REGIO GRONINGEN CENTRAAL
Meedoen in een Vitaal
en Economisch Sterk
Groningen Centraal
Terug- en vooruitblik op de plattelandsontwikkeling
in de regio Groningen Centraal
Regio Groningen Centraal
MEEDOEN in een Vitaal en
Economisch Sterk Groningen Centraal
Terug- en vooruitblik op de plattelandsontwikkeling
in de regio Groningen Centraal
Vastgesteld door Regioteam Vitaal Platteland
16 december 2013
Zoutkamp
Niekerk
Zuurdijk
Onderdendam
Warfhuizen
Schouwerzijl
Houwerzijl
Winsum
Aduarderzijl
Saaksum
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH
Ezinge STERK GRONINGEN CENTRAAL
Groot
Wetsinge
Garnwerd
Lauwerzijl
Munnekezijl
Feerwerd
Klein
Wetsinge
Oldehove
Sauwerd
Niehove
Middag-Humsterland
Kommerzijl
Pieterzijl
Adorp
Noordwolde
Den Ham
Niezijl
Noordhorn
Zuid
Visvliet
Grijpskerk
Aduard
Zuidhorn
Briltil
Faan
Lutjegast
Den Horn
Niekerk
Sebaldeburen
Groning
Hoogkerk
Oldekerk
Enumatil
Grootegast
G
Oostwold
oezum
Peizermade
Boerakker
Lettelbert
Midwolde
Eelderwolde
Zuidelijk Westerkwartier
Sandebuur
Roderwolde
Niebert
Leek
Nuis
Peizerwold
Schelfhorst
Nietap
Leutingewolde
Tolbert
Peize
Foxwolde
Terheijl
Paterswolde
De Horst
Roden
Eelde
Marum
Altena
Boerelaan
Winde
Jonkersvaart
Zevenhuizen
Bunne
Roderesch
Yde
Lieveren
De P
Siegerswoude
Donderen
Steenbergen
Amerika
Bakkeveen
Een-West
Vries
Een
Legenda
Regio Centraal
2
Langelo
EHS
±
Norg
Haulerwijk
Waskemeer0
0,5
1
2
Peest
2
km
Westervelde
Z ij
Huizinge
Delfzijl
Oosterwijtwerd
Eenum
Loppersum
Westerwijtwerd
Farmsum
Wirdum
Stedum
MEEDOEN IN EEN
Bedum
Sint
Annen
Winneweer
VITAAL
AppingeEN ECONOMISCH STERK dam
GRONINGEN CENTRAAL
Garrelsweer
Kroddeburen
Lellens
Ten Post
Meedhuizen
Wittewierum
Tjuchem
Overschild
Ten Boer
Steendam
Thesinge
Woltersum
Wagenborgen
dwolde
Siddeburen
Garmerwolde
Hellum
Lageland
Schildwolde
't Waa
gen
Middelbert
Woudbloem
Harkstede
N
S
Slochteren
Engelbert
Scharmer
Groningen Centraal
Noordbroek
Froombosch
Waterhuizen
Haren
Westerbroek
Kolham
Scheem
Uiterburen
HoogezandSappemeer
Foxhol
Zuidbroek
Onnen
Meeden
Kropswolde
Glimmen
Muntendam
Meerwijck
Borgercompagnie
Noordlaren
Veendam
Kielwindeweer
Punt
De Groeve
Midlaren
Zuidlaarderveen
Zuidlaren
Zuidwend
Ommelanderwijk
Oud-Annerveen
Westlaren
Annerveenschekanaal
Schuilingsoord
Spijkerboor
Wildervank
Schipborg
Tynaarlo
Nieuw-Annerveen
Zeegse
3
3
Eexterveenschekanaal
Annen
Eexterveen
Bareveld
Oudemolen
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
4
Samenvatting
In opdracht van het Regioteam Groningen Centraal wordt met deze terug- en vooruitblik de tussenbalans van de plattelandsontwikkeling in de regio Groningen Centraal
opgemaakt. Deze plattelandsontwikkeling is via de bottom-up werkwijze van Liaison
Entre Actions de Devéloppement de l’Economie Rurale (afgekort LEADER) uitgevoerd.
Ondanks dat Groningen Centraal geen officieel LEADER-gebied is, biedt deze positiebepaling invalshoeken en accenten voor het nieuwe gebiedsprogramma binnen het
toekomstige Community-Led Local Development (afgekort CLLD). CLLD betekent ‘de
door de gemeenschap geïnitieerde lokale ontwikkeling’ en wordt als maatregelfiche 1)
opgenomen in het nieuwe Plattelands Ontwikkelings Programma 2014-2020 (POP-3).
Dit document is gebaseerd op:
1. De lokale context, terug- en vooruitblik via evaluaties met burgers, ondernemers,
kennisinstellingen en het regioteam, en samen met de programmamanager en kwartiermaker over wat nodig is voor een Vitaal en Economisch Sterk Groningen Centraal.
2. De regionale context vanuit het onderzoek van de visitatiecommissie ‘Bestuurlijke
Toekomst Groningen’, de drie decentralisaties in het sociale domein, de gevolgen van
krimp en het programma van landsdeel Noord. Tevens wordt de samenhang tussen
Ecologie (Planet), Economie (Profit) en Mensen (People) voor een duurzame ontwikkeling aangestipt.
3. De Europese context via het programma Europe 2020 en CLLD;
In de periode 2007 – 2013 is het Actieplan Vitaal Platteland voor Groningen Centraal
uitgevoerd om uitdagingen op het gebied van vergrijzing, ontgroening, gezondheid, economische ontwikkeling en arbeidsmarkt aan te gaan en een vliegwiel te creëren.
Belangrijke successen van het huidige Actieplan zijn:
• Veel projecten zijn geïnitieerd en gerealiseerd. Het totale EU-budget van € 1,76
miljoen heeft maar liefst een totale investering van ruim €10,8 miljoen door publieke
en private (markt)partijen uitgelokt, dat overeenkomt met een multiplier van 6;
• Vooral de dorpsprojecten versterken de betrokkenheid van de burgers, stimuleren
zelfwerkzaamheid en samenwerking. Dit type projecten zorgt voor een positieve
energie en draagvlak voor plattelandsontwikkelingen;
• Binnen natuurbeheer en landbouw, vaak in combinatie met de thema’s zorg en
recreatie & toerisme wordt goed samengewerkt. Men weet elkaar te vinden en organiseert zich in duurzame initiatieven;
• De geïnitieerde plattelandscafés blijken een goede methodiek voor het bijeen brengen
en verbinden van partijen, en voor kennisdeling door met verschillende groepen de
dialoog aan te gaan over uiteenlopende gebiedsrelevante onderwerpen.
1)
Maatregelfiches zijn teksten die laten zien welke maatregelen en prioriteiten Europa en onderliggende lidstaten
willen aanpakken
5
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
Deze en andere successen, uitdagingen, kansen en knelpunten vormen samen met de
regionale en Europese ontwikkelingen de basis voor de visie. De gekozen pijlers van de
visie zijn ‘Participatiemaatschappij’, ‘Samenwerken in sterke netwerken’, ‘Verbindingen via
gemeenschappelijke speerpunten’ en ‘Laagveengordel’.
De organisatie beschrijft vervolgens de basisprincipes ‘Rollen, taken en verantwoordelijkheden’, ‘Instrumentarium in balans’ en ‘Sturen op proces’ die nodig zijn om uitvoering aan
de visie te kunnen geven.
De thematische invulling geeft een verdiepingsslag aan de visie en organisatie met als
uitgangspunten integraliteit, verdiencapaciteit en innovatie. Deze thema’s zijn:
1.
2.
3.
4.
5.
Laagveengordel
Voedsel
Energie
Wervend Water
Wonen met Toekomst
Het doel van dit groeidocument is het geven van input en inspiratie, om samen met
partijen de regionale opgaven voor de komende zeven jaar te bepalen en dit te
beschrijven in een gebiedsprogramma. Het document beschrijft de huidige situatie van
Groningen Centraal.Vanwege vergelijkbare opgaven van de andere regio’s Westerkwartier, Hoogeland en Oost-Groningen kan dit document desgewenst worden opgeschaald
naar een andere grotere regio als antwoord op de toekomstige gemeentelijke herindeling. Het document is uitdrukkelijk geen compleet uitgewerkt stappenplan en kan worden
gewijzigd of aangevuld.
6
Inhoudsopgave
Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.
1.1.
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.
3.1.
3.1.1.
3.1.2.
3.1.3.
Regio Centraal, een korte impressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Successen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Verzesvoudiging van EU-geld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Toegankelijke loketten voor effectieve projecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Grote betrokkenheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.
3.1.4.
3.1.5.
3.1.6.
3.2.
3.2.1.
3.2.2.
3.2.3.
3.2.4.
3.2.5.
3.2.6.
3.2.7.
3.3.
3.3.1.
3.3.2.
3.3.3.
3.3.4.
3.3.5.
Terugblik plattelandsontwikkeling Groningen Centraal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Mooie, toegankelijke recreatiemogelijkheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Cross-sectorale samenwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Plattelandscafés voor ontmoeting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Lastig aanvraag- en verantwoordingsproces. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Publieke cofinanciering is niet vanzelfsprekend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
STIPO-project kan beter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Conclusies Noordelijke Rekenkamer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Geen eigen identiteit, maar moet dat? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Samenwerking en innovatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Verbeterde (ICT-) infrastructuur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Kansen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Wederzijdse relatie stad en platteland versterken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Meerstad heeft potentie voor (tijdelijke) functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Verbinding en verbreding van de landbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Voedselstrategie duurzaam en volwassen maken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Hoge betrokkenheid bij de leefomgeving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
4.
4.1.
4.1.1.
4.1.2.
4.3.
4.3.1.
4.3.2.
4.3.3.
4.3.4.
4.4.
4.4.1.
4.4.2.
4.4.3.
4.4.4.
4.4.5.
Ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Europese context . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Programma Europe 2020 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
LEADER en CLLD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Regionale context . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Gemeentelijke herindeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Decentralisaties in het sociale domein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Gevolgen ontgroening en vergrijzing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Duurzame ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Landsdeel Noord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Voorbereidingen tot nu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Omvang CLLD-gebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Simpele en efficiënte procedure voor projectbeoordeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
LEADER filosofie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Gebiedsagenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
7
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
5.
5.1.
5.2.
5.3.
5.4.
Visie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Participatiemaatschappij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Samenwerken in sterke netwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Verbindingen via gemeenschappelijke speerpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Laagveengordel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
6.
6.1.
6.2.
6.3.
Organisatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Rollen en taken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Instrumentarium in balans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Sturen op proces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
7.
7.1.
7.2.
7.3.
7.4.
7.5.
7.6.
7.7.
7.8.
Thematische invulling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Integraliteit als eerste uitgangspunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Verdiencapaciteit als tweede uitgangspunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Innovatie als derde uitgangspunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Laagveengordel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Voedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Energie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Wervend water . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Wonen met toekomst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
8.
Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Regioteam leden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Projectoverzicht Hoogezand-Sappemeer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Belangrijkste uitspraken uit het interview met Dirk Strijker, Hoogleraar
Plattelandsontwikkeling (Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen) aan de
Rijksuniversiteit Groningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Belangrijkste uitspraken uit het interview met Willem Foorthuis,
Lector Regionale Transitie bij Van Hall Larenstein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Afkortingenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
8
1. Inleiding
Liaison Entre Actions de Devéloppement de l’Economie Rurale, afgekort LEADER, is als
vierde as van het Programma Landelijk Gebied een succesvolle aanpak gebleken. LEADER
blijkt een uitstekend middel voor het leggen van verbindingen tussen diverse activiteiten
van de economische plattelandsontwikkeling voor verbetering van de kwaliteit van de
leefomgeving en voor de economische ontwikkeling.
Gelet op de omvang en samenhang is de regio Groningen Centraal – die bestaat uit de
gemeenten Groningen, Haren, Hoogezand-Sappemeer en Slochteren – in het verleden
niet voorgedragen als LEADER-gebied met een Lokale Actie Groep (LAG). Wel is in de
afgelopen zeven jaar gewerkt met dezelfde bottom-up methodiek die LEADER hanteert.
Daarvoor is het Regioteam Groningen Centraal met vertegenwoordiging van maatschappelijke organisaties en overheden aangesteld voor de uitvoering van het Actieplan Vitaal
Platteland.Vanwege de potentie van deze regio is al geruime tijd een kwartiermaker
actief om een LAG-structuur voor Groningen Centraal in te richten.
Vanuit de huidige aanpak in Groningen Centraal is behoefte aan een evaluatie en doorkijk naar de toekomst. Met deze positiebepaling worden behaalde successen en enkele
aandachtspunten van de huidige periode in het landelijk gebied aangehaald. Hiervoor zijn
subsidieaanvragers en partijen in de verschillende domeinen als ook het regioteam via
een enquête uitgenodigd om hun input te leveren. Daarnaast is een aantal (toekomstige)
regioteamleden en vertegenwoordigers van kennisinstellingen geïnterviewd om inzichten
van het lopende Actieplan Vitaal Platteland te achterhalen. Daarbij is gevraagd wat nodig
is voor de opstap naar een vitaal en economisch sterk Centraal Groningen binnen het
toekomstige Community-Led Local Development (CLLD). CLLD is de opvolger van de
LEADER-werkwijze die als maatregelfiche wordt opgenomen in het nieuwe Plattelands
Ontwikkelings Programma (POP-3). CLLD betekent ‘de door de gemeenschap geïnitieerde lokale ontwikkeling’. Het staat voor een bottom-up benadering die direct betrekking heeft op de ontwikkeling van en door de lokale gemeenschap. Lokale overheden
kunnen deze ontwikkeling ondersteunen, maar de impuls komt normaal gesproken van
lokale bedrijven en maatschappelijke organisaties. Als laatste is de informatie verwerkt van
de Masterclasses die op 18 september en 16 oktober zijn gehouden.
2)
De positiebepaling dient als leidraad voor de op te stellen gebiedsagenda voor een
vitaal en economisch sterk Groningen Centraal. Het doel van de gebiedsagenda is voor
de komende zeven jaar samen met partijen essentiële speerpunten te bepalen van wat
Groningen Centraal is of wil zijn, gevolgd door werkprogramma’s met een bundel aan
samenhangende projecten. Het is een document beschreven vanuit de huidige situatie
van Groningen Centraal.Vanwege vergelijkbare opgaven in de drie andere regio’s kan
dit document desgewenst worden opgeschaald naar andere grotere regio als antwoord
op de toekomstige gemeentelijke herindeling. De positiebepaling is uitdrukkelijk geen
compleet uitgewerkt stappenplan en kan desgewenst worden gewijzigd of aangevuld.
2)
Interviews met: de heer Boersma (Gemeente Slochteren), mevrouw Den Hertog (LTO Noord), de heer Dijk (Rabobank), de heer Van der Wal (Staatsbosbeheer), de heer Strijker (Hoogleraar Plattelandsontwikkeling aan de Rijksuniversiteit
Groningen) en de heer Foorthuis (Lector Regionale Transitie bij Van Hall Larenstein)
9
1.1. Leeswijzer
Hoofdstuk 2 beschrijft een korte impressie van de regio. Hoofdstuk 3 geeft een analyse
op hoofdlijnen weer van de successen, aandachtspunten en kansen van Groningen
Centraal. In hoofdstuk 4 worden de belangrijkste ontwikkelingen beschreven die
gevolgen hebben voor het landelijk gebied. Op basis van voorgaande hoofdstukken zijn
de visie in Hoofdstuk 5 en de organisatie in hoofdstuk 6 uitgewerkt. Hoofdstuk 7 gaat in
op de thema’s en sluit af met de gemaakte afspraken vanuit de Masterclass II.
Kielsterdiep in Kielwindeweer
10
2. Regio Centraal,
een korte impressie
Regio Groningen Centraal bestaat uit de gemeenten Groningen, Haren, HoogezandSappemeer en Slochteren. Dit gebied kenmerkt zich door een landschappelijke en
economische verscheidenheid. De landschappelijke diversiteit wordt gevormd door de
Woldstreek met het cultuurlint, de Hondsrug en de veenweidegebieden daar om heen.
Er is veel natuur, met unieke gebieden zoals de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) in
Midden-Groningen en het stroomgebied van de Drentsche Aa als Nationaal Park. Daarbij
horen de drie meren Schildmeer, Zuidlaardermeer en Paterswoldsemeer die verbonden
zijn met grote aaneengesloten natuurgebieden zoals de Laagveengordel, de Hondsrug
en het uitgestrekte Gorecht-gebied. De economische diversiteit wordt bepaald door
de kern Hoogezand-Sappemeer met veel zware industrie, nieuwe (woon)gebieden in
Haren en Meerstad, de stad Groningen en de relatie tussen stad en platteland. Daarbij
mogen als kwaliteiten van het gebied ook niet worden vergeten: ‘dorpen met een sterke
gemeenschapszin’, ‘recreatie & toerisme’ en ‘voedsel’.
Samenwerking gebeurt binnen een groot aantal thema’s nog onvoldoende vanwege het
verschil in cultuur waarbij traditionele scheidslijnen vaak moeilijk te doorgronden zijn.
Maar ook vanwege de nog zwakke verbondenheid tussen de verschillende deelgebieden,
verzuiling van gebiedsdekkende bestuurlijke samenwerking en versplintering van het
verenigingsleven.
De regio beschikt over een zeer aantrekkelijke woonomgeving in het landelijk gebied
voor mensen die ruim en rustig willen wonen, werken, verblijven en ook het culturele
aanbod van de stad Groningen willen benutten. De regio Centraal met de stad
Groningen als publiekstrekker heeft veel te bieden. Dit komt door aanwezigheid van
kenniscentra in onder meer duurzaamheid en gezondheid, goede netwerken en veel
jongeren. In combinatie met de grote stad biedt deze regio goede mogelijkheden voor
toeristische arrangementen vanwege 1) haar rijke cultuurhistorie, 2) de rust en ruimte
en 3) de hierboven genoemde landschappelijke diversiteit. Echter de wederzijdse relatie
van de stad en het platteland wordt nog niet ten volle benut.
3)
Groningen Centraal is formeel geen krimpgebied. Echter in sommige delen van de
regio zijn vergrijzing en ontgroening goed merkbaar. De trend voor de komende jaren
vertoont de trek van de bevolking van de perifere ommelanden naar de stedelijke
clusters. Hierbij zullen voornamelijk de ouderen in de dorpen achterblijven. Dit gegeven
brengt noodzakelijke ontwikkelingen met zich mee in onder meer de zorg, openbaar
vervoer en het behoud van basisvoorzieningen in de ommelanden. Deze maatregelen
verhogen tevens de aantrekkelijkheid van de gehele regio als woongebied.
Daarnaast beschikt Groningen Centraal over een groot agrarisch areaal dat ongeveer
75% van het totale oppervlak beslaat. De landbouw produceert enerzijds voor de
3)
Met ‘wederzijdse relatie’ wordt bedoeld: de gelijkwaardige relatie tussen stad en platteland met een wederzijdse
afhankelijkheid
11
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
wereldmarkt en is gericht op schaalvergroting. Anderzijds is er steeds meer stadslandbouw zichtbaar en naast agrarisch natuurbeheer in de natuurgebieden en verbreding
vormt de lokale afzet naar de stad Groningen een nieuwe inkomstenbron.
Het gebied trekt nog steeds veel ondernemers en bedrijvigheid aan vanwege de
genoemde woonkwaliteiten, de industrie-as Groningen-Hoogezand en de gunstige ligging
ten opzichte van klanten in de stad. Tegelijkertijd bestaat de beroepsbevolking buiten de
stad voor een groot gedeelte uit lager opgeleiden en kampt het gebied met een continu
stijgende werkloosheid. Groningen Centraal heeft de uitdaging om binnen de regio
voldoende arbeidsmogelijkheden voor deze doelgroep te (blijven) bieden. Intussen neemt
de bedrijvigheid in de klassieke sectoren landbouw, toeleverende bedrijven en industrie
verder af. Dit in tegenstelling tot de servicegerichte, kleine en lokaal gerichte bedrijven
die vanuit de eigen woning worden gestart. Om de bedrijvigheid in de toekomst te
kunnen blijven aantrekken, is een goede ICT infrastructuur noodzakelijk. Dit heeft ook
positieve effecten heeft op de kwaliteit van de leefomgeving.
12
3.Terugblik
plattelandsontwikkeling
Groningen Centraal
Om te komen tot een vitale regio Centraal is in de afgelopen zeven jaar het Actieplan
Vitaal Platteland uitgevoerd. Hieronder worden de successen, aandachtspunten en kansen
ten aanzien van de plattelandsontwikkeling in Groningen Centraal uiteengezet.
3.1. Successen
3.1.1. Verzesvoudiging van EU-geld
Uit de interviews en enquête komt duidelijk naar voren dat veel projecten zijn geïnitieerd en gerealiseerd, ondanks het feit dat regio Centraal geen officieel LEADER-gebied
in de huidige programmaperiode is. Het totale EU-budget van € 1,76 miljoen heeft maar
liefst een totale investering van ruim €10,8 miljoen door publieke en private (markt)
partijen uitgelokt dat overeenkomt met een multiplier van 6.Voor een niet-LEADER-gebied is dat een uitstekend resultaat. De berekende multiplier moet echter worden gezien
als een minimaal gerealiseerde investering: de werkelijke inspanningen van de gemeenschap, onder meer via vrijwilligersuren zijn per definitie veel hoger.
3.1.2. Toegankelijke loketten voor effectieve projecten
Een groot aantal initiatiefnemers weet het Regioteam goed te vinden voor advies in
de ontwikkeling van het projectidee tot aan het indienen van de subsidieaanvraag. Dit
proces wordt over het algemeen als positief ervaren (persoonlijk contact, enthousiast).
Bewoners van dorpen in de regio Centraal die een idee hebben om de kwaliteit van de
leefomgeving te verbeteren, kunnen daarnaast terecht bij het Loket Leve(n)de Dorpen.
Het loket is een uiterst toegankelijke, laagdrempelige en effectieve methode gebleken
om kleine initiatieven een duw in de goede richting te geven. Bij dit type initiatieven
blijkt naast het stimuleringsbudget aanvullende financiering of eigen inbreng hard nodig
waardoor het draagvlak voor die projecten aanzienlijk toeneemt, evenals de sociale
cohesie en de mate van creativiteit.Vereniging Groninger Dorpen heeft hierin een uitstekende rol vervuld.
3.1.3. Grote betrokkenheid
Vooral dorpsprojecten versterken de betrokkenheid van de burgers en geven positieve
energie. Zoals ‘Lang Leve Leegkerk’, waarbij de beheerders van de middeleeuwse kerk
een plan hebben ontwikkeld om de kerk van binnen te verbouwen. De kerk is nu een
multifunctioneel en representatief gebouw met een expositieruimte, en een ruimte voor
concerten, diensten, vergaderingen en andere sociale bijeenkomsten. In het weekend
verzorgen cliënten van ‘de Zijlen’ een kopje koffie voor voorbijgangers. Lang Leve
Leegkerk fungeert daarnaastals wijkcentrum van het jonge Gravenburg. Ook inspirerend was het project ‘Beeldend gezicht van Slochteren’ waarbij drie beelden aan drie
13
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
toegangswegen aan de rand van het dorp Slochteren zijn geplaatst ter versterking van
de dorpsidentiteit, de fysieke omgeving en de saamhorigheid in het dorp. Dit zijn goede
voorbeelden van het principe waarbij de plattelandsontwikkeling vanuit de samenleving
tot stand komt.
3.1.4. Mooie, toegankelijke recreatiemogelijkheden
Het gebied heeft al meerdere kleinschalige en toegankelijke mogelijkheden voor
recreatie en toerisme. Een mooi voorbeeld van het versterken van cultuurhistorische
parels en het leggen van verbinding in regio Centraal is de ‘Fraeylemaborg’. Met onder
meer subsidie ontwikkelt het landgoed zich als een sterk merk waarin wordt samengewerkt en de samenwerkingspartners profiteren gezamenlijk van de verbeterde toegang
tot het publiek. Een andere goed voorbeeld is het aanleggen van een ‘minicamping en
natuurbeleefpad’ in Kolham als welkome aanvulling op de bestaande recreatieve mogelijkheden waardoor dagtoeristen langer in het gebied kunnen verblijven.
14
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
3.1.5. Cross-sectorale samenwerking
Binnen natuurbeheer en landbouw, al dan niet in combinatie met thema’s als ‘zorg’,
‘water’ of ‘recreatie & toerisme’, wordt goed samengewerkt. Men weet elkaar te vinden
en organiseert zich in duurzame initiatieven. Zoals het project ‘Boerderij-educatie’
waarbij lesmateriaal in samenwerking met scholen is ontwikkeld, zodat de jeugd meer
informatie krijgt over de herkomst van ons voedsel en daardoor de jeugd meer binding
met het platteland krijgt. Daarnaast draagt het project positief bij aan de verbinding
tussen stad en platteland en het imago van de landbouw. Een ander voorbeeld is het
project ‘Streekproducten’ waarin zes noordelijke streekproducten organisaties en de
landelijke stichting SPN samenwerken in de voedselstrategie door en voor de regio.
3.1.6. Plattelandscafés voor ontmoeting
Het organiseren van plattelandscafés waarbij met verschillende groepen de dialoog
wordt aangegaan over diverse onderwerpen blijkt een goede manier voor het bijeen
brengen en verbinden van partijen en voor kennisdeling. Een goed voorbeeld van
een plattelandscafé is de bijeenkomst met vrouwen over het thema ‘Ondernemende
Vrouwen in de regio Centraal’.Veel van deze cafés hadden een grote opkomst van
enthousiaste mensen met als resultaat een groot aantal project(ideeën).
Voor een overzicht van alle projecten wordt verwezen naar de bijlagen.
15
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
De successen
ccessen samengevat:
samengeva
•
aantal
Een groot aanta
antal lokale initiatieven
atieven met als result
resultaat een verzesvoudiging van het ingelegde
investeringen. De berekende multiplier moet echter worden gezien
EU-geld
geld via publieke
e en private investerin
als een minimaal
maal gerealiseerde inv
investering: de inspanningen van de gemeenschap via vrijwilligersuren
ren zijn per definitie veel hoger.
•
Succesvol uitgevoerde
uitgevoe
evoerde leefbaarheidsprojecten via het toegankelijke regioteam en Loket Leve(n)de
Dorpen
en voor
voo advisering in de projectvoorbereiding en -ontwikkeling
•
Grote
G
betrokkenheid vanuit de samenleving
•
Mooie, toegankelijke recreatiemogelijkheden
•
Cross-sectorale samenwerking tussen natuurbeheer, landbouw, water, zorg en recreatie &
toerisme
•
Het plattelandscafé is een uitstekend middel om ontmoeting te faciliteren
Conclusie: de benadering, waarbij gezamenlijke initiatieven worden gefaciliteerd en gestimuleerd, is
een succesvolle aanpak in het realiseren van de plattelandsontwikkeling door de samenleving en past
uitstekend in tijden van transitie.
3.2. Aandachtspunten
Naast de successen zijn er ook aandachtspunten die in een nieuwe programmaperiode
niet mogen worden vergeten. Hieronder worden de belangrijkste aandachtspunten
benoemd.
3.2.1. Lastig aanvraag- en verantwoordingsproces
Ondanks de positief beoordeelde betrokkenheid van het regioteam ervaren partijen
het aanvraagtraject als ‘gedoe’. Uit de enquête van augustus 2013 door regio Centraal
onder subsidieaanvragers en regioteamleden blijken het gebrek aan transparantie in het
subsidie-instrumentarium en de schotten tussen de verschillende budgetten onnodige
drempels die het regionaal samenwerken en de integrale ontwikkeling in de weg staan.
De grote hoeveelheid aan regels is een obstakel voor subsidieaanvragers. Door de
administratieve afhandeling bij Dienst Landelijk Gebied (DLG), waarbij gedurende de
programmaperiode nieuwe, gedetailleerde en strengere regels werden ingevoerd, is de
administratieve last voor de initiatiefnemers hoog. Dit kost vaak meer dan het oplevert.
Door de opgelopen achterstand bij afhandeling van de declaraties door DLG moeten
partijen langdurig voorfinancieren. In een nieuw programma zouden de aanvraag en
verantwoording meer gebaseerd moeten zijn op de eigen verantwoordelijkheid van de
aanvragende partijen en minder aan regels gebonden. Hierdoor is minder capaciteit van
adviseurs en/of initiatiefnemers nodig, waardoor er meer subsidiegeld daadwerkelijk
wordt besteed aan de initiatieven. Bedrijven, agrarische ondernemingen en detailhandel
bleken daarnaast uitgesloten te zijn van de stimuleringsregeling Innovatie Plattelands16
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
ondernemers. De conclusie is dat op inefficiënte wijze gebruik wordt gemaakt van het
subsidie-instrumentarium.
3.2.2. Publieke cofinanciering is niet vanzelfsprekend
Daarnaast is er de bestuurlijke wil van wethouders om actief deel te nemen aan het
Actieplan, maar de praktijk blijkt weerbarstiger. Cofinanciering van projecten door
gemeenten is geen vanzelfsprekendheid, zoals is gebleken bij de regiomarketing en milieumaatregelen op agrarische ondernemingen (MEI). Hierdoor dient elke projectaanvraag via
een zwaar besluitvormingsproces met een onevenredig hoge ambtelijke inzet te worden
afgehandeld. Dit belemmert een vlotte en adequate uitvoering van projecten. De toenemende bezuinigingen bij de gemeenten bieden hier ook een ongunstig perspectief.
3.2.3. STIPO-project kan beter
Uit de interviews blijkt dat er te hoge verwachtingen van het STIPO project waren. Eén
derde van de coachingstrajecten in de regio Centraal heeft geleid tot daadwerkelijke
investeringsprojecten. Circa de helft van het beschikbare budget is benut. Ondanks dat, is
er wel sprake van een goede spin-off: een sterke ‘reuring’ en meer werk in de regio. De
regeling en het aanvraagproces zijn goed vindbaar, transparant, snel en met korte lijnen.
Bij een mogelijk vervolg dient de regeling rond verbreding van de agrarische bedrijfsvoering echter te worden aangepast. Door het ontbreken van de LEADER-status van
Groningen Centraal kon deze regeling niet worden gebruikt. Maatschappelijke meerwaarde, innovatiekracht, heldere subsidiecriteria, efficiënter contact met de coach en
flexibele hantering van bedrijfsindelingscodes zijn daarbij belangrijke aandachtspunten.
3.2.4. Conclusies Noordelijke Rekenkamer
De Noordelijke Rekenkamer heeft in 2010 onderzoek uitgevoerd dat antwoord geeft
op de vragen: ‘Sluit de gebiedsgerichte aanpak van de provincie aan op de gesignaleerde
knelpunten?’ en ‘Wat zijn de gevolgen van deze aanpak voor de realisatie van de provinciale doelstellingen voor plattelandsontwikkeling?’.Voor de transparantie acht de Rekenkamer het wenselijk dat het regioteam kennis kan nemen van alle projectideeën die
leven onder de plattelandsbewoners en dat zij niet alleen de gehonoreerde projecten
onder ogen krijgt. Daarnaast ontbraken volgens de Rekenkamer de motivaties van het
regioteam bij de beoordeling van aanvragen. Tevens heeft zij geconcludeerd dat een
nulmeting bij aanvang van de programmaperiode nodig is, waardoor meting van effecten
van beleid aan het einde van de uitvoeringsperiode mogelijk wordt. Als reactie op het
rapport van de Noordelijke Rekenkamer zijn enkele maatregelen genomen. Zo wordt het
advies van het regioteam gebaseerd op de projectbeoordeling aan de hand van behaalde
scores op vooraf vastgestelde indicatoren. Ook wordt geregistreerd welke projecten
niet tot uitvoering komen en om welke redenen. Daarnaast zal in een eventueel volgende
programmaperiode bij de start een nulmeting plaatsvinden voor een goede effectenanalyse op langere termijn.
17
MEEDOEN
N IN EEN V
VITAAL
ITAAL EN ECONOMISCH
ONOMIS
STERK GRONINGEN
NGEN CENTRAAL
CEN
NTR
3.2.5. Geen eigen identiteit, maar moet dat?
In de Masterclass II is geconcludeerd dat in essentie de totale regio Groningen Centraal
samen met het Westerkwartier als een eenheid te zien is. Deze grotere regio wordt
gezien als één groot stedelijk veld met de stad Groningen centraal gelegen in een landelijke omgeving. Met de huidige regioverdeling waarbij de regio’s Groningen Centraal
en Westerkwartier afzonderlijk van elkaar bestaan, mist de regio Groningen Centraal
regionale identiteit. De reden van het ontbreken van een regionale identiteit is de diversiteit van de regio - wat ook een kans is - die uitmondt in verschillen in problematiek,
beleid en cultuur. Belangrijker dan het zoeken naar de regionale identiteit is het formuleren van gemeenschappelijke speerpunten, die de verbinding tussen de deelgebieden
versterken. Daarbij kan uitstekend gebruik worden gemaakt van de kwaliteitsbronnen
die Groningen Centraal heeft zoals ‘water’ voor recreatie en vanuit de scheepswerven,
‘energie’ zoals aardgas maar ook water voor groene energie, ‘voedsel’ en ‘natuur’.
18
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
3.2.6. Samenwerking en innovatie
Ondanks de eerder genoemde successen is de samenwerking tussen de landbouw en
andere sectoren, maar ook de innovatie in de landbouw een aandachtspunt.. Dit komt
vooral door problemen voor landbouwondernemingen met de beperkende staatssteun
en door het nog niet goed genoeg kunnen bereiken van deze doelgroep. De samenwerking tussen recreatieve ondernemers, detailhandel en/of agrarische ondernemers
is moeizaam en ontbreekt vaak vanwege het ontbreken van een gezamenlijk belang,
voldoende massa en/of de lage organisatiegraad. Innovatieve ontwikkelingen en samenwerking blijven daardoor uit, hoewel het urgentiebesef tot samenwerking wel groeit. Een
symposium voor ‘recreatie & toerisme’ leverde een schat aan nieuwe ideeën op, maar bij
de uitvoering bleek er geen animo te zijn om deze verantwoordelijkheid in samenwerking met anderen te nemen.
Uitnodiging Plattelandscafé Vitaal Platteland
20 oktober 19.30u in Garmerwolde
Voedsel: de verbinding tussen stad en platteland
Door de voedselproductie op het platteland is in het verleden Groningen als voedselknooppunt uitgegroeid tot een
stad. De logica en waardering hiervan is de afgelopen jaren verloren gegaan. Dat gaat veranderen!
Programma
Met de titel Hoofdstad van de Smaak 2011 wil Groningen als regio een prikkel geven aan een nieuwe eetcultuur en de
regionale voedselvisie. De initiatieven zoals een voedselplein, pergolaconstructies, regionale-vermarkting van bv melk,
streekproducten en keurmerken, voedseleducatie op de boerderij, restaurant van de toekomst van (H)eerlijk Groningen,
en nog meer buitelen al over elkaar heen!
19.30u
19.45u
Nieuwe kansen
Zoveel dynamiek geeft kansen voor grote en kleine ondernemers in de stad en op het platteland. Vanuit goodwill en
betrokkenheid zijn er verschillende plattelandsondernemers al aan de slag gegaan. De tijd is rijp om de ervaringen te
delen, nieuwe kansen en samenwerkingsverbanden te verkennen. Samen willen we werken aan vitaal platteland met
een goed rendement voor de betrokken ondernemers.
20.10u
20.45u
21.00u
21.30u
Het plattelandscafé wordt gehouden op woensdag 20 oktober van 19.30-21.30u te Garmerwolde.
20.00u
Inloop en ontvangst met koffie
Kennismaking met het agrarisch informatie- en activiteitencentrum ‘’ Het
Geweide Hof”
Inleiding door Wout Veldstra (Gemeente Groningen) over de kansen voor
voedsel en de regio
Ronde tafelgesprek geleid door Gert-Jan Stoeten (Groen denken en doen)
Pauze
Welke mogelijkheden ziet u voor uw bedrijf en wat en wie heeft u hiervoor nodig?
Afsluiting van het café met een borrel
Locatie: “Het Geweide Hof ‘, Geweideweg 7, 9798 TA Garmerwolde. www.hetgeweidehof.nl
Het plattelandscafé brengt de betrokken partijen deze avond samen om te netwerken en nieuwe samenwerkingsverbanden
aan te gaan voor vermarkting en verwerking van regionale (agrarische) producten en activiteiten.
Aanmelden voor dit café kan via Lena Schoonhoven,
[email protected] of 050-3164038
IN HET REGIOTEAM VITAAL PLATTELAND CENTRAAL WERKEN DE GEMEENTEN GRONINGEN, HAREN, HOOGEZAND- SAPPEMEER EN SLOCHTEREN SAMEN MET
MAATSCHAPPELIJKE ORGANISATIES LTO-NOORD, MKB-NOORD, VERENIGING GRONINGER DORPEN EN STAATSBOSBEHEER.
19
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
Commissaris van de Koning Max van den Berg in gesprek met kunstenaar Joost Swarte bij onthulling kunstwerk
ikv project ‘Beeldend Slochteren’
Vandaag de dag blijkt het lastig om vanuit lokale situatie verbreding te zoeken met
andere lokale of regionale initiatieven, laat staan met interregionale initiatieven. Ondernemers, maatschappelijke organisaties en burgers dienen met elkaar te worden verbonden
en te worden uitgedaagd tot creatieve, mogelijk vernieuwende initiatieven waarbij het
maatschappelijke en gezamenlijke belang leidend is. Gezamenlijke initiatieven maken
echt onderdeel uit van de samenleving, hebben draagvlak en zijn om die redenen beter
realiseerbaar. Uiteraard is een goed verdienmodel noodzakelijk als basis voor duurzame
ontwikkelingen. Om deze verbinding op (inter)regionaal niveau te maken, is inzicht in
diverse initiatieven op lokaal, regionaal en interregionaal niveau noodzakelijk. Tegelijkertijd lopen ondernemers en burgers tegen regelgeving aan waardoor het lastig is om
goede initiatieven daadwerkelijk van de grond te krijgen. Daarnaast is het devies om
goede verbindingen te maken met het gemeentelijk beleid en inzet van kennisinstellingen,
waarbij vooral wordt gefocust op versterking van de gezamenlijke speerpunten.
3.2.7. Verbeterde (ICT-) infrastructuur
Om de bedrijvigheid, het toerisme en daarmee de kwaliteit van de leefomgeving op peil
te houden en uit te breiden, is het noodzakelijk om de infrastructuur van ICT en het
openbaar vervoer verder te verbeteren. Ook het delen van successen is een randvoorwaarde om partijen te enthousiasmeren en te motiveren om zelf ook initiatieven in
samenwerking te ontplooien.
20
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
De aandachtspunten samengevat:
•
De mate van transparantie en ontschotting verdienen aandacht in het aanvraagproces.
•
Uitgebreide eisen en voorwaarden geven een zware administratieve last en leiden soms tot een
heroverweging en intrekking van een (potentiële) aanvraag. Vertraging in afhandeling van declaraties geeft de noodzaak tot voorfinanciering van projecten
•
Publieke cofinanciering is geen vanzelfsprekendheid meer
•
Te hoge verwachtingen van het STIPO project
•
Conclusies van de Noordelijke Rekenkamer geven verbeteringen in de transparantie van de
projectbeoordeling en effectenmeting op langere termijn.
•
De regio heeft geen eigen identiteit. Belangrijker voor deze regio is juist het formuleren van
gemeenschappelijke speerpunten en het versterken van verbinding tussen de deelgebieden.
•
Samenwerking met landbouw, detailhandel en toerisme blijken moeizaam vanwege de lage organisatiegraad, ontbreken van een gezamenlijk belang en voldoende massa. Ook innovatie blijft
daardoor achter. Verbindingen met gemeentelijke beleid en inzet van kennisinstellingen met als
focus versterking van gezamenlijke speerpunten.
•
Verbetering in de (ICT-) infrastructuur is noodzakelijk voor behoud en uitbreiding van de bedrijvigheid en het toerisme
3.3. Kansen
Naast successen en aandachtspunten zijn er voldoende kansen die in de komende
programmaperiode kunnen worden benut.
3.3.1. Wederzijdse relatie stad en platteland versterken
De regio is bij uitstek geschikt als aantrekkelijk woon- en recreatiegebied met een hoge
kwaliteit van de leefomgeving vanuit de wederzijdse relatie met de stad Groningen.
Hierbij kan worden gedacht aan wonen met toekomst via nieuwe woonvormen waarbij
jong en oud met elkaar in verbinding worden gebracht. Om de basisvoorzieningen in
de ommelanden op peil te krijgen zijn nieuwe concepten nodig zoals een supermarkt
gerund door een coöperatie van dorpsbewoners of multifunctionele voorzieningen
waarbij diverse publieke en private basisfuncties worden gecombineerd.
Regio Centraal is daarnaast een prachtig wandel- en fietsgebied dat zich bij uitstek leent
voor verbindingen met huidige of nieuwe recreatie- en toerismefaciliteiten. Daarom zou
er veel meer ruchtbaarheid kunnen worden gegeven aan de kleinschalige en toegankelijke
erfgoedlogies waarbij de kernkwaliteiten van authenticiteit, rust, ruimte en vriendelijk
voorop staan. De leegstaande karakteristieke panden kunnen via een functiewijziging vaak
heel goed dienen als kleinschalige Bed & Breakfast.
Mogelijk dat met de Laagveengordel, nieuwe robuuste verbindingen en/of de cultuur-as
de verschillende deelgebieden aan elkaar kunnen worden gekoppeld. Hierdoor kunnen
21
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
initiatiefnemers gemeenschappelijke speerpunten ontwikkelen. Ook het verbinden van
(inter)regionale en/of lokale initiatieven zorgt voor meer samenhang en kennisoverdracht.
3.3.2. Meerstad heeft potentie voor (tijdelijke) functies
In het SEV-programma 2012-2013, als opvolger van het Actieplan, was Meerstad
opgenomen als een apart thema met als doel om een grote stedelijke ontwikkeling met
veel ruimte en veel tijdelijke invulling te creëren. Om initiatieven te ontwikkelen en
ideeën met elkaar te verbinden ten behoeve van deze tijdelijke invulling, is de workshop
‘MEERstad, MEERwaarde’ georganiseerd. Ondanks het enthousiasme bleken de ideeën
in praktijk vooral vanwege gebrek aan financiering niet uitvoerbaar. In de Tussenagenda
2012-2013 is Meerstad om die reden niet meer als apart thema opgenomen, terwijl
Meerstad wel kansen biedt voor de toekomst. Meerstad heeft namelijk nog steeds een
grote potentie voor (tijdelijke) functies binnen de thema’s ‘water’, ‘wonen met toekomst’
en ‘voedsel’. In het deelgebied Lageland zal hiervoor een integraal project worden
opgestart.
4)
3.3.3. Verbinding en verbreding van de landbouw
Om de concurrentie in de wereldmarkt aan te kunnen (blijven) gaan, is het onconventioneel verbinden van landbouw met andere thema’s en verbreding van
de landbouwactiviteiten nodig als voorwaarde voor een meer duurzame
landbouw in de regio, mits de initiatieven een positieve invloed op de lokale
economie hebben. Binnen dit kader kan ook worden gezocht naar
vernieuwende verbindingen met educatie, recreatie en zorg.
22
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
3.3.4. Voedselstrategie duurzaam en volwassen maken
Ook zijn er uitstekende mogelijkheden voor de concretisering van een streekgebonden voedselstrategie zodat de import van groenten kan worden verkleind, de lokale
economie wordt gestimuleerd en de uitstoot van CO2 kan worden verlaagd vanwege
reductie in transportbewegingen. Daarbij is het nodig om deze strategie door te ontwikkelen in een duurzame en volwassen bron voor de regio en verder te bouwen op de
eerder ontwikkelde beleidsvisies van provincie en de gemeente Groningen.
3.3.5. Hoge betrokkenheid bij de leefomgeving
Groningers hechten een groot belang aan natuur en landschap voor de kwaliteit van hun
leefomgeving. Onderzoek naar de natuurbeleving laat zien dat 40% van hen zegt een
actieve bijdrage aan dit aspect te willen leveren, vooral in de eigen buurt. Ook blijkt uit
dit onderzoek dat er kansen liggen om meer Groningers een actieve rol te geven in het
beheren en beleven van de natuur. Dit levert op termijn extra werkgelegenheid op voor
mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt en geeft het nieuwe kansen voor
‘waterberging’, ‘natuurbeheer’, ‘energie’ en ‘recreatie & toerisme’. Een en ander kan heel
goed in samenwerking met natuurorganisaties, IVN en agrarische natuurverenigingen
uitgewerkt worden. Mogelijk dat vanuit dit perspectief de Laagveengordel – de halve
cirkel rondom de stad Groningen van veenweidegebieden, meren en beekdalen – de
verbindende factor van regio Centraal kan zijn.
5)
De kansen samengevat:
•
Versterk de wederzijdse relatie tussen stad en platteland
•
Meerstad heeft potentie voor (tijdelijke) functies binnen de thema’s ‘water’, ‘wonen met toekomst’
en ‘voedsel’, waarbij een goede afweging nodig is om deze ontwikkeling wel of niet in een volgend
programma op te nemen
•
Zoek verbinding en verbreding van de landbouw
•
Maak de voedselstrategie volwassen en duurzaam
•
Zorg voor coöperatievormen of nieuwe concepten zodat de ommelanden nog aantrekkelijker
worden als prachtig woongebied met een wederzijdse relatie tussen stad en platteland
•
Maak gebruik van de hoge betrokkenheid van de inwoners bij hun eigen leefomgeving en geef ze
een actieve rol bij het beheren en beleven van de natuur in samenwerking met natuurorganisaties,
IVN en agrarische natuurverenigingen
4)
In 2006 is gestart met een budget van €1,6 miljoen overheidsbijdragen dat in 2010 was uitgeput. In 2010 is daarom
een herstart gemaakt met een nieuw programma. Het totale budget bedroeg €800.000. Vanuit de provincie zijn opnieuw gelden
gereserveerd om een extra impuls in het lopende programma te doen. Voor de resterende programmaperiode is een Tussenagenda samengesteld.
5)
Onderzoek Natuurbeleving van juni 2013 uitgevoerd door Aha! Marktonderzoek en Marketingadvies in opdracht van
Provincie Groningen onder 400 inwoners van Provincie Groningen
23
4. Ontwikkelingen
Zowel de regionale ontwikkelingen als ook veranderingen in het Europees beleid
zijn belangrijk voor de regio Groningen Centraal. Om deze reden vormen deze twee
aspecten het kader van de positiebepaling.
4.1. Europese context
4.1.1. Programma Europe 2020
Europe 2020 is het kader waarin de Europese Commissie de situatie en uitdagingen van
de Europese Unie beschrijft. De stagnerende economie leidt tot een regio die achterblijft
op innovatie- en concurrentiekracht, met leegloop in het landelijk gebied, bevolkingskrimp en vergrijzing, onbetaalbare gezondheidszorg en sociale uitsluiting in dorpen en
steden. Het zijn uitdagingen die binnen Europe 2020 prioriteit hebben. Maar ook het
belang van steden als economische motor, samenwerking tussen grensregio’s, bescherming van unieke natuur- en landschapskwaliteit en de ontwikkeling naar een low carbon
economy zijn thema’s die de Europese Commissie onderstreept. In Europe 2020 wordt
gekozen voor een op kennis en innovatie gebaseerde economie (slimme groei), waarbij
efficiënter om wordt gegaan met natuurlijke bronnen (groene groei) en die zorgt voor
veel werkgelegenheid en sociale en territoriale cohesie (inclusieve groei).
De voorzitter van het regioteam Centraal Jan Jakob Boersma op bijeenkomst met bewoners in het
dorpshuis van de nieuwe Groningse wijk Meerstad
24
24
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
4.1.2. LEADER en CLLD
LEADER biedt de plattelandsgemeenschappen een werkwijze die lokale partners
betrekt bij de vormgeving van de toekomst van hun gebied. LEADER heeft de afgelopen
jaren veel belangstelling getrokken, niet alleen op het platteland, maar ook in stedelijke
gebieden en in kustgebieden. Terwijl LEADER volledige steun van de EU- instellingen
en alle belanghebbenden uit de zakenwereld krijgt, is LEADER onvoldoende in staat
gebleken om de lokale behoeften en oplossingen deel uit te laten maken van de regionale
ontwikkelingen.
Om ervoor te zorgen dat lokale gebieden de multi-sectorale behoeften beter in aanmerking kunnen nemen, wordt vanuit Europa voorgesteld dat LEADER via het nieuwe CLLD
(Community-Led Local Development) wordt voortgezet met financiering vanuit het
Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling (ELFPO).Voor de periode tot
en met 2020 is elk lidstaat verplicht om minimaal 5% van het Plattelands Ontwikkelings
Programma (POP-3) budget te besteden aan CLLD. Daarbij kan CLLD - via een multifonds - ingezet worden in samenhang met andere programma’s zoals Europees Fonds
voor Regionale Ontwikkeling (EFRO), het Europees Sociaal Fonds (ESF) en de Europese
Maritieme en Visserij Fonds (EMFF). Een CLLD is daarbij mogelijk in alle programma’s.
Om de samenhang van geïntegreerde lokale ontwikkelingsstrategieën en acties te verzekeren, worden voor deze fondsen gemeenschappelijke regels toegepast in het ‘gemeenschappelijk strategisch kader’.
4.3. Regionale context
4.3.1. Gemeentelijke herindeling
De visitatiecommissie ‘Bestuurlijke Toekomst Groningen’ heeft in opdracht van de
Vereniging van Groninger Gemeenten en Provincie Groningen onderzoek gedaan naar
de bestuurlijke toekomst van de provincie Groningen. Het rapport ‘Grenzeloos Gunnen’
is daarvan het resultaat. Groningen staat voor forse sociaaleconomische en maatschappelijke opgaven. De werkgelegenheid daalt, het besteedbaar inkomen ligt ver onder het
landelijk gemiddelde en er zijn relatief veel jonge werklozen en mensen in sociale werkvoorzieningen. De financiële positie van veel Groninger gemeenten is zwak, terwijl er nog
meer bezuinigd moet worden.
Daar staat tegenover dat zich in de provincie tal van kansrijke ontwikkelingen voordoen,
die volgens de commissie met onvoldoende daadkracht worden opgepakt. De commissie
concludeert dat de huidige bestuurlijke inrichting van onze provincie met 23 gemeenten
niet toereikend is om deze vraagstukken succesvol aan te pakken. Daarom adviseert ze
om binnen nu en uiterlijk eind 2017 te komen tot zes nieuwe gemeenten. Het proces om
te komen tot een herindeling moet vooral ook een cultuurverandering zijn, die gericht
25
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
is op vertrouwen en gunnen. De commissie stelt vast dat Groninger gemeenten en de
provincie elkaar niet veel gunnen en elkaar onderling beconcurreren, zelfs als dat in het
nadeel is van het geheel. De nieuwe mentaliteit in onze provincie zou er een moeten zijn
van ‘Grenzeloos gunnen’, aldus de visitatiecommissie.
De visitatiecommissie adviseert de gemeenten in Regio Centraal te herindelen in 1)
Slochteren, Hoogezand-Sappemeer samen met Menterwolde,Veendam en Pekela en 2)
Haren, Groningen en Ten Boer. Momenteel vindt standpuntbepaling en besluitvorming
bij gemeenten plaats en alternatieve clusters worden onderzocht. Dit heeft ongetwijfeld
consequenties voor de indeling van Regio Centraal en mogelijk ook voor andere regio’s.
4.3.2. Decentralisaties in het sociale domein
Het Rijk geeft gemeenten steeds meer taken en verantwoordelijkheden. Het kabinet
Rutte- Asscher zal de begeleiding uit de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten
(AWBZ) per 2015 overhevelen naar de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo).
Daarnaast wordt vanaf 2015 de uitvoering van de Participatiewet bij gemeenten gelegd
en zijn gemeenten verantwoordelijk voor de jeugdzorg. Het gaat hier om de provinciale jeugdzorg, de jeugdbescherming en -reclassering, de jeugd-ggz en de zorg voor licht
verstandelijk gehandicapte jeugd. Deze veranderingen gaan gepaard met forse bezuinigingen. Dit geeft voor de lokale overheden zware opgaven op voor hen nog onbekende
terreinen.
26
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
De forse opgaven brengen de noodzaak tot samenwerking met zich mee. Samenwerking
betekent wederzijdse versterking, waarbij budgetten goed moeten worden geoormerkt
om te voorkomen, dat er gemeentelijke budgettekorten mee worden opgelost. Daarbij
is het bijvoorbeeld belangrijk te weten welke type zorg nodig is, hoe kan worden ingezet
op het gebruik van domotica-toepassingen, welke vormen van zorgcoöperaties nodig zijn
of dat er een sociaal buurtteam moet worden ingezet. Daarbij is een goed verdienmodel
noodzakelijk, evenals het motiveren van ondernemers om binnen het sociale domein te
participeren.
4.3.3. Gevolgen ontgroening en vergrijzing
Ook in Groningen Centraal is er sprake van ontgroening en vergrijzing; als antwoord op
deze ontwikkelingen dient de kwaliteit van de leefomgeving en aantrekkelijkheid van de
dorpen te worden vergroot door de ommelanden te promoten als perfecte woongebieden. Daarbij is het nodig te zorgen voor een snelle internet- en telefoonverbinding,
snelle bereikbaarheid van en/of behoud van publieke basisvoorzieningen via bijvoorbeeld
dorpscorporaties en goede bereikbaarheid met het openbaar vervoer.Voor basisvoorzieningen in het dorp zelf is het onderscheidend vermogen van deze voorzieningen van
levensbelang en de mogelijkheden tot het combineren van verschillende functies. Ook
kan een efficiënt onderzoek helpen, gebruik makend van bestaande (wetenschappelijke) rapporten, om de beweegredenen achter de maatschappelijke keuzes te achterhalen, zodat beter kan worden ingespeeld op de demografische ontwikkelingen. Goed
voorbeeld zijn de scholen die veel te laat moesten constateren dat werkende ouders
vanwege efficiency de kinderen de school kiezen die op weg naar het werk ligt en ook
voor- en naschoolse opvang biedt zodat de ouders op tijd op het werk kunnen zijn en
niet vroegtijdig het werk hoeven te verlaten om hun kinderen op te halen.
27
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
4.3.4. Duurzame ontwikkeling
Duurzame ontwikkeling betekent dat we streven naar de integratie van de duurzaamheidsaspecten Ecologie (Planet), Economie (Profit) en Mensen (People). De groei van
één van de duurzaamheidsaspecten mag daarbij niet ten koste gaan van de groei van de
andere duurzaamheidsaspecten. Belangrijk is een draagvlak van onderop en een inspirerend netwerk van pioniers en innovators waarin kennis en ervaring worden uitgewisseld. Daarbij is het de uitdaging om de medewerkers te motiveren om de duurzame
identiteit van het bedrijf daadwerkelijk naar buiten toe uitstraling te geven. Inspirerend
voorbeeld van sturing op samenhang is Schilders de Vries, een bedrijf dat zich bezighoudt
met onderhoud en verbetering van bestaand vastgoed, dat in 2009 is uitgeroepen tot de
duurzaamste ondernemer van Gemeente Groningen. Schilders de Vries onderscheidde
zich vooral door de brede aanpak om duurzaam ondernemen niet alleen binnen het
eigen bedrijf, maar ook in de onderhoudsbranche als geheel te verankeren.
In de praktijk is een dergelijke integrale aanpak nog weinig gedaan. Er wordt zelden
gestuurd op de samenhang tussen de drie duurzaamheidsaspecten. Dat kan worden
bereikt door extra aandacht voor participatie in een project dat de identiteit en imago
van het bedrijf versterkt. Overheden kunnen ondernemers in de duurzame ontwikkeling
motiveren door bij de aanbesteding met dit aspect rekening te houden. Ook hiervoor
geldt als randvoorwaarde elkaars sterke punten te verbinden, het gezamenlijk belang
voorop te stellen en de samenwerking met anderen aan te gaan.
Dorpshuis De Pompel in Overschild, winnaar van de Duurzame Dorpenverkiezing 2012
28
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
4.4. Landsdeel Noord
4.4.1. Voorbereidingen tot nu
De voorbereidingen voor de nieuwe Europese programmaperiode 2014-2020 zijn
in volle gang. Bekend is dat er nieuwe programma’s komen zoals EFRO-programma,
een ESF- programma en een programma voor het visserijfonds. Als voorbereiding op
het nieuwe POP-3 is door de Noordelijke provincies een houtskoolschets opgesteld.
Uitgangspunt van de houtskoolschets en de visie van Noord-Nederland is de multifondsbenadering die vanuit een geïntegreerde aanpak zowel de inhoud als ook de verschillende fondsen bij elkaar brengt. In het overleg tussen de Provincies en het Kabinet in juli
2013 is besloten dat er vier landsdelige programma’s worden ontwikkeld.
In november zijn over de verdeling van middelen en thema’s bestuurlijke besluiten
genomen. De provincie Groningen moet haar inzet nog bepalen binnen het Programma
van landsdeel Noord. De doelstellingen van dit programma zijn: 1) het stimuleren
van innovatie platteland, 2) het verstevigen van de band met landbouw, onderzoek en
innovatie, 3) herstructurering van landbouwbedrijven, 4) biodiversiteit en Natura 2000,
5) waterbeheer, 6) levering van hernieuwbare energie en 7) diversificatie, micro-ondernemingen, werkgelegenheid en plaatselijke ontwikkeling van het platteland.
4.4.2. Omvang CLLD-gebied
De omvang van de CLLD-gebieden dient nog te worden bepaald. Als uitgangspunt geldt,
dat wordt gestreefd naar ongeveer 20 landelijke CLLD-regio’s in Nederland met elk een
budget van circa € 2 miljoen voor de nieuwe programmaperiode. De EU bepleit bij de
keuze van CLLD- groepen vooral op kwaliteit te selecteren. Die kwaliteit kan worden
afgelezen in de Lokale OntwikkelingsStrategie (LOS). Europa heeft de voorkeur om de
beste CLLD-groepen op nationaal niveau te selecteren. Daarbij heeft Netwerk Platteland
het advies gegeven om - naast de selectie door de provincies van één CLLD-groep uit
eigen provincie - bij voorkeur op basis van gezamenlijk vastgestelde selectiecriteria op
nationaal niveau een keuze te maken uit aangemelde kandidaatgebieden. De selectie kan
plaatsvinden met een bindend advies van de Landelijke Adviescommissie op basis van de
kwaliteit van de LOS die door de gebieden zijn opgesteld. Dit resulteert in een goede
mix van verdeling over de provincies en toetsing op kwaliteit. Het rijk en provincies
hebben naar verwachting eind 2013 overeenstemming over de selectieprocedure.
4.4.3.
Simpele en efficiënte procedure voor projectbeoordeling
Daarnaast vraagt Netwerk Platteland aandacht voor de procedure voor het goedkeuren van projecten. In de afgelopen periode gingen deze voorstellen via de LEADER
groep naar de provincie en vervolgens via Dienst Regelingen (DR) weer naar Gedeputeerde Staten. Deze vier stappen vragen de nodige capaciteit en beslaan gemiddeld
drie maanden. Het netwerk stelt voor om deze procedure te vereenvoudigen door
29
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
de projecten niet meer voor te leggen aan provinciale ambtenaren en het provinciale
bestuur, maar alleen aan DR. Dat maakt de procedure efficiënter en aanzienlijk korter
naar ongeveer 3 weken.
4.4.4. LEADER filosofie
De Noordelijke provincies hebben de wens uitgesproken om de LEADER filosofie in
het nieuwe programma te continueren waarbij de mogelijkheden van een multifonds
met combinaties van POP-3 en EFRO-middelen moet worden onderzocht. De wijze van
organisatie dient nog te worden vastgesteld. Provincie Groningen verkent daarnaast met
regionale partners de mogelijkheden om cofinanciering te organiseren voor POP-3 en
vooraf vast te leggen. Provincie Groningen moet vervolgens nog besluiten of en voor
welke regio’s voor de CLLD-aanpak wordt gekozen.
4.4.5. Gebiedsagenda
Met het huidige SEV-programma 2012-2013 voor Plattelandsontwikkeling als uitgangspunt worden per gebiedsagenda de accenten en prioriteiten bepaald. Echter, ook zonder
Europees geld is een gebiedsagenda voor de regio’s nodig om de plattelandsontwikkeling
te continueren, waarbij een vergelijkbaar principe als LEADER/CLLD heel goed mogelijk
is.
Ruud Drent, stichting behoud
sluis Haansvaart
Het is belangrijk om goede contacten bij
de overheden en andere organisaties te
hebben. Daarom hebben we mensen uit
het waterschap en de gemeente gevraagd
voor ons bestuur. We hebben verschillende fondsen gevraagd om het project te
financieren. We zijn er nu bijna!
Alex Vissering, zanger
uit Dankjoe:
Dankjoe ale boeren veur dit schiere, schiere laand,
K kiek elk joar noar n aander schilderij
Verslag 27 september 2007
De Boerderij, Fraeylemaborg Slochteren
Start Regioteam
Vitaal Platteland
Groningen, Haren, Hoogezand-Sappemeer, Slochteren
Uitgave:
regioteam Vitaal Platteland, Groningen,
Haren, Hoogezand Sappemeer en
Slochteren
[email protected]
Postbus 610
9700 AP Groningen
Foto’s:
Omke Oudeman
30
Europees Landbouwfonds voor
Plattelandsontwikkeling:
Europa investeert in zijn platteland
meer informatie:
www.provinciegroningen.nl
Programma Landelijk Gebied
30
5.Visie
De genoemde aspecten vanuit de vorige hoofdstukken worden vertaald in deze positiebepaling ‘MEEDOEN in een Vitaal en Economisch Sterk Groningen Centraal’ door allereerst een visie, oftewel een toekomstbeeld, te beschrijven.Vervolgens wordt de organisatie uiteengezet met de basisprincipes die nodig zijn om van de beschreven visie te komen
tot de uitvoering. Om de visie en uitvoering te concretiseren wordt op hoofdlijnen een
thematische invulling gegeven.
De ambitie van de regio Groningen Centraal is om aan te sluiten op bovenstaande
ontwikkelingen en te anticiperen op de uitdagingen voor een vitaal en economisch sterk
Centraal Groningen, waarbij slim wordt ingezet op nieuwe kansen. Het economisch
klimaat is echter sterk gewijzigd en ook de rol van de provincie verandert. Deze ambitie
stelt daarom hoge eisen aan de kwaliteit van de regio.
6)
Wat is nu de gewenste koers om vanuit de beschreven ontwikkelingen te komen tot
gezamenlijke speerpunten? Hierin zijn de volgende pijlers te benoemen:
• Participatiemaatschappij
• Samenwerken in sterke netwerken
• Verbindingen vanuit gemeenschappelijke speerpunten
• Laagveengordel
Deze pijlers worden hieronder nader beschreven.
5.1. Participatiemaatschappij
De ‘participatiemaatschappij’ is absoluut nodig voor het vervullen van de nieuwe rollen
en vanuit de nieuwe gemeentestructuren, zoals de visitatiecommissie ‘Bestuurlijke
Toekomst Groningen’ in haar rapport ‘Grenzeloos Gunnen’ die heeft geadviseerd.
Uitgaande van het gegeven van een toenemende invloed van actieve en maatschappelijk
betrokken burgers en ondernemers in de regio Centraal ligt het minder voor de hand
om als overheid strakke regels en normen te stellen. De rol van de overheid is een visie
neer te leggen en randvoorwaarden te stellen, waarbinnen de burgers, ondernemers
en hun organisaties die visie invullen en realiseren. Die randvoorwaarden zijn dan een
heldere en scherpe basisbescherming. Tegelijkertijd is er meer ruimte om van die kaders
af te wijken voor goede plannen van burgers en ondernemers. Actieve deelname vanuit
de samenleving, oftewel participatie, wordt steeds meer de focus.
Participatie is een kwestie van organiseren, verbinden, ontmoeten en aanjagen. Dit heeft
niet alleen als voordeel, dat passende oplossingen worden gevonden. Uit de ervaring met
de LEADER-aanpak in andere regio’s blijkt dat bij gedragen oplossingen de multiplier van
het geïnvesteerde geld erg hoog is. Met dezelfde euro kan dus veel meer worden gedaan
en de gevonden oplossingen genieten ook duidelijk meer draagvlak en zijn ontstaan
vanuit de inhoud. De oplossing is niet een van buitenaf opgelegd, maar maakt deel uit van
de maatschappij.
31
6)
De ambitie is geformuleerd op basis van informatie die is verkregen via interviews, enquêtes, masterclasses en
relevante documentatie
31
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
32
32
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
Burgers en ondernemers worden uitgedaagd om bij te dragen aan een vitaal en economisch sterk Groningen Centraal. De regio benut daarmee de energie van de samenleving.Voor de muziek uitlopen wordt aantrekkelijk, koplopers hebben een voordeel. Dit
betekent meer flexibiliteit in beleid en een open houding waardoor duidelijk wordt dat in
het regio Centraal veel kan, zolang het landelijk gebied er per saldo beter van wordt. De
kunst is de dialoog op te zoeken en niet te vervallen in het formuleren van nieuwe regels.
Alleen zo kan worden gezorgd voor een krachtige participatiemaatschappij.
5.2. Samenwerken in sterke netwerken
Bovenstaande betekent dat de burgers en ondernemers zelf eigen verantwoordelijkheid
nemen voor de ontwikkeling en de inrichting van hun omgeving. Met de nog op te stellen
gebiedsagenda ontwikkelt de provinciale aanpak zich tot een regionale agenda, die wordt
uitgevoerd door samenwerkingsverbanden tussen ondernemingen, kennisinstellingen en
overheden. Die regionale integrale samenwerking is urgent, zodat de plattelandsontwikkeling sneller, efficiënter en met minder budget door kan gaan. Hierbij worden oplossingen lokaal en kleinschalig vormgegeven en regionaal georganiseerd. In de dialoog is het
daarbij van belang alle aspecten van de leefomgeving breed te beschouwen en daarbij
vooral innovatieve cross-overs te vinden. Bijvoorbeeld door nieuwe maatschappelijke of
economische functies te bedenken voor leegstaande agrarische gebouwen en cultuurhistorische complexen. Belanghebbende partijen organiseren zich rondom opgaven en
vormen energieke netwerken die duidelijk betere oplossingen, veel meer draagvlak en
daarmee meer rendement van het ingelegde (Europese) geld geven. Coöperaties en plattelandscafés zijn uitstekend geschikt om te faciliteren in de realisatie van deze energieke
netwerken en het maken van cross-overs.
5.3. Verbindingen via gemeenschappelijke speerpunten
Zoals eerder in dit stuk staat beschreven, kenmerkt de regio Centraal zich door een
landschappelijke en economische diversiteit, die verschillende kansen voor de economie,
samenleving en omgeving biedt. Denk daarbij aan verbindingen tussen ‘landbouw’,
‘educatie’, ‘voedsel’, ‘recreatie & toerisme’, ‘water’, ‘wonen’ en ‘natuur’. De stad fungeert
daarbij als werklocatie voor kennisuitwisseling tussen ondernemers en instellingen en als
publiekstrekker voor de gehele regio. De ommelanden brengen juist de perfecte woonen verblijflocaties, de kleinschalige (water)recreatie, energie en de voedselproductie in.
33
Om bovengenoemde verbindingen te leggen is het bepalen van gemeenschappelijke speerpunten nodig. Hiervoor dient een gezamenlijke ambitie te worden bepaald,
waarmee de sterkten en kansen van de regio duurzaam aan elkaar kunnen worden
gekoppeld. Groningen Centraal heeft een verbindende factor nodig voor de versterking
van de wederzijdse relatie tussen stad en platteland, voor de promotie van het gebied als
aantrekkelijk woon- en werkgebied, voor extra werkgelegenheid en ondernemerschap,
en voor de verbinding met de andere regio’s. Deze verbindende factor vinden we in de
Laagveengordel.
33
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
5.4. Laagveengordel
De stad Groningen ligt op de uitloper van de Hondsrug, omgeven door beekdalen.
Samen met de meren vormen deze de ‘Laagveengordel’ , die in een halve ring om de stad
ligt en gevoed wordt met schoon water vanaf het Drents Plateau. De Laagveengordel
is op nationaal niveau een uniek natuurgebied. Dit natuurgebied, dat de regio Centraal
verbindt met de regio's Westerkwartier en Oost-Groningen, en met de provincie
Drenthe verbindt, behoort tot één van de speerpunten van het provinciale natuurbeleid
en is van groot belang voor de waterveiligheid.
De Laagveengordel kan als een verbindende factor in de regio Centraal dienen, vanwege
het feit dat de Groningers grote waarde hechten aan hun leefomgeving. Door deze
sterke betrokkenheid en draagvlak voor de leefomgeving kunnen kansen worden
gecreëerd om meer Groningers een actieve rol te geven bij het beheren en beleven van
de natuur.
In onze visie zijn de natuur en waterberging van de Laagveengordel de motor voor
beleving, leefbaarheid en wonen. Tegelijkertijd kan de Laagveengordel zorgen voor
de verbindingen tussen ‘voedsel’, ‘recreatie & toerisme’, ‘water’, ‘natuur’, ‘landbouw’,
‘educatie’, ‘wonen met toekomst’ en de ‘wederzijdse relatie tussen stad en platteland’.
Hiervoor is het noodzakelijk dat de Laagveengordel verder wordt doorontwikkeld
zowel in fysieke zin als ook in imago, zodat het als natuurgebied kan concurreren met
bestaande ‘merken’ als Drentsche Aa, Lauwersmeer en Westerwoldsche Aa.
Laagveengordel in vogelperspectief
34
6. Organisatie
Dit hoofdstuk beschrijft de basisprincipes die nodig zijn om van de beschreven visie
in hoofdstuk 5 te komen tot de uitvoering. In het volgende hoofdstuk 7 ‘Thematische
invulling’ wordt verdere invulling gegeven aan de visie en de organisatie.
6.1. Rollen en taken
De ontwikkeling van een vitaal en economisch sterk Groningen Centraal verloopt alleen
succesvol als dat gebeurt door intensieve samenwerking tussen burgers, ondernemers,
overheden, onderwijs en maatschappelijke organisaties. Om die samenwerking goed en
efficiënt vorm te kunnen geven is helderheid over ieders rol, taken en verantwoordelijkheden vereist.
Uit de hiervoor geformuleerde visie vloeit voort, dat vooral burgers en ondernemers
verantwoordelijkheid krijgen en nemen om de toekomst van Groningen Centraal vorm
te geven. Zij innoveren, produceren en participeren. De overheid neemt daarbij het
oplossen van maatschappelijke problemen niet van ze over, wacht niet af maar biedt
actief heldere, ruime beleidskaders. Zij is bereid om de samenleving te faciliteren, de
verantwoordelijkheid daadwerkelijk aan de samenleving over te dragen en heeft het
lef om los te laten. Maatschappelijke organisaties en onderwijs spelen in dit proces
een - cruciale - ondersteunende rol. Samenwerkingsvormen als coöperaties kunnen in
de netwerkontwikkeling faciliteren en innovatieve cross-overs stimuleren. Er dient te
worden geborgd, dat bij nieuwe initiatieven een goede zakelijke afweging wordt gemaakt
voordat het project te begint.
Door middel van goede communicatie, meer ruimte voor eigen initiatieven en het delen
van succesverhalen kan een cultuurverandering in gang worden gebracht.
6.2. Instrumentarium in balans
Het beschikbare instrumentarium wordt niet optimaal gebruikt. Tot nu toe was het
bijna een reflex om maatschappelijke problemen op te lossen via het stellen van regels
en normen, dan wel via het verlenen van subsidies of inzet van uitvoeringsbudgetten.
Het gebruik van die instrumenten heeft zeker effect, maar kent de laatste tijd steeds
meer beperkingen. Het stellen van gedetailleerde regels is inherent aan de verlening van
subsidies en uitvoeringsbudgetten, met geregeld als gevolg dat veelbelovende initiatieven
niet of uiterst moeizaam tot realisatie komen.
Het sterke instrument van participatie wordt nog veel te weinig benut, terwijl daarmee
vanuit LEADER erg goede ervaringen zijn opgedaan. Redenerend vanuit de visie zou
juist participatie de basis moeten zijn, alleen waar nodig ondersteund door regels en
geld. Hierdoor verschuift het accent van regels, normen en geld naar actieve deelname,
betrokkenheid en samenwerking. Hiervoor is een integrale benadering van thema’s en
een bundeling van middelen nodig. Dit kan via een multifonds benadering; een gebieds35
gerichte aanpak waarbij zowel inhoud, verschillende subsidiestromen en uitvoeringsbudgetten van organisaties worden gekoppeld. Uitdrukkelijke voorwaarden voor deze
benadering is een goede deskundigheid en een efficiënt ingericht proces voor projectbeoordeling.
Het Regioteam kan daarbij fungeren als eerste loket waar initiatiefnemers worden doorverwezen, eventueel naar andere organisaties zoals Samenwerkingsverband Noord-Nederland en Provincie Groningen. De financiële verdeling van 50% Europees, 25% provinciaal en 25% gemeentelijk geld is daarbij een goed uitgangspunt voor stimulering van
private inzet en middelen. De unieke gemeentelijke cofinancieringsvorm van Oost-Groningen, waarbij elke gemeente voor de gehele projectperiode budget in het fonds reserveert voor projecten, versnelt en versimpelt de projectbehandelingstijd en belast de
gemeentelijke capaciteit minder. Hierdoor wordt de projectontwikkeling gestimuleerd in
plaats van afgeremd. Het is echter eveneens te verwachten, dat een dergelijke aanpak in
deze tijd van bezuinigingen lastig valt te realiseren.
6.3. Sturen op proces
Raden, colleges en beleidsmedewerkers zijn gewend beleidsdoelstellingen te formuleren
en vanuit een zekere maakbaarheidsgedachte te sturen op het bereiken van die doelstellingen. Het komt vrijwel nooit voor dat een ontwikkeling in één stap leidt tot het
gewenste eindplaatje. Transitie is een serie stappen en stapjes, steeds behapbaar (financieel, technisch, cultureel) en steeds weer lerend. De Gedeputeerde Staten, Provinciale
Staten, gemeenteraden, colleges en beleidsmakers moeten meer gaan accepteren en
waarderen dat de eerste stap naar transitie niet meteen het gewenste eindbeeld oplevert
en wordt gevolgd door een tweede en een derde stap. Er dient door de overheid te
worden losgelaten en meer ruimte te worden geboden voor experimenten. Deze veran-
36
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
Historische Scheepswerf Wolthuis in Sappemeer
Elektrische bootje ‘Salamander’ van Erf en Weide,Theaterboerderij Woudbloem
dering geeft antwoord op de maatschappelijke ontwikkelingen, schaalvergroting en bezuinigingen.
Hiermee wordt gestuurd op proces: ‘Is een plan de goede beweging?’ en ‘Gaat een
ontwikkeling in de goede richting?’. Die richting wordt kwalitatief geschreven: ‘Is een
plan maatschappelijk, ecologisch en ruimtelijk passend?’. Het gaat om richtingen en randvoorwaarden en niet meer om vooraf vastgestelde concrete criteria. Een beoordeling is
dan niet meer het afvinken van een set criteria, maar een toets op de maatschappelijke
meerwaarde. Het leerproces naar deze benadering vereist moed, een open houding
en deskundigheid, omdat de nieuwe initiatieven niet langs een meetlat gelegd kunnen
worden maar geïnterpreteerd moeten worden. Uit de interviews kwam het advies om
bovengenoemd proces goed te organiseren, bijvoorbeeld door ondersteuning via een
onafhankelijke, deskundige commissie.
Het bovenstaande vraagt ook een andere manier van ondernemen. Niet meer vanuit het
automatisme dat meer van het zelfde beter is (de kwantitatieve benadering). Maar juist
bij iedere investeringsbeslissing nagaan, waar de meerwaarde zit (de kwalitatieve benadering) voor de onderneming en voor een vitaal en economisch sterk Centraal Groningen.
Dit gaat een stuk beter wanneer de maatschappelijke omgeving van het begin af aan
betrokken is bij een initiatief en daarmee draagvlak al is bereikt.
Kortom: De transitie vergt een wijziging in de grondhouding en zienswijze waarmee
nieuwe aannames worden gedaan en andere vragen worden gesteld.
37
7.Thematische invulling
In dit hoofdstuk maken we een thematische verdiepingsslag op de hiervoor beschreven
organisatie waarbij integraliteit, verdiencapaciteit en innovatie als uitgangspunten dienen.
De uitkomsten van de Masterclass II zijn daarbij de bron van inspiratie.
7)
7.1. Integraliteit als eerste uitgangspunt
Een echt duurzame transitie bereiken we bij een goede koppeling van lokale, regionale
en/of (inter)regionale initiatieven, het verbinden van thema’s en het aangaan van de langdurige samenwerking waarbij de gemeenschappelijke speerpunten voorop staan.Voor
versterking van de regio als vestigings- en woongebied, voor versterking van de kwaliteit
van de leefomgeving en ook voor behoud van de landschappelijke en economische kwaliteiten is daarnaast een goede wederzijdse relatie tussen stad en platteland een ‘must’.
Gemeenschappelijke speerpunten met de natuur en waterberging in de Laagveengordel als verbinding bevorderen de betrokkenheid bij en de samenhang van Groningen
Centraal.Voor de positionering van de regio is een integrale regiomarketing van ‘wonen’,
‘recreatie & toerisme’, ‘landbouw’, ‘energie’, ‘water’ en ‘voedsel’ nodig waarbij zowel het
product als het beeld geschikt worden gemaakt voor de verkoop.
7.2. Verdiencapaciteit als tweede uitgangspunt
De werkgelegenheid, actieve participatie en zelfsturing worden in de toekomst steeds
belangrijker voor Groningen Centraal om te komen tot een vitaal en economisch sterke
regio. Daarnaast is het een antwoord op de behoefte van de maatschappij aan minder
regeldruk. Bij initiatieven in de plattelandsontwikkeling dient een goede economische
afweging te worden gemaakt om het project te beginnen en op te pakken, zodat zij in
basis duurzaam zijn. Anders blijven het eenmalige losse acties waarmee de totale regio
niet is gebaat. Daarnaast biedt het inzetten van mensen met een grote afstand tot de
arbeidsmarkt voor zowel betaald werk als vrijwilligerswerk kansen om mensen vanuit
hun eigen kracht actief te laten deelnemen aan de maatschappij. Dit levert als spin-off de
verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving en een economische impuls voor de
regio.
7.3. Innovatie als derde uitgangspunt
Innovatie is één van de sleutelwoorden voor het realiseren van de ambitie om te komen
tot een vitaal en economisch sterk Centraal Groningen. Innovatieve (MKB) ondernemingen vormen de basis voor de economie, als deze de marktkansen zien en kennis weten
te transformeren naar commercieel haalbare producten, processen of diensten (geld).
7)
De verdiepingsslag is gericht op de inhoud. De procesmatige pijlers ‘Participatiemaatschappij’, ‘Samenwerken in
sterke netwerken’ en ‘Verbindingen vanuit gemeenschappelijke speerpunten’ van de organisatie zijn niet expliciet in bovenstaande inhoudelijke thema’s uitgewerkt vanwege het feit dat deze pijlers randvoorwaarden zijn voor uitvoering en daarmee
horizontaal door de thema’s heen lopen.
38
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
Daarbij heeft de regio de volgende uitdagingen:
• Groningen Centraal kent relatief veel laagopgeleiden. Dit geeft de noodzaak om te
komen tot een breed werkgelegenheidspakket in combinatie met het investeren in
onderwijs;
• Door de vergrijzing en ontgroening, naast het aantal laagopgeleiden en het ontbreken
van (aansluiting op het) onderwijs is er een stijgend tekort aan gekwalificeerd
arbeidspotentieel binnen vooral de sectoren zorg, industrie en aan landbouw- gerelateerde bedrijven. Dit belemmert de (door)groei van onze bedrijven.
• De stad heeft een aanzuigende werking op hoogwaardige clusters van bedrijven en
werknemers. Hier vestigen bedrijven zich bij elkaar om te profiteren van kennisdeling, korte aanvoerlijnen en een grote afzetmarkt.
• De kennis van de speerpuntsectoren ‘energie’, ‘healthy ageing’, ‘food’, ‘water’ en
‘sensortechnologie’ wordt nog onvoldoende omgezet naar commercieel haalbare
producten, processen of diensten (geld);
• Om (innovatieve) bedrijven te trekken en talenten te binden, is naast werk en salaris
ook de kwaliteit van de leefomgeving een steeds belangrijkere factor:Van goede
bereikbaarheid, ICT/glasvezel, basisvoorzieningen tot aan landschappelijke kwaliteiten.
De ontwikkeling dient gericht te zijn op het realiseren van een economisch sterke en
vitale regio. Hiervoor is naast het vertrouwde projectontwikkeling juist systeeminnovatie nodig met bedrijfs- en organisatie overstijgende vernieuwingen, die de inbreng van
uiteenlopende kennis en vaardigheden vergen en die verhoudingen tussen belanghebbende spelers ingrijpend veranderen.
Een voorbeeld van een systeeminnovatie is de Ipod samen met Itunes. Apple heeft hiermee de hele
muziekindustrie veranderd door niet alleen een digitale speler op de markt te zetten, maar ook een
platform te bieden waar gebruikers per nummer muziek konden kopen in plaats van hele cd’s.
In de zorg wordt Buurtzorg als één van de systeeminnovaties gezien. Door een ander business model
te kiezen en door de organisatie te virtualiseren was Buurtzorg in staat om de thuiszorgmarkt open te
breken. Er is een nieuwe organisatie met een totaal andere cultuur gebouwd. Deze andere cultuur is van
doorslaggevend belang voor het succesvol doorvoeren van een radicale innovatie.
Voor de gebiedsagenda kunnen de volgende hoofdthema’s worden ingezet. Deze thema’s
dienen vooral in samenhang te worden gezien en in verbinding met elkaar te worden
gebracht. Daarbij dient er voldoende ruimte voor experimenten te zijn.
7.4. Laagveengordel
Groningen Centraal heeft van oorsprong een grote verscheidenheid aan natuur- en
landschapswaarden. Het is een prachtige regio met een aantrekkelijke diversiteit aan
landschappen zoals het Laagveengordel laat zien. Een kwalitatief goede natuur en een
39
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
mooi landschap zijn onlosmakelijk verbonden
met een leefbare en gezonde woon- en werkomgeving (planet). Naast de intrinsieke waarde
hebben landschap en natuur ook een economische waarde (profit). Natuur en landschap
geven ook recreatiemogelijkheden, bronnen voor
energie, kansen voor grondgebonden landbouw
en voedsel. Hierbij gaat het om investeren in
kwaliteit. Burgers en ondernemers dienen actief
te worden betrokken bij het beheer en beleven
van hun groene leefomgeving (people). Een gezamenlijke verantwoordelijkheid heeft meerwaarde
voor de beleving, kwaliteit van de leefomgeving,
gezondheid, sociale cohesie, cultuur, ontspanning
en een goed vestigingsklimaat voor kleine ondernemers.
7.5. Voedsel
Gerestaureerde kerkje in Leegkerk, gebruikt voor
concerten, bijeenkomsten en als restauratie.
De groeiende problemen in het huidige voedselsysteem (uitputting van grondstoffen,
dierziektes, klimaatverandering, energie- en materiaalverspilling) vragen om een adequaat
antwoord. De vraag naar lokaal gezond voedsel van bijvoorbeeld partijen als het UMCG
en de stad Groningen geeft tevens een belangrijke economische kans voor regio
Centraal.Voedsel dat geproduceerd door en voor de regio biedt de Groningse burger
de mogelijkheid om gezond te eten en levert daarmee een bijdrage aan de bevolkingsgezondheid en de ontwikkeling van de lokale economie. Dit thema sluit aan op de voedselstrategie van Gemeente Groningen. Een voorwaarde om deze kans ten volle te benutten
is doorontwikkeling en promotie van de lokale voedselketen. Hiervoor is het noodzakelijk dat het onterechte ‘Calimero’-imago van de streekgebonden voedselproductie wordt
omgezet in een volwassen en duurzaam imago. De beleidsprioriteit voor voedsel is nu
nog te klein en te versnipperd. Gebruik daarbij de kennis en expertise uit de regio en
daar waar nodig andere spelers buiten de regio.
7.6. Energie
Voor de toekomst is efficiëntere productie en het gebruik van duurzame energie zeer
belangrijk. De stijgende eisen aan het milieu en de slinkende energievoorraden aan
fossiele brandstof beïnvloeden in de toekomst de politieke stabiliteit, de klimaatverandering en de toekomstige kwaliteit van het leven. De behoefte aan energievoorziening in
combinatie met verminderde CO2-uitstoot wordt een belangrijke drijvende kracht voor
zowel politieke als wetenschappelijke ontwikkelingen.Voorbeelden van bronnen waar
deze regio veel van heeft naast water, is gas als energiebron voor Nederland. De kennis
over gas kan bijvoorbeeld ook dienen als bron voor innovatie bijvoorbeeld in het vinden
40
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
van oplossingen in toekomstbestendig bouwen zodat er minder schade is als gevolg
van de aardbevingen. Bovendien is er in de regio voldoende ruimte voor een energieke
ontwikkeling van zonne- en windenergie.
7.7. Wervend water
Groningen Centraal heeft veel met het thema ‘water’ door aanwezigheid van de drie
meren, waterbergingen en het wonen aan het water. Een goede natuur en voldoende
schoon water zijn onlosmakelijk verbonden aan een leefbare en gezonde woon- en
werkomgeving (planet). Water heeft echter ook een economische waarde (profit). Beken
en meren dragen niet alleen bij aan de gezonde leefomgeving maar bieden ook recreatiemogelijkheden en nieuwe kansen voor de aanwezige scheepsbouw. Burgers en ondernemers dienen actief te worden betrokken bij het beleven en (duurzaam) benutten van
water (people). Het is een gezamenlijke verantwoordelijkheid en heeft een meerwaarde
voor de beleving, veiligheid, kwaliteit van de leefomgeving en gezondheid, sociale cohesie,
cultuur en ontspanning en een goed vestigingsklimaat. Eén van de andere potenties van
deze regio is het enorme hoogteverschil van 8 meter, waardoor water kan dienen voor
het opwekken van groene energie. Naast waterberging kan worden gedacht aan het
inzetten van sensortechnologie voor adequate controle en betere regeling van waterpeilen en water kan meer worden benut voor de ontwikkeling van milieuvriendelijker
transport. Maar water kan ook dienen als bron voor innovatie door deze kennis te
benutten in sector overstijgende opgaven.
Zuidlaardermeer
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
7.8. Wonen met toekomst
Voor de regio Groningen Centraal is de versterking van de wederzijdse relatie tussen
stad en platteland noodzakelijk om de lokale economie te laten opbloeien. Wanneer
de welvaart toeneemt, dan nemen de behoeften aan uniciteit, vrije tijd en rust ook toe.
Hierdoor krijgen de steden steeds meer van doen met de omgeving. Uitgangspunt bij de
ontwikkeling zou dan het stedelijk gebied met een cirkel van 30 km rond de stad zijn met
unieke waarden als lage dichtheden, hoge recreatieve kwaliteit, specifieke woonmilieus,
waterberging en natuur. De Kop van Drenthe, Westerkwartier en het Reitdiep kunnen
daarin worden betrokken. Hierdoor ontstaat een conglomeraat, waarbij het platteland
van toegevoegde waarde is voor de stad. Deze wederzijdse relatie kun je faciliteren via
verbetering van de infrastructuur voor fysieke en mentale bereikbaarheid, een betere
toegankelijkheid en te zorgen voor een aantrekkelijke, herkenbare omgeving. Daarnaast
zijn woonomgevingen met toekomst nodig waardoor aantrekkingskracht vanuit de stad
op het platteland wordt gevestigd. Toegang tot snel internet en telefonie zijn daarbij
noodzakelijk voor het verbeteren van de plattelandseconomie en de leefbaarheid.
En hoe nu verder?
Bovenstaande thema’s verdienen verdere uitwerking. In de Masterclass II is afgesproken dat begin 2014
deze verdere uitwerking door vijf kerngroepen met ambassadeurs en facilitators wordt gerealiseerd via
het opstellen van programma’s voor de thema’s:
1.
Wervend water (Ambassadeur: Wim Boetze, Facilitator: Bouke Oudega)
2.
Voedsel (Ambassadeur: Maarten Burger, Facilitator: Wout Veldstra)
3.
Laagveengordel (Ambassadeur: Rieks van der Wal, Facilitator: Anke Romein)
4.
Energie (Ambassadeur: Michiel Verbeek, Facilitator: Chrétien van den Akker)
5.
Wonen met Toekomst (Ambassadeur: Alma den Hertog, Facilitator: Coen van Atten)
Op 12 februari 2014 vindt in de middag en avond een plenaire zitting plaats waarop de werkgroep leden
hun resultaten gaan voorstellen aan de deelnemers van de Masterclass I en II.
42
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
8.Bijlagen
•
•
•
•
•
Overzicht (oud)leden van het Regioteam
Projectoverzicht
Belangrijkste uitspraken uit het interview met Dirk Strijker
Belangrijkste uitspraken uit het interview met Willem Foorthuis
Afkortingenlijst
43
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
(Oud)leden Regioteam
(1) Jan Jakob Boersma
(2) Coen van Atten
(3) Frits ten Bloemendal
(4) Wout Veldstra
(5) Atze Keuning
(6) Alma den Hertog
(7) Willem Markenstein
(8) Auke Oosterhoff
(9) Pieter Knol
(10) Bram Prins
(11) Bouke Oudega
(12) Anke Romein
(13) Heddy Leerink
(14) Lena Schoonhoven
Gemeente Slochteren (voorzitter)
Gemeente Hoogezand-Sappemeer
Gemeente Slochteren (kwartiermaker gebiedsagenda)
Gemeente Groningen
Gemeente Haren
LTO Noord (vicevoorzitter)
Staatsbosbeheer
MKB Noord
Vereniging Groninger Dorpen
STIPO coach
Provincie Groningen (secretaris)
Provincie Groningen (projectadviseur)
Provincie Groningen (projectleider Loket Levende Dorpen)
Provincie Groningen (secretariaat)
6
12
5
2
13
1
44
7
11
3
4
8
9
14
10
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
Oudleden
Erwin Kloen
Gerard Jager
Kees Boele
Rick Luimes
Hedy Borst
Rieks v.d. Wal
Nienke Vellema
Lorette Verment
Margreet Noordhof
Janina Heebels
gemeente Hoogezand-Sappemeer
gemeente Hoogezand-Sappemeer
gemeente Slochteren
gemeente Groningen
Gemeente Groningen
Staatsbosbeheer
Vereniging Groninger Dorpen
Vereniging Groninger Dorpen
Provincie Groningen, (communicatie)
provincie Groningen (projectondersteuning)
45
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
Projectoverzicht
Hoogezand-Sappemeer
Provincie brede projecten:
• Streekproducten uut Grunnen – bevorderen streekproducten
• Netwerken sterke dorpen, regiomarketing, voedsel – bevorderen samenwerking
tussen partijen
• Dag van de Regio 2008 t/m 2013 – open dag ter promotie van de regio
• Boerderijeducatie – schoolklassen bezoeken een boerenerf
• Mei-project - duurzaam agrarisch ondernemen
Stipo-regeling (ondernemers)
• Groei- en bloeicentrum Sappemeer – Smits kwekerijen
Gemeentelijke projecten en projecten Hoogezandster dorpen en ondernemers:
• Inrichting busmuseum Hoogezand
• Uniforme bewegwijzering toeristische objecten – gemeentelijke bewegwijzering
volgens recente voorschriften
• Marktonderzoek toeristische arrangementen - o.a. historische scheepswerf en
busmuseum
• Foxheerd - bouw gemeenschapsruimte
• MFC Foxhol - bouw
• MFC ‘t Spinneweb -wijkgebouw Margrietpark
Loket Levende dorpen
• Fontein-project Margrietpark en Boswijk
• Botenhuis Belangengroep Foxholstermeer
• VVV
• Revitalisering speeltuin Margrietpark
• Jeu-de-boulesbaan Margrietpark
• Dorpsommetje Westerbroek
• Revitalisering & presentatie De Baggelaar
• Revitalisering dierenweide parkstraat Sappemeer
• Uitbreiding Jeu-de-boulesbaan Kiel-Windeweer
• Vis-speelsteiger Vosholen
• Toneelinstallatie MFC Foxhol
• Dorpsvisie Westerbroek
• Turnmateriaal FGV
• Dorpsfeest Kiel-Windeweer (2008 en 2013)
• Kartonfestival Sappemeer
• Verduurzaming Dorpshuis Kropswolde
46
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
Projectoverzicht Slochteren
Provincie brede projecten
• Streekproducten uut Grunnen – bevorderen streekproducten
• Netwerken sterke dorpen, regiomarketing, voedsel – bevorderen samenwerking
tussen partijen
• Dag van de Regio 2008 t/m 2013 – open dag ter promotie van de regio
• Boerderijeducatie – schoolklassen bezoeken een boerenerf
• Mei-project - duurzaam agrarisch ondernemen
Stipo-regeling (ondernemers)
• Natuurcamping Slochteren (Denemarken)
• Fietsenplan G3 Scharmer
• Buiten westen B&B Lageland
• Veenborg camping Kolham
Gemeentelijke projecten en projecten Slochter dorpen en ondernemers
• Brede school Harkstede
• Kinderboerderij – theehuis NOVO Harkstede
• Recreatieve voorzieningen watertoerisme Slochterdiep en afwateringskanaal
• Fraeylemaborg
• Uitkijktoren Dorpsrandpark Slochteren
• Uitkijktorens Midden Groningen
• Fietspad Meenteweg Schildwolde
• Beeldend gezicht dorp Slochteren
• Windmolen Hercules Kolham
• Cultuur en natuur historische organisatie Erf en Weide Woudbloem
• Minicamping en natuurbeleefpad Ecomotion Kolham
• Molen Entreprise Kolham
• Vouwwagencentrum Siddeburen
• Dorpshuis Tonegido Hellum
• Faunavoorzieningen Noorderwold Siddeburen
• Dorpshuis de Pompel energieneutraal Overschild
• Multifunctioneel Centrum Velemansdroom Tjuchem
• Renovatie Haansluis Hellum
Loket Levende dorpen
• Dorpsvisie Froombosch
• Ontwerp schoolomgeving Harkstede
• Trimbaan Schildwolde
• Geluidsinstallatie dorpshuis Tjuchem
• Inrichten VVV kantoor Slochteren
• Profilering winkelen Siddeburen
• Renovatieplan zwembad de Tobbe
47
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Culturele dag Slochteren
Decor dorpshuis Tonegido
Verbouw dorpshuis ‘t Mainschoar Kolham
Dorpsvisie Overschild
Haalbaarheidsonderzoek Keltisch dorp
Restauratie orgel NH kerk Slochteren
Herstelling molen windlust Overschild
Fietscrosbaan Siddeburen
Fitnesstuin ouderen Siddeburen
Jeugdhonk de Keet Tjuchen
Art Carnivale Steendam
Natuurspeelplats Tjuchem
Dorpsvisie Slochteren
Speeltoestellen TV Wijchelsheim Schildwolde
Natuurspeelplaats Kolham
Dorpsommetje Froombosch
Dorpsportaal Overschild
Sportieve Buitenschool Tjuchem
Kind en natuur Kolham
Projectoverzicht Haren
Provincie brede projecten
• Streekproducten uut Grunnen – bevorderen streekproducten
• Netwerken sterke dorpen, regiomarketing, voedsel – bevorderen samenwerking
tussen partijen
• Dag van de Regio 2008 t/m 2013 – open dag ter promotie van de regio
• Boerderijeducatie – schoolklassen bezoeken een boerenerf
Stipo-regeling (ondernemers)
• Buurderij Noordlaren
• Steenbergen Onnen
Gemeentelijke projecten en projecten Harener dorpen en ondernemers
• Fietspad spoorwegovergang Zuidlaren
• Dorpsommetje Mikkelhorst Haren
• Dorpshuis de Tiehof
• Dorpshuis de Groenenberg Glimmen
• Buurtbox
Loket Levende dorpen
• Toeristische Huiskamer van Haren
• Groen & Gastvrij is ‘Natuurlijk’ Haren
• onderzoek woonbehoefte
• Realiseren NSO te Onnen
48
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Brochure Natura 2000 Zuidlaardermeer
Beter Geluid en Beeld
Klooster Yesse-Essen
Dorpsvertier
restauratie Molen de Hoop
Kinderopvang en Spelen
haalb.h.onderz. van omnisport naar multicultur.
Van omnisport naar multicultureel gebruik
Benefietconcert Haren
Onderzoek geschiedenis Noordlaarderbos
Op je fiets festival
Projectoverzicht Groningen
Provincie brede projecten
• Streekproducten uut Grunnen – bevorderen streekproducten
• Netwerken sterke dorpen, regiomarketing, voedsel – bevorderen samenwerking
tussen partijen
• Dag van de Regio 2008 t/m 2013 – open dag ter promotie van de regio
• Boerderijeducatie – schoolklassen bezoeken een boerenerf
Gemeentelijke projecten en projecten Groninger dorpen en ondernemers
• Renovatie kerk Leegkerk
• Levende dorpen:
• Herinrichten speelplek Olgerweg
• Haalbaarheidsonderzoek Be Quick Esserberg
• Water in de peiling Meerstad
• Seniorenvoorziening Woldjerspoorweg Engelbert.
49
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
Belangrijkste uitspraken uit het interview met
Dirk Strijker, Hoogleraar Plattelandsontwikkeling (Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen) aan
de Rijksuniversiteit Groningen
• Belangrijk is om de wederzijdse relatie gebieden en de stad (‘Vraag & Aanbod’) verder
te identificeren en te versterken
• Wanneer de welvaart toeneemt, dan nemen de behoeften aan uniciteit, vrije tijd en
rust ook toe. Hierdoor krijgen de steden steeds meer van doen met de omgeving.
• Deze wederzijdse afhankelijkheid kun je faciliteren via verbetering van de infrastructuur voor fysieke en mentale bereikbaarheid, een betere toegankelijkheid en te zorgen
voor een aantrekkelijke, herkenbare omgeving. Toegang tot snel internet en telefonie
zijn daarbij noodzakelijk.
• Hoofdthema’s binnen Centraal kunnen zijn:
> Relatie natuur: recreatieve functie en extensieve woonfunctie
> Relatie water: waterbuffering, bereikbaarheid, recreatief gebruik, herkenbaarheid
buiten de stad
> Relatie vraag & aanbod (economisch): voedselstromen, pendelstromen, permanente recreatieve gebruik, cultuur, taal & Groningse nuchterheid (Groningers in het
gebied)
> Het gebied is minder zorg gerelateerd vanwege de voorzieningen in de stad
• Ondernemers wachten op elkaar, want ontwikkeling is alleen maar aantrekkelijk als
er bijvoorbeeld toeristen komen en er voldoende massa is. Echter toeristen komen
alleen als er wat te doen is. Hierbij is er sprake van concurrentiedrang i.p.v. samenwerking. Belangrijk is om het gebied woon technisch en recreatief aantrekkelijker en
toegankelijker te maken. Hiervoor zijn attractiepunten nodig als meerwaarde voor
de stad. Dus grote trekker(s) die in eigen belang en met durf, middelen, massa nieuwe
attracties ontwikkelen. Zoals Fraeylemaborg in potentie, of net buiten het gebied
• Ga bij de ontwikkeling uit van het stedelijk gebied met een kring 30 km rond de stad
met lage dichtheden, hoge recreatieve kwaliteit, specifieke woonmilieus, waterberging
en natuur. Eventueel worden Assen of Zuidlaren daarin betrokken. Hierdoor ontstaat
een conglomeraat, waarbij het gebied voeding en uitlaat van de stad is. Twee CLLD’s in
Provincie Groningen in plaats van vier is heel goed denkbaar.
• Definieer de Unique selling points (USP) in provinciale visie en stel vanuit daar de
doelstellingen.Voorbeelden van USP’s zijn: Expliciete wederzijdse relatie stad-platteland (met een historische oorsprong), fysieke en natuurlijke kwaliteiten.
• Transitie en wederzijdsheid geeft spanning. Je kunt deze spanning tussen stad en platteland wegnemen via het formuleren van een lange termijnvisie (30 – 50 jaar) met
uniciteit, culturele en recreatieve kansen. Beschrijven vanuit het stedelijk gebied is de
meerwaarde en zal minder bedreigend overkomen zodat de discussie makkelijk wordt.
50
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
Belangrijkste uitspraken uit het interview met
Willem Foorthuis, Lector Regionale Transitie
bij Van Hall Larenstein
• Integraliteit en samenwerking betekent nieuwe, niet vrijblijvende netwerken met een
gezamenlijke (financiële) verantwoordelijkheid. Makkelijk gezegd, maar dat is nog geen
gelopen race en is uiterst complex.
• We zouden juist toe moeten naar structuurontwikkeling / systeeminnovatie , naast de
vertrouwde projectontwikkeling. Dit is een nieuwe fase waarvoor een paradigma-shift
nodig is. Dit betekent dat we onze grondhouding of zienswijze herzien en een andere
omarmen, waarmee we andere aannames doen en geheel andere vragen stellen.
• Wanneer we kijken naar Europe 2020 en bijbehorende opgaven, is het vormen van
een kennisnetwerk of coöperaties de basis.
• De versnippering in de regio Centraal is ultimo.
• Er wordt gesproken over CLLD (Community-Led Local Development), maar een
betere benaming is RLLD oftewel een Regional-Led Local Development vanuit het
stedelijk veld ‘Groningen tot en met 20 km rondom de stad’, en vandaaruit wel weer
lokaal inzoomen
• De prioriteit voedselstrategie is nu nog te klein en te versnipperd. Zorg ervoor dat de
ambtenaren zaken niet vertragen, tegenhouden of zaken gaan opknippen.Voorbeeld: bij
de voedselstrategie wordt de Wageningen UR (University & Research centre) geconsulteerd in plaats van AOC Terra. Gebruik de kennis en expertises uit de regio en daar
waar nodig andere spelers buiten de regio.
• Voor een RLLD kunnen Centraal en Westerkwartier heel goed samen, maar misschien
moet worden gedacht aan een groter gebied.
• Naast een strategie dient programmering (agenda met werkpakketten, organisatie en
dwarsverbindingen) plaats te vinden dat uiteindelijk wordt vertaald in projecten. Om
deze strategie te bepalen, heb je kenniscentra, ondernemers en overheid nodig. Zorg
daarbij voor de juiste expertises en idem dito overlegstructuur (bijvoorbeeld een
coöperatie met uitvoeringsbureau).
• Via een programmatische insteek kun je bovengenoemde partijen met verschillende
inzichten en belangen bij elkaar krijgen: Een programma samen in detail opstellen, het
programma gezamenlijk adopteren en dan de vertaling naar projecten. Bij dat laatste
gaat het vaak mis doordat men terugvalt in de comfortzone waarbij er bijvoorbeeld
geen ruimte is voor de kenniscomponent. Kennis werkt vertragend maar geeft wel de
integraliteit die nodig is.
8)
8)
Formele definitie voor een systeeminnovatie: Bedrijfs- en organisatie overstijgende vernieuwingen die inbreng van
uiteenlopende kennis en vaardigheden vergen en die verhoudingen tussen belanghebbende spelers ingrijpend veranderen.
51
MEEDOEN IN EEN VITAAL EN ECONOMISCH STERK GRONINGEN CENTRAAL
• Randvoorwaarden voor succes zijn: Bewustwording en organisatie van ondernemers
en burgers, programmeren samen met bestuur en onderwijs, juiste communicatievorm, juiste vertaling van individuele belangen naar gezamenlijke belangen en bijbehorend aanbod. De uitdaging is daarbij de kloof tussen ondernemers (business-vragen)
en onderwijs (kennisvragen, niet gericht op uitvoering) te dichten. Kennisinstellingen
moeten zich verantwoordelijk voelen voor wat er gebeurt in het gebied en probleemeigenaars moeten het onderwijs meer gaan inzetten.
• Grote vraag is: Wat kun jij brengen en wat kan ik brengen, en hoe komen we tot
elkaar?
Actueel is het WRR-rapport ‘Naar een lerende economie’ van 4 november 2013 met
daarin een pleidooi dat de opmerkingen hierboven helemaal ondersteunt. Het verdienvermogen kan worden vergroot door:
• Het eenrichtingsverkeer (kennis via artikelen, patenten of afgestudeerden doorgegeven aan de samenleving) vervangen door interactie met de samenleving, met het MBO
als motor van de innovatie in het MKB.
• De arbeidsorganisatie verbeteren door werken en leren meer met elkaar te verbinden
en door de huidige strikte scheiding tussen fase van opleiding en werkend leven
opheffen. Kortom: lerende economie ► lerende regio ► lerende netwerken ► leven
lang leren.
52
Afkortingenlijst
AWBZ
CLLD
Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten
Community-Led Local Development. CLLD is de opvolger van de
LEADER-werkwijze dat als maatregelfiche wordt opgenomen in het nieuwe
Plattelands Ontwikkelings Programma (POP-3)
DR
Dienst Regelingen
EFRO
Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling
EHS
Ecologische Hoofdstructuur
ELFPO
Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling
EMFF
Europese Maritieme en Visserij Fonds
ESF
Europees Sociaal Fonds
LAG
Lokale Actie Groep
LEADER Liaison Entre Actions de Devéloppement de l’Economie Rurale, vierde as van
het Programma Landelijk Gebied
LOS
Lokale OntwikkelingsStrategie
POP-3
Plattelands Ontwikkelings Programma 2014 – 2020
SEV
Sociaal Economische Vitaliteit
Wmo
Wet Maatschappelijke Ondersteuning
53
COLOFON
Uitgave
PROVINCIE GRONINGEN
Tekst
MANJA LOEFFEN (MANJA ADVIES)
Redactie
ANKE ROMEIN, PROVINCIE GRONINGEN
Fotografie
Mogelijk zijn rechthebbenden niet achterhaald.
Graag melden bij de redactie als uw naam ontbreekt.
Cartografie
PROVINCIE GRONINGEN
Ontwerp en technische uitvoering
GRAFISCH CENTRUM PROVINCIE GRONINGEN
Uitgegeven: maart 2014
54

Meer informatie Geo Promotion Congres 2015

€ 7,50 - Eetcafé De Leyens

intro Peter Leiseboer aan ouders

Spelersprofiel Sanne Maring.pub

LEES MEER… - NoordBaak

Twee ogen

26 maart 2014 - Jouw Kleine Markt

Lijst 13 Libertarische Partij (LP) Kandidatenlijst verkiezing leden

climate toolbox experience day

voorbeeld CV - Rijksuniversiteit Groningen