Het openingskoor van de Matthäus Passion

10 - 11
2015
Matthäus Passion
visueel overdonderende uitvoering van Don Giovanni in La
Monnaie, Brussel.
Verder zong hij een maand geleden nog de hoofdrol in El
Público (García Lorca), een wereldpremière van de Spaanse
componist Mauricio Sotelo wederom in het Teatro Real in
Madrid.
Over het concert
Het openingskoor van de Matthäus Passion
De Matthäus Passion opent met een onweerstaanbare uitnodiging
om te rouwen (‘Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen’) en eindigt
bijna even treurig (‘Wir setzen uns mit Tränen nieder’), maar laat
de toehoorder gelaten en gelouterd achter. Tussen begin- en
slotkoor ondergaat de luisteraar alle soorten van emotie (liefde,
wanhoop, verraad, trouw). Bach heeft dat, op basis van een
Martini Jongenskoor Sneek
libretto van Picander, op zeer geraffineerde wijze bewerkstelligd.
Hoe deed hij dit? We beginnen (en blijven) bij het begin.
Het Martini Jongenskoor Sneek werd in 1995 opgericht op
initiatief van Bouwe Dijkstra en Dirk Donker, organist van de
Martinikerk in Sneek. Beide beroepsmusici zijn al jaren
liefhebber van Engelse jongenskoren en het doel was om een
dergelijk koor op Friese bodem samen te stellen. Een Engels
jongenskoor, en daarmee ook het Martini Jongenskoor Sneek,
kenmerkt zich in de eerste plaats door de zogenaamde trebles:
jongenssopranen. De trebles worden aangevuld met mannelijke alten, tenoren en bassen. Het repertoire spitst zich toe op
werken uit de Engelse koorliteratuur. Vaste uitvoeringen van
het koor zijn de Festivals of Lessons and Carols for Advent en
de Evensongs, waarin Anthems, Psalms en Hymns centraal
staan.
Het jongenskoor staat onder artistieke leiding van Trevor
Mooijman. Al vele jaren werkt het koor mee aan de uitvoeringen van de Matthäus Passion door Toonkunstkoor Amsterdam.
In zijn contract stond dat zijn composities niet te theatraal
moesten zijn, maar in zijn cantates en Passies overtrad Bach dit
voorschrift. De noten van de muziek moesten volgens Luther, en
Bach was een aanhanger van deze kerkhervormer, ‘de tekst tot
leven brengen’. Als Lutheraan wist hij, dat zijn muziek de mensen
troost kon brengen door hun zorgen en angsten aan te spreken,
door hen het lijdensverhaal te laten herbeleven, navoelen, zoals
de oude Grieken het drama van Oidipous bijna aan den lijve
ervoeren in het theater en na afloop gelouterd naar huis konden.
Ook Bach zorgt voor dit effect. ‘Drum muss uns sein verdienstlich
Leiden / Recht bitter und doch süße sein’: de droefheid om het
lijden van de Verlosser is nooit zonder de vreugde om de
verlossing.
Muziek, onderdompeling, was het enige dat echt hielp om het
offer dat Christus op Calvarie namens en voor de mensheid bracht
te benaderen of te vieren. Muziek werkte beter dan oefeningen
van berouw of goede werken om de zonden te verlichten. De
Matthäus Passion overklast de liturgie. Bach schiep er dan ook
een eer in, om dit meesterstuk aan toekomstige geslachten na te
laten. Daarvan getuigt de zorgvuldig gekalligrafeerde en gecorrigeerde handgeschreven partituur, de autograaf, uit 1736, negen
jaar na de eerste uitvoering.
Om het lijdensverhaal in de eigen tijd te plaatsen, werd
Mattheus’ weergave van het lijdensverhaal als een rode draad met
spontane reacties en beschouwingen van betrokken toeschouwers
Toonkunstkoor Amsterdam
Seizoen 2015 - 2016
12 - 13
Over het concert
verweven. Zoals iedere goede verhalenverteller wist Bach precies,
niet open.’ (Jesaja 53:7) Bach koppelde zo ook het historische
hoe hij met de verwachtingen van de luisteraars kon spelen - hoe
Jeruzalem aan de hemelse stad van de Apocalyps, waarover het
ze in spanning te houden, hoe het verhaal te (her)vertellen vanuit
Lam heerst.
verschillende hoeken. Dit verwezenlijkte hij in zijn muziek. Jezus
De tweedeling van het onschuldige Lam Gods en de wereld van
presenteert hij daarbij als een ‘man van smarten’, diens drama als
de dolende mensheid wier zonden Jezus moet dragen, ligt ten
een menselijk drama.
grondslag aan de gehele passie, het lot van de ene is gekoppeld
Het openingskoor zet je meteen midden in het verhaal. De
‘gelovigen’ zijn bezig met de beklimming van de Berg Sion op weg
de heilige stad Jeruzalem, onder de aansporing: ‘Kommt, ihr
aan dat van de ander. We zullen het de hele Matthäus Passion
door blijven horen.
Tot aan het slot wordt de beurtzang tussen ‘Sion’ en de
Töchter, helft mir klagen’, zoals Homerus de muzen aanroept. Deze
‘Gelovigen’ volgehouden. De rol van ‘Sion’ in de afscheidsscène
krachtige en beeldende klaagzang blijkt de microkosmos te zijn
heeft Bach verdeeld over vier solisten. Zij vatten nog eens samen
van het verhaal dat volgt. De cruciale woorden ‘Lam’, ‘Geduld’ en
wat zij de gehele Passion door hebben willen zeggen. Het slotkoor
het onafscheidelijk paar ‘Schuld-Sünd’ komen vele malen terug.
dat volgt, is getoonzet in een driedelige ariavorm voor dubbel-
Bachs vertrekpunt, de dialoog, leidde tot een verdeling in twee
koor, met een beurtzang in het middendeel. Het herhaalde ‘Ruhe
koren, elk met zijn eigen instrumentaal ensemble ter ondersteu-
sanfte, sanfte Ruh!’ werkt als een refrein. Er is een zekere
ning. Het eerste koor moest spreken voor de gehele geloofsge-
verwantschap met de beginaria van het tweede deel: ‘So schlafen
meenschap (om een zelfbeschuldiging te uiten voor de gehele
unsre Sünden ein’; nu klinkt er ‘Höchst vergnügt schlummern da
mensheid), voor de individuele ziel én voor de bruid uit het
die Augen ein’.
Hooglied, die haar bruidegom op haar huwelijksdag moest
Het slotkoor was voor de luisteraar in de tijd van Bach een
verliezen. Intussen schijnen de ‘Dochters van Sion, gezongen door
voorlopig slot. Twee dagen later kwam het vervolg: een paascan-
het tweede koor, te staan voor de grote groep mensen, volgelin-
tate.
gen van Jezus, die met hem meegingen naar Golgotha.
We zien als in een immens tableau Jezus gevankelijk door de
Bronnen: John Eliot Gardiner, Music in the Castle of Heaven. A Portrait of
stad gevoerd worden en langs deze Kruisweg roepen de stemmen
Johann Sebastian Bach. London: Penguin Books 2014; Barend Schuur-
van de menigte elkaar toe in twee vierstemmige koren: ‘‘Zie!’ ‘
man, J.S. Bach Matthäus Passion. Over achtergronden van het libretto.
Wie?’ ‘De bruidegom!’ ‘Zie!’ ‘Hoe?’ ‘Als een lam’. Op het moment
Rotterdam 2007
dat het eerste koor Jezus de ‘bruidegom’ en daarna ‘een lam’
noemt, brengt Bach een derde koor in met het koraal ‘O Lamm
Lidwien Derriks
Gottes, unschuldig’ en plotseling klinkt G majeur juichend op in
een klagende context van e mineur, als een toegevoegde symbolische waarde. Bach verbond aldus Christus als de allegorische
bruidegom uit het Hooglied met Christus als offerlam: ‘Hij werd
mishandeld, maar hij liet zich verdrukken en deed zijn mond niet
open; als een lam dat ter slachting geleid wordt, en als een
schaap dat stom is voor zijn scheerders, zo deed hij zijn mond
Toonkunstkoor Amsterdam
Seizoen 2015 - 2016

Download Report