Tijdlijn Middeleeuwen tot en met Gotiek

[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
4671500
4671000
Middeleeuwen, West Romeinse Rijk
10001300
De middel (hoge) middeleeuwen
13001500
De late middeleeuwen
Vroege middeleeuwen
Hevige geloofsverspreiding die door loopt
tot in het jaar 1000 het zo’n beetje klaar
was
De middeleeuwen = de donkere
middeleeuwen, werd gezien als een
periode die niets voorstelde (doordat het
tussen twee tijden in zat).
Kenmerken middeleeuwen:
- Argarische economie, late middeleeuwen
urbaner
- veel hongersonden
- Platteland in het begin groot belang
- veel mensen niet lezen/schrijven  het
beeld van god wordt belangrijker
- Het geloof blijft het belangrijkste
- veel landjepik tussen de volkeren
Gregorius de Grote is een van de
kerkvaders, hij was de gene die de kerk
hervorming heeft veroorzaakt. Nu was
alles hetlzelfde ( de mis de taal etc) in elk
land en in het Latijn.
Er kwam verandering in de tijd doordat ze de
mijlpaal van het jaar 1000 passeerde, dit was
belangrijk door:
1000 jaar na de geboorte van christus
het eerste millenium was voorbij (einde van de
wereld?)
Nu we deze mijlpaal langs zijn gekomen,
worden de volkeren meer een eenheid, de
urbanisatie groeit weerd
Nu is de ubanisatie veel groter dan eerst, de
mentaliteit is heel erg veranderd.
Humanist Petrarca 1304-1274
Koningen komen en gaan, maar het geloof
blijft centraal staan.
 Europa is heel verdeeld
Het west romeinse rijk was latijn van origine.
het byzantijnse rijk was juist grieks.
Alle steen/metaal soorten staan voor iets,
goud staat voor de hemel
Monniken/kloosterlingen
Constante factor tijdens middeleeuwen
Kloosters werden belangrijker naar mate
tijd verstreek, ze besloten samen te leven,
zelfvoorzienende kloosters.
Leefregels: Ora et Labora = Ik bid en ik werk
Kunst
Er zijn op een gegeven moment twee
stromingen in de kunst, het klooster
brengt deze samen.
Natuurkunst: vlechtmotieven, dieren,
symetrisch en oneindig.
De monniken namen dit over Kruispagina’s
gevlochten motieven als versiering in
boeken of initiaal blad als begin van de
tekst.
- Dichtbij de natuur,
kelten en vikingen,
volken die niet deel
waren van Rome.
Engeland en ierland
- een heropleving van
de romeinse cultuur
Duits en frans
1
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
Architectuur - Monniken gemeenschap
Kerk neemt grootste deel in van de
gemeenschap
Plaatje hiernaast is een klein voorbeeld
- tijdens tijd karolingisch uit hout of klei,
later uit steen
- kerk (oratorium) Orator = bidden
- Slaapzaal (dormitorium)
- Eetzaal (refectorium)
- gastenverblijf (cella hospitum)
- Porterie
(portaria)
- geen centraalbouw maar basilikabouw
(hoog middenschip, lage zijbeuken en
absisen)
Duitsland
450751
742814
900 1000
- Na de val van Rome kan je in deze tijd de:
Merovingische periode noemen
- Karolingische renaissance
In duitsland begon de eerste ontwikkeling van
grondgebieden en taalgebieden.
Over geheel europa maar ook in duitsland.
- Ottomaans rijk
Ottoonse kunst
742814
Karel de Grote
Aken
Lid van de ‘Neuf Preux’ 9 grote koningen
Je spreekt van karolinigsche renaissance, of
renovatio, aangezien het geen wedergeboorte
was, alleen aan het hof
Hij had een rijk opgebouwd die weer de
oude manier van de Romeinen terug
bracht in zijn rijk. Vermengd met de
byzantijnse stijl
- Bedacht de eerste schoolvorm
800
- Gebruikte de macht van de kerk goed
- Leenmannestelsel
- Centralisatische poltiek
- Latijn voertaal
- Cultuur bepaald door religie
Niet alleen voor rijken of monniken, maar ook
de gewone burger
Liet zich kronen tot keizer door de eerder
afgezette paus
INVESITUURSTRIJD TUSSEN KERK EN STAAT!
Wanneer karel sterft, rijk verdeeld, valt
uitelkaar
2
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
Overeenkomsten en verschillen tussen de
Paltskapel (aken) en santa Vitale
(ravenna)
Verschillen:
- westwerk paltskapel
- zuilen palts, decoratief, dragend ravenna
- Mozaiken Santa Vitale boven en beneden
- Palts staat troon Karel (boven de
mensheid verheven)
- torens Paltskapel (kasteel achtige sfeer)
Overeenkomsten:
- Centraalbouw  centraalbouw
- Hoogmiddenschip  lage zijbeuken
- functie hofkerk
- Byzantijnse invloeden
- mozaiken en zuilen (etc) materiaal
Links
Paleis
kapel
Rechts
San Vitale
3
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
9001000
Ottoonse kunst periode
- Vernoemd naar de 3 koningen Otto 1 tot
en met 3
Drie duidelijke kenmerken van de
koningen en deze periode:
1: Strijders van het geloof,
- volgen karel de grote op
3: Net zoals Karel, baseren zij zich op het
Romeinse erfgoed
- beschermde het geloof, kloosterlingen
maken manuscripten van gegeven kunst,
eerste vormen perspectief beginnen op te
leven.
- Komen zo aan verschillende byzantijnse
goederen
- veel romeinse kenmerken in de architectuur
Ottoonse architectuur stijl
Buiten Duitsland ookwel Romaans genoemd
2: Banden aangehaald met de byzantijnen
Vernieuwend:
- Gebouw werd nu versierd in verschillende
kleuren steen 
- torens
- Ingang was aan de zijkant
- muren dragend ipv bogen, wat het niet
romeins maar romaans maakt
- Muren dik, weinig licht, kleine ramen
- Maar een dwarsbeuk
- kerk altijd op oosten gericht
(georienteerd, op de orient gericht, zon
opkomt)
- Cripte (soort podiumpje), relieken
(overblijfsel lichaam)
- Alternerend stelsel, ritmiek opbouw
dragende elemten, zuil-zuil-pilaar (zie
plaatje)
- Deuren zeer belangrijk!
Uit brons gegoten, ‘stripverhalen’
- verhalen van de bijbel
- romeinse traditie komt terug
- Gerokruis
4
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
Pelgrimsroutes:
- Rome, graf van petrus (de st Pieter)
- Jeruzalem, graf van Jezus
- Santiago de Compastella, graf van
Jacobus de meerdere (beschermheilige van
de pelgrims)
Des te meer relieken je had (kerk) des te meer
pelgrims op bezoek,
Relieken werden in Reliquarium
(reliekhouders) die rijkelijk versierd waren, in
de kerk gezet.
Door pelgrims tochten kwam de westelijke
cultuur in aanraking met de islam.
Middeleeuwen in het Midden-Oosten - Islam
1000
Rond het jaar 1000 waren er drie
grootmachten:
- Arabische rijk
- Byzantijnse rijk
- Karolingische rijk
632750
Het Arabische rijk verspreid zich langzaam
vanuit Mekka
- De Arabieren hadden veel kennis (die de
christenen heel veel hebben
overgenomen)
Ze waren goed in:
Wiskunde, medicijnen, maar vooral in
astrologie
- camera obscura
- Er was veel interesse in bergkristal, en
deze had ook veel betekenissen in
verschillende regio’s
- Astrolabium, gezien als eerste computer, kon
de stand van de sterren berekenen (Islamitisch
spanje in 1067)
Goddelijke perfectie, geluksbrenger, toekomst
verspellen
Architecturale hoogstandjes - Arabische rijk
Grootste verschil tussen arabische moskee
en een christelijke kerk:
- de arabische moskee heeft geen
menselijke figuren of dierlijke afgebeeld,
wel planten, geografische vormen en
kaligrafie (woord van de koran)
Rotskoepel:
- wiskundig hoogstandje (matematische
vergelijkingen)
Alles (diameter, hoogte, etc) is 20 meter
- Octagon (achthoekige vorm)
- De rots waar Ibrahim (abraham) zijn zoon
zou offeren voor god
5
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
10001200/
1300
Omajjad Moskee in Damascus:
- hergebrui, romeinen basiliek, daarna kerk
voor johannes de doper, en later een
moskee
- Enorme plein (romeins atrium)
- Spaanse Moskee met zoveel bogen dat om te
besparen er dubbelbogen gebruikt werden
- Moskee in Kourdoes is bijna geheel
opgebouwd uit spolia, veel verschillende zuilen
Romaans..........................
Vooral architectuurs stijl, maar ook beelden in
verband met de architectuur
- Term pas in de 19e eeuw bedacht
Verschil tussen landen:
- duitsland (zie stuk Ottomaanse rijk,
bladzijde 3)
- Frankrijk
- Italië
Waarom ontstaat deze bouwstijl?
De stijl laat zich vanaf ca 1050 door heel
europa zien,
Daarom noem je het een eenheidsstijl met
regionale verschillen
In frankrijk en in Italië:
Door de pelgrims tochten werden er langs de
pelgrimsroutes verschillende kerken gebouwd.
Deze waren vast en hadden veel relieken.
Ook na de eerste kruistochten (1095,
uitgeroepen door Paus Urbanis) had de kerk
meer macht en geld en werd onafhankelijk,
kon veel bouwen.
Machthebbers:
- leenheren van adel, hadden ridders voor hun
strijden
- koningen in kleine gebieden
- geestelijkheid
- boeren/pauper/lijfeigenen, gaven veel af
door het feodale stelsel
6
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
10001200/
1300
Frankrijk – Tijdens Romaans tijdperk
- Het grote verschil tussen frankrijk en duitsland is de macht. Duitsland heeft een keizer en
frankrijk daar zie je meer verspreiding.
Architectuur Romaans
- Basiliek als basis. Hoog middenschip, lage
zijbeuken, dwarsschip
- Vieringstoren 
- Dikke zware muren, breed en weinig
ramen
- aan het eind een absis met koor
- het tongewelf
+/1050
Verdedigings symboliek (paltskapel
voorbeeld) Heeft te maken met het ‘strijdende
kerk’ idee (in een land tegen moslim, heilige
lang veroverd en etc.
 Zorgt voor betere acoekstiek, gregoriaans
gezang
Tongewelf:
Binnen in zitten gordelbogen
Rond 1050 werd er een nieuwe techniek
toegepast (tongewelf was niet sterk
genoeg) en kwam er het kruisgewelf. Dit
waren als het ware twee tongewelven
gekruist.
Daarna werd deze nog verstevigd door
ribben en krijg je ribgewelven (zie
volgende plaatjes)
Architecturale hoogstandjes
- Timpaan/westportaal St Foye
Wesportaal
Beelde het eind van de wereld af.
Pelgrimskerk
van Toulouse,
St Sernin
Doordat er
zoveel
pelrims langs
komen,
stonden
priesters in
 Goed en kwaad, rechts en links
Staat voor een keuze hebben,
Horror Vaqoui= geen achtergrond, angst voor
de leegte
 Gigantische kerk, sprake van routing:
- twee middenschaippen, breed transept, heel
veel aparte kapellen.
7
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
de aparte kappelen non stop hosti’s uit te
delen.
je moest een bepaalde route volgen als
pelgrim, haalde je hosti en ging weer naar
buiten.
In het belgs noem je zo’n kerk een
kerkfabriek.
- Dubbel getrapte zijbeuken 
- brede transepten
- verlenging straalkapellen
Orde van Cluny - Congregatie van Cluny
Na de kruistochten kwam er een nieuwe
orde.
Cluniacenzers werden de kloosterlingen
genoemd.
10951115
- Gaan verder op de orde van benedictus (ora
et labora)
- ze deden alleen een ding anders (heel slim)
Ze lieten zich betalen door de adel om de orde
te stichten.
Ze waren hierdoor niet afhankelijk van de
Paus, maar wel raadsheren voor de adel.
Ze werden hierdoor ook heel machtig
Hiernaast is een kloosterkerk van Cluny te zien.
Tegenwoordig is hij grotendeels verdwenen
Kenmerken Romaanse - Beeldhouwkunst Frankrijk
- Onnatuurlijke plooival
- Frontaal
- Heel decoratief
- alleen in combinatie met architectuur
- alles is symbolisch
Mandorla (amandelvormige aureool om het
hele lichaam van christus)
8
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
Italië
Hier werden ze gedwongen om te kiezen
tussen de Duitse Keizer Otto en de paus
Beide winnen niet, komt tot een
vredesakkoord.
Zodra de steden zelf de macht grijpen
krijgen we de renaissance
 Invesituurstreid
Kenmerken Romaanse - Architectuur in Italië
- Beter in het maken van beelden
- Marmere zwart witte zebra patroon,
rondbogen (klassiek voor Italië)
- geen tongewelf
- Basicale bouw
- Hoog middenschip
- dubbele lage zijbeuken
- hout gecombineerd met mozaïken
 in Italie (tegen geld) mocht kunstenaar
vernoemd
worden
12e –
15e
11401200
Gotiek..............................
Komt voort uit het Romaans, begint in zuiden
van Italië
Weinig versiering, Oogt minder verticaal
kleinere ramen, bijna geen versiering
12001300
- Hoog Gotiek
Alles open, hele grote ramen en versieringen
Alles wijst omhoog, veel versieringen!
realistischer, naturalistischer, plooienval.
Beelden losser van de achtergrond
13001500
- Late Gotiek
Meer skeltbouw, aloles heeft een functie,
dragend, geheel open, stuk kleurvoller
1400
Vanaf 1400, zijn de regionale verschillen
heel klein en spreekt men dan over de
Internationale Gotiek
10601150
- Vroege Gotiek
Baptisterium
Florence
1060-1150
Volgende bladzijde, schematische tekening
Het hangt wel heel erg af van welke
streek/land hoe het eruit ziet
Verticaliteit
technisch vernuft
Decoratief
meer ramen, wand wordt open gebroken tot
skeletstructuur.
Deste later, deste meer nadruk op de
verticaliteit.
kerken worden smaller, en hoger
beelden worden realistischer, en losser van de
achtergrond
De naam gotiek is in de 16e eeuw bedacht,
Ze vonden de gotiek in de 16e eeuw lelijk, later
9
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
het kwam van Gotico = middeleeuws,
onbeschaafd, smakeloos en achterhaald
1145
vonden ze het toch niet. De goten waren
verantwoordelijk geweest voor de ondergang
van de Romeinen
Frankrijk
We weten precies wanneer de Gotiek is
begonnen in Frankrijk
Dit kwam door twee kerken, van 1145-1150 en
1245
Algemene informatie
De kerk wordt je nieuwe ‘familie’,
afbeeldingen van familie portretten op de
katherdraal
 Door vervreemding van mensen,
stadscultuur
God als architect van de wereld
Kerkgebouw wordt als het ware een
encyclopedie
 Veel informatie is afgebeeld op de kerken
Men ging zich in Gildes vormen
Artes Mechanicae = Vaardigheden nodig
om een ambact te kunnen beoefenen
Scholen werden belangrijker, je leerde veel
griekse en romeinse filosofie aan de
christelijke leer. Dit komt door het
Neoplationisme (plato leer) weer
geintroduceert door Dionysius de PseudoAreopagiet
 Aan de scholen leerde je de zeven vrije
kunsten:
- trivium: grammatica, retorica, dealectiek
- Quadrivium: geometrie, aritmetiva,
muziek, astronomie
Belangrijke mensen
10801150
De verandering van mentaliteit in Frankrijk
komt door ABT SUGER, Hij was van lage
afkomst, maar kocht alles wat veel koste
en blonk om in de kerken neer te zetten.
De gotiek ging vooral om kostbaarheden.
10
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
10901153
Bernardus van Clairveux was iemand die
zich hiervan afzette. (een van de
belangrijkste hervormers van het
middeleeuwse kloosterleven)
Hoorde bij de Cisterciënzerlingen, waren
zelfvoorzienend, orde van cluny vervolg.
Kenmerken architectuur – Franse Gotiek
- Kerken stonden in het centrum, heel
prominent
- de kerk was een micro, weerspiegeling
macrokosmos (schepping god)
- weinig nieuwe technieken, ander gebruik
van oude technieken
- Veel ramen, licht als immateriele
aanwezigheid van God
- Mathematisch en centraliteit
- hoofd (absis) gericht op het oosten,
Romaans op het westen (ingang)
- westkant een decoratie programma
afgebeeld
- kerkgebouw vorm van kruis van Jezus
 weerspiegeling van het godsrijk, in verband
met stadscultuur
 Dit was te zien aan de mathematische
verhoudingen en goud gebruik
 luchtbogen/steunberen aan de buitenkant,
spitsbogen, ribgewelven en kruisribben
Kathedraal is een staaltje organisatie
structuur, gezamtskunst (veel
verschillende kunstvormen werken samen,
bouwmeesters, schilders etc)
Architecturale hoogstandjes
1194
St Denis, voorstad van parijs
Saint Denis, heilige met hoofd in zijn
handen
- koningen van het huis van Capet
begraven
Was origineel een karolingische Abdij 8e eeuw,
daarna Romaanse kerk, omgebouwd tot een
Gotische kerk
Chartres wordt na brand herbouwt
- Er waren meerdere portalen kunst
aangebracht, de kunst wordt bepaald of je
aan het noord/zuidkant staat. De zuidkant
is altijd het laatste oordeel.
De noordkant is altijd het oude testament.
Ze waren bang dat het relikwie verbrand was,
maar het gered, wat ze als een teken zagen.
Roosvenster is symbool voor Maria
Het oude testament draagt het nieuwe
testament = dit noemen we het Concordia,
connectie ligt in de voorspelling van de profeet
11
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
11001600
11001250
Engeland
Is geintroduceerd door de Fransen aan engelse
Vroeg engelse Gotiek
125014e
Decoratieve/Curvilineare stijl
- Ribben gebruikt als decoratie  plaatje
- Kathedralen niet centrum van de stad, geen
gebouwen weg gehaald, gewoon zijkant.
- minder nadruk verticale lijnen, soms
horizontaal
- geen luchtbogen (als het nodig is worden er
daken op gemaakt om te verbergen)
13001600
Late gotiek
- waaier bogen, deze zijn niet dragend
maar decoratief, ’hangende stijl’
12e14e
Italië
Perpedicular = hangend
- Italië werd pas echt machtig toen het
Byzantijnse rijk viel in 1453
1088
- de handel die er gedreven word door
Italië: Wol, zout
- ook het vele oorlog voeren, verdeel en
heers politiek (maakte hen heel rijk)
Ontstaat hegomonie (handelsmonopolie)
middelandszee gebied
Condottiere = iemand die gespecialiceerd is in
oorlog voeren
-Er was een investituurs strijd aan de gang
tussen de Duitse koning en de Paus
- Dantes goddelijke komedie vertaald deze
strijd goed.
Voor wie de stad koos, kon je zien aan de
stadsmoeren. Keizer platte torentjes
Paus mijtervormige torentjes
- Universiteit ontstaat uit kathedraalschool
12
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
Kerk informatie
1216
Bedeloorden. Deze ontstaan vanuit de
behoefte om weer terug te keren naar de
bron van het geloof, armoede.
- Fransiscanen ( het gevoel),
Bezit was taboe,
Niet langer Latijn, maar italiaans
Emoties werden aangesproken
Ze zetten zich af tegen de kerk, bemoeien zich
met wereldlijke zaken ipv geestelijke
- Dominicanen ( het woord)
Afgebeeld met een hond, fakel in mond
(donderpreken)
leven in armoede en van giften
Moet alles over de bijbel kennen
volgelingen? Intelligent
Domini = heer, cus = hond, hond van de heer
Komt origineel uit Spanje
Kenmerken Bedeloorden:
- De bedeloorden vestigde zich aan de rand
van de stad,
- rijke mensen geven giften (ziel vrijstellen)
- geen zijbeuken
- gotische kenmerken
Santa Croce Firenze
bedelen om het eten, vandaar bedeloorde
Lijdens-preken
 tegen ketters, daar komen uiteindelijk dan
ook de inquisities van (rechtbank)
verzorgen zieken, herbergen vreemden
 Wordt preekschuur/hallenkerk genoemd
Architectuur
De Gotiek in Italië beinvloed door de
Grieks/Romeinse oudheid
Gotiek is in Italië nooit echt van de grond
gekomen,
De Doumo in Milaan is een uitzondering
op de regel.
- niet erg hoog gebouwd
- samenraapsel gotische versieringen
- Geen lichtbeuk (Erg donker)
 Toepassing Gotiek zit in de details
 Rome als pelgrimsoord wel van belang,
langs de route veel gotische kerken
 Geld was op
13
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
Schilderkunst
14e
- In het begin vaak op hout geschilderd
- Eerste schilders waarvan we de naam
weten! Chima Hone
In opdracht, deed denken aan byzantijnse stijl
Cimabue  leermeester Giotto
Giotto doet een stap voorwaards, meer
realisme, perspectief, overlappingen etc.
Giotto is de meest invloedrijke kunstenaar 14e
eeuw
Bij Giotto:
Je ziet de invloed van Bedeloorder terug
- Mentaliteit over, actualiseert het bijbel
verhaal
- Natuur te verwerken
- brengt emoties in gezichten aan
Arena Kapel, Scrovegni Kapel ,
Padua 1305-1306
13051306
Intocht in jeruzalem Scrovegni Kapel
14
[TIJDLIJN MIDDELEEUWEN TOT EN MET GOTIEK] Joosje ter Velde
Eind Gotiek tot Renaissance
13781417
13751425
In deze tijd was de Pest door heel europa
aan het razen.
Ook waren er drie pausen tegerlijkertijd,
dit zorgde voor veel minder
geloofwaardigheid.
Invloed zwarte dood van groot belang
In frankrijk had je de Internationale Gotiek
Dit was niet het geval in Italië
- kunstenaars proberen het leven mooier
te maken door middel van de kunst. Kunst
verfijnd
- Sierlijkheid in de beelden zat in de SCurve
- Hof belangrijkste opdrachtgever voor de
gotiek
- Naturalisme (aandacht voor de natuur)
- Dibtiek, tweeluik, reisluikje
- Pluranten, beelden om het graf die
huilen, stellen vaak familie voor
Decoratiever/verfijnder in materiaal gebruik
In Italië was er een sprake van veel
italiaanse literatuur en filosofie:
- Dante Alligerie is de eerste die in het
Italiaans schrijft. Hij leefde eerst in
florence, werd verbannen ging naar
ravenna. Hij schreef bv Devina Comedia
Veel mensen lieten zich bij hun graf als
gisanten afbeelden (bloei leven 30-33)
- Franciesco Pretrarca was iemand die aan
het hof woonde en al het wangedrag mee
maakte. Gaat na denken over zijn tijd en
wordt de eerste humanist genoemd.
Aan hem danken we ook de donkere
eeuwen term.
Humanist onze tijd = opkomt voor alle mensen
Humanist die tijd = mensgerichte filosofie en
levensbeschouwing
- Giovanni Boccaccio, schreef de
decamerone, mensen die vast zitten in een
huis en elkaar verhalen vertellen
Grote bron voor beeldend kunstenaars
Denk aan verhaal christianne, man met grote
penis
Er werd een bres geslagen in de economie
van Italië, dan gaan de steden handelen
met de orient, waardoor de economie zo
erg begon te bloeien en stadstaten de
macht grepen.
De RENAISSANCE begon hierdoor
Franse, in Rome en in Duitsland
Ook wel het westers Schisma genoemd
Manier van gebruik standbeen, S vorm
houding
(denk aan stedelijk, luikje eerste kamer)
Hij schrijft heel beeldend, waardoor hij een
goede bron is voor beeldende kunstenaars
15

Download Report