Eclipsen en Transits in het 17e & 18e-eeuwse Nederland Huib J. Zuidervaart Kaiser Lentelezing – 28 Febr. 2015 Presentatie naar aanleiding van de komende Zonsverduistering in de ochtend van 20 maart 2015 2 Inhoud: 17e eeuw: • Veranderde visies op eclipsen • Het ‘gebruik’ van eclipsen 18e eeuw: • Eclips-berekeningen • Eclips-waarnemingen • Transits van Venus- & Mercurius • Hernieuwde belangstelling rond 1800 • Enige conclusies 3 I. Veranderende visies op Eclipsen in de 17e eeuw 4 Vanouds zijn Zonsverduisteringen gezien als aankondigingen van onheil 5 Vanouds zijn Zonsverduisteringen gezien als aankondigingen van onheil 6 17e eeuw: onttovering van de wereld: Mede dankzij een nieuwe categorie van wetenschappelijke instrumenten verandert het wereldbeeld. 1608: presentatie in Den Haag van het eerste ‘filosofische instrument’: DE VERREKIJKER (voorloper telescoop) 7 17e eeuw: de Zon als object van studie Zonsprojectie door telescoop: Scheiner 1630 8 17e eeuw: de Zon als object van studie Zonsprojectie door telescoop op nieuw Leids Observatorium: Georg Marggrafe, 1637 Hij zou de ‚vader van het Nederlandse zonne-onderzoek’ genoemd kunnen worden 9 17e eeuw: de Zon als object van studie Georg Marggrafe copieert het Leids Observatorium in Recife (in koloniaal Nederlands Brazilië: 1638-1644). Neemt daar (Recife) de zon-eclips van 13 november 1640 waar. 10 17e eeuw: de Zon als object van studie De zon, zoals afgebeeld door Athanasius Kircher (1664) 11 17e eeuw: onttovering van de wereld: Pamflet tegen bijgeloof (1654) 12 17e eeuw: onttovering van de wereld: Pamflet tegen bijgeloof (1654) 13 N.a.v. Zon-eclips op 12 Augustus 1654 Carel Fabritius 14 N.a.v. Zon-eclips op 12 Augustus 1654 Carel Fabritius 15 17e eeuw: onttovering van de wereld: DIRCK REMBRANTSZ VAN NIEROP: Sterrenkundig onderwijs in landstaal (1653) 16 17e eeuw: onttovering van de wereld: ABRAHAM DE GRAAF: Sterrenkundig onderwijs in landstaal (1653) 17 Eclipsen: domein van Liefhebbers Universitaire Observatoria (Leiden & Utrecht) vrijwel alleen benut voor onderwijs 18 II. ‘Gebruik’ van Eclipsen 19 17e & 18e eeuw: Eclipsen gebruikt voor Almanakken 20 17e eeuw: Eclipsen gebruikt als politieke metafoor (1670) 21 17e eeuw: Eclipsen gebruikt als politieke metafoor (1689) 22 17e eeuw: Eclipsen gebruikt in strijd tussen ‘Geometristen’ (1663) 23 17e eeuw: Eclipsen gebruikt in strijd tussen ‘Geometristen’ (1663) 24 17e eeuw: strijd ‘Geometristen’ 25 Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie 26 Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie 27 Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie Isaac Newton’s Chronologie (Ned. Vertaling,1737) 28 1737 –Van der Boot’s Eclipschronologie 29 1737 –Van der Boot’s Eclipschronologie 30 1737 –Van der Boot’s Eclipschronologie 31 III. Eclips-berekeningen in de 18e eeuw 32 1699: Cassini ontwerpt methode om via eclipsen lengtebepaling te verbeteren Eerste Eclips-kaart ontworpen 33 Opgepikt door Van der Moolen (1705) Carel Fabritius 34 Gecopieerd door Schenk (1715) 35 Gecopieerd door Spinder (1724) 36 Opnieuw rivaliteit – Luchtenburg (1706) Lezing n.a.v. komende zon-eclips Carel Fabritius 37 Eclipsberekeningen zijn daarna vooral gebruikt als PR-instrument 1715: MEINDERT WAERMA, Rekenmeester te Embden Carel Fabritius 38 PR-instrument – G. SPINDER 1724: GERRIT SPINDER, Landmeter te Krommenie 39 PR-instrument – A. SPINDER 1733: ADRIAAN SPINDER, Landmeter te Krommenie & Haarlem 40 PR-instrument – CRUQUIUS 1731: NIC. CRUQUIUS, Landmeter te Halfweg 41 PR-instrument – H. SCHAINK 1732: HERMANNUS SCHAINK Leermeester Wiskonst te Amsterdam 42 PR-instrument – D. SCHAINK 1736: DANIËL SCHAINK Leermeester Wiskonst te Amsterdam 43 PR-instrument – PANSER Carel Fabritius 1733: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 44 PR-instrument – PANSER 1739: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 45 PR-instrument – PANSER 1736: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 46 PR-instrument – PANSER 1748: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 47 PR-instrument – STRUYCK 1737: NICOLAAS STRUYCK, Leermeester wiskunde, A’dam 48 PR-instrument – DOUWES 1739: CORNELIS DOUWES, Leermeester Navigatie A’dam 49 PR-instrument – BACK 1737: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht 50 PR-instrument – BACK 1739: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht 51 PR-instrument – BACK 1740: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht 52 PR-instrument – BACK 1748: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht 53 PR-instrument – DE MUNCK 1748: JAN DE MUNCK, Stadsarchitect, Middelburg 54 PR-instrument – ook politiek 1748: Penning WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag 55 PR-instrument – ook politiek 1748: Penning WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag 56 PR-instrument – PLANETARIUM 1748: WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag 58 IV. Eclips-waarnemingen in de 18e eeuw 59 Waargenomen …, maar niet echt gebruikt 1748: KLINKENBERG, Den Haag; DE MUNCK, Middelburg, etc. 60 Waargenomen …, maar niet echt gebruikt 1748: DE JONGE & VAN TOL, Maassluis 61 Waargenomen …, maar niet echt gebruikt 1753: [Spinder e.a.], Haarlem 62 V. Transits van Venus- & Mercurius 63 1691: Halley’s geniale gedachte 1691: ‘This sight [of a Transit of Venus] is by far the noblest [that] Astronomy affords, […]. It will be afterwards shown, that by this observation alone, the distance of the Sun, from the Earth, might be determinded’. 64 1691: Halley’s geniale gedachte Afstandsbepaling door parallaxmeting 65 1691: Halley’s geniale gedachte C D V A Zon Venus B Aarde Parallaxbepaling uit een meting van de passagetijden in combinatie met de aardse coordinaten. 66 1743: KLINKENBERG: kan wellicht ook al bij Mercurius-transit 67 1743: KLINKENBERG: kan wellicht ook al bij Mercurius-transit 68 Mercurius Transit 1743 – De Munck & Panser Lezing n.a.v. komende zon-eclips 69 Mercurius Transit 1743 - Back 70 1761: Delisle’s Mappemonde Lezing n.a.v. komende zon-eclips 71 1761 – Klinkenberg´s Mappemonde 72 1761: Internationale voorbereidingen • Frankrijk: expedities naar Pondichery (India: Le Gentil) en Rodrigues (Madagaskar: Pingre) • Engeland: expedities naar Bengalen (Mason & Dixon) & St. Helena (Maskelyne) • Rusland: expeditie naar Siberie (Chappe d’Auteroche) • Zweden: inrichting observatorium Stockholm (Wargentin) • Nederlandse Republiek Holland, Zeeland, Friesland (Klinkenberg, De Munck, Foppes, e.a. ) • VOC, Batavia: minimale medewerking (Soele & Mohr) Venus-overgang 1761 - Foppes 74 Venus 1761 - Foppes Lezing n.a.v. komende zon-eclips 75 Venus 1761 - Ypey 76 Venus 1761 - Amsterdam 77 Venus 1769 - Traast 78 Venus 1769 - Mohr 79 Venus 1769 - Mohr 80 Na 1769: verminderde belangstelling Totale Zonsverduistering 1764 81 Na 1769: verminderde belangstelling Totale Zonsverduistering 1764 82 Eclipsberekeningen door Liefhebbers komen rond 1800 weer in zwang 83 Conclusies (1): • Eclips-berekeningen (& waarnemingen) zijn in de loop van de 17e eeuw ‘onttoverd’. • Omstreeks de eeuwwisseling (van 1700) is ontdekt 1. dat eclipsen gebruikt konden worden voor een verbetering van de plaatsbepaling op aarde. 2. dat Venus-overgangen gebruikt konden worden voor een bepaling van de afstand tussen de aarde en de zon (de zonneparallax of astronomische eenheid) • In deze tijd kwam ook aandacht voor historische eclipsen ter verbetering van de chronologie. 84 Conclusies (2): • Eclipsberekeningen (& waarnemingen) hebben ruim aandacht gekregen in de 18e-eeuwse Nederlanden, maar vooral als PR-instrument voor locale rekenmeesters. • Waarnemingen zijn wel uitgevoerd, maar nauwelijks gebruikt voor verbetering van plaatsbepalingen. • Bij de Mercurius- en Venusovergangen is in Nederland serieus meegedaan, zowel qua theorie, als qua waarnemingen. • Door taal- en communicatieproblemen is echter internationaal weinig gedaan met de Nederlandse waarnemingen. 85 Tot slot: advies uit 1654 86 Tot slot: advies uit 1654 87 * Dank voor uw aandacht * Met dank aan dr. Rob H. van Gent voor het leveren van illustraties [email protected]
© Copyright 2024 ExpyDoc
