍAPI WASICHIRKA. YACHACHIKKUNAKA AMAZONÍAPI KAWSAYTA SHIKAYACHIKUSHKATAMI UYACHIN.
MUSHUK KAWSAYMAN YAYKUNA
Amazoníapi Milenio
yachana wasikuna
A
mazoníapi sukta Milenio yachana wasimanta yachachikkunaka “kunanka alli
alli yachana wasitami charinchik” ninmi. Chay Milenio yachana wasikunami Amazoníapi kawsaytaka shikanyachikun.
Juan Manuel Cabrera 38
watatami Amazoníapi yachachishka, “San Francisco del
Vergel (Palanda kitipi) ayllu
llaktapimi yachachirkani,
chay yachana wasipika tiyarinapash mana tiyarkachu. Ayllu llaktapika yakupash, michapash, mapa yaku hapinapash, mana tiyarkachu, kunanka shikanmi kan” nirka.
Maypimi Fruta del Norte
allpa ukumanta surkuchikun,
chay muyuntipimi kan. Allpa
ukumanta surkuchishkata
katushka kipa, yapalla chaskishka kullkiwanmi chashna
wasichishka. 1.450 yachakukmi kallari watamanta, bachillerato nishkata tukuchinkakaman kaypi yachakun.
Julián Curimilmaka bachillerato yachakukmi kan. “Yachakunaka shikanmi kan;
wasika, yachakuna ukukunaka sukmakmi kan; hatun llaktakunapa yachana wasikuna
shinapimi kanchik, sumak
yachana wasiman yaykunkapak ima tiyashkatami rikukunchikpash” nirka.
YACHACHIKKUNAKA TUKUY MINISHTISHKAKUNATAMI CHARIN
Yasunípi
mushuk
yachana
wasi
WAWAKUNAKA
MAY KUSHILLAMI
YACHAKUN
DIANA TSAMARAINT,
Yantzaza/Zamora Chinchipe
Ñukaka wawakunaka 10
de Noviembre Milenio
yachana wasipimi yachakukun,
chaypika antawapi rinashamunapash, mikunapash, yachakunapa ima minishtishkakunapashmi tiyan. Ñuka
wawakunaka allipachami
yachakukun. Ari, kunanka
yachakuna shikanyakunmi.
06
Kichwa•Kawsay •Kaypi•Kanchik
2015 wata, marzo killa
No 65
Becquer Herreraka Nuevo
Rocafuertepimi (Orellana
markapi) 20 watata kawsan.
Unay watakuna shitashka
llakta kashkata, kunan Nuevo Rocafuerte Milenio yachana wasi tiyashkatami may
allikachin. “Sarunka yachachinkapakka llakimi karka,
usharishkakamanmi rurak
karkanchik. Chashna kakpipash, yachakukkunaka mana
ashtakatachu yachakuk karka” nirka.
Kay Milenio yachana wasita rurankapakka 8 hunu dólartami minishtirka. Nuevo
Rocafuerteka Yasuní ukupimi kan, 22 ayllu llaktami Napo hatun yaku manñapika tiyan. Kichwakunapash, waoranikunapashmi chaypika
kawsan. Chaykunaman chayankapakka ñanka mana tiyanchu, hatun yakuta mana
kashpaka antankapimi chaymanka chayarin.
IMA TIYASHKA
MUSHUK YACHACHIKKUNA
UNAE
SUMAK YACHANA
WASIKA CAÑAR
MARKAPIMI
KAN
Yachakunaka
UNAE wanmi
shikanyan
382 YACHAKUKMI YACHACHIK TUKUNKAPAK KAN.
250 SHINAMI ABRIL KILLA PAKTA PAKTA KANA
YACHAKUNAMAN YAYKUNKA.
J
avier Loyola piti-kitipi
kawsakkunaka shuk
mama llaktakunamanmi rirka. Ñankunaka
shitashkami karka. Wanpra
kuytsakunaka, shamuk punchakuna mana ima tiyanata
rikushpami, llakilla shuk mama llaktaman rirka.
Shinapash kayna wata,
abril killamantami, chashna
shitashka kashkaka shuk tukurka. Chaypimi yachachik
tukunkapak sumak yachana
wasita wasichirka. Mushuk
yachachikkunaka kaymantami llukshinka.
Carlos Leónka piti-kitipa
pushakmi kan. Sumak yachana wasi kaypi kashkamanta,
shuk llaktamanta kayman
shamukkashkata, kullkikanpak alli kashkatami riksichirka. Kipaman ashtawan yachakukkuna shamukpi, ashtawan alli kanatami yuyan.
Luis Ángel Fajardoka El
Oro markamantami kan, kunanka pakta pakta kana yachakunapimi kan, shamuk killamantami imata yachakunkapak munashkata akllanka.
250 mushuk yachakukmi
abril killami yaykunka, paykunaka puntaka pakta pakta
kana yachakunaman yaykunka.
Yachikkunamanta
rimashpaka, kunanka 35 shinami tiyan, abril killapaka
mushuk 18 yachachikmi tiyanka, paykunaka kaymantapash, shuk mama llaktamantapashmi kanka.
CRISTIÁN ASQUI
UNAEpa yachakuk
KAY YACHACHIKKA, KAY MUSHUK SUMAK YACHANA WASIPIMI,YUPANATA YACHACHIN
439
hunu dólartami, Kamayka
2017 watakaman, yachachinapash
yachakunapash sumak kachun, kay
sumak yachana wasiman kukrin.
8.000
yachakukkamanmi UNAEpika
yachakuy ushan
382
yachakukmi chawpi
puncha mikunamanta
mana ima kullkita kuna kan.
Kamaymi mikunataka karan.
No 65
Kamayta,
kay sumak
yachana
wasita yachachik tukunkunpak
munakkunapa wasichishkamanta, pagui ninimi.
Ñukaka kay yachakunata tukuchishka kipaka, maestríatapash,
PHD nishkatapashmi yachakunkapak munani. Correa yachachina sumak kachun munashkamantami kaykunaka tiyan”
2015 wata, marzo killa Kichwa•Kawsay •Kaypi•Kanchik
07
MUSHUK KAWSAYMAN YAYKUNA
KICHWAKUNAPA
yachakunamanta
KAY PUNCHAKUNAKA RUNAKUNAPA KAWSAYPIKA, WARMI WAWAKUNAKA ÑAMI ASHTAWAN
YACHANA WASIMAN RIKUN. CHASHNAMI PAYKUNAPA KAWSAYPASH SHIKAN TUKUKUN.
Ushku Chukuri
Y
achakunaka kunanka Kichwa runakunapaka shikanmi rikurin. Sarunka yachana wasiman yaykunamanta kullkitami kuna kar-
kanchik. Yaykushkawanka
churakunapa, kamukunapami kullkita minishtirirka.
Ñukanchik kawsaypika kullkika mana yapallachu tiyan. Chaymantami tawka
wawayuk kash-paka, mana
paktari usharkanchik. Shi-
nami maykan ayllupika
ashtawanka kari wawakunatami yachakuchunka kachak karkanchik. Warmi
wawakuna wasipimi sakirik
karka.
Kunanka ashtawan wawakunami yachana wasi-
man rikun, yaykunamantaka mana kullkitachu kuna
kanchik. Kunanka yachana
wasika churakunata, kamukunatami kun. Shunkunata, chawpi puncha mikunatapashmi kukun. Chaykunata rikush-pami, ashtawan wawakunata yachana
wasiman kachakunchik.
Ashtawan warmi wawakunami yachakukun. Chashnami kichwa wawakunapa
kawsayka shikan tukukun.
Kunanka beca tiyashkatami uyarin. Hatun yachana
wasita tukuchikkunapa, sumak yachana wasita yachakushpa katinkapakmi beca
nishkakuna tiyan. Shinapash chaykunataka ashtawan alli yachakukkunamanmi kukun.
Ñukanchik wawakuna
chay becata chaskinkapakka alli allimi yachakuna
kan, alli allimi yachana kan.
Kashna alli yachanapika,
yachachikkunapashmi kan.
Kunanka yachachikkunatami ashtawan yachachikun,
shinami paykunaka ashtawan alli yachachinka, chashnami ñukanchik wawakunaka sumak yachana wasiman yaykunkapak mashna
yachashkata rikuchinapika
BOLÍVAR MARKAPI,
SALINASPIMI, KASHNA
SUMAK MILENIO YACHANA WASIKA TIYAN.
08
hawalla kutichi ushanka,
hawalla yaykunka, maykankuna beca nishkata chaskinka.
Ñukanchik Kichwa wawakunapa yachakunaka
shinchimi kan, shinapash
yachakunami kanchik. Ñukanchikka mishu shimita
mana alli yachashkamanta,
runa kashkamanta, ñukanchik warmi wawakunaka
warmi kashkamanta, kichwa warmi kashkamantami ima llakikunawan chinpapurana kan. Shinapash
punchantami
umayuk,
shunkyuk kashkata yuyarina kanchik. Shinallatak
imatapash
rurankapak
kash-katapashmi yuyarina
kanchik.
Wanpra, kuytsa, wawa
karilla shayari! Ushankimi!
Ushanchikmi!
Kichwa•Kawsay •Kaypi•Kanchik
2015 wata, marzo killa No 65