`Nee, we zijn niet allemaal kleine egoïstjes`

'Nee, we zijn niet allemaal kleine egoïstjes'
► Matthieu Ricard wordt in Amsterdam
gefotografeerd met een portret van
Mahatma Gandhi in zijn handen.
'Verzet kan wel degelijk geweldloos
zijn.'
© Karoly Effenberger
NON-FICTIE. Altruïsme, de wil om
samen het welzijn van de mensheid
of zelfs dat van de hele wereld te
verhogen, is geen zweverig begrip,
aldus Matthieu Ricard. Meer zelfs,
we zijn van nature allemaal
altruïsten. Alleen laten we ons veel
te vaak doen door de minderheid
van egoïsten om ons heen. Tijd
voor actie, dus.
MARNIX VERPLANCKE
Het heeft iets van de Bijbel, het
nieuwe boek van Matthieu Ricard:
vuistdik, bijna negenhonderd
pagina's, en ongetwijfeld het
diepgravendste en breedste boek
ooit geschreven over altruïsme.
►Ricard woont in een kamer op de
bovenste verdieping van het Shechenklooster van Bodnath in Kathmandu.
© BELGA
Het gaat natuurlijk over
boeddhisme en meditatie, wat zou
je anders verwachten van deze
Fransman die al zijn hele leven in
Tibet woont en de persoonlijke
vertaler van de dalai lama is? Maar
het gaat ook over neurologie,
ecologie, sociologie en
psychologie. Ricard bekijkt zijn
onderwerp vanuit alle mogelijke
hoeken en besluit dat alleen het
altruïsme ons nog kan redden. Het
evangelie volgens Matthieu dus, en
we bedoelen dat zeker niet
negatief.
Altruïsme heeft altijd een aura van
geitenwollensokken om zich heen
gehad. Het was iets voor
naïevelingen of, zoals de filosofen
Nietzsche en Stirner beweerden,
een zwaktebod van zij die niet mee
kunnen in deze harde wereld, waar
het individu de plicht heeft om voor
zichzelf op te komen.
Volgens Ricard zijn dat volkomen
achterhaalde ideeën. Mensen zijn
immers geen egoïsten, ze zijn
wezens die gericht zijn op
samenwerking en zo meer resultaat
behalen dan alleen. Dat zegt
trouwens ook de evolutietheorie.
"De mens is een mengeling van
altruïsme, egoïsme en nog een
hele reeks andere eigenschappen",
© De Morgen
woensdag 04 februari 2015
aldus Ricard. "Het idee dat je maar
aan de huid van een mens hoeft te
krabben om de egoïst eronder
tevoorschijn te halen, is dus
volkomen fout. Geef een kind van
een jaar de keuze tussen een
marionet die lief kijkt en één die
boos kijkt en het kiest vrijwel altijd
voor de lieve.
"Het probleem is dat het goede
nooit gezien wordt. Laat honderd
mensen een goede daad
verrichten, en je hoort er niets over,
terwijl een bankovervaller natuurlijk
wel de koppen haalt. We worden
nu eenmaal veel meer
aangetrokken door het extreme, het
gewelddadige of het bedreigende
dan door het normale. En ook daar
is een evolutionaire reden voor: zij
die beseffen waar het gevaar
schuilt, zijn beter in staat zich
ertegen te verdedigen."
Is altruïsme dan natuurlijk of
cultureel?
"Iets natuurlijks, en dat merk je bij
oudere kinderen, tussen zes en
negen. Neem hen mee naar een
ziekenhuis om een ander kind te
bezoeken. Vraag twee weken later
of het kind opnieuw mee wil gaan
en je hebt 70 procent kans dat dat
zo is. Heb je het kind na het eerste
bezoek een beloning gegeven snoep of zo - dan is de kans veel
kleiner dat het kind nog mee wil.
Het wil dus wel mee om te troosten
of te helpen, maar niet omdat het
dan een lolly krijgt.
"We zijn dus niet allemaal kleine
egoïstjes, zoals Freud zei. Het
tegendeel is waar. Tussen zijn
tweede en vijfde werkt een kind
spontaan mee met anderen. Het is
pas later dat het begint te beseffen
dat niet alle mensen lief en
behulpzaam zijn en dat het zich
tegen dat soort mensen leert te
beschermen. Vanaf twaalf of
dertien verbreedt de empathiekring
weer en begint het kind zich
verwant te voelen met kinderen uit
bijvoorbeeld Bangladesh. In
traditionele samenlevingen, zoals in
Pagina 5 (1)
de Himalaya, voelt iedereen zich
betrokken bij de anderen. Je moet
er tegen een jongen van tien niet
zeggen dat hij zich moet
bekommeren om zijn zusje van
drie. Dat gebeurt daar spontaan."
Uw recentste boek, Plaidoyer pour
les animaux, gaat over
dierenrechten. Moeten we ons
altruïsme uitbreiden naar de
dierenwereld?
"Dat lijkt me een logische
uitbreiding, het gevolg van de
vooruitgang van onze beschaving.
We hebben een kort geheugen.
Wie weet bijvoorbeeld nog dat de
laatste heks in Frankrijk nog maar
in 1886 werd terechtgesteld?
Iedere zondag werden op het
marktplein mensen gemarteld, en
ook dieren. Men ging daarnaar
kijken alsof het poppenkast was.
"Kijk, mensen zijn misschien heel
goed in het spelen van de fuga's
van Bach, of in het doceren aan de
universiteit, maar ik zou hen graag
eens naar Nieuw-Zeeland zien
migreren zich oriënterend op de
sterrenhemel, zoals sommige
trekvogels doen. Louter biologisch
gezien zijn wij echt niet het
summum van de evolutie, maar wel
de bacteriën en de mieren. Geen
enkele reden om chauvinistisch te
zijn dus. Of je nu een
universiteitsprofessor de keel
afsnijdt of een geit, de reactie is
twee keer hetzelfde. Daarom vind
ik dat we onze morele sfeer moeten
uitbreiden naar de dieren."
Moeten we die sfeer niet verder
uitbreiden en de aarde op zich
waarde toekennen?
"Uiteindelijk wel, want onze aarde
lijdt onder onze leefwijze. 750
miljoen ton graan gaat op aan
dierenvoeding. Het vlees dat we zo
op ons bord krijgen, is trouwens
ook nog eens ongezond voor ons.
Wie vijf dagen per week rood vlees
eet, heeft 15 procent meer kans om
vroegtijdig aan kanker te sterven."
Hoe verander je een egoïst in een
© De Morgen
altruïst?
"Dat is een maatschappelijke
kwestie, en daarmee bedoel ik niet
dat de overheid het altruïsme moet
opleggen. Zo werkt dat niet. De
overheid moet het kader scheppen
waarbinnen de 70 procent
altruïsten die willen samenwerken
niet gegijzeld wordt door de 30
procent egoïsten. Die moeten
inzien dat samenwerking
uiteindelijk ook voor hen positief is.
de hele wereld. Hoe is dat
mogelijk?
"Zie je dit koekje hier? Dat kan ik
echt niet aan 7 miljard mensen
geven. Als ik daarentegen beslis
dieren geen leed meer te
berokkenen, lukt dat wel. We
hebben hier dus te maken met het
verschil tussen kwaliteit en
kwantiteit.
"In een volstrekt gederegulariseerd
systeem hebben zij het voor het
zeggen. De anderen willen dan ook
niet meer samenwerken. Daarom
moeten we regels invoeren die
samenwerking bevorderen. En een
mens kan zichzelf trainen in
altruïsme. Ons brein is iets
plastisch. Het verandert constant,
door te jongleren, maar ook door
altruïstisch te zijn. Bovendien leidt
altruïsme tot een gezonder en
langer leven."
"Liefde is geen beperkt goed. Je
kunt het vergelijken met de zon. Of
zij alleen hier schijnt of in de hele
wereld, dat maakt niets uit.
Wanneer ik zeg dat ik van de
mensheid hou, zit ik hier dus niet te
zwijmelen. Dat doet me denken
aan die cartoon van Charlie Brown,
die zei: 'Ik hou van de mensheid.
Het zijn de mensen die een
probleem vormen.' Zo ben ik niet. Ik
ben een welwillend mens, wat
betekent dat ik positief wil omgaan
met iedereen. Die welwillendheid is
een manier van zijn."
Wat is de rol van onderwijs en
Waarom zou ik altruïstisch zijn?
cultuur hierin?
Dan maken profiteurs toch alleen
"Die is fundamenteel. Steven
Pinker heeft aangetoond dat het
besef van mensenrechten
gelijktijdig ontstaan is met de
ontwikkeling van de drukpers.
Romans en feuilletons hebben veel
invloed gehad op onze moraal.
maar misbruik van mij.
"Ik denk dat het Abraham Lincoln
was die aan Harriet Beecher
Stowe, de auteur van De hut van
oom Tom, vroeg of zij dat vrouwtje
was dat zoveel problemen had
veroorzaakt. Hetzelfde geldt
vandaag nog steeds. In Rwanda
veranderen tv-soaps de mentaliteit
van het volk meer dan wetten en
regels. Wanneer je iedere dag op tv
ziet hoe een gemengd gezin van
Tutsi's en Hutu's gelukkig kan zijn
en elkaar niet naar het leven staat,
word je automatisch
verdraagzamer. Of neem kinderen
die naar de film Babe hebben
gekeken: die willen de dag erna
ook geen speenvarkentje op hun
bord."
Altruïsme veronderstelt liefde voor
woensdag 04 februari 2015
"Je mag altruïsme niet verwarren
met domheid. Als je een dief laat
stelen, ben je geen altruïst. Je
bestendigt hem alleen maar in zijn
misdaad. Dat is zoals een moeder
die haar kind alles laat doen: de kat
mishandelen, het huis in brand
steken... Dat is geen altruïsme, dat
is verwaarlozing.
"Een altruïst is welwillend, en de
welwillende is een wijze. Een dief
zijn gang laten gaan, is dus net zo
dom als je niet verzetten tegen een
dictator. Je mag dan niet passief
blijven. Je moet proberen hem te
veranderen of te neutraliseren."
Kan een altruïst dan een
gewelddadige terrorist zijn die zich
verzet tegen een dictatuur?
"Nee, omdat de altruïst een wijze is
en dus weet dat er geen blauwdruk
bestaat voor het goede. Het grote
probleem met geweld is dat het
steeds nog meer geweld uitlokt.
Pagina 5 (2)
Kijk maar naar wat er onlangs in
Kosovo, Irak en Afghanistan is
gebeurd. Stel dat het inderdaad zo
zou zijn dat je een miljoen mensen
zou kunnen redden door er duizend
neer te schieten, dan zou ik het
normaal vinden om voor dat miljoen
te kiezen. Alleen gaat het in de
realiteit nooit zo, en groeien die
duizend doden uit tot veel meer.
"Bovendien laten de buitenlandse
troepen het land veelal in puin
achter, vol kapotte huizen en
moskeeën, en moet je niet
verbaasd zijn als de getroffenen
radicaliseren. Maar verzet kan ook
geweldloos zijn. Denk bijvoorbeeld
aan pastor André Trocmé, die
tijdens de Tweede Wereldoorlog
duizenden Joden redde. Hij
weigerde echter actief mee te
werken met het gewapende verzet.
Hij werd door de protestantse
autoriteiten zelfs als onpatriottisch
afgeschilderd wegens zijn
geweldloosheid."
Kunt u een voorbeeld geven van
een regime dat door middel van
altruïsme veranderd is?
"Tibet is een mooi voorbeeld. Het
verzet tegen de Chinese overheid
had tot terrorisme kunnen leiden.
De Tibetanen hadden vliegtuigen
kunnen kapen en aanslagen
plegen. Dan zouden ze inderdaad
veel meer internationale aandacht
getrokken hebben. Maar nee, ze
zijn vreedzaam gebleven en kregen
daardoor bitter weinig steun vanuit
het buitenland, wat jammer is
natuurlijk.
"Een echt geslaagd voorbeeld van
vreedzame actie was de ZuidAfrikaanse Waarheids- en
Verzoeningscommissie. En ook de
Liberiaanse Waarheidscommissie
was succesvol, zeker nadat een
groep vrouwen had opgeroepen om
niet langer te zoeken naar de
schuldigen van misdaden tegen de
menselijkheid om hen daarna te
berechten, maar daarentegen een
pleidooi hield voor vergiffenis en
het herstel van de
gemeenschappen."
© De Morgen
Denkt u dat het altruïsme
momenteel toeneemt in de wereld?
"Er zijn in elk geval hoopgevende
tekenen. De samenwerking neemt
toe, en zoals Steven Pinker heeft
aangetoond, is het geweld de
voorbije eeuwen drastisch
afgenomen. Mensen- en
dierenrechten worden steeds meer
gerespecteerd, en het besef dat we
inzake ecologie allemaal in
hetzelfde schuitje zitten, heeft het
onderlinge begrip ook doen
toenemen. Met uitzondering van
een aantal landen - zoals de VS neemt ook het algemene
welvaartsniveau en de graad van
onderwijs toe, en neemt de
kinderarmoede af."
die zowel de mens als het milieu
uitbuit. Caring economics stelt de
economie ten dienste van mens en
aarde en niet omgekeerd.
"Momenteel is het nog een
opkomend geluid, maar het klinkt
wel steeds luider. En ik vind het
bovendien een sterke term. Wie je
ook bent, van de man in de straat
tot de CEO van een grote
multinational, niemand kan het zich
permitteren 'I don't care' te
zeggen."
Dat kunt u nu allemaal wel
beweren, maar sommigen zouden
opmerken dat u toch ietwat
wereldvreemd bent. U hebt geen
gezin, geen vaste job die u van 's
Dat is allemaal mooi, maar wat
ochtends tot 's avonds opeist en
doet u met de toenemende
geen financiële zorgen.
economische ongelijkheid?
"Het verhaal dat die ongelijkheid
onrechtstreeks leidt tot meer
rijkdom voor de armsten gelooft
intussen niemand meer. De OESO
is geen liefdadigheidsinstelling,
maar toch pleit ook zij nu voor een
herverdeling van de rijkdom en het
verkleinen van de ongelijkheid, en
wel omdat die ongelijkheid negatief
is voor de wereldeconomie.
"We moeten dus niet wanhopen.
Zelfs in Davos wordt ongelijkheid
als een probleem gezien.
Ongelijkheid en de opwarming van
de aarde zijn momenteel onze
grootste problemen, precies zoals
president Hollande in Davos zei.
Het probleem is echter dat er
tussen woorden en daden nog zo'n
brede kloof gaapt. Als puntje bij
paaltje komt, neemt men toch
vooral initiatieven om de euro meer
zuurstof te geven, en niet onze
planeet."
Is de oorzaak van deze twee
problemen niet dezelfde: onze
neoliberale economie?
"Vanzelfsprekend. Wat we nodig
hebben, is caring economics, zoals
Dennis Snower zegt, en niet de
egoïstische economie van vandaag
woensdag 04 februari 2015
"Wat een mens met zijn leven doet,
is een keuze. De één kiest dit, de
ander dat. Beweren dat ik niet weet
wat het is om met weinig geld te
leven, klopt niet. Ik heb 25 jaar lang
met 40 euro per maand geleefd, en
ik had niets te kort. Ik had
elektriciteit noch waterleiding, maar
dat maakte me niet uit.
"De opbrengst van mijn boek,
ongeveer een miljoen euro, heb ik
volledig weggeschonken aan mijn
ngo Karuna-Shechen. Kinderen
heb ik niet, maar via die ngo zorg ik
wel voor 25.000 kinderen. In Tibet
zet ik me in voor het welzijn van
200.000 mensen die anders
misschien van de honger of aan
ziekten zouden sterven. Ik leef van
's ochtends tot 's avonds tussen de
armen en de behoeftigen.
"Twee jaar geleden was ik in
Madrid, waar op dat moment een
jongerenwerkloosheid van 40
procent heerste. 'Daar zal ik iets te
zien krijgen', dacht ik. Maar om
eerlijk te zijn: had ik er geen
kranten gelezen, dan had ik nooit
geweten dat het land in crisis was.
Er reden net zoveel auto's rond als
voorheen. Kom dus niet af met de
opmerking dat ik niet weet wat het
echte leven inhoudt. Reis naar
Tibet of Nepal, bekijk de situatie
Pagina 5 (3)
daar, en je zult leren relativeren."
Matthieu Ricard, Altruïsme: De
kracht van compassie, Ten Have,
879 p., 44,99 euro.
© De Morgen
woensdag 04 februari 2015
Pagina 5 (4)

Download Report