ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻲـ ﭘﮋوﻫﺸﻲ»ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ« ﺷﻤﺎره ﻫﺠﺪﻫﻢ ،ﭘﺎﻳﻴﺰ 1-19 :1389 ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ1388/03/25 : ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش1388/12/17 : ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر واژة »ادب« »ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي« * اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ آذر ﭼﻜﻴﺪه »ادب« در ﻋﺮف ﻋﺮب ﺟﺎﻫﻠﻲ ﻋﺎدات و رﺳﻮم ﻧﻴﻜﻮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣـﻲ رﻓﺘـﻪ ﻛـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﻔﻜﺮي از ﻣﻴﺮاث ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ .از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮده ﻟﺬا ﻛﻠﻤﺔ ادب ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻌﺎرف )ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﺎرف دﻳﻨﻲ( ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪ وﻟﻲ ﻟﻔﻆ ﺗﺄدﻳﺐ و ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﺘﺮادف ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ .ﭘـﺲ از اﺳﻼم ﻣﻌﻨﻲ ادب ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻗﺒﻠﻲ ﻣﺘﺪاول ﺑـﻮده اﺳـﺖ .آﻣﻴـﺰش ﻋﺮﺑﻬـﺎ ﺑـﺎ اﻗﻮام دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻪ در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﺳـﺒﺐ ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﺗـﺎ ﺣـﻮزة ﻣﻌﻨـﻲ ادب ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺮ اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﻨﺎﻳﻊ ،ورزش ﻫﺎ و ﭘﻴﺸﻪ ﻫﺎ اﻃـﻼق ﮔﺮدد .ﻧﻴﺰ در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠـﺮي »ادب« در ﻣﻌﻨـﺎي ﻧﻜﺘـﻪﻫـﺎي ﻇﺮﻳـﻒ ،ﺑـﺪﻳﻊ، ﻟﻄﻴﻔﻪﻫﺎ ،ﻧﺎدرهﻫﺎ ﺑﻜﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ و ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻮارد ﻳﺎد ﺷـﺪه آﺷـﻨﺎ ﺑـﻮده ،ادﻳـﺐ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ .در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ادب در ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻐﺖ ،ﻣﺼﻄﻠﺢ ﻣـﻲﺷـﻮد. در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ اﻳﻦ واژه ﺑﺮاي ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ و ﺑﻴﺎن ﻣﺘﺪاول ﻣﻲﮔﺮدد. ﻣﻔﻬﻮم دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫﺎي واژه ادب در ﻃﻲ ﻗﺮون ﻣﺘﻤﺎدي ﺑﺎ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻗـﻮام ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ .در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻫﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺘﻮن ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ اﻳﻦ واژه در ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻧﺰاﻛﺖ ،رﻓﺘﺎر ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه و ﻧﻴﻜﻮ و ﻧﻴﺰ در ﻣﻌﻨﻲ »ﻋﻠـﻢ ادب« از ﺟﻤﻠـﻪ ﺻـﺮف ،ﻧﺤـﻮ، ﻟﻐﺖ و ...ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ. واژهﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي :ادب ،ﺗﺄدﻳﺐ ،ﻋﻠﻢ ادب ،ادﻳﺐ ،ﺗﻌﻠﻴﻢ ،ﺗﻌﻠّﻢ. * داﻧﺸﻴﺎر ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ واﺣﺪ ﻋﻠﻮم و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ [email protected] / 2ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ،ﺷﻤﺎره ﻫﺠﺪﻫﻢ ،ﭘﺎﻳﻴﺰ 1389 ﻣﻘﺪﻣﻪ اﻣﺮوز وﻗﺘﻲ واژة »ادﺑﻴﺎت« را ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ ،ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺎﺻﻲ از آن ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣـﻲﮔـﺮدد .اﻳـﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ،ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ .ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر واژة »ادب« ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻦﻣﺎﻳﻪ ادﺑﻴﺎت ،ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ را ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮد ﺻﺤﻴﺢ آن در ﮔﺬﺷـﺘﻪ آﺷـﻨﺎ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ .ﺑـﺎ ﮔﺬﺷـﺖ زﻣـﺎن و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳﻴﺎﺳﻲ -اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻌﻨﻲ واژة ادب دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ ،ﻟـﺬا ﺳـﻴﺮ ﺗﻄﻮر اﻳﻦ واژه در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه ﺗﻐﻴﻴﺮات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ .ﻓﺮﻫﻨـﮓﻫـﺎي ﺟﺎﻣﻊ ﻳﺎ از ﻛﻨﺎر اﻳﻦ واژه ﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻳﺎ اﮔﺮ ﻣﻄﻠﺒﻲ آﻣﺪه اﺳـﺖ ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﺨﺘﺼـﺮ و ﻧﺎﻛﺎرآﻣـﺪ اﺳﺖ ،ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺟﻮع ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ و ﻣĤﺧـﺬ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ واژة ادب در ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ .ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺳﻌﻲ ﺷﺪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﻳﻦ واژه در ﻫﺮ ﻗﺮن ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﺗـﺎ ﺳـﻴﺮ ﺗﻄـﻮر آن ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد .ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺄﺧﺬي ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده واﻗﻊ ﺷﺪ ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﻴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘـﻂ ﺑﺎب آﻧﺮا ذﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ» :ادﺑﺘﻪ ادﺑﺎَ ﻣـﻦ ﺑـﺎب ﺿـﺮب« و ادب را »ﭘـﺮورش ﺟـﺎن و آﻧﭽـﻪ ﻧﻴﻜﻮي ﻣﻨﺶﻫﺎ ﺑﺪان آﻣﻮﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد« ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻌﺎً ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣـﻼك ﺑﺎﺷـﺪ. ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرﻓـﺖ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن واژة ادب ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ اراﺋـﻪ داده ﺑﺎﺷـﻨﺪ، ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ در ﻣﺴﻴﺮ زﻣﺎن ،واژة ﻳﺎد ﺷﺪه ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺟﺪﻳـﺪي را ﺑـﻪ ﺧـﻮد اﺧﺘﺼـﺎص داده ﻛﻪ در ﻓﺮﺟﺎم ﻛﺎر ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ آن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻤﻮداري ﺗﺮﺳﻴﻢ و ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻣﺮوزي »ادب« ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻗﻤـﺮي ﻣﺘﺪاول ﺑﻮده ،در ﺣﻮزه ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. در ﻣﻮرد ﻛﺎرﺑﺮد اﻣﺮوزي واژة ادب و ﺳﻴﺮ آن در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ،اﺑﺘﺪا آﺛـﺎر ﻧﺜـﺮ ﻣﻬـﻢ از ﭼﻨـﺪ دوره اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدﻳﺪ ﭼﻮن ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ،ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻤﻴﻨﻲ ،ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘـﻲ و ﻧﻮروزﻧﺎﻣـﻪ ،ﺳـﭙﺲ دﻳﻮان ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮﻟﻮي ،ﺳﻌﺪي ،ﺣﺎﻓﻆ و ﺻـﺎﺋﺐ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻌﺎﻧﻲ »ادب« در ﻣﺘﻦ ﺳﻨﺠﻴﺪه ﺷﺪ. ﻣﻨﻈﻮر از اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﮕﻲ ﻣﻌﺎﻧﻲ واژة »ادب« در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ .ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺪون درﻳﺎﻓﺖ ﺳﻴﺮ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ اﻳﻦ واژه ،ﺗﻌﺮﻳﻒ »ادﺑﻴﺎت« ﻣﻘـﺪور ﻧﻤـﻲﺑﺎﺷـﺪ .ﭘﻴﻮﺳـﺘﮕﻲ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻦﻣﺎﻳﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻴﺸـﺘﺮ در آﺛـﺎر ﻣﻬـﻢ زﺑـﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد .اﮔﺮ ﭼﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر واژة »ادب« »ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي«3 / وﻟﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻣﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدﻳﺪ. ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر ﺿﺮَب ،ﻋﻠﻤﺘﻪ اﻟﺮﻳﺎﺿـﺘﻪ ﻣﺼﺒﺎحاﻟﻤﻨﻴﺮ »ادب« را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ» :اَد ﺑ ُﺘﻪ اَدﺑﺎَ ﻣﻦ ﺑﺎب َ ﻀﺮِب ،اﺳـﺖ ،ﺑـﻪ ﺿﺮَب - ﻳ ْ اﻟﻨﻔﺲ و ﻣﺤﺎﺳﻦُ اﻻﺧﻼق« »اَد ﺑ ُﺘﻪ /ادﺑﺶ ﻛﺮدم« ادﺑﻲ ،از ﺑﺎبَ : ﻣﻌﻨﺎي :ﭘﺮورش ﺟﺎن و ﻧﻴﻜﻮﻳﻴﻬﺎي ﻣﻨﺸﻬﺎ را ﺑﺪو آﻣﻮﺧﺘﻢ) .ﻓﻴـﻮﻣﻲ ﻣﻘـﺮي ،اﺣﻤـﺪ:1316 ، ذﻳﻞ واژة ادب( .در اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ» :اﻻدب ﻋﺒﺎرﺓ ﻋﻦ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﻣﺎ ﻳﺤﺘﺮز ﺑﻪ ﻋﻦ ﺟﻤﻴـﻊ اﻧﻮاع اﻟﺨﻄﺎ« »ادب ﻋﺒﺎرت از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ آﻧﻬﺎ از ﻫﻤﺔ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﻟﻐﺰش ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﮔﺮدد« )ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ ،ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ1845 ،م.(14 :. ﻗﻄﺐاﻟﺪﻳﻦ ﮔﻴﻼﻧﻲ واژة ادب را ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ: ﺻﻴﺎﻧﺔﹰ ﻟﻪ ﻋـﻦ ﻄﻬﺎ »آداب اﻟﺒﺤﺚ ﺻﻨﺎﻋﺔﹲ ﻧﻈﺮﻳﺔﹲ ﻳﺴﺘﻔ ﻴﺪ ﻣﻨﻬﺎ اﻻﻧﺴﺎنِ ﻛﻴﻔﻴﺔ اﻟ ﻤﻨﺎﻇﺮه و ﺷﺮا ﺋ ُ اﻟﺨﺒﻂ ﻓﻲاﻟﺒﺤﺚ و اﻟﺰامِ اﻟﺨﺼﻢِ و اﻓﺤﺎﻣﻪ« »آداب ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﺻﻨﺎﻋﺘﻲ ﻧﻈﺮي اﺳﺖ ﻛـﻪ از آن ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ و ﺷﺮﻃﻬﺎي ﻣﻨﺎﻇﺮه ،ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮدداري از ﻟﻐﺰش در ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ و ﻗﺎﻧﻊ ﻛﺮدن ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ و ﺳﺮاﻓﻜﻨﺪه ﺳﺎزﻳﺶ ،اﺳﺘﻔﺎده ﻣـﻲﺷـﻮد« )ﮔﻴﻼﻧـﻲ ،ﻗﻄـﺐاﻟـﺪﻳﻦ ،ﻧﻴﻤـﻪ دوم ﺳـﺪة ﻫﺸﺘﻢ .(144 :در ﺑﻴﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑـﻲ ﻟﻐـﺖﻧﺎﻣـﻪ دارﻧـﺪ ﺳـﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀـﻲ ﺣﺴﻴﻨﻲ زﺑﻴﺪي ) 1205ﻗﻤﺮي144 /م( درﺑﺎرة واژة ادب ﻧﺴـﺒﺘﺎً ﺑـﻪ ﺗﻔﺼـﻴﻞ ﺳـﺨﻦ راﻧـﺪه اﺳﺖ: ﺳﻤﻲ ﺑﻪ ﻻ ّﻧﻪ ﻳﺆَدب اﻟﻨـﺎسِ اﻟَـﻲ اﻟﻤﺤﺎﻣـﺪ و ﻳ َﻨﻬـﺎﻛﻢ ﻋـﻦ »اﻻدب :اﻟﺬي ﻳ َﺘﺎدب ﺑﻪ اﻻدﻳﺐِ ﺧﻪ اﻻدبِ ﻣﻠﻜﺔ ﺗﻌﺼـﻢ ﺷﻴﻮ اﻟﻤﻘﺎ ِﺑﺢِ و اﺻﻞاﻻدب اﻟﺪﻋﺎﺑﺔ و ﻗﺎل ﺷﻴﺨﻨﺎ) (1ﻧﺎﻗﻼ ﻋﻦ ﺗﻘﺮﻳﺮات ُ ﺿﺔ اﻟﻨﻔﺲِ و ﻣﺤﺎﺳﻦَ اﻻﺧـﻼق» «....ادب ﻣﻦْ ﻗﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﺎﻳﺸﻴﻨﻪ و ﻓﻲاﻟﻤﺼﺒﺎحِ ﻫﻮَ ﺗﻌﻠﻢ رﻳﺎ َ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ادﻳﺐ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ آن ]ﻣﺮدم را[ ﭘﺮورش ﻣﻲدﻫﺪ و از آن رو ،ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺘﻮدﮔﻴﻬﺎ ﻣﻲراﻧـﺪ و از ﻧﺎﺷﺎﻳﺴـﺘﻬﺎ ﺑـﺎز ﻣـﻲدارد .و اﺻﻞ ﻣﻌﻨﺎي ادب ،ﻇﺮاﻓﺖ اﺳﺖ و اﺳﺘﺎدﻣﺎن ]:اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﻓﺎرﺳﻲ[ ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ از ﮔـﺰارشﻫـﺎي اﺳﺘﺎدان ﺧﻮﻳﺶ آورده ﻛﻪ ادب ﻣﻠﻜﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ دارﻧﺪة ﺧﻮد را از ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ زﺷـﺖ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﮕﻬﺪاري ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و در ﻣﺼـﺒﺎح آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ادب ﻓﺮاﮔﻴـﺮي ﭘـﺮورش ﺟـﺎن و / 4ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ،ﺷﻤﺎره ﻫﺠﺪﻫﻢ ،ﭘﺎﻳﻴﺰ 1389 ﻧﻴﻜﻮﻳﻴﻬﺎي ﻣﻨﺶﻫﺎﺳﺖ«. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ »ادب« ﻧﺰد اﻋﺮاب روزﮔﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻴﻮة آداب و ﺳﻨﻦ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ .ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت )(2 دﻳﮕﺮ ،روش ﺳﻨﺖ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻪ آﻳﻨﺪﮔﺎن. اﻟﺒﺘﻪ اﻋﺮاب ﺟﺎﻫﻠﻲ ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدن از اﻳﻦ ﺳﻨﺖﻫﺎ را اﻣﺮي ﺿـﺮوري ﺗﻠﻘـﻲ ﻛـﺮده ،ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻛﺮدﻧﺪ .ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﻟَﺒﻴﺪ در ﻣﻌﻠّﻘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ: ﻣـــﻦ ﻣﻌﺸـــﺮٍ ﺳــ ـ َﻨﺖ ﻟﻬــــﻢ آﺑــــﺎؤُﻫﻢ و ﻟَـــ ـﻚ ﻗـــــﻮمٍ ﺳـــــﻨﺔ و اﻣﺎﻣﻬـــــﺎ )زوزﻧﻲ1963 ،م(115-114 : »ﻣﻦ از ﮔﺮوﻫﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﭘﺪراﻧﺸﺎن ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺳﻨﺘﻲ ﮔﺬاردهاﻧﺪ .واﺑﺴﺘﻪ ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﻲ ﺳﻨﺘﻲ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ دارﻧﺪ«. و در ﺷﻌﺮ ﻣﺘﻠﻤﺲ: ﻻورث ﺑﻌــــﺪي ﺳــــﻨﺔ ﻳﻘﺘــــﺪي ﺑﻬــــﺎ واﺟﻠُـــﻮ ﻋـــﻦ ذي ﺷـــﺒﻬﺔ ان ﺗﻮﻫﻤـــﺎ ) ﻣ َﺘ َﻠﻤﺲ :1903 ،ﺑﻴﺖﻫﺎي 15و (16 » ...ﺗﺎ ﭘﺲ از ﺧﻮد ﺳﻨﺘﻲ ﺑﻪ ارث ﺑﮕﺰارم و از ﺷـﺒﻬﻪﻧـﺎﻛﻲ ،اﮔـﺮ ﭘﻨـﺪار ﺷـﺒﻬﻪ رود ،ﺷـﺒﻬﻪ ﺑﺰداﻳﻢ«. )(3 و ﺑﻴﺖﻫﺎي زﻳﺮ از ﺣﻨﻈﻠﺔ َﻏﻨَﻮي ﻛﻪ در زﻣﺮة ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺨﻀﺮم ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. ﻓــﻲاﻟــﺪﻳﻦِ دﻳﻨــﺎً و اﺣﺴــﺎﺑﻬﻢ ﺣﺴــﺒﺎ ﻗَــﺪ ﻳﻌﻠــﻢ اﻟﻨــﺎس اﻧّــﻲ ﻣــﻦ ﺧﻴــﺎرِﻫﻢ ﻻ ﻳﻤﻨَـــﻊ اﻟﻨــــﺎسِ ﻣﻨّـــﻲ ﻣــــﺎ اَردت وﻻ ﺣﺴـــﻦَ ذاادﺑـــﺎ اَﻋﻄـــﻴ ِﻬﻢ ﻣـــﺎ ارادوا )ﺑﻐﺪادي1299 ،م(124 : »ﻣﺮدم ،ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻨﺎﻧﺸﺎن ﻫﺴﺘﻢ ،در دﻳﻦ از ﻟﺤﺎظ دﻳﻨـﺪاري و در ﺷﺮاﻓﺖ از ﻟﺤﺎظ ﺷﺮﻳﻒ ﺑﻮدن .ﻣﺮدم ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻦ ﺑﺨـﻮاﻫﻢ از ﻣـﻦ درﻳـﻎ ﻧﻤـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﻣـﻦ ﺑﺪﻳﺸﺎن آن ﭼﻪ از ﺧﻮﺑﻲ اﻳﻦ ادب ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻤﻲﺑﺨﺸﻢ«. در دو ﺑﻴﺖ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ ادب را در ﻣﻌﻨﻲ ﺳـﻴﺮه و ﻃﺮﻳﻘـﻪ آورده اﺳﺖ .ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ ﻋـﺮب دوره ﺟـﺎﻫﻠﻲ ﺗﺮﺑﻴـﺖ را ﺗﻘﻠﻴـﺪ از ﺳـﻨﺖ ﭘﻴﺸـﻴﻨﻴﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ» ،ادب« ﺑﺮ ﭘﺎك ﻧﻬﺎدي و ﺑﺰرﮔﻮاري اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ. ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر واژة »ادب« »ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي«5 / ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺖ از ﺣﻤﺎﺳﺔ اﺑﻮﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ: اﻛﻨﻴـــــﻪ ﺣـــــﻴﻦَ اُﻧﺎدﻳـــــﻪ ﻟﺎﻛﺮﻣـــــﻪ و ﻻ اَﻟ َﻘﺒــــــﻪ واﻟﺴــــــﺆاﺓ اﻟﻠﻘﺒــــــﺎ ﻛـــﺬاك ادﺑـــﺖ ﺣﺘـــﻲ ﺻـــﺎرﻣﻦ ﺧﻠﻘـــﻲ اﻧــﻲ وﺟــﺪت ﻣــﻼك اﻟﺸــﻴﻤﺔ اﻻدﺑــﺎ )اﺑﻮﺗﻤﺎم(87 :1296 ، »او را در ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺻﺪاﻳﺶ ﻣﻲزﻧﻢ ﺑﺎ ﻛﻨﻴﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻢ ﺗﺎ ﺑـﺪو اﺣﺘـﺮام ﺑﮕـﺬارم و او را ﺑـﺎ ﻟﻘﺐ ﻳﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺪ ﻟﻘﺒﻲ ﺑﺎﺷﺪ .اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻦ ادب آﻣﻮﺧﺘﻪام ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ادب ﺟـﺰوي از ﻣﻨﺸﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﻦ ﻣﻼك اﺧﻼق را ادب ﻳﺎﻓﺘﻪام«. ﻧﻴﺰ اﺑﻮﺗﻤﺎﻣﻪ در ﻋﺎق ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ: اَﺑﻌــﺪ ﺷــﻴﺒﻲ ﻋﻨــﺪي ﻳﺒ َﺘﻐــﻲ اﻻدﺑــﺎ اﻧﺸـــــﺎء ﻳﻔـــــﺮِقُ اﺛـــــﻮاﺑﻲ ﻳـــــﺆد ِﺑ َﻨﻲ )ﻫﻤﺎن ،ج (134 :2 »ﺑﻪ ﭘﺎره ﻛﺮدن ﺟﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻢ آﻏﺎزﻳﺪ ﺗﺎ ﻣﺮا ادب آﻣﻮزد .آﻳﺎ ﭘـﺲ از ﭘﻴـﺮﻳﻢ در ﻧـﺰد ﻣـﻦ ادب را ﻣﻲﺟﻮﻳﺪ«؟! و ﻳﺎ ﺑﻴﺖ زﻳﺮ از ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺨﺎرق وﻻ ﻳﻄﻴﻌـــــﻚ ذوﺳـــــﻦ ﻟﺘﺄدﻳـــــﺐ انﱢ اﻟﻐـــــﻼم ﻣﻄﻴــــﻊ ﻟﻤــــﻦ ﻳﺆدﺑـــــﻪ )ﺑﻨﻲ ﺷﻴﺒﺎن(75 :1351 ، »ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﻪ ﻧﻮﺟﻮان ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪو ادب ﻣﻲآﻣﻮزد وﻟﻴﻜﻦ ﺷﺨﺺ ﻛﻬﻨﺴـﺎل در ادب آﻣﻮزي از ﺗﻮ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﻲﺑﺮد«. از ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اراﺋﻪ ﺷﺪه ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺰد اﻋﺮاب ﺑﺪوي واژة »ادب« در ﻣﻌﻨـﺎي آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ و ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن دﺳﺖ ﻳﺎزﻳﺪن ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺗﺄدﻳـﺐ ،ﻋﺒـﺎرت از ﺗﻌﻠـﻴﻢ دادن ﺑﻮده و ادﻳﺐ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﮔﺎه ﺑـﺮ اﻣـﻮر ﺑﺎﺷـﺪ .در ﺑﻴﺘـﻲ از ﺷـﺎﻋﺮي ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻣﺴﻌﻮد ﻋﺒﺪي ﻛﻪ ﺑﺤﺘﺮي آن را رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ،ﻣﻌﻨﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ ذﻫـﻦ ﻣﺘﺒـﺎدر ﻣﻲﺷﻮد: ﺣﻨ َﻜﻨـــﻲ ﺻـــﺮَف اﻟﺰﻣـــﺎن و ادﺑـــﺎ و ﻋﺮَﻓــــﺖ اﻟﻠﻴــــﺎﻟﻲ ﺑﺆﺳــــﻬﺎ و ﻧﻌﻴﻤﻬــــﺎ )اﺑﻮﺗﻤﺎم1826 ،م(154 :. »رﻧﺞ و آﺳﺎﻳﺶ ﺷﺒﻬﺎ را ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪام و دﮔﺮﮔـﻮﻧﻲ روزﮔـﺎر ﻣـﺮا ﺗﺠﺮﺑـﻪ داده و ادب آﻣﻮﺧﺘـﻪ / 6ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ،ﺷﻤﺎره ﻫﺠﺪﻫﻢ ،ﭘﺎﻳﻴﺰ 1389 اﺳﺖ«. و ﻧﻴﺰ در ﺷﻌﺮ اﺑﻮﻋﻄﺎء اﻓﻠﺢ ﻳﺴﺎر ﺳﻨﺪي از ﺷﺎﻋﺮان اواﺧﺮ دوره اﻣـﻮي دﻗﻴﻘـﺎً ﻣﻌﻨـﻲ ﻣـﻮرد ﺑﺤﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ: َﻓﺎ ْﻓ ﻬﻤـــــــﻪ و اَرﺳـــــــ ُﻠﻪ ادﻳﺒـــــــﺎ اذا اَرﺳـــــ ْﻠﺖ ﻓـــــﻲ اﻣـــــﺮِ رﺳـــــﻮﻻً و ان ﺿـــــــــﻴﻌﺖ ذاكَ ﻓﻼﺗﻠﻤـــــــــﻪ ﻋﻠـــﻲ اَن ﻟَـــﻢ ﻳﻜُـــﻦ ﻋﻠَـــﻢ اﻟﻐﻴﻮﺑـــﺎ )اﻻﻏﺎﻧﻲ ،ﺑﻲﺗﺎ(64 : »ﻫﺮﮔﺎه در ﻛﺎري ﭘﻴﻜﻲ رواﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﭘﺲ ﺑﺪو ﺑﻔﻬﻤﺎن و او را ادب آﻣﻮﺧﺘـﻪ رواﻧـﻪ ﻛـﻦ .و اﮔﺮ آن اﻣﺮ را ﻧﺪﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻲ ،ﭘﺲ وي را ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻜﻦ ﻛﻪ ﭼﺮا وي از رازﻫﺎ آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ«. ﻟﻔﻆ ادب در ﻣﺘﻮن ﻗﺮن دوم در آﺛﺎر ﻣﻜﺘﻮب اﻳﻦ دوره ﻣﺮاد از ﻣﻌﻨﻲ »ادب« ﺧﻴﺮاﻧﺪﻳﺸﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺮﺑﻴﺖ درﺳﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﺴﻦ اﺧﻼق اﺳﺖ .در اﻳﻦ ﻗﺮن ،ادب ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﻌﺎرف اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪه وﻟﻲ ﻣﻌﺎرف دﻳﻨـﻲ از اﻳﻦ روﻧﺪ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎء ﺑﻮدهاﻧﺪ ،زﻳﺮا ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ از اواﺳﻂ ﻗـﺮن اول ﻧـﺎﻣﻲ ﺟـﺪا ﻳﺎﻓـﺖ .ﻋﺒـﺪاﷲ ﻣﻘﻔﻊ )روزﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺣﺪود 140ق( ﻛﺘﺎب ﻣﺨﺘﺼﺮي دارد ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻻدب اﻟﺼـﻐﻴﺮ« ﻛـﻪ در اﺧﻼق و ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز اﺳﺖ .ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در »رﺳﺎﺋﻞ اﻟﺒﻠﻐﺎء« ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳـﻴﺪه اﺳﺖ )ﺟﺰاﻳﺮي ،ﺷﻴﺦ ﻃﺎﻫﺮ.(17-1 :1326 : اﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ در رﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮد آورده اﺳﺖ ﻛﻪ: »ﻗﺪ وﺿﻌﺖ ﻫﺬااﻟﻜﺘﺎب ﻣﻦ ﻛﻼم اﻟﻨﺎس ﻟﻤﺤﻔﻮظ ﺣﺮوف ﻓﻴﻬﺎ ﻋﻮن ﻋﻠـﻲ ﻋﻤـﺎرة اﻟﻘﻠـﻮب و ﺻﻘﺎﻟﻬﺎ و ﺗﺠﻠﺔ اﺑﺼﺎرﻫﺎ و اﺣﻴـﺎء ﻟﻠﺘﻔﻜـﺮ و اﻗﺎﻣـﻪ ﻟﻠﺘـﺪﺑﻴﺮ و دﻟﻴـﻞ ﻋﻠـﻲ ﻣﺤﺎﻣـﺪ اﻻﻣـﻮر و ﻣﻜﺎرماﻻﺧﻼق انﺷﺎءاﷲ« » اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را از ﺳﺨﻦ ﻣـﺮدم ﺑـﺮاي ﺣﺮﻓﻬـﺎي ﻧﮕﻬـﺪاري ﺷـﺪه ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدهام ،ﺣﺮﻓﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻛﻤﻜـﻲ ﺑـﺮ آﺑﺎدﺳـﺎزي دﻟﻬـﺎ و ﺻـﻴﻘﻠﻲ ﻛـﺮدن آﻧﻬـﺎ و ﺟﻼدادن ﭼﺸﻤﻬﺎ و زﻧﺪهﺳﺎزي اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن و ﺑﺮﭘـﺎداري ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ و راﻫﻨﻤـﺎﻳﻲ ﺑـﺮ ﻛﺎرﻫـﺎي ﺳﺘﻮده و اﺧﻼق ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه وﺟﻮد دارد ،ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا«. آﻧﭽﻪ از رﺳﺎﻟﻪ اﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ ﺑﺮﻣﻲآﻳـﺪ ،اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر او از ادب ،اﻧـﺪرز و ﻣﻮﻋﻈـﻪ و ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻮده و ﻣﻔﻬﻮم اﺧﻼق ﻋﻤﻠﻲ و ﻣﻔﻬﻮم اﻃﻼق ﻋﻤﻠﻲ و ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺗﺼﺮف و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻧﻔـﺲ و ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر واژة »ادب« »ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي«7 / ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻴﻚ و ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻜﺎرم اﺧﻼﻗﻲ )ﻫﻤﺎن (7 :و ﻣﻌﺎرف دﻧﻴﻮي از آن اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻣـﻲﺷـﺪه اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن13 :و (2 .15در اﻟﺤﻤﺎﺳﺔ اﺑﻮﺗﻤﺎم ،ﺑﺎب ﺳﻮم ﻣﺘﻀـﻤﻦ اﺷـﻌﺎري در ﺣﻜﻤـﺖ و اﺧﻼق از ﻗﺒﻴﻞ :ﺷﺮم و ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ و ﺧﻮﻳﺸﺘﻦداري و ﺧﻮشرﻓﺘـﺎري ﺑـﺎ ﻣـﺮدم و ﺑـﺎ دوﺳـﺘﺎن اﺳﺖ )اﺑﻮﺗﻤﺎم1296 ،ق ،ج.(12-75 :3 ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري )256ق870 /م( در »اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﻴﺢ« ﭘﻴﺮاﻣﻮن ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗـﻲ ﺧﺎﺻـﻪ وﻇﻴﻔﺔ ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ )اﻟﺒﺨـﺎري 1289 ،م :ج -108 :4 .(165 ﻗﺮن ﺳﻮم از اواﺧﺮ ﻗﺮن دوم و اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺳـﻮم ،در ﻣﻌﻨـﻲ و ﻣﻔﻬـﻮم ادب در زﺑـﺎن ﻋﺮﺑـﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗـﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ .ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ،رﺷﺪ ﻃﺒﻴﻌﻲ زﺑﺎن ،ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻠﻄﺔ اﻋﺮاب ﺑـﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ زﺑﺎن و ﻧﮋاد ﻣﺘﻔﺎوت داﺷﺘﻨﺪ ،ﺑـﻮد .ﭼﻨـﻴﻦ روﻳﻜـﺮدي در ﺷـﻴﻮة ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ، ﻓﻜﺮي و ﺣﺘﻲ زﺑﺎن اﻋﺮاب ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﻮد .در ﺳﺎل 145ق داراﻟﺨﻼﻓﻪ از دﻣﺸـﻖ ﺑـﻪ ﺑﻐـﺪاد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺗﻮان ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ .ﺑﻐﺪاد در ﻗﻠﺐ ﺗﻤﺪﻧﻬﺎي اﺳـﻼﻣﻲ ﻫـﻢ ﻧﻮﭘـﺎ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻣﺴﻴﺮ رﺷﺪ را ﻣﻲﭘﻴﻤﻮد. در ﻫﻤﻴﻦ روزﮔﺎر ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻧﺪﻳﺸﺔ اﻳﺮاﻧﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻋﺮاب ﻧﻔﻮذ ﻛﺮده و ﭘﺎرهاي از ﻣﻨﺎﺻﺐ ﺑﺰرگ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادﻧﺪ .ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ ،اﻋﺮاب واژة »ادب« را ﮔـﺎه در ﻣﻌﻨـﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎرف روزﮔﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ .ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ »رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮاناﻟﺼﻔﺎ« ،ﻣﻔﻬـﻮم ﻳﺎد ﺷﺪه ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪﻫﺎي ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ» :و اﻋﻠـﻢ ﻳـﺎ اﺧـﻲ ﺑـﺄن اﻟﻌﻠـﻮم ا َﻟﺘـﻲ ﻳﺘﻌﺎﻃﺎﻫﺎ اﻟﺒﺸﺮ ﺛﻼﺛﺔ اﺟﻨﺎس َﻓ ﻤﻨﻬﺎ اﻟﺮِﻳﺎﺿﻴﺔ و ﻣﻨﻬﺎ اﻟﺸـﺮﻳﻌـﺔ اﻟـﻮﺿـﻌﻴﺔ و ﻣﻨﻬـﺎ اﻟﻔﻠﺴـﻔﻴﺔ ﻄﻠَـﺐ اﻟﻤﻌـﺎش و ﺻـﻼح اﻣﺮاﻟﺤﻴـﻮﺓ اﳊﻘﻴﻘﻴﺔ ﻓﺎﻟﺮﻳﺎﺿﻴﺔ ﻣﻬﻲ ﻋﻠﻢ اﻻداب اﻟﺘﻲ وﺿﻊ اﻛﺜﺮﻫﺎ ﻟ َ اﻟﺪﻧﻴﺎ .و ﻫﻲ ﺗﺴﻌﺔ اﻧﻮاع أوﻟﻬـﺎ ﻋﻠـﻢ اﻟﻜﺘـﺎﺑـﺔ و اﻟﻘـﺮاﺓ و ﻣﻨﻬـﺎ ﻋﻠـﻢ اﻟﻠﻐـﺔ و اﻟﻨﺤـﻮ و ﻣﻨﻬـﺎ ﻋﻠﻢاﻟﺤﺴﺎب و اﻟﻤﻌﺎﻣﻼت و ﻣﻨﻬﺎ ﻋﻠﻢ اﻟﺸﻌﺮ و اﻟﻌـﺮوضِ و ﻣﻨﻬـﺎ ﻋﻠـﻢ اﻟﺰَﺟـﺮِ و اﻟﻔـﺄل و ﻣـﺎ ﻳﺸﺎﻛﻠﻪ و ﻣ ْﻨﻬﺎ ﻋﻠﻢِ اﻟﺴﺤﺮ و اﻟﻐﺮاﺋﻢ و اﻟﻜﻴﻤﻴﺎء و اﻟﺤﻴـﻞ) «...رﺳـﺎﺋﻞ اﺧـﻮاناﻟﺼـﻔﺎ:1305 ، 18و » (19و ﺑﺪان ،اي ﺑﺮادر داﻧﺸﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ آدﻣﻴﺎن ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ ،ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪاﻧـﺪ :ﺑﺮﺧـﻲ / 8ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ،ﺷﻤﺎره ﻫﺠﺪﻫﻢ ،ﭘﺎﻳﻴﺰ 1389 از آﻧﻬﺎ داﻧﺸﻬﺎي ﭘﺮورﺷﻲاﻧـﺪ و ﭘـﺎرهاي دﻳﮕـﺮ داﻧـﺶ ﻗﺎﻧﻮﻧﻬـﺎي ﻗـﺮاردادياﻧـﺪ و ﺟـﺰ آﻧﻬـﺎ داﻧﺸﻬﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ .ﭘﺲ داﻧﺶﻫﺎي ﭘﺮورﺷﻲ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از داﻧـﺶ ادﺑﻬـﺎ ﻛـﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﺷﺎن ﺑﺮاي ﺟﺴﺘﺎر زﻧﺪﮔﻲ و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﻛﺎر زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ دﻧﻴﺎ ﻧﻬـﺎده ﺷـﺪهاﻧـﺪ و آﻧﻬـﺎ ﻧُـﻪ ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ .ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﻧﻬﺎ ،داﻧﺶ ﻧﮕﺎرش و ﺧﻮاﻧﺪن اﺳﺖ و از آﻧﻬﺎ داﻧﺶ ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ اﺳﺖ و از آﻧﻬﺎ داﻧﺶ ﺣﺴﺎب و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪﻫﺎﺳﺖ و از آﻧﻬﺎ داﻧﺶ ﺷـﻌﺮ و ﻋـﺮوض اﺳـﺖ و از آﻧﻬـﺎ داﻧـﺶ ﺷﮕﻮن و ﻓﺎل و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﻫﺎي آن اﺳﺖ و از آن ﺟﻤﻠﻪ داﻧﺶ ﺟﺎدو و ﭼﺸﻢ زﺧـﻢ و ﺷـﻴﻤﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ« .در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺴﻦ ﺳـﻬﻞ )236ق 850 /م( ﺳـﺨﻨﻲ ﻣﺸـﺎﺑﻪ دارد. »اﻻَدب ﻋﺸﺮﺓ ﻓﺜﻼﺛﺔ ﺷﻬﺮ ﺟﺎﻧﻴﺔ و ﺛﻼﺛﺔ اﻧﻮﺷﺮواﻧﻴﺔ و ﺛﻼﺛﺔ ﻋﺮﺑﻴﺔ و واﺣﺪﺓ اَد ﺑﺖ ﻋﻠـﻴﻬﻦ«.... )ﺣﺼﺮي» (102 :1305 ،ادب ده ﺗﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻪ ﺗﺎ ﺷﻬﺮﮔﺎﻧﻲ و ﺳﻪ ﺗﺎ اﻧﻮﺷﻴﺮواﻧﻲ و ﺳـﻪ ﺗـﺎ ﻋﺮﺑﻲ و ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ادب آﻣﻮﺧﺘﻪام«. در ﻗﺮن ﺳﻮم واژة »ادب« در ﻣﻌﻨﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﺎري ﻛﻪ رﻋﺎﻳﺖ آن ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن واﺟﺐ ﺑﻮده ،ﺑـﻪ ﻛﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ .ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ادباﻟﻜﺎﺗﺐ )= ادب اﻟﻜﺘﺎب( اﺑـﻦ ﻗﺘﻴﺒـﺔ دﻳﻨـﻮري ) 276ق-1 / 270م( ذﻳﻞ واژة »اﻻدب« ﻣﻮﺿﻮع را روﺷﻦ ﻣﻲﺳﺎزد .ﻧﻴﺰ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳـﻮم ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜـﻪ ادب ﺑﺮ ﻣﻮازﻳﻦ اﺧﻼﻗﻲ اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪ ،ﺑﺮاي ﻧﻈﺎمﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻃﺎﻋﺖ از آن ﺑﺮ ﻫﻤﮕـﺎن واﺟـﺐ ﺑﻮد ،ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺖ .در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺪرﺑـﻪ در ﻛﺘـﺎب »اﻟﻌﻘﺪاﻟﻔﺮﻳـﺪ« ﺑﺨﺸـﻲ را در آداب ﺣﻜﻤﺎ و ﻋﻠﻤﺎ و ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﻧﺎم »ادب« ﺣـﺪﻳﺚ در اﺳـﺘﻤﺎع و »ادب« ﻧﺸﺴـﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ آورده اﺳﺖ )اﻟﻌﻘﺪاﻟﻔﺮﻳﺪ 206 :1305 ،ﺑﻪ ﺑﻌﺪ( ﻧﻴﺰ در ﻋﻘﺪاﻟﻔﺮﻳﺪ در ﻗﺴـﻤﺖ »ﻓﺼـﻮل ﻓـﻲاﻻدب« ،واژة »ادﻳـﺐ« را در ﻣﻌﻨـﺎي »ﺣﻜـﻴﻢ« آورده اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن ،ج.(191-189 :2 ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺮاي واژة »ادب« ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ در ﻛﺎرﺑﺮد واژة »ادب« ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ ،اﻣـﺎ ﻣﻌـﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ: »راﺣﺘﻲ ﮔﺰﻳﺪن ،ﺷﺎدي ﻛﺮدن ،آﺳﻮدﮔﻲ و ﺑﻬـﺮهﻣﻨـﺪي از ﻧﻌﻤـﺖﻫـﺎي اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن« اﺑـﻦ ﺧﻠﺪون در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﻮد از اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ» :ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻠﺘﻲ ﻏﻠﺒﻪ ﻳﺎﺑـﺪ و وﺳـﺎﻳﻞ ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ و ﺛﺮوﺗﻲ را ﻛﻪ در ﺗﺼﺮف ﻛﺸﻮرداران ﭘﻴﺶ از وي ﺑﻮده ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورد ،ﻧﻌﻤﺖ و ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر واژة »ادب« »ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي«9 / ﺗﻮاﻧﮕﺮي وي از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻓﺰوﻧﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﻋﺎدات اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن ﻧﺴـﺒﺖ اﻓـﺰون ﻣـﻲﺷـﻮد، آﻧﮕﺎه از ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺿﺮورﻳﺎت و ﺧﺸﻮﻧﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﮔﺎم ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﻲﻧﻬﻨﺪ و ﺑﻪ وﺳﺎﻳﻞ ﻏﻴﺮ ﺿـﺮوري و اﺷﻴﺎي ﻇﺮﻳﻒ و آﺳﺎﻳﺶ و ﺗﺠﻤﻞ ﻣـﻲﮔﺮاﻳـﺪ و در ﻋـﺎدات و اﺣـﻮال از ﭘﻴﺸـﻴﻨﻴﺎن ﭘﻴـﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻋﺎداﺗﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﻜﺎرﺑﺮدن وﺳﺎﻳﻞ ﺗﺠﻤﻠﻲ ﻻزم اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻛﺴﺐ ﻣﻲﻛﻨـﺪ) .اﺑـﻦ ﺧﻠﺪون ،1900 ،ج .(342 :1ﻣﻔﺎد ﻛﺘﺎب اﻻﻏﺎﻧﻲ اﺑﻮاﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ) 356ق967 /م( و ﻧﻴﺰ ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ ﻣﺴﻌﻮدي ) 325ق 965 /م( ﺧﺎﺻﻪ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ روزﮔﺎر ﻫﺎروناﻟﺮﺷﻴﺪ و ﻣﺄﻣﻮن و ﺧﻠﻔﺎي ﺑﻌﺪي ﺳﺨﻦ ﻳﺎد ﺷـﺪه را ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ .ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻜـﺎر ﺑﺴـﺘﻦ »ﻇﺮاﻓـﺖ« و »ﺗﺠﻤﻞ« در ﺣﻴﻄﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺘﻈﺮﻓﺎن و رﺳـﻢداﻧـﺎن ﺑـﻮده اﺳـﺖ) .ر.ك :اﻟﻤﻮﺷـﻲ 1887 ،م: 211ﺑﻪ ﺑﻌﺪ( .در اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﻔﻆ »ادب« ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲدﻫـﺪ و در ﻣﻌﻨـﺎي »ﻇﺮﻳـﻒ« ﺑﻜﺎر ﻣﻲرود ﻛﻪ در ﺣﻮزه ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﻳﻦ واژه ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ .ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻨﻜﻪ »اﻟﻤﻮﺷﻲ« در اﺛﺮ ﺧﻮد» ،اﻟﻈﺮف و اﻟﻈﺮﻓﺎ« ﺑﻴﻦ واژة »ادﻳﺐ« و »ﻇﺮﻳﻒ« ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ. ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم »ادب« در ﺑﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﺮوهﻫﺎي ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻦ ﻣـﺮدم ﺑﻐﺪاد در آﻏﺎز ﻗﺮن ﺳﻮم ،ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺠﻤﻞ ،ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﻲ ،اﻓﺮاط در ﺧﻮردن و آﺷـﺎﻣﻴﺪن ،زﺑـﺎن آراﻳﻲ و ﻧﻐﺰﮔﻮﻳﻲ داﺷﺘﻪ و ﺑﺪون ﺗﺮدﻳـﺪ ﻣـﻲﺗـﻮان در ﺳﺮاﺳـﺮ ﻋﻘﺪاﻟﻔﺮﻳـﺪ از اﺑـﻦ ﻋﺒﺪرﺑـﻪ اﻧﺪﻟﺴﻲ ) 328ق940 /م( ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ )ﻫﻤﺎن 185 :ﺑﻪ ﺑﻌﺪ(. ﻣﻌﻨﻲ »ادب« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻣﺮوزي ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮد :ﻳﻜﻲ از وﻇـﺎﻳﻒ ﻇﺮﻓـﺎ و رﺳـﻢداﻧـﺎن اﻳـﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑـﺮاي ﺗﻔـﺮﻳﺢ و ﺳـﺮﮔﺮﻣﻲ دﻳﮕـﺮان ﺳـﺨﻨﺎن ﻧﻐـﺰ و ﺷﻌﺮﻫﺎي ﺷﺎديﺑﺨﺶ اﻧﺸﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ .ﺳﻌﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ راه اﻃﻨﺎب و ﻏﻠﻮ ﻧﭙﻮﻳﻨـﺪ و ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻮﺟﺪ ﺷﺎدي ﺑﺎﺷﻨﺪ .ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺷﺠﻊ ﺳﻠﻤﻲ ﺷﺎﻋﺮ ﻋﻬﺪ ﻫﺎروناﻟﺮﺷﻴﺪ رواﻳﺖ ﻛـﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺲ اﺑﻮﺷﻴﺦ ﻧﺼﺮي ﻫﻤﺪم ﺟﻌﻔﺮ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﺮﻣﻜـﻲ در ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ دﻳـﺪاري ﻛـﻪ ﺑـﺎ او داﺷﺖ از او درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺖ از اﺷﻌﺎرش را ﺑﺮاي او ﺑﺨﻮاﻧﺪ) .اﻻﻏﺎﻧﻲ ،ﭘﻴﺸﻴﻦ ،ج .(33 :17از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺳﺨﻦ در آن روزﮔﺎر اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻣﻼﻟﺖآور و ﺧﺴﺘﻪﻛﻨﻨﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ. در اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻧﻘﻞﻫﺎ ﺗﻔﻨﻦ ﻣﻄﺮح ﺑﻮده اﺳﺖ .در ﻣﺮوجاﻟﺬﻫﺐ ﻣﺴﻌﻮدي آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ: »وﻗﺪ ذﻛﺮ ﺑﻌﺾ اﻟﻤﺤﺪﺛﻴﻦ ﻣﻦ اﻫﻞاﻻدب ﻣﻦ آداب ﻋﺪم اﻃﺎﻟﺔ اﻟﺤـﺪﻳﺚ ﻣـﻦ اﻟﻨـﺪﻳﻢ و ان ﺠ َﺘ ﻨﺐ ﻣ ْﻨﻪ اﻻَﺣﺎدﻳﺚ اﻟﻄـﻮالِ ذات اﻟﻤﻌـﺎﻧﻲ اﳌﻐﻠﻐـﺔ )= ﺴﻦَ ﻟ ﻤﻮ ﻗ ﻌﻪ اَنْ ﻳ ﺣ اﺣﻠﻲ ﻟﺤﺪﻳﺜﻪ و اَ ﺳﻤﺎراﻟﻤﺠﻠﺲِ و َﺗﺘ ﻌﻠَـﻖَ ﺻﻬﺎ اﻟﻤﺤﻤﻮﻟﺔ ﻣﻦ ﺑﻠﺪاﻟﻲ ﺑﻠﺪ( و اﻻﻟﻔﺎظ اﻟﺤﺸﻮﻳﺔ اﻟﺘﻲ اﻓﺘﻦ ﺑﺎﻗﺘﺼﺎ / 10ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ،ﺷﻤﺎره ﻫﺠﺪﻫﻢ ،ﭘﺎﻳﻴﺰ 1389 ِﺑﻬﺎ اﻟﻨﻔﻮس و ﺗﺤﺘﺴﻲ ﻋﻠﻲ اواﺧﺮﻫﺎ اﻟﻜـﺆوس ﻓـﺎن دﻟـﻚ ِﺑ ﻤﺠـﺎﻟﺲ اﻟﻘﺼـﺎصِ اَﺷْـ ﺒﻪ ﻣﻨـﻪ ﺑﻤﺠﺎﻟﺲِ اﻟﺨﻮاص)) «(4اﻻﻏﺎﻧﻲ ،ﭘﻴﺸﻴﻦ ،ج » (33 :17و ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮﭘﺪﻳﺪآﻣﺪﮔﺎن اﻫـﻞ ادب از آداب ،ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻧﻜﺮدن ﺳﺨﻦ ﻫﻤﺪم ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ،و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﺎر او ﺷﻴﺮﻳﻦﺗﺮ و ﺑﺮاي ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﺶ ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﺨﻨﺎن ﻃﻮﻻﻧﻲ داراي ﻣﻌﻨﻲﻫﺎي ﭼﺮﺧﺎن )= ﺑـﺮده ﺷﺪه از ﺷﻬﺮي ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮي دﻳﮕـﺮ( و از واژﮔـﺎن ﺿـﻤﻨﻲ ﭘﺮﻫﻴـﺰ ﻛﻨـﺪ .ﻫﻤﺎﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻗﺼﻪﭘﺮدازﻳﺸﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪﮔﻮﻳﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﺷـﻴﻔﺘﮕﻲ دارﻧـﺪ و ﺟﺎﻧﻬـﺎ ﺑـﺪاﻧﻬﺎ در ﻣـﻲآوﻳﺰﻧـﺪ و در ﭘﺎﻳﺎﻧﻬﺎﻳﺸﺎن ﺟﺎﻣﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺳﺎﻳﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ زﻳﺮا آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲﻫﺎي ﻗﺼﻪﮔﻮﻳﺎن ﻣﺎﻧﺴﺘﻪﺗﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲﻫﺎي وﻳﮋﮔﺎن«. در ﻣﻴﺎن ﻣﻜﺘﻮﺑﺎت ،ﺑﻪ آﺛﺎر ﻓﺮاوان ﺑﺮﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ واژة »ادب« ﺑـﺎ ﻣﻌﻨـﻲ ﺧـﺎص و ﻣﻔﻬـﻮمِ ﮔﺮدآوري ﻧﻮادر ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ،اﺷﻌﺎر ﻓﺮحﺑﺨﺶ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖﻫﺎي ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳـﺖ. ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻛﻤﻲ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻴﻮة ﻧﮕﺎرش را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻗـﺮار داد اﺑﻮﻋﺜﻤﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﺤﺮﺟـﺎﺣﻆ )255ق869 /م( ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻧﻈـﻢ و ﻧﺜـﺮ و ﻫـﺰل و ﻃﻴﺒـﺖ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ را ﺑﻪ ﺷﻴﻮه ﺟﻨﮓ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار داد ﺗﺎ در ذﻫﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪهاش ﻓﺮح و ﺷﺎدي اﻳﺠـﺎد ﻛﻨﺪ )ﻣﺴﻌﻮدي ،ﭘﻴﺸﻴﻦ (133-132 :ﺳﺨﻨﺎن اﺑﻮاﺳﺤﺎق اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺣﺼﺮي ﻗﻴﺮواﻧﻲ ) 413ق ﻳﺎ (453در آﺛـﺎر زﻫـﺮاﻻداب و ﺛﻤﺮاﻻﻟﺒـﺎب ﻣﻌﻨـﻲ »ادب« را در ﻣﻔﻬـﻮم ﻳـﺎد ﺷـﺪه ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ) .زﻫﺮاﻻداب (4-2 :1205 ،در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮرد ﻣﻲﺗﻮان رﺟﻮع ﻛـﺮد ﺑـﻪ ﻛﺘـﺎب اﻟﻨﺜـﺮ اﻟﻔّﻨﻲ ﻓﻲاﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑﻊ )ﺻﺺ (356-325ﻛﻪ در آن از اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻴﻢ اﺣﻤﺪ ﻣﻴﻜـﺎﻟﻲ ) 430ق (1308/و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪﻋﺒﺎس ﺧﻮارزﻣﻲ ) 322ق935 /م( ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ. از ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي واژة »ادب« در ﻣﻌﻨﻲ ﻓﻨﻮن ﻇﺮاﻳﻒ ﺳﺨﻨﻮري ﺑﻜﺎر ﻣـﻲرﻓﺘـﻪ و »ادﻳﺐ« ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪه ﻛﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ را در ﺣﺪ ﻋﺎﻟﻲ ﺑﺪاﻧـﺪ و ﻛـﺎرﺑﺮد آن را در ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ. ﺟﺪﺗُـﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺟﺎﺣﻆ ) 255ق 869 /م( اﺳـﺖ ﻛـﻪَ » :ﻃ َﻠﺒـﺖ ﻋﻠـﻢ اﻟﺸـﻌﺮ ﻋﻨﺪاﻻﺻـﻤﻌﻲ َﻓﻮ ﻄ ْﻔﺖ اﻟﻲ اﺑـﻲ ﻋﺒﻴـﺪﺓ ﺟﺪُ ﺗﻪ ﻻﻳﺘﻘﻦ اﻻ اﻋﺮاﺑﻪ َﻓ ﻌ َ ﺟ ﻌﺖ اﻟﻲ اﻻﺧﻔﺶِ َﻓﻮ ﺴﻦَ اّ ﻟﺎ ﻏﺮﻳﺒﻪ َﻓﺮَ ﻻ ﻳﺤ ﻓﻮﺟﺪﺗﻪ ﻻ ﻳ ْﻨ َﻔ ﻌﻞُ ا ّﻟﺎ ﻣﺎ اﺗﺼـﻞ ﺑﺎﻻﺧﺒـﺎرِ و َﺗ ﻌﻠُـﻖَ ﺑﺎﻻﻳـﺎم و اﻻﻧﺴـﺎب ﻓﻠـﻢ اﻇﻔـﺮ ﺑﻤـﺎ اردت اﻻﻋﻨﺪ) (5ادﺑﺎءاﻟﻜﺘﺎب ﻛﺎﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ وﻫـﺐ و ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦ ﻋﺒـﺪاﻟﻤﻠﻚ اﻟﺰﻳـﺎت«) .اﺑـﻦ رﺷـﻴﻖ، 1325ق» (84 :داﻧــﺶ ﺷــﻌﺮ را در ﻧــﺰد اﺻــﻤﻌﻲ ﺟﺴــﺘﻢ ،ﭘــﺲ او را ﻳــﺎﻓﺘﻢ ﻛــﻪ ﺟــﺰ ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر واژة »ادب« »ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي«11 / ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪاش را ﻧﻴﻜﻮ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ .ﭘﺲ ﺑﻪ اﺧﻔﺶ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮدم ،او را ﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺟـﺰ اﻋـﺮاب آن را ﺑﻪ اﺳﺘﻮاري ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺖ .ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪه رﻓﺘﻢ و او را ﻳـﺎﻓﺘﻢ ﻛـﻪ ﺟـﺰ از آن ﭼﻪ ﺑﻪ ﺧﺒﺮﻫﺎ ] :ﺗﺎرﻳﺦ[ ﭘﻴﻮﻧﺪ دارد و ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻬﺎ و ﺗﺒﺎرﻫﺎ واﺑﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻧﻤـﻲﭘـﺬﻳﺮد. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻢ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ ،ﻣﮕﺮ در ﻧﺰد ادﻳﺒﺎن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ :ﺣﺴـﻦ ﺑﻦ وﻫﺐ و ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ زﻳﺎت«. و ﻧﻴﺰ» :واﻧﺸﺪ رﺟﻞ ﻗﻮﻣﺎً ﺷﻌﺮاً ﻓﺎﺳﺘﻐﺮﺑﻮه ﻓﻘـﺎل واﷲ ﻣـﺎ ﻫـﻮ ﺑﻐﺮﻳـﺐ و ﻟﻜـﻨﻜﻢ ﻓـﻲاﻻدب ﻏﺮﺑﺎء« )ﻫﻤﺎن :ج » (86 :1و ﻣﺮدي ﺑﺮاي ﮔﺮوﻫﻲ ﺷـﻌﺮي ﺑﺨﻮاﻧـﺪ ﻛـﻪ آن را دور از ذﻫـﻦ ﺷﻤﺮدﻧﺪ ،ﭘﺲ ﺑﮕﻔﺖ :آن دور از ذﻫﻦ ﻧﻴﺴﺖ ،ﻟﻴﻜﻦ ﺷﻤﺎ از ادب ﺑﺪور ﻫﺴﺘﻴﺪ«. ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﻮزة ﺗﺎرﻳﺨﻲ ادب ﻋﺒﺎرت ﺑﻮده اﺳـﺖ از ﻧﻈـﻢ و ﻧﺜـﺮ در ﺳـﻄﺢ ﻋﺎﻟﻲ .در »رﺳﺎﺋﻞاﻟﺨﻮارزﻣﻲ« ﻧﺎم ﺑﺴـﻴﺎري از ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻛـﻪ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن »ادب« و »آداب« ﺳــﺨﻦ ﮔﻔﺘــﻪاﻧــﺪ ،آورده ﺷــﺪه اﺳــﺖ )ر.ك .ﺧــﻮارزﻣﻲ 36-30 ،1297 ،و (393-383 ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﺎرف دﻳﻨﻲ آﺷـﻨﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ واژة »ادب« را ﺑـﻪ ﻏﻴـﺮ از ﻣﻌـﺎرف دﻳﻨـﻲ ﺗﺨﺼﻴﺺ ﻣـﻲدادﻧـﺪ .اﻣـﺎم اﺑﻮﺣﺎﻣـﺪ ﻏﺰاﻟـﻲ ) 505ق 1111 /م( در ﻛﺘـﺎب »اﺣﻴـﺎء ﻋﻠـﻮم اﻟﺪﻳﻦ« ،ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﻲ را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﭘﺎره ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از :اﺻﻮل ﻓﻘﻪ و ﻓـﺮوع آن، ﻣﻘﺪﻣﺎت و ﺳﭙﺲ ﻣﺘﺤﻤﺎت )ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮآن و ﻋﻠﻢ ﺣﺪﻳﺚ( اﻣﺎ ﺑـﺎ آﻧﻜـﻪ داﻧﺴـﺘﻦ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻓﺼﻴﺢ ﻛﻠﻴﺪ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻓﻘﻬﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﻠﻤـﻪ »ادب« اﺷـﺎرهاي ﻧـﺪارد) .اﺑﻮﺣﺎﻣـﺪ ﻏﺰاﻟﻲ (15-14 :1302 ،ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ واژة »ادب« در ﻃـﻮل ﺗـﺎرﻳﺦ ،ﺧﺎﺻـﻪ در ﺳـﻪ ﻗـﺮن اول ﻫﺠﺮي در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ دﺳـﺘﺨﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗـﻲ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ وﻟـﻲ در زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ از ﺛﺒـﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و در ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ راﻳﺞ اﻣﺮوزي ﺗﺪاول ﺧﻮد را ﺣﻔـﻆ ﻛـﺮده اﺳﺖ. ﻣﻔﻬﻮم »ادب« در ﻣﺘﻮن ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ واژة »ادب« در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ در ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻮﻋﻲ داﻧﺶ ﻛﻪ داﻧﺶﻫـﺎي ﻓﺮﻋـﻲ دﻳﮕﺮي را در ﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮد ،ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ ﻳﺎ در ﻣﻌﻨﺎي رﻓﺘﺎر ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ،ارﺟﻤﻨـﺪ و ﻣﺤﺘـﺮم ﻳﻌﻨـﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﺗﺪاول دارد ،ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮده اﺳﺖ .ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺼـﺪاقﻫـﺎي ﻛﺎرﺑﺮدي اﻳﻦ واژه را در آﺛﺎر ﻣﻬﻢ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ. / 12ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ،ﺷﻤﺎره ﻫﺠﺪﻫﻢ ،ﭘﺎﻳﻴﺰ 1389 ادب در ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ در ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ »ادب« ﺑﻪ ﻧﻮر ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ» :ﻧﻮرِ ادب دل را زﻧـﺪه ﻛﻨـﺪ) «.ﻛﻠﻴﻠـﻪ و دﻣﻨﻪ (421 :1338 ،و ﺑﺎز در ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ »ﺗـﺄدب« در ﻣﻌﻨـﺎي ﺗﻌﻠـﻴﻢ ادب ﻧﻔـﺲ آﻣـﺪه اﺳﺖ» :و ﭼﻮن اﻳﺎم رﺿﺎع ﺑﻪ آﺧﺮ رﺳﻴﺪ در ﻣﺸﻘﺖ ﺗﻌﻠّـﻢ و ﺗـﺄدب ،ﻣﺤﻨـﺖ دار و ﭘﺮﻫﻴـﺰ«. )ﻫﻤﺎن (48 :در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ »ادب و ﺧﺮد« در ﻳﻚ ﺣﻮزة ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ. »ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ...ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮد و ﺑﺎ اﻣﻴﺮ ﮔﻔﺖ :ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ دﻫﻨﺪ ،ادب و ﺧـﺮد از ﺑﻨﺪه دور ﻛﻨﺪ .اﻣﻴﺮ ﺑﺨﻨﺪﻳﺪ و دﺳﺘﻮر داد) «.ﺑﻴﻬﻘﻲ (672 :1350،و ﺑﺎز ﺑـﺎ ﻣﻌﻨـﺎي ﻳـﺎد ﺷﺪه در ﺟﺎي دﻳﮕﺮي از ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ» :ﺗﺎ اﻳﻦ ﻏﺎﻳﺖ داﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺘﺎي ﺗـﻮ ـ اﻣﻴﺮﻳﻮﺳـﻒ ـ ﭼﻨــﺪ ﻧﻴﻜــﻮﻳﻲ ﻓﺮﻣــﻮدهاﻳــﻢ و ﭘﻨﺪاﺷــﺘﻴﻢ ﻛــﻪ ﺑــﺎ ادب ﺑﺮآﻣــﺪهاي و ﻧﻴﺴــﺘﻲ ﭼﻨﺎﻧﻜــﻪ ﻣــﺎ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻳﻢ) «.ﻫﻤﺎن (253 :و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ ﻫﺮات اﻋﺰام ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﻣﺴﻌﻮد رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﺮده و ﮔﺰارش ﻛﻨﺪ ﺑﻴﻬﻘﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ »ﺑـﻲادﺑـﻲ« را در ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﻲﻧﺰاﻛﺘﻲ« و »ﺑﻲﺣﺮﻣﺘﻲ« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ. »اﻳﻦ ﺑﻲادﺑﻲ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺴﻌﻮد ﻛﺮد« )ﻫﻤﺎن.(602 : در ﻧﻮروزﻧﺎﻣﻪ در ﺣﻜـﺎﻳﺘﻲ آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ »روزي ﺑـﻪ ﺷـﻤﺲاﻟﻤﻠـﻮك ﻗـﺎﺑﻮس وﺷـﻤﮕﻴﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدي ﺑﻪ درﮔﺎه آﻣﺪه اﺳﺖ و اﺳﭙﻲ ﺑﺮﻫﻨﻪ آورده و ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ :ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻛﺸـﺖ ﺧﻮﻳﺶ اﻧﺪر ﺑﮕﺮﻓﺘﻪام .ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﻮ ﺑﻮد ﻳﺎ ﮔﻨﺪم؟ ﮔﻔﺖ :ﺟﻮ .ﺑﻔﺮﻣﻮد ﺗـﺎ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳـﭗ را ﺑﻴﺎوردﻧﺪ و ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﺟﻮ ﺑﻮد ﺑﻪ وﻗﺖ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺗﺎوان ﺑﺴﺘﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ زﻣـﻴﻦ داد و ﮔﻔﺖ :ﺧﺪاوﻧﺪ زﻣﻴﻦ را ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ دﻫﻘﺎﻧﺎن ﭼﻮن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻮ ﻧﻴﻜﻮ آﻳﺪ ،ﺑـﺪﻳﻦ وﻗـﺖ ﺑﻪ اﺳﭙﺎن دﻫﻨﺪ و ﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﺎوان ﻣﺮ ادب را ﺑﺴﺘﺪﻳﻢ ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪان اﺳﭗ ،اﺳﭗ را ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ ﺗـﺎ ﺑــﻪ ﻛﺸــﺖ ﻛﺴــﺎن اﻧــﺪر ﻧﻴﺎﻳــﺪ) .ﻧــﻮروز ﻧﺎﻣــﻪ 42 :1963 ،و (43ﺑﺨﺸــﻲ از ﺣﻜﺎﻳــﺖ را از ﻧﻮروزﻧﺎﻣﻪ آوردﻳﻢ ﺗﺎ ﻣﻔﻬﻮم ادب آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺑﻜﺎر ﻣﻲرود ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد. ادب در ﻧﻈﻢ در ﻧﻈﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﻳﺎد ﺷﺪه در دﻳﻮان ﺷﻌﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﺎﻋﺮان آﻣﺪه اﺳﺖ: ﻣﻮﻟﻮي: آن ادب ﺳـــﻨﮓ ﺳـــﻴﻪ را ﻛـــﻲ ﻛﻨﻨـــﺪ اوﺳــــﺘﺎدان ،ﻛﻮدﻛــــﺎن را ﻣــــﻲزﻧﻨــــﺪ ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر واژة »ادب« »ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي«13 / )ﻣﺜﻨﻮي(481 : در اﻳﻨﺠﺎ »ادب ﻛﺮدن« در ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺄدﻳﺐ ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﺻﺎﻟﺘﺎً ﻫﻤﺎن ﻣﻔﻬﻮم ﭘﺴـﻨﺪﻳﺪه و ﻧﻴﻜﻮ را دارد. ﺣﺎﻓﻆ دوازده ﺑﺎر واژة »ادب« را ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ. در ﻳﺎزده ﻣـﻮرد ،ادب را در ﻣﻌﻨـﺎي اﺣﺘـﺮام و رﻓﺘـﺎر ﭘﺴـﻨﺪﻳﺪه آورده و ﻳـﻚ ﺑـﺎر »ادب« و »ﻋﻠﻢ« ﻫﻤﻄﺮاز ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪاﻧﺪ. ﺣﺎﻓﻈﺎ ﻋﻠﻢ و ادب ورز ﻛﻪ در ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺎص )ﺣﺎﻓﻆ(213/7 :1356 ، در ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﻣﻮرد »ادب« ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﻲ را دارد ﻛﻪ اﻣﺮوزه در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ: ﺗﻮ در ﻃﺮﻳﻖ ادب ﻛﻮش و ﮔﻮ ﮔﻨﺎه ﻣﻦ اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن(54/7 : ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ادب ﻛﻮش ﻛﻪ واﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﻫﻤﺎن(105/7 : در ﻣﺼﺮاع زﻳﺮ :ﭼﺸﻢ درﻳﺪه در ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﻲادب« اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ »ادب« ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد: ﭼﺸﻢ درﻳﺪه ادب ﻧﮕﺎه ﻧﺪارد )ﻫﻤﺎن(123/8 : ﻳﺎ :ﻗﺪم ﻣﻨﻪ ﺑﻪ ﺧﺮاﺑﺎت ﺟﺰ ﺑﻪ ﺷﺮط ادب )ﻫﻤﺎن(196/2 : ﻳﺎ :ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ادب ﺷﻴﻮة ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮي ﺑﻮد )ﻫﻤﺎن(210/3 : ﻳﺎ :ﻫﺮ ﻛﻪ را ﻧﻴﺴﺖ ادب ﻻﻳﻖ ﺻﺤﺒﺖ ﻧﺒﻮد )ﻫﻤﺎن(213/7 : وﻗﺘﻲ »ادب و ﺷﺮم« ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ،ادب در ﻣﻌﻨﺎي اﺣﺘﺮام و ﭘﺎرهاي از آﺋﻴﻦﻫـﺎي ﻋﺮﻓﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ: ادب و ﺷﺮم ،ﺗﻮ را ﺧﺴﺮو ﻣﻪروﻳﺎن ﻛﺮد )ﻫﻤﺎن(475/3 : ﺳﻌﺪي ﻧﻴﺰ ادب را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎﻓﻆ در ﻣﻌﻨﺎي آﺋﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم اﺣﺘﺮام آورده اﺳﺖ .ﭼﻪ در ﮔﻠﺴﺘﺎن و ﭼﻪ در ﻏﺰل: ﭘﺪر ﮔﻮ ﭘﻨﺪ ﻛﻤﺘﺮ ده ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﺎ اﻫﻞ ﻓﺮزﻧﺪم ﻣﻌﻠﻢ ﮔﻮ ادب ﻛﻢ ﻛﻦ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﺎﺟﻨﺲ ﺷﺎﮔﺮدم )ﺳﻌﺪي 506 :1383 ،ب (4242 ﻳﺎ در ﮔﻠﺴﺘﺎن: »ﻟﻘﻤﺎن را ﮔﻔﺘﻨﺪ ادب از ﻛﻪ آﻣﻮﺧﺘﻲ ﮔﻔﺖ از ﺑﻲادﺑﺎن ،ﻫﺮ ﭼﻪ از اﻳﺸﺎن در ﻧﻈـﺮم ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ آﻣﺪ از ﻣﺜﻞ آن ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮدم« )ﻫﻤﺎن (48 :در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﻌﺪي ادب را در ﻛﻨﺎر »ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ« ﻛـﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ادب اﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ. / 14ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ،ﺷﻤﺎره ﻫﺠﺪﻫﻢ ،ﭘﺎﻳﻴﺰ 1389 ادب ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎي ﺧﺎص »ادب« در ﻓﺎرﺳﻲ در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺧﺎص ﻣﻌﺎﻧﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ را ﺑـﻪ وﺟـﻮد ﻣـﻲآورد .ﺑـﺮاي ﻣﺜﺎل: »ادب آﻣﻮﺧﺘﻪ« در ﻣﻌﻨﻲ ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﻪ: ﺑـــﺎ ادب آﻣﻮﺧﺘﮕـــﺎن ﺧﻤﺘـــﺮ اﺳـــﺖ آﻧﻜـــﻪ ز ﻧﺨﻠـــﻴﺶ ﺧﻤـــﻲ ﻛﻤﺘـــﺮ اﺳـــﺖ )اﻣﻴﺮﺧﺴﺮو(126 :1361 ، »ادب آﻣﻮز« در ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻌﻠﻢ ﭼﺸــﻢ دﻳﻮاﻧــﻪ ﻧﮕﺎﻫــﺎن ادبآﻣــﻮز ﺷــﺪه آن ﭼﻪ ﺷﺮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻟﻴﻠﻲ ﺻﺤﺮاﻳﻲ ﻣﺎﺳﺖ )ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﻳﺰي(330 :1333 ، »ادب آوازه« در ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻠﻨﺪآوازه ﻧـــﺎم ﻧﻈـــﺎﻣﻲ ﺑـــﻪ ﺳـــﺨﻦ ﺗـــﺎزه ﻛـــﻦ ﮔــــﻮش ﻓﻠــــﻚ را ادب آوازه ﻛــــﻦ )ﻣﺨﺰناﻻﺳﺮار(40 :1343 ، ﺟﻤﻊ ادب »ادﺑﺎ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ادب دارﻧﺪﮔﺎن ،ادب دﻫﻨﺪﮔﺎن )ﻏﻴﺎثاﻟﻠﻐـﺎت 1242 :ﻫــ رﻳـﺎل: ذﻳﻞ واژة ادب( »اﻛﻨﺎف و اﻟﻄﺎف اﻳﺸﺎن ﻣﻘﺼﺪ ﻏﺮﺑﺎء و ادﺑﺎء اﻃﺮاف ﺷـﺪه« )ﻋﺘﺒـﻲ:1357 ، .(275 ﺣﺘﻲ ﻧﺎم ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﺎ دو ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻪ از ادب اراﺋﻪ ﮔﺮدﻳﺪ ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دارد: »ادب اﻟﺼﻐﻴﺮ« ،ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ اﺧﻼﻗـﻲ و ﺗﺮﺑﻴﺘـﻲ در ادب ﻧﻔـﺲ و روش زﻧـﺪﮔﻲ ﺻـﺤﻴﺢ و آﻳﻴﻦ ﻛﺎر ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻜﺮ اﻳﺮاﻧﻲ از اﺑـﻦ ﻣﻘﻔـﻊ .اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب در ﻣﺼـﺮ ،اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ و ﺑﻴـﺮوت ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ. »ادب اﻟﻜﺎﺗﺐ« از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻬﻢ ادﺑﻲ و ﻟﻐﻮي زﺑـﺎن ﻋﺮﺑـﻲ ،ﻛـﻪ اﺑـﻦ ﻗﺘﻴﺒـﻪ آن را ﺑـﻪ ﻧـﺎم اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ اﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ اﺑﻦ ﺧﺎﻗـﺎن ) 263ﻫــ ..ق( وزﻳـﺮ ﻣﺘﻮﻛـﻞ و ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﺒﺎﺳـﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ .اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﭼﺎپ ﻣﺎﻛﺲ ﮔﺮوﻧﺮت ﺑﺎ ﻓﻬﺮﺳﺖﻫـﺎي ﺑﺴـﻴﺎر در ﻟﻴـﺪن ﺳـﺎل 1901و ﻧﻴﺰ در ﻣﺼﺮ ﻣﻜﺮر ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ .در اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻓﻦ ادب ﺑﺴـﻴﺎر ﺳـﺨﻦ ﺑـﻪ ﻣﻴﺎن آورده اﺳﺖ. ﻛﺘﺎب »ادباﻟﻜﺒﻴﺮ« اﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ :ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺻﻞ اﻓﻜﺎر اﻳﺮاﻧﻲ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم اﺳـﺖ .اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب در دو ﺑﺨﺶ از ادب )ﻫﻤﺎن ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﻧﻴﻜﻮ اﻃﻼق ﻣﻲﮔﺮدد( ﺑﺤﺚ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ .ﻳﻜـﻲ ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر واژة »ادب« »ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي«15 / آداب ﺻــﺤﺒﺖ ﭘﺎدﺷــﺎﻫﺎن ﻛــﻪ در ﻣﻌﻨــﻲ ﻣﺼــﺎﺣﺒﺖ ﺑــﺎ ﭘﺎدﺷــﺎﻫﺎن اﺳــﺖ و دﻳﮕــﺮي آداب دوﺳﺖﻳﺎﺑﻲ و رﻓﺘﺎر ﺑﺎ آﻧﻬﺎ )ﻧﻚ :داﻳﺮﺓاﻟﻤﻌﺎرف ﻣﺼﺎﺣﺐ.(72-71 :1380 ، ادب در ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻮﻋﻲ ﻋﻠﻢ ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ» :ﻋﻠﻢ ادب در اﺻﻄﻼح ﻋﻠﻤﺎي ادﻳﺐ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﻛﺜﺮ ﻋﻠﻮم ادﺑﻴـﻪ اﺳﺖ .از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﺤﻮ ،ﻟﻐﺖ ،ﺗﺼﺮﻳﻒ ﻋﺮوض ،ﻗﻮاﻓﻲ ،ﺻـﻨﻌﺖ ﺷـﻌﺮ ،ﺗـﺎرﻳﺦ ،اﻧﺴـﺎب .و ادﻳـﺐ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻋﻠﻮم ﻳﺎ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﻓـﺮق ﻣـﺎﺑﻴﻦ ادﻳـﺐ و ﻋـﺎﻟﻢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ادﻳﺐ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺑﻬﺘﺮ و ﺧﻮﺑﺘﺮش را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻋﺎﻟﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﻳـﻚ ﻣﻘﺼـﺪ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و در آن ﻣﻬﺎرت ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ« )ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان ،ﺑﻲﺗﺎ ،ج .(95 :2 ﺑﻌﻀﻲ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮﻟﺪﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ» :ﻋﻠﻢ ادب ﻋﺒﺎرت اﺳـﺖ از :ﻟﻐـﺖ ،ﺻـﺮف ،اﺷـﺘﻘﺎق، ﻧﺤﻮ ،ﻣﻌﺎﻧﻲ ،ﺑﻴﺎن ،ﻋﺮوض ،ﻗﺎﻓﻴﻪ و ﻓـﺮوع آن ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از :ﺧـﻂ ،ﻗـﺮضاﻟﺸـﻌﺮ ،اﻧﺸـﺎ، ﻣﺤﺎﺿــﺮات ،ﺗــﺎرﻳﺦ ،ﻓــﻦ ﺑــﺪﻳﻊ و) «...داﻳــﺮﺓاﻟﻤﻌــﺎرف ﺑﺴــﺘﺎﻧﻲ ،ج (655 :2ﻧﻴــﺰ ﻧــﻚ: )(Aufsätze zur Persischen, 1887: 211 ﺳﺨﻦ اﺳﺘﺎد ﻫﻤﺎﻳﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮده ﻣﺆﻳﺪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ: »ارﻛﺎن »ﻋﻠﻢ ادب« ﭼﻬﺎر ﭼﻴﺰ اﺳﺖ ،اول :ﻗﻮاي ﻓﻄﺮي ﻋﻘﻠﻲ و آن ﭘﻨﺞ ﭼﻴﺰ اﺳـﺖ :ذﻛـﺎء، ﺧﻴﺎل ،ﺣﺎﻓﻈﻪ ،ﺣﺲ ،ذوق .دوم :ﻗﻮاﻧﻴﻦ و اﺻﻮل ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ و ﺣﺴﻦ ﺗﺄﻟﻴﻒ و اﻧـﻮاع اﻧﺸـﺎ و ﻄﺎﺑﻪ .ﺳﻮم :ﺗﺼﺎﻧﻴﻒ ﺑﻠﻐﺎ و ...ﭼﻬﺎرم :ﻛﺜﺮت ارﺗﻴﺎض و ﺗـﺪرب در ﺳـﺒﻚﻫـﺎي ﺷﻌﺮ ﻓﻨﻮن ﺧ ّ ادﺑﺎي ﻗﺪﻳﻢ و ﺗﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻓﺼﺤﺎ و ﺑﻠﻐﺎ در ﺣﻞ و ﻋﻘﺪ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ« )ﻫﻤﺎﻳﻲ.(8-2 :1347 ، در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ از ﻫﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻔﻬﻮم آﻣﺪه اﺳﺖ: در ﻣﻮرد اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ» :ﺑﻲاﺟﺮي و ﻣﺸﺎﻫﺮه درس ادب و ﻋﻠﻢ دارد« )ﺑﻴﻬﻘـﻲ:1350 ، (277و ﻳﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮم درﺑﺎره ﺑﻮﺳﻬﻞ زوزﻧﻲ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ» :زوزﻧـﻲ ...ﻳﮕﺎﻧـﻪ روزﮔـﺎر ﺑﻮد در ادب ،ﻟﻐﺖ و ﺷﻌﺮ« )ﻫﻤﺎن (267 :و ﻳﺎ» :او ﻣـﺮدي اﺳـﺖ در ﻓﻀـﻞ و ﻋﻠـﻢ و ادب و ﻋﻘﻞ و ادب ،ﻳﮕﺎﻧﻪ روزﮔﺎر« )ﻫﻤﺎن (242 :ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻢ ﻋﻠﻢ دارد و ﻫـﻢ اﺧـﻼق ﻧﻴﻜـﻮ .درﺑـﺎره اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ اﺳﻜﺎﻓﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر واژة ادب را ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ» :ﻣﺎ را ﺻـﺤﺒﺖ اﻓﺘـﺎد ﺑـﺎ اﺳـﺘﺎد ﺑﻮﺣﻨﻴﻔﺔ اﺳﻜﺎﻓﻲ و ﺷﻨﻮده ﺑﻮدم ﻓﻀﻞ و ادب و ﻋﻠـﻢ وي ﺳـﺨﺖ ﺑﺴـﻴﺎر) «.ﻫﻤـﺎن.(276 : ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ ﻓﺎرﺳﻲ »ادب« در ﺣﺴﻦ ﻧﺰاﻛﺖ و ﻳﻚ ﺷﺎﺧﻪ از ﻋﻠﻮم اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﻃـﺮح / 16ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ،ﺷﻤﺎره ﻫﺠﺪﻫﻢ ،ﭘﺎﻳﻴﺰ 1389 ﻣﻲﺷﻮد .اﻛﻨﻮن ﺑﺮاي درﻳﺎﻓﺖ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ واژه ادب در ﻗﺮنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ،ﺟـﺪول ﺗﻐﻴﻴـﺮات در ﻳﻚ ﻧﻤﺎي ﻛﻠﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲﮔﺮدد. ادب ﻋﺎدات ارﺛﻲ و ﻋﺎدات و رﺳﻮم داﺷﺘﻦ ﻛﻠﻴﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻛﻠﻴﻪ ﻣﻌﺎرف ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ: ﺗﺎ ﻗﺮن 3 اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻧﻴﺎز دارﻧﺪ :ﻗﺮن 3 ﻣﻘﺪﻣﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻗﺮن 4 - 3 ﺑﻼﻏﺖ و ﺑﻴﺎن ﻗﺮن 4 4-3 ﺣﺴﻦ اﺧﻼق و ﺷﻴﻮة ﺳﻠﻮك رﻓﺘﺎر و ﻋﺎدات ادب ﻛﺮدن و ﻓﺮﻫﻨﮕﻤﻨﺪي ادباﻟﻨﺒﻲ ﺗﺎ ﻗﺮن3 : ﻛﻠﻴﻪ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ :ﻗﺮن 3و4 ﺷﻴﻮهﻫﺎي رﻓﺘﺎري ﻇﺮاﻓﺖﮔﺮاﻳﻲ و رﺳﻢداﻧﻲ 1 :و 2 داﻧﺴﺘﻦ ﻓﻨﻮن ﻧﻈﻢ و ﻧﺸﺮ ادﺑﻲ :ﻗﺮن 3 ﺷﻌﺮ ،ﻧﻮادر ،ﺳﺨﻨﺎن ﻇﺮﻳﻒ ،ﻧﻜﺘﻪﻫﺎ ،از ﻗﺮن 3 ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ ،ﻟﻐﺖ ،ﺑﻼﻏﺖ، ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﻴﺎن ،ﻋﺮوض و ﻗﺎﻓﻴﻪ از ﻗﺮن 3ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺣﻜﻢ :ﻗﺮن 5-2 در ﻗﺮون ﺑﻌﺪ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺴﻦ ﺳﻠﻮك و ﻧﺰاﻛﺖ ﺗﻌﻠﻴﻢ دادن ﺣﻴﻮان :ﻗﺮن ٤-3 ﻳﻚ ﺷﺎﺧﻪ از ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻧﺎم ادب ﻓﺎرﺳﻲ ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر واژة »ادب« »ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي«17 / ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي در ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ادب در ﻣﻌﻨﺎي ﭘﺎرهاي از ﻋﺎدات ارﺛﻲ و ﺷـﻴﻮة رﻓﺘـﺎر ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب ﻣﻲآﻣﺪه ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﻃﻼﻋﺎت ،رﻓﺘﺎر و ﻋﺎدات و ﺣﺴﻦ اﺧﻼق ﻛﺴﺒﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ در ﺣﻮزه »ادب« ﻃـﺮح ﻧﻤـﻲﺷـﺪه وﻟـﻲ ادب اﻟﻨﺒـﻲ ،ﺷـﻴﻮة رﻓﺘـﺎر و ﻇﺮاﻓﺖﮔﺮي و رﺳﻢداﻧﻲ ﺑﺨﺸﻲ از ﻋﺎدتﻫﺎ و رﺳﻮم ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ. ﺣﺴﻦ اﺧﻼق و ﻓﺮﻫﻨﮓوري ﻧﻴﺰ از ﻣﻌﺎﻧﻲ ادب در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي و ﻧﻴﺰ ﺳﺪهﻫﺎي ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪه اﺳﺖ. ﻧﻮادر ،ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻠﻴﺢ ،ﻧﻜﺘﻪﻫﺎ ،ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ،ﭘﻴﺸﻪﻫﺎ ،داﻧﺴﺘﻦ زﺑﺎن ،ﺷﻴﻮهﻫـﺎي ﻧﻈـﻢ و ﻧﺜﺮ ادﺑﻲ ،ﺷﻌﺮ ،اﺧﺒﺎر ﻋﺮب ،ﺻﺮف ،ﻧﺤﻮ ،ﻟﻐﺖ ،ﺑﻼﻏﺖ ،ﻣﻌـﺎﻧﻲ ﺑﻴـﺎن ،ﻋـﺮوض و ﻗﺎﻓﻴـﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ در زﻣﺮة ﻣﻌﺎﻧﻲ ادب ﺑﻜﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ. در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﺧﻼق ﻧﻴﻜﻮ و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه و ﻧﻴﺰ ﻧﻮﻋﻲ ﻋﻠﻢ در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻧـﺎم »ﻋﻠـﻢ ادب« ﻛﻪ دارﻧﺪة آن را ادﻳﺐ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ،ﻣﺘﺪوال ﺑﻮده اﺳﺖ. ادب در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ واژهﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﭼﻮن »آﻣﻮﺧﺘﻪ«» ،آوازه« و »آﻣـﻮز« ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﺷﺪه و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺗﺎزهاي را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد .ﺣﺎﺻﻞ ﺳﺨﻦ اﻳﻦﻛﻪ اﻣﺮوز واژه »ادب« در دو ﺣﻮزة ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛـﺎرﺑﺮد دارد ﻳﻌﻨـﻲ »اﺧـﻼق ﭘﺴـﻨﺪﻳﺪه ،ﺣﺴـﻦ ﻧﺰاﻛـﺖ و اﺣﺘـﺮام ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ« و ﻧﻴﺰ در ﻣﻔﻬﻮم ﻳﻚ ﺷﺎﺧﻪ از ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻧﺎم ادب ﻓﺎرﺳﻲ. ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ .1 .2 .3 .4 .5 ﻣﻘﺼﻮد ،اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﻃﻴﺐ ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل 504ق 1110 /م در ﻓﺎرس ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷـﺪه و در ﺳﺎل 565ق 1170 .م در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ. )در ﻣـﻮرد ﺳـﻨﺖ ﻧـﻚEtudes Les dialects de L' Arabic, 1901: P. 891- : 893). در ﻣﻮرد ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺨﻀﺮم ،رك :اﻟﺸﻌﺮ و اﻟﺸﻌﺮا از اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ و ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﻌﺮا از اﺑﻦ ﻣﻌﺘﺰ. ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻧﻚ :دﻳﻮان اﺑﻦ ﻣﻌﺘﺰ .63 :1891 ﻣﻌﺎدل در زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ Gens de Lettresو ﻳﺎ Lettrésو در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ Literary manﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. / 18ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ،ﺷﻤﺎره ﻫﺠﺪﻫﻢ ،ﭘﺎﻳﻴﺰ 1389 ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺑﻦ رﺷﻴﻖ ،ﺣﺴﻦ ﺑﻦ رﺷﻴﻖ )1401ق( اﻟﻌﻤﺪﺓ ﻓـﻲ ﻣﺤﺎﺳـﻦ اﻟﺸـﻌﺮ و آداﺑـﻪ و ﻧﻘـﺪه ،ﺑﻴـﺮوت، داراﻟﺠﻴﻞ ،ج .2 اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ،ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )1401ق( ﻣﻘﺪﻣﺔ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ،ﺑﻴﺮوت ،داراﻟﻔﻜﺮ ،ج.1 اﺑﻦ ﻣﻌﺘﺰ ،ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )1977م( دﻳﻮان ،ﻗﺎﻫﺮه ،داراﻟﻤﻌﺎرف ،ج ،2ﺑﺎب .5 اﺑﻮﺗﻤﺎم ،ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ اوس )1415ق( اﻟﺤﻤﺎﺳﻪ ،ﺑﻴﺮوت ،ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻜﺘﺐ. اﺑﻮاﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ،ﻋﻠﻲﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ )1423ق( ﻛﺘﺎب اﻻﻏﺎﻧﻲ ،ﺑﻴﺮوت ،دار ﺻﺎدر. اﺑﻦ ﻋﺒﺪرﺑﻪ ،اﺣﻤﺪﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )1316ق( اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ ،ﻣﺼﺮ ،ﻣﻄﺒﺔاﻟﻌﺎﻣﺮه ،ج .1 اﻟﺒﺨﺎري ،ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ )ﺑﻲﺗﺎ( ﺻﺤﻴﺢ ،ﺑﻮﻻق. اﻟﻤﻮﺷﻲ ) (1887اﻟﻈﺮف و اﻟﻈﺮﻓﺎ ،ﻟﻴﺪن. ﺑﺨﺘﻴﺎر ،ﻣﻈﻔﺮ ) (1346ﻧﺎﻣﻪ داﻧﺸﺠﻮ ،ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺷﺮع و ﺷﻌﺮ ،ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان. ﺑﺴﺘﺎﻧﻲ ،ﭘﻄﺮس )1900-1876م( داﻳﺮةاﻟﻤﻌﺎرف و ﻫﻮ ﻗﺎﻣﻮس ﻋﺎم ﻟﻜﻞ ﻓـﻦ و ﻣﻄﻠـﺐ .ﺑﻴـﺮوت، داراﻟﻤﻌﺎرف. ﺑﻐﺪادي ،ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﺑﻦ ﻋﻤﺮ )1351-1347ق( ﺧﺰاﻧﺔاﻻدب و ﻟﺐ ﻟﺒﺎب ﻟﺴﺎناﻟﻌﺮب ،ﻗﺎﻫﺮه ،ج.4 ﺑﻴﻬﻘﻲ ،اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ) (1350ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ ﻓﻴﺎض ،ﭼﺎپ دوم ،ﻣﺸﻬﺪ ،داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﻲ. ﺟﺎﺣﻆ ،اﺑﻮﻋﺜﻤﺎن )1367ق( اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﻴﻴﻦ ،ﻗﺎﻫﺮه ،ﻣﻜﺘﺒﺔاﻟﺠﺎﻫﺰ ،ج .3 ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ ،ﻋﻠﻲﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )1357ق( اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت] ،ﻗﺎﻫﺮه[ ،ﻣﻄﺒﺔاﻟﺨﻴﺮﻳﻪ. ﺟﺰاﻳﺮي ،ﺷﻴﺦ ﻃﺎﻫﺮ ) (1326ﻣﺠﻠﺔ اﻟﻤﻘﺘﺒﺲ ،دورة .3 ﺣﺎﻓﻆ ،ﺧﻮاﺟﻪ ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ) (1356دﻳﻮان ،ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻧﺎﺗﻞ ﺧﺎﻧﻠﺮي ،ﺗﻬﺮان ،ﺧﻮارزﻣﻲ. ﺣﺴﻴﻨﻲ زﺑﻴﺪي ،ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ )ﺑﻲﺗﺎ( ﺗﺎج اﻟﻌﺮوس ،ج ،1ﻗﺎﻫﺮه. ﺣﺼﺮي ،اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )1372ق( زﻫﺮاﻻدب و ﺛﻤﺮاﻻﻟﺒـﺎب ،ﻗـﺎﻫﺮه ،دار اﺣﻴﺎءاﻟﻜﺘـﺐ اﻟﻌﺮﺑﻴـﻪ، )اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ ذواﻟﺮﻳﺎﺳﺘﻴﻦ ﻓﺼﻞ ﺳﻬﻞ ﺑﺮادر ﺣﺴﻦ ﺳﻬﻞ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ .ﻧـﻚ: راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ،ﺣﺴﻴﻦﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ،ﻣﺤﺎﺿﺮات اﻻدﺑﺎ ،ﺑﻴﺮوت ،دارﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺤﻴـﺎﺓ ،1961 ،ج ،1 ص .(72 ﺧﻀﺮﺣﺴﻴﻦ ،ﻣﺤﻤﺪ ) (1993اﻻﺳﺘﺸﻬﺎد ﺑﺎﻟﺤﺪﻳﺚ ،ﻣﺠﻤﻊاﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﻪ. ﺧﻮارزﻣﻲ ،ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺎس )ﺑﻲﺗﺎ( رﺳﺎﺋﻞ اﻟﺨﻮارزﻣﻲ ،ﺗﻬـﺮان ،اﻧﺠﻤـﻦ آﺛـﺎر و ﻣﻔـﺎﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ اﻳﺮان. ﺧﻴﺎم ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري ) (1962ﻧﻮروزﻧﺎﻣﻪ ،ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻋﻠﻲ ﺣﻀﻮري ،زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان ،ﺷﻤﺎره .86 دﻫﻠﻮي ،اﻣﻴﺮﺧﺴﺮو ) (1361دﻳﻮان ،ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳـﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴـﻲ ،ﺑـﻪ ﻛﻮﺷـﺶ م .دروﻳـﺶ ،ﺗﻬـﺮان، ﺳﻴﺮ ﺗﻄﻮر واژة »ادب« »ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي«19 / ﺟﺎوﻳﺪان. اﻟﻤﺘﻠﻤﺲ ) (1903دﻳﻮان اﻟﻤﺘﻠﻤﺲ ،ﻟﻴﭙﺰﻳﻚ. زﻳﺪان ،ﺟﺮﺟﻲ )1992م( ﺗﺎرﻳﺦ اﻵداب اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﻪ ،ﺑﻴﺮوت ،دارﻣﻜﺘﺒﺔاﻟﺤﻴﺎﺓ. زوزﻧﻲ ،ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ )1963م( ﺷﺮح ﻣﻌﻠﻘﺎت اﻟﺴﺒﻊ ،ﺑﻴﺮوت ،دار ﺻﺎدر. ﺳﻌﺪي ،ﺷﻴﺦ ﻣﺼﻠﺢاﻟﺪﻳﻦ ) (1383ﻛﻠﻴﺎت ﺳﻌﺪي ،ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻣﺼﻔﺎ ،ﺗﻬﺮان ،روزﻧﻪ. ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﻳﺰي ) (1333ﻛﻠﻴﺎت ،ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺷﺮح اﻣﻴﺮي ﻓﻴﺮوزﻛﻮﻫﻲ ،ﺗﻬﺮان ،ﺧﻴﺎم. ﻋﺘﺒﻲ ،ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر )1357ش( ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻤﻴﻨﻲ ،ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻧﺎﺻـﺢ ﺑـﻦ ﻇﻔـﺮ ﮔﻠﭙﺎﻳﮕـﺎﻧﻲ ،ﺑـﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻌﺎر ،ﺗﻬﺮان ،ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب. ﻏﻴﺎثاﻟﺪﻳﻦ راﻣﭙﻮري ،ﻏﻴﺎثاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ )1242ق( ﻏﻴﺎثاﻟﻠﻐﺎت ،ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪدﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﻗﻲ، ﺗﻬﺮان ،ﻛﺎﻧﻮن ﻣﻌﺮﻓﺖ. ﻏﺰاﻟﻲ ،اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ )1406ق( اﺣﻴﺎء ﻋﻠﻮماﻟﺪﻳﻦ ،ﺑﻴﺮوت ،داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﻪ ،ج .1 ﻓﺮهوﺷﻲ ،ﺑﻬﺮام ) (1346ﻓﺮﻫﻨﮓ ﭘﻬﻠﻮي ،ﺗﻬﺮان ،ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان. ﻓﻴﻮﻣﻲ ،اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪاﻟﻤﻘﺮي )1325ق( ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﻴﺮ] ،ﻗﺎﻫﺮه[. ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ) (1332اﻳﺮج دﻫﻘﺎن ،ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ ﻗﺮﻳﺐ] ،ﺑﻲﺟﺎ[ ]ﺑﻲﻧﺎ[. ﻣﺒﺎرك ،زﻛﻲ )ﺑﻲﺗﺎ( اﻟﻨﺜﺮاﻟﻔﻨﻲ ﻓﻲاﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑﻊ ،ج ،2ﺑﻮﻻق. ﻣﺴﺘﻮر ،اﺣﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ )1305ق( اﺧﻮاناﻟﺼﻔﺎ ،ﺑﻤﺒﺌﻲ. ﻣﺴﻌﻮدي ،ﻋﻠـﻲﺑـﻦ ﺣﺴـﻦ )1917م( ﻣـﺮوج اﻟـﺬﻫﺐ و ﻣﻌـﺎدناﻟﺠـﻮاﻫﺮ ،ﭘـﺎرﻳﺲ ،اﻣﭙﺮﻳﻤـﺮي ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎل ،ج .6 ﻣﻮﻟﻮي ،ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ) (1378ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي ،ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم دﻛﺘﺮ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ ،ﺗﻬﺮان ،روزﻧﻪ. ﻧﻈﺎﻣﻲ ﮔﻨﺠﻮي )ﺑﻲﺗﺎ( ﻣﺨﺰناﻻﺳﺮار ،ﺗﺼﺤﻴﺢ وﺣﻴﺪ دﺳﺘﮕﺮدي ،ﺗﻬﺮان ،ﻋﻠﻤﻲ. ﻫﻤﺎﻳﻲ ،ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ) (1342ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ،ﺗﻬﺮان ،وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ. Nyberg Hilfsbuch des Pehlevi (1969) GL. 70/Grunebaum L' Islam Mēdiēval Paris. Aufsätze Zur Persischen (1887) Geschichte Von th. Nöldeke, Leipzing. / 20ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ،ﺷﻤﺎره ﻫﺠﺪﻫﻢ ،ﭘﺎﻳﻴﺰ 1389
© Copyright 2024 ExpyDoc
