Kritische zelfreflectie
Technische Universiteit Delft
College van Bestuur,
augustus 2014
Inhoudsopgave
0 Basisgegevens ............................................................................................................................ 4
1 Inleiding .................................................................................................................................... 5
2. Onderwijsvisie en onderwijsorganisatie ....................................................................................... 7
2.1 Visie .................................................................................................................................... 7
2.2 Organisatie .......................................................................................................................... 8
3 Onderwijskwaliteitszorgsysteem .................................................................................................10
3.1 Visie op de kwaliteit van onderwijs .......................................................................................10
3.2 Beleid .................................................................................................................................10
3.3 Resultaten ..........................................................................................................................10
3.4 Verbeterbeleid ....................................................................................................................11
3.5 Organisatie en beslissingsstructuur ......................................................................................12
3.6 Analyse ..............................................................................................................................13
4 Studiesucces .............................................................................................................................16
4.1 Visie op de kwaliteit van onderwijs .......................................................................................16
4.2 Beleid .................................................................................................................................16
4.3 Resultaten ..........................................................................................................................17
4.4 Verbeterbeleid ....................................................................................................................18
4.5 Organisatie en beslissingsstructuur ......................................................................................20
4.6 Analyse ..............................................................................................................................20
5 Toetsbeleid ...............................................................................................................................22
5.1 Visie op de kwaliteit van onderwijs .......................................................................................22
5.2 Beleid .................................................................................................................................22
5.3 Resultaten ..........................................................................................................................23
5.4 Verbeterbeleid ....................................................................................................................23
5.5 Organisatie en beslissingsstructuur ......................................................................................25
5.6 Analyse ..............................................................................................................................25
6 Studeren met functiebeperking ...................................................................................................27
6.1 Visie op de kwaliteit van onderwijs .......................................................................................27
6.2 Beleid .................................................................................................................................27
6.3 Resultaten ..........................................................................................................................27
6.4 Verbeterbeleid ....................................................................................................................28
6.5 Organisatie en beslissingsstructuur ......................................................................................28
6.6 Analyse ..............................................................................................................................29
Bijlagen .......................................................................................................................................31
Bijlage 1 Opleidingenoverzicht met studentenaantallen ...................................................................32
Bacheloropleidingen ..................................................................................................................32
Ongedeelde opleidingen ............................................................................................................32
Masteropleidingen, ....................................................................................................................33
Studentenaantallen per faculteit ................................................................................................34
2
Bijlage 2 Docentenaantallen ..........................................................................................................35
Docentenaantallen per faculteit .................................................................................................35
Bijlage 3 Organogram ...................................................................................................................36
Bijlage 4 Onderwijsoverleggen ......................................................................................................37
Universitaire overleggen ............................................................................................................37
Inspraak centraal ......................................................................................................................37
Onderwijsspecifieke overleggen .................................................................................................37
Toetsingscommissies ................................................................................................................37
Themaoverleggen .....................................................................................................................38
Wettelijke organen of faculteitsniveau ........................................................................................38
Bijlage 5 Overzicht opleidingsaccreditaties .....................................................................................39
Bijlage 6 Gebruikte termen en afkortingen .....................................................................................40
3
0 Basisgegevens
Naam instelling
Technische Universiteit Delft
Status instelling
bekostigd
Locatie(s)
Delft
Overzicht met alle opleidingen, studenten- en docentenaantallen
Zie bijlage 1 en bijlage 2
4
1 Inleiding
De Technische Universiteit Delft (hierna TU Delft) heeft in november 2011 een positief oordeel van de
NVAO ontvangen voor de instellingstoets kwaliteitszorg1. Het positieve besluit verloopt in november
2017. Nu, halverwege de zesjaarstermijn, heeft het College van Bestuur conform het vastgestelde
onderwijskwaliteitsplan TU Delft2 opdracht gegeven tot een midterm review in de vorm van een
interne audit. Bij deze midterm review staat de verbeterfunctie centraal. Het is een belangrijk
instrument om te weten waar de TU Delft staat en wat de agenda voor de komende paar jaar moet
zijn ten aanzien van onderwijskwaliteit.
Om bij deze interne audit tevens te kunnen beschikken over een onafhankelijke blik van buiten is
gekozen om de commissie samen te stellen met twee auditoren afkomstig van buiten de TU Delft en
één van de acht directeuren onderwijs van de TU Delft. Onderhavige kritische zelfreflectie is bedoeld
als input voor de commissie die deze interne audit zal uitvoeren.
De thema’s voor de interne audit zijn via een zorgvuldig selectieproces geïdentificeerd. Er is een
uitgebreide documentanalyse gedaan, waarna er gesprekken gevoerd zijn met alle belangrijke actoren
die betrokken zijn bij onderwijsbeleidsthema’s. Bij de uiteindelijke selectie van de thema’s voor deze
kritische zelfreflectie is advies ingewonnen bij de directeur Onderwijs & Studentenzaken en de leden
van de permanente Commissie Onderwijskwaliteit (hierna PCO).3. Belangrijke bronnen bij de selectie
waren de adviezen uit de instellingstoets kwaliteitszorg van 2011 (Aanbevelingen commissie
Mouwen)4, gecombineerd met de prioriteiten van de instelling zoals geformuleerd in de Roadmap
20205. Het aantal beleidsthema’s dat daaruit naar voren kwam is vervolgens geclusterd en
teruggebracht tot vier.
Door te kiezen voor een select aantal thema’s bestaat het risico dat er een wat eenzijdig kritisch beeld
ontstaat. Wij hebben er echter bewust voor gekozen om die thema’s te selecteren waar veel heeft
gespeeld en zal spelen in de komende jaren of waar verbeteringen kunnen worden verwacht.
De vier geselecteerde thema’s
Onderwijskwaliteitszorgsysteem
In de instellingstoets kwaliteitszorg staat het systeem voor onderwijskwaliteitszorg centraal. Daarom
kan dit thema niet ontbreken in de interne audit. Het thema richt zich op het systeem van
kwaliteitszorg, maar ter illustratie zullen ook enkele voorbeelden van onderwijsbeleidsthema’s
besproken worden. In het hoofdstuk wordt tevens een aantal subonderdelen expliciet meegenomen,
die uit eerdere adviezen naar voren zijn gekomen, zoals het opvolgen van analyses van externe
kwaliteitsindicatoren als Nationale Studenten Enquête (NSE) en WO-monitor en de rol van
werkveldcommissies.
Studiesucces
Het programma Studiesucces staat vanaf de periode van de instellingstoets kwaliteitszorg centraal in
het onderwijsbeleid van de TU Delft. Gezien de relevantie en de geleverde inspanning op dit cruciale
thema willen we weten hoe de auditcommissie het proces en de voorlopige uitkomsten beoordeelt.
Toetsbeleid
Dit thema stond al centraal in de interne thematische audit van 2012. Aangezien toetsbeleid van groot
belang is in het accreditatiestelsel, is besloten het ook in deze interne audit mee te nemen.
1
2
3
4
5
NVAO (2011, 21 november). Besluit tot het verlenen van een instellingstoets kwaliteitszorg
TU Delft (2009). Onderwijskwaliteitsplan TU Delft
Zie bijlage 4 voor taak van deze commissie
NVAO (2011, 5 oktober). Adviesrapport Technische Universiteit Delft – Instellingstoets kwaliteitszorg
TU Delft (2012). Roadmap TU Delft 2020. Freedom to excel. Instellingsplan TU Delft.
5
Functiebeperking
Op dit gebied is bij de instellingstoets 2011 geadviseerd om het destijds geformuleerde beleid zo snel
mogelijk om te zetten in structurele maatregelen. Deze interne audit wordt gebruikt om na te gaan of
dit advies voldoende opgepakt is.
Opbouw rapport
Het rapport start met een algemene beschrijving van de onderwijsvisie en organisatie van de TU Delft.
Hiermee wordt het kader geschetst voor de vier thema’s. Vervolgens volgt er per thema een apart
hoofdstuk. De vijf standaarden van de instellingstoets kwaliteitszorg worden in opeenvolgende
paragrafen toegepast per thema. De visie en organisatie die specifiek zijn voor het thema, worden in
het desbetreffende hoofdstuk in de paragrafen 1 en 5 besproken.
Elk thema wordt afgesloten met een eigen analyse, opgedeeld in gerealiseerd, nog niet gerealiseerd,
oordeel vanuit de ambitie van de TU Delft en zelf geformuleerde verbeteracties om deze ambitie te
bereiken.
6
2. Onderwijsvisie en onderwijsorganisatie
2.1 Visie
Visie op onderwijs
In de Roadmap 2020 zijn de missie en visie van de TU Delft geformuleerd. Daarin zijn deze vertaald in
de visie op onderwijs. Kernwoorden in de onderwijsvisie van de TU Delft zijn:
• Onderwijs van hoge kwaliteit;
• Onderwijs en onderzoek zijn verweven;
• Maatschappelijk relevantie;
• Internationale oriëntatie;
• Multidisciplinariteit, gefundeerd op een grondige basis van natuurwetenschappen en
wiskunde.
Met haar kwalitatief hoogwaardige onderwijs draagt de TU Delft substantieel bij aan de duurzame
samenleving van de 21e eeuw, onder meer door het opleiden van maatschappelijk betrokken
ingenieurs. De TU Delft wil een wereldwijd vooraanstaande technische universiteit blijven, die een
compleet en hoogwaardig spectrum aan disciplines, opleidingen en faciliteiten biedt t.a.v. de
ingenieurswetenschappen. Wetenschappers en studenten werken en denken vanuit inter- en
multidisciplinariteit. Science, design en engineering zijn de invalshoeken van het onderwijs en
onderzoek. Onderwijs en onderzoek zijn verweven. De nieuwste inzichten uit het onderzoek worden
overgedragen aan studenten. Studenten maken zo vroeg mogelijk in hun studie contact met
wetenschappelijk onderzoek en de methodologie ervan. Het werken met studenten is stimulerend
voor onderzoekers en kan bijdragen aan nieuwe onderzoeksvragen. In het onderwijs wordt de
studenten ook de mogelijkheid geboden zich voor te bereiden op ondernemerschap.
Studenten worden opgeleid om in een internationaal speelveld in veeleisende functies bij te dragen
aan duurzame oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. Ze leren om ideeën om te zetten in
concrete oplossingen en passen dit vaak al gedurende hun opleiding toe. Dit vraagt een breed pakket
aan kennis, vaardigheden en inzicht, waarmee zij als ingenieur een hoge kwaliteit kunnen leveren,
vernieuwde oplossingen kunnen aandragen, verantwoordelijkheid en leiding nemen, kunnen
samenwerken – ook in multidisciplinaire teams - vanuit een zelfstandige, ondernemende en kritische
houding. De ingenieur van de TU Delft functioneert in een multidisciplinair denk- en handelingskader,
gefundeerd in grondige basiskennis van natuurwetenschappen en wiskunde.
Het projectteam Kwaliteitsplan TU Delft heeft bij de oplevering van haar eindrapport in februari 2013
als aandachtspunt benoemd dat de TU Delft haar onderwijsvisie meer expliciet zou kunnen
formuleren.6 Door een aanscherping van de visie op de ingenieur van de 21e eeuw
(toekomstbestendige ingenieur), kan meer richting gegeven worden in inhoudelijke keuzes voor het
opleidingsportfolio en de inrichting van de opleidingen. Dit advies is opgevolgd door in mei 2013 met
de directeuren onderwijs een sessie te organiseren over dit thema en bijna een jaar later een eerste
conceptvisie te bespreken. Kort samengevat stond de volgende vraag centraal in de discussies: hoe
veranderen ontwikkelingen als globalisering, digitalisering, toenemende maatschappelijke complexiteit
en het belang van multidisciplinariteit de rol van de ingenieur in de toekomst en wat betekent dat voor
ons onderwijs? De komende maanden wordt de toekomstbestendige visie nader uitgewerkt.
Visie op besturing
De TU Delft is een lerende organisatie, die leert van goede ervaringen elders en van ‘wat niet goed
gegaan is’. Het adagium is: doen we als TU Delft de goede dingen (strategie en planning), en doen
we de dingen goed (monitoring en evaluatie)? Vertrouwen is de modus operandi en randvoorwaarde
om te floreren als organisatie met veel zelfstandig denkende professionals. Heldere en door iedereen
doorleefde kaders en regels bakenen de speelruimte af. De kernwaarden zijn respect, integriteit,
expertise, betrokkenheid en transparantie. Transparantie betekent een omgeving waar open
6
Projectteam Kwaliteitsplan TU Delft (2013, 21 februari). Eindrapportage project Kwaliteitsplan TU Delft, 0&S-UIT-724/JB/dt.
7
gecommuniceerd wordt. Medewerkers gaan kritisch en oplossingsgericht met elkaar om. Initiatieven
voor beleid komen bottom-up en top-down tot stand en besluiten worden pas na overleg genomen.
Bij deze visie op besturing hoort een besluitvormingsstructuur waarin ruimte is voor overleg en
afstemming. Dat gebeurt op verschillende momenten en in verschillende overlegorganen, die
hieronder bij organisatie (paragraaf 2.2) genoemd worden.
2.2 Organisatie
Organisatie
Het College van Bestuur is het hoogste bestuursorgaan van de TU Delft en is belast met het bestuur
en beheer van de universiteit. Het College van Bestuur van de TU Delft bestaat uit drie leden, die door
de Raad van Toezicht worden benoemd: Voorzitter, Rector Magnificus en Vice-President for Education
and Operations (VPEO). De VPEO heeft onder meer de portefeuille onderwijs en de portefeuille
studentzaken in het takenpakket.
Het College van Bestuur vormt met de decanen van de acht faculteiten de Groepsraad. De Groepsraad
gaat over zaken die het algemeen belang van de universiteit in haar geheel betreffen. Dit staat mede
in relatie tot de specifieke belangen van de faculteiten en is gericht op het bevorderen van de eenheid
en ontwikkeling van de universiteit als instelling van wetenschappelijk onderzoek en onderwijs.
De TU Delft heeft twee centrale medezeggenschapsorganen: de Ondernemingsraad die de
medewerkers vertegenwoordigt, en de Studentenraad die de studenten vertegenwoordigt. Zij komen
ook gezamenlijk bijeen in de Gezamenlijke Vergadering. Deze Gezamenlijke Vergadering heeft
instemmingsrecht op onder meer het instellingsplan en het kwaliteitszorgsysteem van de instelling.
De universiteitsdienst (hierna UD) is verantwoordelijk voor de dienstverlening aan
medewerkers en andere stakeholders. De UD heeft 10 expertisegebieden (domeinen) die
aan totstandkoming van de ambitie van de TU Delft. De UD faciliteert en coördineert
processen en heeft een belangrijke taak voor initiëren en (laten) uitvoeren van de
agenda. De dienst is gedeeltelijk centraal en deels decentraal georganiseerd.
studenten,
meewerken
bestuurlijke
bestuurlijke
De TU Delft heeft een instellingsbrede Planning- en Evaluatiecyclus (hierna P&E-cyclus), gericht op
strategische planvorming en monitoring en evaluatie daarvan7. Kern van deze P&E-cyclus is het
bestuurlijk overleg tussen College van Bestuur en het management van alle faculteiten en de UD dat
tweemaal per jaar plaatsvindt. Het voorjaarsoverleg blikt terug op de resultaten en prestaties van het
afgesloten jaar en kijkt vooruit naar de facultaire strategie rondom een aantal actuele thema’s. In het
najaarsoverleg staat de facultaire begroting en het bijbehorende werkplan voor het komende jaar
centraal. Tussentijdse monitoring van doelen, resultaten en risico’s vindt plaats tijdens de
kwartaalgesprekken tussen de VPEO en de individuele decanen.
Onderwijsorganisatie
Een van de domeinen van de UD is Onderwijs en Studentzaken (O&S). De directeur Onderwijs- en
Studentenzaken staat aan het hoofd van dit domein. Bij de dienst O&S zijn veel ondersteunende
processen gecentraliseerd, zoals de studentenadministratie, studievoortgangsadministratie, roostering,
en studenten- en docentenvoorzieningen als het Onderwijskundig Centrum Focus (hierna OC Focus),
het Central International Office en het Career Centre. De dienst O&S is ook verantwoordelijk voor
voorbereiding en uitvoering van het onderwijsbeleid.
De decanen van de faculteiten zijn verantwoordelijk voor het onderwijsportfolio van de faculteit. Elke
faculteit heeft één directeur onderwijs, die inhoudelijk verantwoordelijk is voor het facultaire
onderwijs. In het maandelijkse overleg directeuren onderwijs bespreken alle directeuren onderwijs
samen met de VPEO en de directeur O&S het strategische onderwijsbeleid van de TU Delft en de
vertaling daarvan naar de faculteiten.
7
TU Delft (2014, januari). Strategische Planning & Evaluatie. Beschrijving integrale Planning- en Evaluatiecyclus TU Delft.
8
Alle faculteiten hebben een afdeling Onderwijs en Studentzaken (hierna O&S), onder leiding van een
hoofd O&S. Deze afdelingen ondersteunen de faculteitsdirectie op gebieden direct gerelateerd aan het
facultaire onderwijs. Functies zijn onder meer studieadvisering, onderwijscoördinatie, secretaris
examencommissie, onderwijskwaliteitszorg, coördinatie internationalisering.
De facultaire hoofden O&S zijn ook voor een deel van hun taakomvang beleidsmedewerker voor de
centrale dienst O&S. Dit zorgt voor een coördinatie tussen facultair en instellingsbreed
onderwijsbeleid, naast de afstemming in het overleg directeuren onderwijs en de Groepsraad. De
hoofden van de facultaire en centrale afdelingen overleggen tweewekelijks over onderwijsbeleid en –
uitvoering in het hoofdenoverleg. Bij dit overleg sluiten ook de centrale beleidsmedewerkers O&S aan.
Op de diverse aandachtsgebieden ten aanzien van beleid en uitvoering van het onderwijs zijn
functionele overleggen georganiseerd waar facultaire medewerkers O&S met dit gebied in hun
takenpakket regelmatig bijeen komen (zie bijlage 4). Dit zijn overleggen als de werkgroep
Kwaliteitszorg, Plasa (studieadviseurs) en werkgroep Regelgeving. Deze overleggen worden meestal
voorgezeten door een centrale (beleids)medewerker met dat aandachtsgebied in het takenpakket.
Elke opleiding aan de TU Delft heeft een opleidingscommissie, bestaande uit een afvaardiging van
docenten en studenten. De examencommissies zijn of facultair of via subexamencommissies per
opleiding georganiseerd. De taken en bevoegdheden van deze commissies vloeien voort uit de
wettelijk omschreven taken en worden nader gespecificeerd in het studentenstatuut en de
faculteitsreglementen.
9
3 Onderwijskwaliteitszorgsysteem
3.1 Visie op de kwaliteit van onderwijs
De internationaal erkende kwaliteit van de Delftse ingenieursopleiding is leidend voor de
kwaliteitscultuur binnen de instelling (Roadmap 2020). De instelling wil haar onderwijsprogramma’s in
structuur en inhoud kunnen meten aan programma’s van topuniversiteiten in het buitenland. De
reputatie van de instelling is in belangrijke mate gebaseerd op deze erkende kwaliteit. De TU Delft
kiest ervoor om de kwaliteit te borgen via een universiteitsbreed stelsel, met een centraal en facultair
deel. Oordelen van studenten en afgestudeerden maken integraal deel uit van de kwaliteitsborging.
Een positief bevonden Instellingstoets kwaliteitszorg ziet de TU Delft als een noodzakelijke
voorwaarde voor de kwaliteitsborging van de opleidingen. Het zelfcorrigerend vermogen moet op een
hoog peil gehouden worden. Hiervoor is een instellingsbreed onderwijskwaliteitszorgsysteem nodig,
waarmee de kwaliteit op overtuigende wijze te garanderen is. Het kwaliteitszorgsysteem is
transparant en stimuleert het kwaliteitsbewustzijn van de instelling op alle niveaus. Het is gericht op
het continu verbeteren van de kwaliteit van onderwijs.
3.2 Beleid
De visie van de TU Delft op haar onderwijskwaliteitszorg is uitgewerkt in het onderwijskwaliteitsplan
TU Delft. Dit beschrijft zowel een kwaliteitszorgsysteem op instellingsniveau als op opleidingsniveau,
waartussen een relatie is. Het systeem moet het College van Bestuur vertrouwen geven dat de
onderwijskwaliteit goed geborgd is. Het kwaliteitszorgsysteem is gebaseerd op de Plan-Do-Check-Actcyclus (PDCA-cyclus).
Deze cyclus vindt plaats op verschillende niveaus – van cursus tot instellingsbeleid. Faculteiten hebben
elk een kwaliteitshandboek opgesteld, waarin de kwaliteitscyclus op facultair niveau nader uitgewerkt
is. Het kwaliteitszorgsysteem omvat tevens een beschrijving van de verankering in de organisatie.
Voor Joint Education programma’s en minorprogramma’s heeft de TU Delft twee aparte
toetsingscommissies. Aan starten van nieuwe varianten (tracks) in geaccrediteerde masteropleidingen
stelt het College van Bestuur eisen. Het gehele opleidingsaanbod dat leidt tot een diploma of
certificaat van de TU Delft wordt jaarlijks vastgelegd in het Register Opleidingen.
Voorbeelden van onderwijskwaliteitsbeleid zijn:
•
Het programma Studiesucces, om de studievoortgang van studenten te bevorderen (zie
hoofdstuk 4);
•
Beleid rondom excellentie-onderwijs;
•
Het HR-beleid t.a.v. onderwijs: onderwijs heeft een verankering in het aanname- en
beoordelingsbeleid van wetenschappelijk personeel. Ook beleid rondom
docentprofessionalisering valt hieronder;
•
Beleid voor faciliteiten van onderwijs: in de nieuwe Campusvisie en Vastgoedstrategie zijn
doelen vastgesteld voor de kwaliteit en kwantiteit van onderwijsruimten en werkplekken.
De geselecteerde onderwijsbeleidsthema’s studiesucces, toetsbeleid en studeren met functiebeperking
worden in aparte hoofdstukken uitgewerkt. In dit hoofdstuk (paragraaf 3.4) wordt nog een aantal
andere voorbeelden beschreven van de wijze waarop het onderwijskwaliteitszorgsysteem aanleiding
heeft gegeven tot verbeteracties op enkele onderwijsbeleidsthema’s.
3.3 Resultaten
Het onderwijskwaliteitsplan TU Delft beschrijft een groot aantal instrumenten om de kwaliteit te
meten. Resultaten van de invoering van het kwaliteitsplan zijn het beschikbaar komen van
onderwijsmanagementinformatie via dashboards managementinformatie onderwijs, de BScjaarrapportages, de ontwikkeling van facultaire kwaliteitsplannen en facultair toetsbeleid (zie H5).
Voor de masteropleidingen is een format voor rapportage ontwikkeld, waarmee een pilot is
10
uitgevoerd. Halverwege de periode van beperkte opleidingsbeoordelingen voeren opleidingen interne
audits uit. Op instellingsniveau heeft een interne thematische audit over toetsing plaatsgevonden (zie
H5.3), en deze zelfstudie is onderdeel van de interne audit instellingstoets.
Naast interne informatie wordt ook externe informatie structureel gebruikt. De resultaten van de WO
Monitor worden op instellingsniveau geanalyseerd en gerapporteerd. Ditzelfde geldt voor de
uitkomsten van de Nationale Studenten Enquête (NSE) en i-Graduate (internationale
studentenbarometer). Deze gegevens worden ook door de opleidingen gebruikt als
informatiebronnen.
De meeste opleidingen maken gebruik van een eigen werkveldcommissie. Hoe dit georganiseerd is,
verschilt per faculteit. Soms zijn het facultaire commissies, die zo zijn samengesteld dat ze het
werkveld voor alle facultaire opleidingen representeren. In een aantal gevallen zijn er commissies per
opleiding, waar de commissie adviseert over de bachelor- en bijbehorende masteropleiding. De
werkveldcommissies geven advies over de inhoud van het curriculum in aansluiting op de behoefte
van het werkveld. Bij de enkele opleiding waar geen werkveldcommissie is, wordt via een andere
vorm de inbreng van het werkveld op het curriculum vormgegeven. Bijvoorbeeld bij de track
Architecture binnen de master Bouwkunde zijn alle hoogleraren ook actief in een architectenbureau.
De vele gastdocenten bij deze faculteit zijn uitgenodigd voor de bijeenkomsten over de ontwikkeling
van het nieuwe bachelorcurriculum in het kader van het programma Studiesucces (H4).
Belangrijke resultaten zijn natuurlijk ook de externe beoordelingen van ons onderwijs. Na de
instellingstoets kwaliteitszorg werden ook alle beperkte opleidingsaccreditaties positief afgerond (zie
bijlage 5).
3.4 Verbeterbeleid
Sinds de vorige instellingstoets is een aantal instrumenten actiever in gebruik genomen. Een duidelijk
voorbeeld daarvan is de uniforme managementinformatie in de zogenoemde onderwijsdashboards, die
ervoor zorgt dat alle medewerkers van de instelling op elk moment op zijn/haar gewenst niveau,
uniforme managementinformatie kunnen vinden, daaruit conclusies trekken en waar nodig acties
ondernemen. De interne audit toetsbeleid heeft verbeteradviezen voor de faculteiten opgeleverd, die
dit gebruikt hebben ter voorbereiding van hun opleidingsaccreditatie. De meeste opleidingen hebben
gebruik gemaakt van een interne audit ter voorbereiding op hun opleidingsbeoordeling, gevolgd door
een beperkte opleidingsbeoordeling met positief resultaat (zie bijlage 4).
Op het moment van de instellingstoets waren de bachelorjaarrapportages in gebruik genomen en
hadden faculteiten een kwaliteitshandboek. Sindsdien zijn de rapportages grotendeels jaarlijks
geschreven en binnen de faculteit besproken en vastgesteld. Een aantal faculteiten heeft het facultaire
kwaliteitshandboek aangescherpt. De masterjaarrapportages zijn verder ontwikkeld en worden vanaf
komend studiejaar ook jaarlijks geschreven. Het probleem met de masterjaarrapportages was om de
rendementen en studieduur zuiver in kaart te brengen. Studenten haalden mastervakken, terwijl ze
nog hun een bachelorinschrijving hadden voor het afronden van hun bachelor. Nu de Bachelor-voorMasterregel (‘harde knip’) enige tijd effectief is ingevoerd zal dit probleem op korte termijn opgelost
zijn. Daarnaast heeft het aanpakken van het bachelorprogramma en de prestatieafspraken met de
overheid de prioriteit gehad de afgelopen tijd. De instelling wilde niet alles tegelijk oppakken en onze
grootste verbeterpunten betroffen de bacheloropleidingen.
Bij oplevering van het eindrapport van het projectteam Kwaliteitsplan TU Delft in februari 2013, heeft
het team het College van Bestuur geadviseerd om een permanente Commissie Onderwijskwaliteit in te
stellen. Deze commissie adviseert het College van Bestuur over onderwijskwaliteitszorg in het
algemeen en de resultaten van de uitvoering van het onderwijskwaliteitsplan in het bijzonder.
Hiermee wordt geborgd dat de PDCA-cyclus op verschillende niveaus van de instelling op elkaar
aansluiten. Deze commissie is per januari 2014 formeel ingesteld.
In hoofdstuk 2 is al aangegeven dat de huidige visie op onderwijs nog steeds van toepassing is, maar
dat ook behoefte is aan een herijking ervan in het licht van ontwikkelingen als globalisering,
11
digitalisering, toenemende maatschappelijke complexiteit en het belang van multidisciplinariteit. De
komende maanden werkt de TU Delft dit verder uit.
Uit enquêtes onder studenten en alumni komen sterke en zwakke punten van ons onderwijs naar
voren. Sterke elementen zijn bijvoorbeeld het niveau, arbeidsmarktperspectieven, werk dat aansluit bij
de opleiding. De TU Delft scoort echter op een aantal onderdelen onder het gemiddelde, bijvoorbeeld
op studielast, stages en docentkwaliteit. Een werkgroep is ingesteld om verbeteracties in te zetten op
specifieke aandachtspunten die volgen uit de NSE.
Tot in 2012 werd in het voorjaar een aparte onderwijsronde georganiseerd naast de overleggen in het
kader van de Planning- en Evaluatiecyclus (P&E-cyclus) tussen College van Bestuur en de faculteiten.
Deze aparte ronde is sinds studiejaar 2012-2013 geïntegreerd in de P&E-cyclus.
In 2012 zijn alle faculteiten gestart met het structureel toetsen van het didactische competentieniveau
van hun zittende docenten – de onderwijsscan. Basis voor deze toetsing is de 3TU-competentieset van
de Basiskwalificatie Onderwijs (BKO). Elke faculteit heeft de mogelijkheid gekregen het proces van
toetsing op eigen manier in te vullen. De facultaire toetsprocedures zijn allemaal voorgelegd aan het
College van Bestuur en goedgekeurd. Aan de hand van de scan worden docenten verzocht een
volledige BKO te volgen, doorverwezen naar specifieke cursussen of ontvangen een vrijstelling,
bijvoorbeeld als zij al een didactische aantekening hebben of op een andere wijze hun
onderwijskwalificatie kunnen aantonen. Bij sommige faculteiten is training een standaard onderdeel
van het pakket. Hiermee is een inhaalslag gemaakt in het aantal docenten waarvan vaststaat dat ze
BKO-waardig zijn, dat wil zeggen een BKO hebben of een geregistreerde vrijstelling ontvangen op
basis van aangetoonde competentie: van 7% in 2010 naar 39% in 2013. Het doel is dat dit eind 2015
70% is.
Ook op andere fronten is verbeterbeleid ingezet. Zo was bij een aantal opleidingen het programma
Studiesucces nog onvoldoende succesvol. Deze opleidingen zijn om aanvullend beleid verzocht (zie
ook hoofdstuk 4). Op het gebied van onderwijsruimten is verbeterbeleid gemaakt met als doel de
kwaliteit te verbeteren, maar ook de kwantiteit te vergroten om de stijgende instroom het hoofd te
kunnen bieden. Acties varieerden van het bouwen van extra zalen bij de faculteit 3mE en het inrichten
van extra werkplekken voor studenten in de aula, tot het ontwikkelen van een plan voor de bouw van
een Learning Centre.
3.5 Organisatie en beslissingsstructuur
Het College van Bestuur is verantwoordelijk voor de kwaliteitscyclus op instellingsniveau. De VPEO is
de portefeuillehouder, bijgestaan door de directeur O&S.
Het College vindt het belangrijk dat er draagvlak is voor het onderwijsbeleid en de maatregelen
daarin. Dit draagt bij aan daadwerkelijk realiseren van beleid en de kwaliteitscultuur van de instelling.
Hiervoor gebruikt het bestaande overlegstructuren, zoals het overleg directeuren onderwijs,
hoofdenoverleg en de overleggen in het kader van de P&E-cyclus.
De kwaliteitszorg op opleidingsniveau is gedelegeerd naar de decanen van de acht faculteiten, waarbij
elke faculteit een directeur onderwijs heeft die inhoudelijk verantwoordelijk is voor het onderwijs van
zijn faculteit en een hoofd Onderwijs en Studentzaken die verantwoordelijk is voor de ondersteuning
van het onderwijs. De permanente Commissie Onderwijskwaliteit monitort de uitvoer van het
onderwijskwaliteitsplan en adviseert het College van Bestuur over hieruit vloeiend beleid.
De Studentenraad agendeert in het overleg met College van Bestuur geregeld punten die raken aan
de onderwijskwaliteitszorg. Maatregelen die raken aan het personeelsbeleid, zoals
onderwijskwalificaties, worden ook besproken in het overleg met de Ondernemingsraad.
De Raad van Toezicht houdt toezicht op de kwaliteit van het onderwijs door twee maal per jaar de
visitaties van de verschillende opleidingen te bespreken. Ook de instellingstoets kwaliteitszorg en het
12
systeem van kwaliteitszorg zijn besproken. Daarnaast komen verschillende onderwijsthema’s, zoals
studiesucces en online onderwijs, geregeld ter sprake.
Intern toetst de commissie voor Joint Education, voorgezeten door de conrector, welke internationale
samenwerkingsverbanden erkend worden. De toetsingscommissie minoren onder voorzitterschap van
een directeur onderwijs toetst de minors die de TU Delft aanbiedt.
3.6 Analyse
Advies mogelijke verbetermaatregelen uit instellingstoets kwaliteitszorg 2011
-
Het op een meer gestructureerde wijze betrekken van het werkveld bij de bachelor- en
masteropleidingen in alle faculteiten
Hoewel in dit rapport vele malen lovend is gesproken over de overlegcultuur, wil de commissie het
College van Bestuur in overweging geven de balans tussen tijdsinvestering en resultaat kritisch te
blijven bezien.
Gerealiseerd
De TU Delft heeft een sterke kwaliteitscultuur. Het College van Bestuur kan erop vertrouwen dat
medewerkers en studenten een hoge kwaliteit belangrijk vinden. Bij nieuw beleid staat de kwaliteit
van onderwijs altijd voorop. Er is geen bereidheid om ten aanzien van de kwaliteit van onderwijs
compromissen te sluiten, als daar al om zou worden gevraagd. In overleggen als het overleg
directeuren onderwijs staat structureel de vraag op de agenda ‘wat kan beter’. Ook de dialoog met de
Studentenraad draait vaak om deze vraag. Dit sluit ook aan bij de aard van de ingenieur – problemen
signaleren en deze willen oplossen.
De centrale regie inzake onderwijsbeleid is afgelopen jaren versterkt. Dit is te zien bij thema’s als
studiesucces (zie H4). Ook bij deze projecten vergewist het College van Bestuur zich van draagvlak
door in de beleidsvoorbereiding en -uitvoering medewerkers van diverse geledingen van de
universiteit te betrekken. De regie ligt centraal als het gaat om geven van kaders en toekennen van
middelen. Faculteiten zijn verantwoordelijk om hieraan goede invulling te geven, en hebben ruimte
voor eigen initiatief. De filosofie daarbij is: bottom-up aanpak waar mogelijk, en top-down als het
noodzakelijk is. Het uitgangspunt is het geven van vertrouwen aan de faculteiten en geregeld nagaan
wat de faculteiten met dit vertrouwen doen.
Met de onderwijsdashboards hebben medewerkers op elk moment de beschikking over de meest
actuele managementinformatie voor onderwijs op het niveau dat hem/haar interesseert: universitair,
facultair of op opleidingsniveau. De uniforme definities geven transparantie in de gebruikte
kwantitatieve kwaliteitsindicatoren. De informatie uit de dashboards zijn de basis voor de gesprekken
in het kader van de P&E-cyclus, het jaarverslag van de universiteit, en de BSc- en MSc-jaarrapporten.
De instrumenten die zijn ontwikkeld in het kader van het onderwijskwaliteitsplan hebben de
faculteiten extra handvatten gegeven voor hun kwaliteitszorgcyclus. De BSc-jaarrapporten bieden
bijvoorbeeld een concrete basis voor de dialoog met de opleidingscommissie over de
onderwijskwaliteit. De quick scan opleidingen geeft de opleidingen een snel beeld waar ze de
aandacht op moeten richten. De interne opleidingsaudit en het opstellen van een plan van aanpak
voor de verbeterpunten uit de beperkte opleidingsbeoordeling helpen opleidingen om in
tussenliggende periode tussen accreditaties scherp te houden en deze verbeterpunten ook
daadwerkelijk te implementeren.
Er is tevens aandacht geweest voor het meer efficiënt verzorgen van kwaliteitszorg, door enerzijds te
prioriteren (niet alles tegelijkertijd aanpakken) en anderzijds door naar overlegmomenten te kijken
(niet dubbelen). Een voorbeeld van het eerste is dat het accent van het beleid de laatste jaren is
gelegd bij de bacheloropleiding. Een voorbeeld van het tweede is de integratie van de separate
onderwijsrondes in de gesprekken van de P&E-cyclus.
Veel faculteiten hebben werkveldcommissies die inbreng geven op het onderwijs. Dit is divers
georganiseerd. Daar waar de commissie facultair is, of gericht op de bachelor en doorstroommaster,
13
wordt advies gegeven over meerdere opleidingen of opleidingsniveaus. De commissies komen zo’n
één à twee keer per jaar bijeen. Advies gaat over eindtermen en curriculumopbouw van de
opleiding(en) en de aansluiting daarvan op het werkveld. Ook zaken als numeri fixi staan op de
agenda voor opleidingen waarvoor dit speelt.
Nog niet gerealiseerd
De MSc-jaarrapportages zijn als format wel ontwikkeld, maar nog niet zodanig ingevoerd dat zij even
structureel worden gehanteerd als de BSc-jaarrapportages. Dit reden daarvoor is tweeledig: de
meeste verbeterpunten zaten de afgelopen periode in de bacheloropleidingen, waardoor daar de
prioriteit lag. Daarnaast was het genereren van bruikbare en betrouwbare kwantitatieve informatie
voor de masteropleidingen complex, doordat de harde knip nog niet volledig doorgevoerd was.
In de uitvoering afgelopen jaren hebben we gemerkt dat het kwaliteitssysteem zeer degelijk van opzet
is, d.w.z. veel instrumenten en verplichtingen bevat en weinig rekening houdt met spreiding in tijd. De
permanente Commissie Onderwijskwaliteit is gevraagd het kwaliteitssysteem onder de loep te nemen
en te kijken waar een verdere efficiencyslag kan worden gemaakt. Dit sluit aan bij de opdracht van
deze commissie voor evaluatie en/of advisering met betrekking tot producten van het
kwaliteitssysteem van de TU Delft, zoals BSc-jaarrapporten en interne opleidingsauditrapporten.
Oordeel vanuit ambitie
De TU Delft streeft er naar om excellent te zijn en blijven. Daarom is het continu streven naar
verbetering van kwaliteit van primair belang. Het kwaliteitsplan legt nadruk op de ten minste vereiste
kwaliteit, maar voor een excellente instelling is het van belang de doelen hoger te stellen. De
afgelopen jaren heeft het onderwijs breed in de aandacht gestaan, met projecten als invoering
toetsbeleid, programma Studiesucces en online onderwijs. Voor een instelling die excellent wil zijn in
onderwijs, is het van belang deze aandacht op onderwijs vast te houden.
De aandacht is de afgelopen jaren vooral gericht geweest op onderwerpen als studieduur, het
kwaliteitssysteem en prestatieafspraken met de overheid. Daarmee is ruimte gekomen om nu het
accent te leggen op inhoud, d.w.z. het nader invullen van de visie op de Delftse ingenieur van de 21e
eeuw. Een meer expliciete visie ondersteunt inhoudelijke keuzes voor het opleidingsportfolio en de
didactische inrichting van de opleidingen en kan als basis dienen voor excellent(er) onderwijs. Het
geeft ook een nieuwe impuls aan de discussie over onderwijskwaliteit.
Uit evaluaties onder studenten, zoals de NSE, blijkt dat op een aantal onderwijsinhoudelijke thema’s
nog ruimte is om te verbeteren. Op dit moment vindt een grondige analyse plaats met studenten, op
basis waarvan de komende jaren nieuwe (verbeter)plannen gemaakt worden. Ondertussen wordt
gewerkt aan verbetering, bijvoorbeeld op het gebied van onderwijsfaciliteiten. Toenemende
studentenaantallen hebben geleid tot een hogere druk daarop. In de campusstrategie is vastgesteld
dat de komende jaren 10% meer onderwijsruimten worden gebouwd. Ook wordt een Learning Centre
ontwikkeld, dat over 2,5 jaar moet zijn opgeleverd. Tenslotte wordt voor de korte termijn extra ruimte
gehuurd in de binnenstad.
Van belang is ook de didactische kwaliteit van degenen die het onderwijs verzorgen: excellent
onderwijs vraagt om excellente docenten. Met de onderwijsscan voor zittende docenten is hierin weer
een stap gemaakt. De TU Delft wil echter een stap verder zetten. De komende tijd wordt uitgewerkt
hoe een systeem van permanente educatie (continuing education) voor de docenten eruit komt te
zien. Hierbij past ook verder uitbreiding van het pakket aan trainingen en workshops, onder meer op
het gebied van online onderwijs en het lesgeven aan internationaal samengestelde groepen. De TU
Delft werkt hierbij samen met de universiteiten van Leiden en Rotterdam.
Jaarlijks volgt ook een groep medewerkers van de TU Delft de LDE (Leiden, Delft, Erasmus) leergang
onderwijskundig leiderschap, waarin kwaliteit een centraal thema is. Tevens heeft de TU Delft
besloten om samen met haar partners in 3TU en LDE verband te investeren in onderzoek naar
succesfactoren voor hoogwaardig hoger onderwijs. In 3TU verband is het Centre for Engineering
Education (CEE) opgericht, en in LDE verband het Centre for Education and Learning (CEL).
14
Een zorg met betrekking tot de ambitie om excellent onderwijs te verzorgen is de (ervaren) werkdruk
onder de wetenschappelijke staf. De afgelopen jaren is bij de meeste opleidingen het aantal studenten
fors gegroeid. Maatschappelijk gezien is het zeer gewenst dat het aantal technische studenten groeit.
Maar de stijging verhoogt ook de druk op de wetenschappelijke staf, zeker omdat het gecombineerd
gaat met een intensief curriculum (gemiddeld 23 contacturen per week, veel practica en
projectonderwijs), inspanningen om de curricula te herzien in het kader van het programma
Studiesucces, ontwikkelingen in online onderwijs, onderzoek en het acquireren van onderzoeksgelden.
In een aantal gevallen kan de kwaliteit alleen gegarandeerd worden door tijdelijke numeri fixi in te
stellen, zodat de staf en de faciliteiten kunnen meegroeien met de studentenaantallen. Tegelijkertijd
dringt zich echter de vraag op welke capaciteit wenselijk en haalbaar is. De instroom van de TU Delft
voor de Bachelor opleidingen groeide in 10 jaar van 1816 studenten in 2003 naar 2876 in 20138. Het
kunnen blijven garanderen van kwaliteit, maar ook arbeidsmarktperspectieven zoals voor de opleiding
Bouwkunde, spelen daarbij een rol. Het College van Bestuur wil de komende maanden analyseren wat
een reële capaciteit is. De TU Delft ziet het als haar taak om zoveel mogelijk studenten op te leiden,
waarbij geen concessie kan worden gedaan op kwaliteit. De vraag is kortom: hoe kan de instelling
haar ambitie om excellente kwaliteit te leveren blijven realiseren bij een snel groeiend
studentenbestand?
Een ander belangrijk punt is dat onderzoek nog steeds de belangrijkste factor is voor het
carrièreperspectief van het wetenschappelijk personeel. Dat speelt bij vrijwel alle research intensieve
universiteiten en ook bij de TU Delft. Ondanks maatregelen in het aanname-, bevorderings- en
professionaliseringsbeleid, is de TU Delft er nog niet voldoende geslaagd om de balans onderwijs onderzoek voldoende vorm te geven. De ontwikkeling van online onderwijs (o.a. MOOCs) geeft
daaraan een positieve stimulans, het heeft onderwijs zichtbaarder gemaakt en veel energie gecreëerd
voor onderwijsinnovatie. Maar meer stappen moeten worden gezet.
Verbeteracties om ambitie te bereiken
Kwaliteitsmetinginstrumenten tegen licht houden t.a.v. doelmatigheid.
Visie op de opleiding tot Delftse ingenieur van 21e eeuw nader uitwerken.
Aandacht voor opleidingsmogelijkheden voor docenten in het kader van continuing education
in samenwerking met de universiteiten van Leiden en Rotterdam.
Zorgen voor meer (zichtbare) waardering richting wetenschappelijke staf voor het verzorgen
van onderwijs; een goede balans in onderwijs – onderzoek vinden, ook in incentives.
Uitbreiden capaciteit onderwijszalen en werkplekken.
8
Nieuwe instroom in de TU Delft. Bron Jaarverslag 2013
15
4 Studiesucces
4.1 Visie op de kwaliteit van onderwijs
De TU Delft zet in op verdere vergroting van de effectiviteit en efficiëntie in de gehele
opleidingsketen, van bachelor- tot en met promotieopleidingen, door de ambitieuze studiecultuur te
versterken (Roadmap 2020). De studiecultuur van de TU Delft kenmerkt zich door inhoud, uitdaging,
inzet en academische verbreding. De TU Delft legt de lat hoog zodat haar studenten en promovendi
zich als ‘Delftse ingenieur’ blijvend succesvol kunnen meten op de internationale arbeidsmarkt. Een
belangrijke randvoorwaarde is dat alle betrokkenen bij het onderwijs gericht zijn op studiesucces, in
denken en in doen.
De TU Delft kiest als uitgangspunt dat alle Delftse studenten nominaal moeten (kunnen) studeren. Dit
betekent ook dat de opleidingen zo georganiseerd zijn, dat geschikte studenten redelijkerwijs binnen
de nominale studieduur hun diploma kunnen halen.
4.2 Beleid
Het eindniveau en -rendement van de Delftse opleidingen kan de vergelijking met andere technische
universiteiten in de wereld goed doorstaan. De doorlooptijd is wel een probleem. In 2011 rondde
slechts 22% van de herinschrijvers zijn bacheloropleiding af binnen vier jaar. Hierdoor had de TU Delft
de langste gemiddelde studieduur van alle universiteiten in Nederland. Ook internationaal gezien was
deze te lang. Om de gemiddelde doorlooptijd te verkorten, heeft de TU Delft in 2011 een pakket aan
samenhangende maatregelen genomen. Basisgedachte achter het programma is ‘nominaal studeren is
normaal’. Als eerste stap wordt van studenten verwacht dat zij minimaal 45 ECTS-studiepunten per
jaar halen; oftewel maximaal 4 jaar over hun bacheloropleiding doen. Daarbij is als uitgangspunt
geformuleerd dat het niveau niet verlaagd wordt.
Ten tijde van de instellingstoets (juni 2011)9, lag de adviesnotitie ‘naar een bachelordiploma in 4 jaar’
op tafel, geschreven door een werkgroep met afgevaardigden van diverse geledingen van de
universiteit.10 De voorgestelde maatregelen vormden een samenhangend pakket gebaseerd op
bewezen aanpakken binnen en buiten de instelling. Dit document is in een tijdsbestek van enkele
maanden breed besproken in de universiteit. In het collegebesluit11 werd besloten tot:
• Verhogen norm voor het Bindend Studieadvies (BSA) na het eerste studiejaar naar 45 ECTSstudiepunten vanaf collegejaar 2012-2013 en voortgangadviezen (niet-bindend) geven aan
herinschrijvers
• Modulair onderwijs invoeren
• Beperken van het aantal summatieve toetsmomenten en gebruikmaken van formatieve toetsen
• Studielast per opleiding beter in lijn brengen met het aantal ECTS-studiepunten
• Afstudeerprocedures strikter hanteren en de doorlooptijd van mastereindprojecten monitoren
Na overleg met de Studentenraad zijn de maatregelen op enkele punten aangevuld12.
• De doorlooptijd van het bacheloreindproject meenemen
• Structureel aandacht geven aan professionaliseren van docenten
Verder zijn met de Studentenraad afspraken gemaakt over extra middelen voor studiebegeleiding,
evaluatie van de BSA-norm van 45 ECTS-studiepunten en heldere voorlichting.
9
TU Delft (2011, mei). Reactie TU Delft op het Adviesrapport TU Delft (commissie Mouwen) ten behoeve van de
Instellingstoets Kwaliteitszorg NVAO.
10
Werkgroep Brakels, Drs. J.K., Mudde, Prof.dr. R.F., Sanders, Prof.ir. F.M., Drunen, Ir. T.P.J. van, Schmit MSc L. (2011, 13
januari). Naar een bachelordiploma in vier jaar! Adviesnotitie maatregelen Studiesucces TU Delft.
11
College van Bestuur TU Delft (2011, 16 mei). Verhogen Studiesucces TU Delft.
12
College van Bestuur TU Delft (2011, 21 jun). Aanvullingen verhogen Studiesucces TU Delft.
16
Een door het College van Bestuur ingestelde Werkgroep Didactiek (zie 4.5) stelde vervolgens kaders
op om uitvoering van de maatregelen voor zover nodig TU-breed af te stemmen. Randvoorwaarden
en adviezen voor de studieprogramma’s staan in het rapport: ‘Koersen op studiesucces’, verschenen in
oktober 2011.13 De opleidingen konden binnen deze randvoorwaarden hun curriculum inrichten op
een wijze die het beste paste bij de eindtermen van de opleiding.
Voor de uitvoering van het programma Studiesucces werd een projectorganisatie ingesteld (voor de
beschrijving zie 4.5) en een fasering van het invoeren van de maatregelen vastgesteld. Het College
van Bestuur stelde geld beschikbaar voor de uitvoering. Daarnaast werd ook ondersteuning
beschikbaar gesteld vanuit de Werkgroep Didactiek en OC Focus. Door het projectteam in
samenwerking met OC Focus worden geregeld lunchlezingen voor docenten rondom het thema
studiesucces georganiseerd. Best practices met betrekking tot studiesucces worden centraal
verzameld en via de website gedeeld (www.tudelft.nl/studiesucces).
4.3 Resultaten
Het doel is dat in 2015 55% van de herinschrijvers in het 2e bachelorjaar de bacheloropleiding in 4
jaar heeft afgerond. Voor 2020 is dit doel 70%. Daarnaast heeft de instelling ook andere
streefwaarden benoemd die relateren aan studiesucces, zoals het percentage studenten met positief
BSA, percentage uitval, switchers en de onderwijsintensiteit (zie Tabel 1). Tevens streeft de TU Delft
naar een lichte vermindering van het – traditioneel hoge – aantal contacturen. Dit moet zorgen dat
studenten meer tijd hebben voor zelfstudie.
Tabel 1: Streefwaarden voor studievoortgang, -rendement en –belasting t.o.v. realisatie in 2010
Bachelorrendement herinschrijvers (BSc-in-4)
BSA (45 ECTS-studiepunten) positief
Uitval 1e jaar
Switch na 1e jaar
Contacttijd
* BSA lag in 2010 op 30 ECTS-studiepunten
Realisatie 2010
27 %
67 %*
19%
8%
25 uur/week
Streefwaarde 2015
Min. 55%
Min. 70%
Max. 22%
Max. 8%
Max. 22 uur/week
Streefwaarde 2020
Min. 70%
Min. 73%
Max. 19%
Max. 6%
Max. 20 uur/week
De realisatie van de streefwaarden wordt gemonitord via regelmatig peilen van de behaalde
kwantitatieve resultaten. De kengetallen en de behaalde resultaten maken deel uit van de
onderwijsdashboards. De kengetallen en de inhoudelijke stand van zaken staan op de agenda van de
kwartaalgesprekken tussen decanen en het College van Bestuur en voor- en najaarsoverleggen van de
P&E-cyclus. Daarnaast bekijkt de Stuurgroep Studiesucces (zie 4.5) deze resultaten ook halfjaarlijks,
en worden ze ook voorgelegd in het overleg van directeuren onderwijs en het hoofdenoverleg.
Vrijwel alle opleidingen hebben hun bachelorcurriculum herzien. In de periode tussen het
collegebesluit en de beoogde start van de nieuwe curricula in september 2013, legden de faculteiten
de plannen per opleiding in steeds gedetailleerdere vorm voor tot de Stuurgroep goedkeuring
verleende.
In het kader van de monitoring van de voortgang heeft de Projectgroep Studiesucces in 2012 en 2013
gespreksrondes gevoerd met de faculteiten, waarvan ook verslag is gelegd. De voortgang is tevens
besproken in het overleg directeuren onderwijs.
Het onderwijs in de nieuwe curricula zal worden geëvalueerd volgens de fasering zoals opgenomen in
de facultaire kwaliteitszorgplannen.
13
Werkgroep Didactiek (2011, 5 oktober). Koersen op studiesucces. TU Delft.
17
4.4 Verbeterbeleid
Het programma Studiesucces is een verbeterprogramma. Het probleem van de lange doorlooptijd
bestaat al langer bij de TU Delft en verschillende zaken zijn – zonder groot succes – afgelopen
decennia ingezet. 14 Daarbij werd vooral gewerkt op vakniveau (bijv. struikelvakken) en het in
beperkte mate bijstellen van onderwijscurricula. De ervaring leerde dat deze maatregelen nauwelijks
effect hadden op het studietempo. Met het programma Studiesucces werd een meer samenhangend
pakket van maatregelen ingezet, dat behalve vakinhoudelijke en didactische maatregelen ook
bijsturen van de studiecultuur omvatte. Hiermee zijn goede eerste stappen gezet bij het realiseren van
verbetering van het studierendement.
Naast het programma Studiesucces zijn er ook enkele andere factoren die afgelopen tijd hebben
bijgedragen aan de verbetering van de gemiddelde studieduur. De effectuering in 2010 van de BScvoor-MSc-regel (‘harde knip’) zorgde ervoor dat studenten eerst hun bachelor moeten afronden, voor
te starten aan de master. Tot dan toe starten veel studenten al met vakken van de
doorstroommaster15. De verwachte langstudeerboete heeft studenten ook gestimuleerd meer
studiepunten te halen per jaar. Hoewel deze invoering niet is doorgegaan, heeft dit wel effect gehad
op de studiesnelheid van studenten.
Gefaseerde aanpak
Aangezien het programma bestaat uit veel maatregelen, is besloten om deze gefaseerd aandacht te
geven. Na invoering van de BSA-norm van 45 EC is een jaar later voor de meeste bacheloropleidingen
een vernieuwd curriculum met modulair onderwijs ingevoerd. De volgende stap is aandacht voor de
studievoortgangsadviezen in het 2e en 3e jaar en de doorlooptijd van de eindprojecten.
Bindend studieadvies
De invoering van het BSA, eerst volgens de norm van 30 ECTS-studiepunten (Studiejaar 2009/2010)
en vervolgens de ophoging van deze grens naar 45 ECTS-studiepunten (Studiejaar 2012/2013), is
kwantitatief en kwalitatief gemonitord. Het BSA van 45 ECTS-studiepunten heeft ten doel om het
studietempo te verhogen en moet daarnaast ook helpen om de student sneller op de juiste plek te
hebben. De selecterende functie van het eerste jaar wordt versterkt en eventuele uitval vervroegd. Uit
evaluatie16 bleek onder meer dat uitval steeds vaker voor 1 februari plaatsvindt, en dat studenten
tevreden waren met de procedure en begeleiding. Aandachtspunten waren onder meer de voortgang
van switchers en herinschrijvende studiestakers. Het percentage positieve BSA bij de 30 ECTSstudiepunten bleef instellingsbreed gelijk. Bij de overgang naar 45 ECTS-studiepunten was een lichte
daling van positieve BSA, veroorzaakt door een groter percentage stakers. Het gemiddelde
studietempo in studiepunten is afgelopen jaren gestegen (zie ook tabel 3).
De verschillen tussen de opleidingen zijn wel groot; bij twee opleidingen is het percentage positieve
BSA in 2012/2013 rond de 55%. In september 2013 heeft het College van Bestuur met deze
faculteiten specifieke afspraken gemaakt over hoe dit aan te pakken. De faculteiten hebben extra
acties uitgevoerd, zoals het verder stroomlijnen van het curriculum, beter plannen van tentamens,
zomerklassen wiskunde, enz.
Nieuwe bachelorcurricula
Tabel 2 geeft weer wanneer welke opleidingen met een vernieuwd bachelorcurriculum gestart zijn.
Uit het overzicht blijkt dat de Stuurgroep Studiesucces op onderdelen afwijkingen van de richtlijnen uit
‘Koersen op studiesucces’ toestond. De afwegingen daarbij hadden meestal te maken met
samenwerking met andere instellingen (Delfts-Leidse gezamenlijke opleidingen), of een recent
vernieuwd curriculum. De nieuwe opleidingen Nanobiologie (gezamenlijk met Erasmus universiteit
Rotterdam) en Klinische Technologie (gezamenlijk met Erasmus Universiteit Rotterdam en Universiteit
14
In 2008 zijn meerjarenafspraken gemaakt tussen VSNU en OCW. Over het bachelorrendement na 4 jaar werd afgesproken
dat in 2014 dit 70% was.
15
De doorstroommaster is afgeschaft, maar bestond nog in de periode waar deze beschrijving over gaat. De doorstroommaster
verwijst naar de wettelijke verplichting om voor elke bachelor in het Wetenschappelijk Onderwijs minimaal 1 master aan te
bieden waar de student zonder extra voorwaarden in toegelaten wordt na de bachelor.
16
Werkgroep BSA (2013, 13 februari). Presentatie Bindend Studieadvies Evaluatie 2009-2013.
18
Leiden) werden buiten beschouwing gelaten. Nanobiologie is momenteel bezig om volgens afspraak
een plan te maken om het onderwijs modulair, in kwartalen, op te bouwen. Klinische technologie gaat
van start in september 2014.
Tabel 2: Overzicht goedkeuringen bachelorcurricula en relatie tot ‘Koersen op studiesucces’
Status
Opleiding
Start in september 2013; volledig volgens ‘Koersen op studiesucces’
Start in september 2013; kleine afwijkingen t.o.v. ‘Koersen op studiesucces’
Start in september 2013; afwijkend t.o.v. ‘Koersen op studiesucces’
Start in september 2014; volledig volgens ‘Koersen op studiesucces’
Nieuwe opleidingen nog buiten traject ‘Koersen op studiesucces’
BK, IO*, TB, TI, TA
CT, MT, TW, WB, MST, LST
LR, TN
EE
NB, KT
* Het curriculum van IO voldeed al aan de eisen van ‘Koersen op studiesucces’
Didactische ontwikkelingen
Door de curriculumwijzigingen is onderwijs volop onder de aandacht geweest binnen de universiteit.
Er is veel gediscussieerd over wat studiesucces is en hoe dit het beste te bereiken is. Het wijzigen van
de curricula heeft ook aanleiding gegeven om aandacht te besteden aan didactische zaken, zoals de
inzet van toetsing en gebruik van digitale middelen. Dat op zijn beurt heeft geleid tot extra aandacht
voor de hierbij benodigde scholing van docenten en verbeterde onderwijsfaciliteiten. De
bacheloropleiding Technische Bestuurskunde heeft de curriculumwijziging aangegrepen om het eerste
jaar van de Bachelor om te zetten in een blended programma. De eerste resultaten daarvan zijn
positief.
Evaluatie curriculumherzieningen
Er is een eerste vervroegde evaluatie gedaan van de curriculumherzieningen na afloop van het eerste
semester van het studiejaar 2013-2014, naar aanleiding een rapportage vanuit de Studentenraad over
mogelijke knelpunten in de nieuwe curricula van de bacheloropleidingen (brief december 2013)17. Uit
de evaluatie bleek dat meerdere opleidingen meer summatieve toetsen hadden dan de richtlijn
voorschrijft.18 Het aantal formatieve toetsen is daarentegen beperkt. Daarom heeft de VPEO de
directeuren onderwijs verzocht om per opleiding de inrichting van toetsing te coördineren en
bewaken, waarbij een verschuiving wordt gerealiseerd van summatieve toetsen naar formatieve
toetsen. Het goed invullen van formatieve toetsing wordt als lastig ervaren. Docenten hebben de
ervaring dat studenten toetsen alleen serieus nemen als dit bijdraagt aan het eindcijfer (als bonus of
als deelcijfers). Daarom verzamelt en verspreidt de Projectgroep Studiesucces best practices op het
gebied van formatief toetsen en bereidt de Werkgroep Didactiek een advies voor over dit onderwerp.
Kwantitatieve resultaten
In Tabel 3 is te zien dat de universiteit goede stappen heeft gezet op weg naar verkorting van de
studieduur tot een bachelordiploma te komen. Naast het bachelorrendement in 4 jaar, zijn er ook
andere kwantitatieve signalen dat een stijgende lijn is ingezet. Het aantal studenten dat alle punten
haalt in het eerste jaar (P-in-1) is gestegen. Het gemiddelde aantal studiepunten stijgt in alle jaren,
wat een voorspelling is voor daling van de gemiddelde studieduur. Hiermee kan ook voorspeld worden
dat de BSc-in-4 rendementen verder zullen stijgen.
Tabel 3: Realisatie van kwantitatieve doelen
Bachelorrendement herinschrijvers (BSc-in-4)
BSA (45 ECTS-studiepunten) positief
Uitval 1e jaar
Switch na 1e jaar
Contacttijd
* BSA lag in 2010 op 30 ECTS-studiepunten
17
18
Realisatie 2010
27%
67%*
19%
8%
25 uur/week
Realisatie 2013
49%
64%
17%
9%
23 uur/week
Streefwaarde 2015
Min. 55%
Min. 70%
Max. 22%
Max. 8%
Max. 22 uur/week
Centrale Studentenraad (2013, 20 december). Evaluatie Nieuw Curriculum, VS/SR/13/22.
Mulder, Anka (2014, 14 april). Stuur- en de Projectgroep Studiesucces, OS-UIT-1027/EB/kb.
19
4.5 Organisatie en beslissingsstructuur
Inspraak
Bij de totstandkoming van het programma Studiesucces is de universitaire gemeenschap in een kort
tijdbestek breed geïnformeerd. Alle medewerkers van de TU Delft werd gelegenheid geboden om
reactie te geven op het voorstel voorafgaand aan het Collegebesluit. Het besluit is besproken in de
gemeenschappelijke vergadering van Studentenraad en Ondernemingsraad. Op basis daarvan is het
collegebesluit aangevuld met een aantal afspraken. Ook de Raad van Toezicht is hierover
geïnformeerd.
Projectorganisatie
Voor de uitvoering van het programma Studiesucces is een projectstructuur ingericht. De
projectaanpak waarborgt de voortgang en maakt het mogelijk alert te reageren op tussentijdse
resultaten. In de verschillende werkgroepen zijn medewerkers vanuit de diverse geledingen van de
universiteit aangesteld.
De Stuurgroep is verantwoordelijk voor het programma Studiesucces. Zij adviseert het College van
Bestuur bij het nemen van besluiten en het beoordelen van de facultaire plannen. Zij heeft zorg voor
regie en structuur, die nodig zijn voor het gezamenlijk invoeren van de maatregelen. De Projectgroep
monitort dat de beoogde projectresultaten worden behaald, zowel op inhoud, proces als qua planning.
De Projectgroep rapporteert hierover aan de Stuurgroep Studiesucces. De Projectgroep is
verantwoordelijk voor de afstemming tussen de werkgroepen onderling en de Stuurgroep. Per
faculteit is door de decaan een projectteam ingericht, dat zorgt voor de implementatie binnen de
gestelde termijn.
De universitaire Projectgroep en de facultaire projectteams worden ondersteund door een aantal
specifieke werkgroepen. De Werkgroep Didactiek is specifiek gericht op ondersteuning van de
curriculaire aanpassingen. Deze Werkgroep geeft advies, tools en is een sparringpartner voor de
faculteiten. De Werkgroep Jur/Adm/Fin zorgde in de eerste twee jaar van het project voor goede
afstemming op financieel, juridisch en administratief gebied van de activiteiten binnen het project.
Vanaf 2013 is deze Werkgroep niet langer structureel actief, maar wordt deze ad hoc ingezet als een
vraag speelt op een van de drie gebieden. De Werkgroep BSA zorgt voor structurele BSA-informatie
aan de studenten en de faculteiten en monitort de BSA-resultaten TU-breed. In eerste instantie is
deze Werkgroep gericht geweest op invoering van de BSA van 45 ECTS-studiepunten in de
propedeuse. Tot slot is er een Werkgroep Communicatie die zorgt voor goede en tijdige communicatie
over het programma Studiesucces naar direct betrokkenen en de universitaire gemeenschap.
Programma in relatie tot staande overlegstructuur
De einddoelen van het programma, doorvertaling van de streefcijfers naar de faculteiten, komen terug
in de vaste overleg- en beslissingsstructuren. In de gesprekken in het kader van de P&E-cyclus staan
de realisatie van de streefcijfers per faculteit op de agenda van de voor- en najaarsoverleggen.
Daarnaast wordt geregeld in het overleg van directeuren onderwijs en het hoofdenoverleg de
voortgang besproken. Daar zijn bijvoorbeeld ook de reactie en maatregelen naar aanleiding van de
brief van de Studentenraad besproken voorafgaand aan verzending aan de Studentenraad.
4.6 Analyse
Advies mogelijke verbetermaatregelen uit instellingstoets kwaliteitszorg 2011
Het proces rondom studiesucces is dermate ingrijpend en weerbarstig dat de auditcommissie het
College van Bestuur adviseert om de invoering van de maatregelen met betrekking tot het
studiesucces blijvend van heel nabij te volgen, zoals dat tot nu toe het geval is.
Gerealiseerd
Met het programma Studiesucces is een grootschalig, centraal aangestuurd, programma ter
verbetering van de doorlooptijden van de bacheloropleidingen in gang gezet, waarbij tevens ruimte
werd gegeven aan specifieke facultaire invulling. Het College van Bestuur heeft het programma op de
voet gevolgd, onder meer via kwartaalgesprekken met de decanen en het overleg van directeuren
20
onderwijs. Voor de ondersteuning van faculteiten en monitoring is een sterke projectstructuur
ingericht. Daarnaast is ruim aandacht gegeven aan de ‘zachte’ kant: het uitwisselen van kennis en
ervaring via workshops en bijeenkomsten.
In de loop van de tijd is een stijging in studievoortgang waargenomen, onder invloed van invoering en
ophoging van het BSA, van kracht worden van de BSc-voor-MSc-regeling en externe invloeden als de
verwachte langstudeerboete. We houden nauwgezet de vinger aan de pols ten aanzien van de
realisering van de kwantitatieve doelen, via rapportages over BSA-cijfers en in de P&E-rondes.
Opleidingen die in voortgang achterblijven, worden strikter gemonitord. De nieuwe curricula zijn op
een aantal uitgangspunten van ‘Koersen op studiesucces’ na een half jaar geëvalueerd. Hierbij
speelden signalen vanuit de Studentenraad een belangrijke rol.
Het programma heeft het gesprek over wat studiesucces is gestimuleerd in de universiteit. We merken
een beweging t.o.v. een aantal jaren geleden. Destijds werd (lange) uitloop van de studieduur als
normaal gezien, terwijl nu de mening gangbaar wordt dat (nominale) studieduur ook een teken is van
een goede student.
Nog niet gerealiseerd
Uit de eerste evaluatie kwam een aantal punten naar voren, waarin opleidingen afweken van de
richtlijnen zoals vastgesteld in ‘Koersen op studiesucces’. Een voorbeeld daarvan is het aantal
summatieve toetsen en de programmering van de toetsen. Het College van Bestuur heeft opleidingen
gevraagd goed te kijken naar de spreiding van toetsen en moedigt faculteiten aan om meer
formatieve toetsen in te zetten in plaats van summatieve toetsen.
Omdat de nieuwe curricula pas onlangs van start zijn gegaan, is het nu nog te vroeg om exacte
conclusies te trekken over de curriculumherzieningen.
Het programma heeft afgelopen tijd veel inspanning gevraagd van iedereen binnen de universiteit,
maar blijvende aandacht is nodig om de einddoelen in het vizier te houden en deze daadwerkelijk te
kunnen bereiken. Het kan goed zijn dat in het eerste jaar de curriculumherzieningen door
opstartproblemen nog niet het studiesucces opleveren waarop gehoopt wordt. Een mogelijk risico kan
zijn dat de extra tijdsinspanning die al geleverd is, leidt tot een verbetermoeheid waardoor het
bijstellen van het programma niet opgepakt gaat worden. Een andere zorg is de invloed van de
stijgende studentenaantallen en de moeite die het zal kosten om deze goed te faciliteren. In een
project als dit blijft ook de uitdaging om de juiste balans te vinden tussen centrale controle en
facultaire verantwoordelijkheid.
Oordeel vanuit ambitie
Als instelling die excellentie nastreeft, kunnen we geen genoegen nemen met lange doorlooptijd in
onze opleidingen. Het behalen van de doelen van dit programma is een randvoorwaarde voor het
excellente onderwijs dat de TU Delft wil bieden.
De TU Delft vindt het belangrijk om niet alleen naar kwantitatieve resultaten te kijken. Excellente
opleidingen vragen ook excellente didactische kwaliteit. Niet alleen een goed ingericht programma,
maar ook een goed gegeven programma. We willen daarom verder werken aan didactisch excellente
docenten en goed onderwijsmanagement en -leiderschap.
De diverse ervaringen bij de opleidingen in hun vernieuwde curricula zijn een mooie basis voor
uitwisseling wat bijdraagt tot excellent onderwijs met goede doorstroom.
Verbeterpunten om ambitie te bereiken
Aandacht vast blijven houden op het programma door blijvend monitoren van realisatie t.o.v.
de gestelde doelen. Daarbij realiseren dat het tijd kan kosten om de gewenste resultaten te
behalen.
Gesprek blijven voeren over wat kwalitatief excellent onderwijs is en hoe je dit bereikt en
vaststelt, gericht zijn op de verbetering van de didactiek.
Systeem van continuing education voor docenten ontwikkelen en scholing van
onderwijsmanagement op leiderschap in onderwijs.
21
5 Toetsbeleid
5.1 Visie op de kwaliteit van onderwijs
De TU Delft vindt het belangrijk dat de verschillende niveaus van kennis en vaardigheden in toetsing
een plek krijgen. Toetsbeleid raakt onderwijsdoelstellingen en onderwijsuitkomsten. Aangezien de
onderwijsdoelen en onderwijsuitkomsten tot het domein van de faculteiten behoren, zijn het de
faculteiten die inhoud geven aan het toetsbeleid en zorgen dat deze aansluit op het facultaire
onderwijs.
5.2 Beleid
Vanaf 2011 stelt het College van Bestuur aan de faculteiten verplicht om een toetsbeleidsplan te
hebben. De TU Delft heeft gekozen voor een generiek kader, waarbinnen ruimte is om dit op facultair
niveau in te vullen. Bij het opstellen van het generieke kader zijn de faculteiten nauw betrokken
geweest. In het generieke kader is gedefinieerd dat het toetsbeleid de richtlijnen en procedures omvat
m.b.t. toetsen en examens die waarborgen dat studenten de beschreven doelstellingen (academische
criteria) van de opleiding daadwerkelijk realiseren. Het toetsbeleid moet in ieder geval beschrijven:
1 Rol van toetsing in het onderwijsproces
2 Rol van de examencommissie
3 Kwaliteitszorg en –borging
Delen van het toetsbeleid komen ook tot uitdrukking in de Onderwijs en Examenregelingen (OER) met
bijbehorende uitvoeringsregelingen (UR) van opleidingen en Regels en Richtlijnen van de
examencommissie (RRvE). De universitaire werkgroep Regelgeving zorgt jaarlijks voor een update van
de modellen voor deze regelingen. De modellen worden door de faculteiten gebruikt als basis voor de
OER/UR en RRvE voor elke opleiding.
In het kader van het programma Studiesucces is meer richting gegeven aan de toetsing binnen de TU
Delft. Toetsing wordt in ‘Koersen op studiesucces’ beschreven als middel, naast activerende
onderwijsvormen, om studenten te activeren - ‘aan de bal te houden’. Tussentijds toetsen zorgt dat
studenten eerder aan het leren gaan. Formatieve toetsen worden gestimuleerd, omdat ze studenten
tijdig een indicatie geven van de beheersing van de stof. Het aantal summatieve toetsen is beperkt tot
max. 1 per 2,5 EC en programmering van max. 2 summatieve toetsen per week, wat ervoor moet
zorgen dat de aandacht van de student gefocust blijft. Het aantal herkansingen moet beperkt zijn en
goed geprogrammeerd. Strak handhaven van de tentamenaanmelding draagt daar ook aan bij. Een
mindere prestatie op een enkel vakonderdeel moet een goede student niet belemmeren in de
doorstroom – compensatoir toetsen binnen een module moet mogelijk zijn.
Ondersteuning
In het voorjaar van 2011 zijn de faculteiten hun toetsbeleid gaan uitwerken. Voor de totstandkoming
van het facultaire toetsbeleid zijn de faculteiten ondersteund vanuit het projectteam Kwaliteitsplan TU
Delft en OC Focus. Deze organiseerde o.a. bijeenkomsten met als doel kennis op te doen en
ervaringen uit te wisselen. In deze bijeenkomsten was de facultaire contactpersoon toetsbeleid in
ieder geval afgevaardigd. Faculteiten werden gekoppeld om van elkaar te leren. De concept
toetsplannen zijn – in juni 2011 – gereviewd in gesprekken tussen twee faculteiten en afgevaardigden
van het projectteam. In een gezamenlijke sessie in aanwezigheid van een externe expert zijn de
resultaten hiervan besproken. In het najaar van 2011 wisselden de faculteiten hun concept
toetsbeleidsplannen uit.
De ondersteunende diensten dragen bij aan de realisatie van toetsbeleid en -kwaliteit door uitvoering
van toetsprocedures en via activiteiten op het gebied van digitaal toetsen. In 2009 is er begonnen met
de uitrol van digitale toetsingsmogelijkheden aan de TU Delft. Digitale toetsing kan bijdragen aan de
kwaliteit van de toets, de beoordeling en de (snelheid van) feedback aan studenten. In 2014 zullen
naar verwachting ongeveer 1500 digitale toetsen worden afgenomen. In een samenwerking tussen
22
ICT- en onderwijskundige ondersteuners wordt de afname van toetsen gecoördineerd en
georganiseerd en krijgen de docenten scholing en ondersteuning.
In 2014 is TU-breed beleid geïmplementeerd dat de verplichte inschrijving en toegang tot tentamens
regelt.19 Dit heeft zijn vorm gekregen in het tentamenloket. Dit beleid biedt duidelijkheid aan
studenten, docenten, opleidingsdirecteuren en examencommissies ten aanzien van het recht op het
afleggen van tentamens en de beoordeling daarvan.
5.3 Resultaten
Om inzicht te krijgen in de stand van zaken aan de faculteiten organiseerde het College van Bestuur in
2012 een thematische audit toetsbeleid. Het doel van deze audit was de voortgang van de
ontwikkeling en implementatie van het toetsbeleid te stimuleren en de faculteiten voor te bereiden op
de aanstaande opleidingsaccreditaties. De auditcommissie was samengesteld uit interne en externe
leden, met specifieke expertise op het gebied van toetsing. De auditcommissie heeft een rapport over
haar bevindingen aangeboden aan het College van Bestuur.20, 21 Daarin zijn suggesties gedaan aan de
faculteiten, best practices uitgewisseld en advies uitgebracht aan het College van Bestuur.
Borging van de toetskwaliteit is belegd bij de examencommissies. Zij rapporteren over de
kwaliteitscontrole in hun jaarverslag. Voor dit jaarverslag is als handreiking een format opgesteld door
de werkgroep Regelgeving. Dit jaarverslag sturen zij naar de decaan van de faculteit.
Kwaliteit van toetsing maakt ook onderdeel uit van de kwaliteitszorg op facultair niveau. Op vakniveau
in vakevaluaties (ten minste eens per 4 jaar), en op opleidingsniveau via consultatie van het werkveld
over de eindkwalificaties. Via de NSE, i-Graduate en de WO-monitor wordt ook onder studenten en
alumni toetskwaliteit op opleidingsniveau geëvalueerd. In het toetsbeleid van de faculteit is ook
beschreven of nog andere evaluaties plaatsvinden van toetsen.
Met de beperkte opleidingsbeoordelingen, en de interne opleidingsaudits, halverwege, wordt de
toetskwaliteit door een externe commissie getoetst. Met name de opleidingsaudits geven de instelling
informatie over de stand van zaken bij de opleidingen, ook ten aanzien van toetsing.
5.4 Verbeterbeleid
Interne thematische audit
De thematische toetsaudit leverde richting de faculteiten specifieke feedback op hun
toetsbeleidsplannen. De faculteiten zijn hiermee zelf verder aan de slag gegaan. Voor een groot deel
van de faculteiten was dit ook onderdeel van de voorbereiding op de beperkte opleidingsbeoordeling.
De auditcommissie gaf het College van Bestuur de volgende adviezen:
• In het format ontbreekt expliciet dat de faculteit haar plan begint met een visie op onderwijs en
daaraan gerelateerd een visie op toetsing
• Sturing op professionalisering van docenten, examinatoren en examencommissies verdient veel
aandacht omdat dit een belangrijke waarborg is voor de kwaliteit van toetsen
• Het hoofdstuk over kwaliteitsborging wordt meestal niet nader aangevuld – faculteiten moet in
het format verzocht worden om dit in meer detail uit te werken, zodat helder is waarop dit in de
praktijk plaatsvindt
• In het format mist de aanwijzing om informatie te geven over de feedback van het werkveld op
de eindkwalificaties – het is wenselijk dat werkveld daarbij nauw betrokken is en blijft
19
TU Delft (2013). Het nieuwe tentamenbeleid en de uitvoering ervan. Roadmap naar een centraal en eenduidig TU breed
tentamenbeleid.
20
Commissie interne toetsaudit (2012, 16 juli). Toetsen en beoordelen. Interne audit TU Delft. Eerste ronde vrijdag 29 juni
2012.
21
Commissie interne toetsaudit (2012, 20 december). Toetsen en beoordelen. Interne audit TU Delft. Tweede ronde woensdag
7 november 2012.
23
•
De rol en houding (meer pro-actief dan voorheen) van examencommissies verdient zeker in de
beginfase meer monitoring
• Een beleid t.a.v. Cum Laude voor de instelling ontbreekt
• Meer centrale regie over serviceonderwijs is noodzakelijk; helder moet zijn welke
examencommissie verantwoordelijk is
• Roep een centrale commissie onderwijskwaliteit in het leven die ook de jaarverslagen van de
examencommissies opvraagt, ze leest en feedback geeft
• Verdere implementatie van het toetsbeleid verdient eerstkomende jaren nog een centrale
monitoring
• Organiseer op meer structurele basis overleg tussen examencommissies/
examencommissievoorzitters
Deze aanbevelingen zijn besproken in het overleg directeuren onderwijs in maart 2013. Een aantal
adviezen is in de loop van de tijd opgepakt (zie hieronder). In plaats van aanpassen van het TUformat voor toetsbeleid, zijn de faculteiten specifiek gewezen op het aanvullen van onvolledige punten
zoals de visie op onderwijs en toetsing, de rol van het werkveld t.a.v. de eindkwalificaties of nadere
invulling van de kwaliteitsborging.
Beperkte opleidingsbeoordelingen
Vrijwel alle opleidingen zijn onlangs gevisiteerd. Alle opleidingen zijn positief bevonden op hun
eindniveau (zie bijlage 5). In de meeste visitaties kwam naar voren dat de visitatiecommissies vonden
dat het toetsbeleid weliswaar goed is neergezet, maar dat sommige opleidingen de implementatie
ervan voortvarender ter hand kunnen nemen.
Examencommissies
Om examencommissie meer inzicht te geven in de verschuiving van hun rol sinds 1 september 2010,
is in 2011-2012 de handreiking ‘Examencommissies in de spotlight’22 geschreven door een
medewerker van OC Focus. Het stuk is adviserend. Het kan de decaan en examencommissie
ondersteunen bij de gedachtevorming en invulling van de taak en rol van de examencommissie(s).
De examencommissies zijn zich bewust van hun rol t.a.v. borging van toetskwaliteit. De
examencommissies verschillen op dit punt qua fase van ontwikkeling. De meeste examencommissies
hebben acties ondernomen ten aanzien van de borging van de beoordeling van het eindproject.
Daarbij heeft een aantal gekeken naar de beoordelingssystematiek en beoordelingsformulieren voor
de MSc Thesis, een aantal heeft ook steekproefsgewijs naar afstudeerwerken zelf gekeken, of
afstudeersessies bezocht of verdeling cijfers bekeken. Borging van de toetskwaliteit van het overige
onderwijs moet op de meeste faculteiten nog nadere invulling krijgen.
Er is een nieuw halfjaarlijks overleg tussen de voorzitters van de examencommissies onder leiding van
de conrector, waar onder andere het beleid t.a.v. Cum Laude- en het honoursbeleid is besproken. De
secretaris van de werkgroep Regelgeving is ook secretaris van dit overleg. Het overleg is collegiaal
van aard en dient om tot uitwisseling van best-practices en afstemming over zaken met betrekking tot
examenbeleid te komen.
Komend studiejaar (2014-2015) gaan de examencommissies invulling geven aan de wettelijke
verplichting om per 1 september 2015 een extern lid te hebben.
OC Focus heeft lunchseminars voor examencommissieleden georganiseerd op het gebied van
toetsbeleid23. Elke bijeenkomst werd ingeleid door een interne of externe spreker, gevolgd door
casuïstiek uit de examencommissies. Per seminar van drie uur waren circa 45 deelnemers aanwezig,
waarbij een groep van 15-20 examencommissieleden alle bijeenkomsten heeft bijgewoond. Ook is OC
22
Klaassen, R (2011). Examencommissies in de spotlight. Een handreiking voor examencommissies met betrekking tot
uitvoering van de nieuwe wet versterking bestuur hoger onderwijs. TU Delft.
23
Verslagen van deze bijeenkomsten zijn te vinden op http://ocfocus.weblog.tudelft.nl/category/toetsing/ en
https://intranet.tudelft.nl/specifieke-ingangen/onderwijs/onderwijsverbetering/oc-focus/cursussen/trainingenexamencommissies/eerdere-sessies-in-de-examencommissie-lunchlezingen-reeks/
24
Focus bezig met een gericht trainingsaanbod te ontwikkelen om examencommissies beter te
begeleiden in hun taak. Dit start bij de opleiding Klinische Technologie van de faculteit 3mE.
Docentprofessionalisering
In het kader van de BKO werken docenten aan hun toetsexpertise. De module toetsing is verplicht
voor iedereen die een BKO wil behalen. Bij de onderwijsscan van ervaren docenten (zie 3.4) is de
3TU-competentieset gebruikt. Toetsing maakt onderdeel uit van deze competentieset. Verder heeft
OC Focus op verzoek van een aantal faculteiten scholing verzorgd gericht op toetsing, soms zijn
ervaren docenten specifiek doorverwezen naar de toetsmodule.
5.5 Organisatie en beslissingsstructuur
Het College van Bestuur heeft met de vaststelling van het onderwijskwaliteitsplan vastgelegd dat
faculteiten toetsbeleid moeten hebben, en aan welke voorwaarden dit moet voldoen. Het College van
Bestuur heeft met de interne toetsaudit laten controleren of het ontwikkelde toetsbeleid per faculteit
in lijn is met de wetgeving.
De inhoud van het toetsbeleid is de verantwoordelijkheid van het faculteitsbestuur, meestal bij de
directeur onderwijs belegd. In het kader van het programma Studiesucces is de directeuren onderwijs
gevraagd expliciet de inrichting van toetsing te coördineren en bewaken. Gesuggereerd is dit te
beleggen bij de opleidingsdirecteur/opleidingscoördinator van de Bacheloropleiding.
De decaan heeft de wettelijke verantwoordelijkheid om de examencommissies aan te wijzen. De
examencommissie rapporteert jaarlijks aan de decaan via het jaarverslag.
De overige verantwoordelijkheden voor toetsing verschillen per faculteit en worden in het toetsbeleid
beschreven. Bij de toetsaudit in 2012 is gecontroleerd of deze verantwoordelijkheden in
overeenstemming zijn met de wettelijke bepalingen.
5.6 Analyse
Advies mogelijke verbetermaatregelen uit instellingstoets kwaliteitszorg 2011
Het versneld implementeren van de centrale richtlijnen met betrekking tot het toetsbeleid en de rol
van de examencommissies op facultair niveau.
Gerealiseerd
De centrale ondersteuning bij de ontwikkeling van facultair toetsbeleid hielp om de voortgang te
bewaken en zorgde voor uitwisseling van ideeën. Door ruimte te bieden in de generieke kaders,
konden faculteiten zorgen voor een toetsbeleid dat aansloot bij het facultaire onderwijs. Met het
programma Studiesucces is meer centrale sturing gekomen in de programmering van toetsing. Ook
andere activiteiten, zoals inrichting tentamenloket en afstemming van de OER, UR en RRvE dragen bij
aan uniforme kaders voor toetsing. De verplichte toetsmodule als onderdeel van de BKO helpt de
kennis over toetsing onder docenten te vergroten. Als bij de onderwijsscan bleek dat een zittende
docent onvoldoende kennis bezit op gebied van toetsing, moest hiervoor training gevolgd worden. De
interne thematische audit in 2012 heeft gezorgd dat het toetsbeleid op de agenda bleef. Het gaf een
extra impuls voor faculteiten om hun toetsbeleid in orde te hebben. Alle faculteiten hebben in de
thematische audit concrete informatie gekregen over hun facultair toetsbeleid en hebben
verbetersuggesties gebruikt ter voorbereiding op hun opleidingsbeoordelingen.
Op verschillende manieren is de hernieuwde rol van examencommissies onder de aandacht gebracht
van de examencommissies en het management van de faculteiten en opleidingen.
Examencommissieleden kunnen de cursus van OC Focus volgen en/of ondersteuning daar aanvragen.
Met de handreiking ‘Examencommissies in de spotlight’ hebben decanen en examencommissies een
document op basis waarvan zij nadere invulling kunnen geven aan de commissie. De
examencommissies schrijven jaarverslagen volgens een uniform format. Deze jaarverslagen worden in
ieder geval voorgelegd aan de decanen van de faculteiten.
25
Nog niet gerealiseerd
De opleidingsoverstijgende adviezen uit de interne toetsaudit hebben nog niet allemaal een vervolg
gekregen. Dit is te verklaren doordat de aandacht de afgelopen periode gericht is geweest op de
visitaties van de opleidingen en de invoering van de hernieuwde bachelorcurricula. Overigens is in
beide gevallen toetsing aan de orde geweest. Voor de opleidingsbeoordelingen hebben de opleidingen
aangetoond dat zij voldoende toetskwaliteit bieden. Nu is het van belang te zorgen dat met de
implementatie van de daar goed bevonden plannen ook voldoende voortgang wordt geboekt.
In de eerste tussentijdse evaluatie van het programma Studiesucces hebben we geconstateerd dat de
regie op het programmeren van toetsen verbeterd kan worden.
Op dit moment is onvoldoende in beeld of de jaarverslagen van de examencommissies op de
faculteiten structureel worden besproken en opgevolgd. De permanente Commissie Onderwijskwaliteit
gaat dit monitoren.
Hoewel de examencommissies zich bewust zijn van hun veranderde rol t.a.v. borging van
toetskwaliteit en zij hun taak serieus nemen, is de uitvoering daarvan in de eerste fase. De borging
van de kwaliteit van afstudeerwerk is het meest breed opgepakt.
Oordeel vanuit ambitie
We streven om ten minste goed en bij voorkeur excellent te scoren bij onderwijsvisitaties. Dit vraagt
ook excellentie op gebied van toetsing. Goed functionerend toetsbeleid is een cruciale
randvoorwaarde voor excellentie en het borgen dat dit kwaliteitsniveau behouden wordt. Dit hoge
ambitieniveau vraagt erom om toetsbeleid weer hoger op de agenda te zetten. De aanscherping van
de onderwijsvisie (zie H2, p3 en H3.4) kan ook nader richting geven aan het toetsbeleid.
Gezien de centrale rol van de examencommissie bij goede borging van toetskwaliteit, is het van
belang dat examencommissieleden in staat zijn goed te functioneren. Dit betekent dat de
examencommissie leden moet hebben met specifieke expertise op het gebied van toetsing.
Een zorg is dat de werkdruk van de examencommissies verhoogd wordt doordat er meer studenten
zijn, meer studenten met verzoeken en bezwaren komen door de toenemende studiedruk die zij
ervaren, en docenten sneller doorverwijzen naar examencommissies. Het is belangrijk dat wij ruimte
geven aan leden van examencommissies en de tijd die zij besteden aan hun lidmaatschap waarderen.
Verbeterpunten om ambitie te bereiken
Toetsbeleid moet hoog op de agenda blijven staan, met een centrale monitoring van de
implementatie.
Schrijven en opvolgen van de jaarverslagen examencommissie laten monitoren door de
permanente Commissie Onderwijskwaliteit.
Verwachte (toets)expertise van examencommissieleden nader omschrijven en
professionaliseringsaanbod hierop aansluiten.
Het lidmaatschap van een examencommissie explicieter waarderen, bijvoorbeeld door
aandacht in de Resultaat & Ontwikkelingscyclus (R&O-cyclus).
26
6 Studeren met functiebeperking
6.1 Visie op de kwaliteit van onderwijs
Sinds de instellingstoets kwaliteitszorg uit 2011 is de visie en het beleid van de TU Delft op het gebied
van studeren met een functiebeperking ongewijzigd. De TU Delft wil studenten met een
functiebeperking dezelfde kansen bieden op volgen en afronden van een academische opleiding als
studenten met gelijke competenties en hetzelfde kennisniveau zonder functiebeperking. Om dit te
bereiken hecht de instelling veel waarde aan een inclusief onderwijs- en studentenbeleid, waarin
alleen onderscheid naar doelgroepen wordt gemaakt wanneer extra voorzieningen en/of
begeleidingsstructuren nodig zijn om een student in een evenwaardige positie te kunnen brengen.
6.2 Beleid
De beleidsnotitie ‘Studeren met een functiebeperking’24 uit 2009 had als doel om ten aanzien van
studeren met een functiebeperking de bestaande initiatieven meer op 1 lijn te brengen. Op korte
termijn werd doelgroepgericht beleid nodig geacht om de tot dan toe enigszins achtergebleven
aandacht voor functiebeperking in te halen. Op de lange termijn wordt uitgegaan van inclusief beleid,
dat wil zeggen dat bij opzet van nieuw beleid al zo veel mogelijk wordt geanticipeerd op de mogelijke
effecten op studenten met een functiebeperking.
De acties die zijn ingezet in de periode tussen het verschijnen van het beleidsstuk en de
instellingstoets, zijn structureel doorgezet in afgelopen jaren. Door de registratie bij aanmelding in
studielink wordt een snelle signalering bewerkstelligd en is na aanmelding contact tussen
studentendecaan, studieadviseur en student. Als de student daadwerkelijk komt studeren, is de
studieadviseur het aanspreekpunt. Bij verzoeken waarvoor een besluit van examencommissie nodig is,
is de studieadviseur vaak adviseur of zelfs gemandateerd om het verzoek af te handelen. In
voorlichting voor (aanstaande) studenten is ook altijd aandacht voor functiebeperking. Op de website
van de TU Delft is uitgebreide informatievoorziening te vinden, voor (aanstaande) studenten en
docenten. Nederlandstalige en Engelstalige studentfolders zijn beschikbaar. Bij de studentendecanen
is er een wekelijks open spreekuur. Het Studentenplatform van studenten met een functiebeperking
wordt door de studentendecanen gecoördineerd. Studenten kunnen gedurende een periode een
studiemaatje krijgen – een medestudent die je enkele uren per week ondersteunt bij of
studieactiviteiten of ontspannende activiteiten.
6.3 Resultaten
Het Studentenplatform is voor de studentendecanen een belangrijke groep om nieuw beleid te
bespreken op concrete uitwerking en impact, en bestaand beleid te evalueren.
Buiten informatie uit het Studentenplatform is kwantitatieve en kwalitatieve informatie over hoe
studenten met een functiebeperking het beleid ervaren beperkt. Centrale managementinformatie is
een wens, maar nog niet gerealiseerd. De informatiestromen van aanmelding via Studielink, de
registraties van de studentendecanen en gespreksnotities van studieadviseurs zijn gescheiden.
Daardoor is geaggregeerde informatie beperkt beschikbaar en is het lastig om op instellingsniveau
zicht te krijgen van de resultaten van het beleid. In voorbereiding op de interne audit is daarom
faculteiten expliciet gevraagd naar de resultaten. In alle faculteiten is de studieadviseur het centrale
aanspreekpunt. Daar komen studenten geregeld om o.a. afspraken te maken over voorzieningen en
eventueel extra begeleiding te krijgen bij de studie. Veel van het werk is maatwerk. Daar waar
uniformering mogelijk is, bijvoorbeeld bij veel voorkomende functiebeperkingen zoals dyslexie, is dit
gedaan. De aantallen studenten met functiebeperking worden met handmatige tellingen en
schattingen aangegeven.
24
TU Delft (2009). Beleidsnotitie Studeren met een functiebeperking.
27
In de NSE is een module opgenomen met vragen over functiebeperking. Deze resultaten worden
nationaal door het Expertisecentrum Handicap gerapporteerd op instellingsniveau. In de TU Delft
wordt niet apart gerapporteerd over deze resultaten, niet op faculteits- of opleidingsniveau. De
studentendecanen nemen wel kennis van deze evaluatiegegevens.
6.4 Verbeterbeleid
Na de instellingstoets in 2011 zijn vooral de toen gestarte acties bestendigd. In het overleg van
studieadviseurs en studentendecanen (Plasa) staat het thema geregeld op de agenda om ervaringen
uit te wisselen, kennis te delen en afspraken te maken.
In 2011 is een ‘Protocol studeren met een functiebeperking’25 opgesteld met als doel op de punten
waar dat mogelijk is naar uniformering te gaan en duidelijkheid naar studenten te bieden. De daarin
beschreven onderwijsovereenkomsten worden op een aantal faculteiten gebruikt, hoewel niet bij alle
en niet altijd op structurele wijze.
De informatiestromen van aanmelding via Studielink, de registraties van de studentendecanen en
gespreksnotities van studieadviseurs zijn gescheiden. Hierdoor is het genereren van uniforme
managementrapportages complex. Gewerkt wordt om Osiris26 in te zetten voor de gehele registratie
en dus als bron voor managementinformatie.
In najaar 2011 is een eigen enquête uitgevoerd in opdracht van de studentendecanen onder
studenten met een functiebeperking die tussen 2008 en 2012 gestart zijn met hun opleiding bij de TU
Delft. Daarover is gerapporteerd. De uitkomsten zijn in voorjaar 2012 besproken met onder meer het
studentenplatform.
Het studentenplatform komt 3 tot 4 keer per jaar bijeen. Hier zijn afgelopen jaren zaken besproken
als de website, het tentamenloket, het protocol, bijdrage leveren aan de OWEE (introductieweek van
de TU Delft), bijdrage leveren aan de ouderavond. Ook besproken zijn verschillende lettertypes voor
studenten met dyslexie, maar het bleek dat de behoefte te divers is om één lettertype actief te
ondersteunen.
Bij de invoering van het tentamenloket is ook aandacht geweest om centraal de extra tentamentijd
voor studenten met dyslexie te regelen. Vanaf studiejaar 2014-2015 is het de bedoeling dat in Osiris
geregistreerd staat welke studenten een dyslexieverklaring hebben, en dat via het tentamenloket de
tentamentijdverlenging geregeld wordt. Verlengde tentamentijd wordt ook geboden voor andere
functiebeperkingen, maar dit gaat (nog) niet via het tentamenloket geregeld worden.
De laatste gebouwenscan is uit 2005, maar een nieuwe staat op de agenda van de dienst Facilitair
Management en Vastgoed (FMVG). De dienst Communicatie houdt bij de ontwikkelingen voor de
website contact met de studentendecanen over de toegankelijkheid.
6.5 Organisatie en beslissingsstructuur
Centrale actoren t.a.v. studeren met functiebeperking zijn de studentendecanen (centraal) en
studieadviseurs (facultair cq opleiding). De studieadviseurs en studentendecanen wisselen ervaringen
uit en maken gezamenlijke afspraken via het overleg Plasa.
De studentendecanen geven voorlichting over studeren met functiebeperking aan aanstaande
studenten en zijn voor aanstaande studenten het eerste aanspreekpunt. Het eerste gesprek over
mogelijkheden en voorzieningen met een (nieuwe) student met functiebeperking wordt gedaan door
de studentendecaan en/of studieadviseur. Voor studiegebonden aanpassingen gedurende de studie is
de studieadviseur het aanspreekpunt. De examencommissie besluit over aanpassingen t.a.v. toetsing.
25
26
Plasa (2011). Protocol studeren met een Functiebeperking TU Delft versie 1.0
Onderwijsadministratiesysteem gebruikt door de TU Delft
28
De decaan besluit over aanpassingen t.a.v. het onderwijs. De studentendecaan is er voor zaken buiten
de studie: studiefinanciering, universitaire regelingen en materiële voorzieningen. Studentpsychologen
begeleiden en bieden steun bij moeilijkheden, die goed studeren in de weg staan.
Via het Studentenplatform hebben studenten met een functiebeperking inspraak op voorgestelde
protocollen. Het bleek niet haalbaar om dit tot een zichzelf organiserend team te vormen, zoals het
plan was in 2011. Aangezien de inbreng vanuit deze groep van belang wordt gevonden, speelt de
studentendecaan hierin een actieve rol in het bij elkaar brengen en agendavorming van de groep.
Toegankelijkheid van de website en gebouwen met faciliteiten is belegd bij respectievelijk de diensten
Communicatie en FMVG. De dienst O&S speelt een rol om dit onder de aandacht te brengen bij hun
collega-diensten.
6.6 Analyse
Advies mogelijke verbetermaatregelen uit instellingstoets kwaliteitszorg 2011
Het implementeren van structurele maatregelen voor studenten met een functiebeperking.
Gerealiseerd
De acties die zijn ingezet rondom de periode van de instellingstoets, zijn onderdeel geworden van het
standaardproces. Voor het traject van voorlichting en eerste binnenkomst zijn afspraken gemaakt die
goed werken. De studenten met een functiebeperking zijn op deze manier snel in beeld, waarna
vervolgens heldere afspraken gemaakt kunnen worden over beschikbare ondersteuning. De
studieadviseurs spelen een centrale rol t.a.v. de opleiding en maken afspraken op maat. Uitgangspunt
is daarbij het inclusief beleid. Via het overleg Plasa stemmen de studieadviseurs, studentendecanen en
studentpsychologen hun werk af en hebben onder meer een protocol tot stand gebracht.
Nog niet gerealiseerd
Managementinformatie is nog niet beschikbaar en beschikbare evaluatiegegevens uit de NSE
gebruiken we nog niet actief op universitair, facultair of opleidingsniveau. Dit kan bijdragen om het
onderwerp met enige regelmatig op de agenda van het management te hebben, en om op alle
niveaus van de organisatie het belang van inclusief beleid onder de aandacht te houden. Het protocol
is bekend bij alle studieadviseurs, maar de daarin beschreven onderwijsovereenkomsten worden
alleen gebruikt in gevallen dat vooraf vermoed wordt dat het belangrijk is afspraken vast te leggen.
Uit de eigen evaluatie blijkt dat studenten met een functiebeperking wel waarde hechten aan de
onderwijsovereenkomsten.
Oordeel vanuit ambitie
De TU Delft streeft naar inclusief beleid ten aanzien van studeren met functiebeperking. Voor
studenten met functiebeperking betekent dit dat zij zich niet door hun beperking belemmerd voelen,
indien zij wel de benodigde competenties en kennisniveau hebben om de opleiding met een goed
gevolg af te leggen. Op dit moment hebben we op centraal niveau onvoldoende zicht of we dit
structureel bereiken en dus of het beleid voldoet of bijgesteld moet worden. Managementinformatie
en evaluatiegegevens zijn daarvoor essentieel.
Ook zijn er signalen dat het procentuele aantal studenten met een functiebeperking stijgt (naast
stijging van het absolute aantal studenten voor de instelling). Dit kan ook veroorzaakt worden omdat
er meer openheid is en het laagdrempeliger is geworden om een functiebeperking via Studielink te
melden. Het maatwerk dat een rol speelt bij inclusief beleid, is tijdsinspannend. We moeten alert zijn
of we ook met de stijging van studenten het huidige niveau kunnen handhaven. Wellicht kan meer
uniformering bij een aantal andere specifieke beperkingen, zoals bij dyslexie is gebeurd, helpen.
Verbeterpunten om ambitie te bereiken
Een versnelling inzetten voor beschikbaar maken van managementinformatie.
Beschikbare evaluatiegegevens uit NSE ook rapporteren op faculteits- en opleidingsniveau.
streefwaarden benoemen en acties vragen als deze niet gehaald worden. Studenten met
functiebeperking moeten minstens even tevreden zijn als studenten zonder functiebeperking
(inclusief beleid).
29
De hierboven genoemde informatie gebruiken samen met informatie uit het
Studentenplatform en de uitkomsten uit de eigen evaluatie uit 2012 actief gebruiken voor
formuleren en inzetten van verbeteracties.
Het onderwerp eens per jaar op de agenda zetten van het hoofdenoverleg en het overleg
directeuren onderwijs, bijvoorbeeld aan de hand van managementinformatie en
evaluatiegegevens.
30
Bijlagen
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Opleidingenoverzicht met studentenaantallen
Docentenaantallen
Organogram instelling
Onderwijsoverleggen TU Delft
Overzicht opleidingsaccreditaties
Gebruikte termen en afkortingen
31
Bijlage 1 Opleidingenoverzicht met studentenaantallen
Bacheloropleidingen
Faculteit
BK
naam opleiding
Bouwkunde
Afkorting
BK
CiTG
Civiele Techniek
EWI
CiTG
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
1820
1861
1905
1768
1821
1972
2126
2111
1901
1635
1294
CT
1034
988
955
899
895
994
1124
1153
1173
1180
1274
Elektrotechniek
ET
399
380
350
298
251
249
272
272
271
326
370
Geodesie
GE
35
22
20
11
4
IO
Industrieel Ontwerpen
IO
1298
1264
1290
1232
1061
1145
1224
1352
1293
1196
1143
TNW
Life Science &
Technology
Luchtvaart- en
Ruimtevaarttechniek
Maritieme Techniek
LST
225
141
177
194
207
213
241
246
228
219
248
LR
1348
1316
1309
1279
1377
1489
1613
1704
1663
1488
1400
MT
271
260
272
262
272
301
321
328
339
328
382
Molecular Science &
Technology
Nanobiologie
MST
55
117
176
217
260
284
260
227
242
65
115
Scheikundige
Technologie en
Bioprocestechnologie
Technische
Aardwetenschappen
Technische
Bestuurskunde
Technische Informatica
STBT
241
228
173
126
70
56
29
TA
199
178
178
171
161
168
177
188
188
230
284
TB
487
493
521
532
568
629
672
736
762
728
773
LR
3mE
TNW
TNW
TNW
CiTG
TBM
EWI
NB
TI
759
721
647
551
485
483
490
476
465
484
548
TN
343
385
420
475
480
489
502
491
533
526
610
EWI
Technische
Natuurkunde
Technische Wiskunde
TW
157
156
129
124
143
144
156
173
199
194
253
3mE
Werktuigbouwkunde
WB
921
1031
1169
1182
1231
1353
1482
1541
1602
1638
1887
TNW
Peildatum: 1 december van het betreffende jaar
Ongedeelde opleidingen
Facul- naam opleiding
teit
BK
Bouwkunde
Afkorting
BK
CiTG
Civiele Techniek
LR
Luchtvaart- en
Ruimtevaarttechniek
Maritieme Techniek
3mE
TNW
TBM
EWI
3mE
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
8
5
CT
3
2
LR
23
2
MT
6
8
Scheikundige Technologie STBT
en Bioprocestechnologie
Technische
TB
Bestuurskunde
Technische Informatica
TI
7
408
294
174
118
90
67
34
13
87
60
38
30
22
11
5
3
15
10
8
6
4
3
TM
29
15
TNW
Technische
Materiaalwetenschappen
Technische Natuurkunde
TN
4
1
3mE
Werktuigbouwkunde
WB
30
21
Peildatum: 1 december van het betreffende jaar
32
Masteropleidingen27,28
Facul- naam opleiding
teit
LR
Aerospace Engineering
Afkorting
AE
CiTG
Applied Earth Science
EWI
Applied Mathematics
TNW
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
250
310
367
507
503
536
560
597
740
840
995
AES
66
61
62
66
88
117
142
162
166
180
196
AM
50
60
68
66
55
47
43
59
77
73
81
Applied Physics
AP
125
111
103
97
129
159
176
188
183
185
203
1303
1082
918
1007
1046
1074
1171
1271
1317
1325
1446
18
22
23
17
11
9
7
1
7
18
40
65
84
84
91
114
122
141
92
73
81
62
79
80
83
99
141
BK
Architecture
AR
TNW
Bio-Chemical Engineering
BCE
3mE
Bio-Medical Engineering
BME
TNW
CBE
TNW
Chemical and Biochemical
Engineering
Chemical Engineering
TNW
Chemistry Education
CHED
9
5
2
2
CiTG
Civil Engineering
CIE
365
370
384
467
565
627
634
637
691
810
901
EWI
Computer Engineering
COE
31
50
62
97
114
114
110
96
69
49
57
EWI
Computer Science
CS
2
102
119
149
195
186
173
163
212
222
241
TNW
1
13
37
41
66
118
158
IO
Computer Science
CSE
Education
Construction Management CME
& Engineering
Design for Interaction
DFI
EWI
Electrical Engineering
EE
EWI
Embedded Systems
ES
TBM
Engineering and Policy
analysis
Geomatics
EPA
GM
25
IDE
308
TNW
Industrial Design
Engineering
Industrial Ecology
CiTG
BK
IO
96
CHE
1
67
2
7
24
50
100
160
186
205
220
216
232
250
192
194
187
216
282
281
277
254
227
212
257
1
14
40
63
79
80
81
97
47
66
85
84
64
66
67
78
75
22
15
14
26
29
38
23
20
19
29
265
173
67
27
1
3
7
4
1
37
IE
IO
Integrated Product Design IPD
16
60
100
158
297
294
270
253
278
332
352
TNW
Life Science & Technology LST
29
42
51
54
56
63
63
64
62
82
89
TBM
Management of
Technology
Marine Technology
MOT
79
63
60
60
63
92
109
132
156
162
169
MT
50
45
41
57
80
78
71
83
88
104
104
MSE
34
37
25
24
24
25
24
22
28
34
40
TNW
Materials Science
Engineering
Mathematics Education
19
15
17
9
5
3mE
Mechanical Engineering
ME
231
195
200
256
297
320
355
363
407
467
565
EWI
Media & Knowledge
Engineering
Nanoscience
MKE
23
43
66
101
110
97
76
70
31
14
9
4
8
18
23
18
17
11
4
2
Nanoscience en
Nanotechnologie
Offshore and Dredging
Engineering
Physics Education
NSNT
12
7
2
107
128
134
193
279
Science Education and
Communication
Strategic Product Design
SEC
19
47
61
63
58
83
Sustainable Energy
Technology
SET
3mE
3mE
TNW
TNW
3mE
TNW
TNW
IO
TNW
MED
NS
OE
16
33
43
61
84
PED
6
11
8
7
3
SPD
4
20
52
86
173
181
197
197
223
234
262
2
27
60
106
170
235
268
252
27
Alle schakelstudenten zijn bij de masteropleiding geteld waarvoor ze schakelen, hoewel ze formeel niet als masterstudent gezien worden.
Studenten die binnen een masterprogramma een variant volgen met een (internationale) double degree of in het kader van Erasmus Mundus,
worden meegeteld bij dat masterprogramma.
28
33
Vervolg Masteropleidingen
Facul- naam opleiding
teit
3mE
Systems and Control
Afkorting
SC
TBM
SPM
EWI
CiTG
Systems Engineering,
Policy Analysis and
Management
Technical Informatics
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
TI
Transport, Infrastructure
& Logistics
7
22
30
40
52
57
77
78
80
98
117
8
31
50
66
54
78
84
93
111
188
217
60
70
111
148
102
TIL
1
12
37
63
56
57
Peildatum: 1 december van het betreffende jaar
Studentenaantallen per faculteit
faculteit
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
3mE
1579
1657
1803
1914
2090
2308
2525
2637
2792
2984
3515
BK
3131
2948
2838
2789
2893
3075
3335
3405
3238
2979
2769
CiTG
1702
1622
1611
1651
1777
1975
2171
2241
2354
2629
2961
EWI
1802
1766
1666
1633
1671
1652
1665
1645
1631
1655
1913
IO
1633
1633
1665
1643
1718
1807
1896
2022
2010
1994
2007
LR
1646
1650
1676
1786
1880
2025
2173
2301
2403
2328
2395
TBM
983
918
852
842
860
950
963
1040
1096
1156
1234
TNW
1074
1036
1142
1211
1281
1374
1535
1602
1655
1736
1987
Totaal
13550
13230
13253
13469
14170
15166
16263
16893
17179
17461
18781
34
Bijlage 2 Docentenaantallen
Docentenaantallen per faculteit
Bezoldigd fte (excl
regeling)
3mE
HL
UHD
UD
Docent
PROM
Totaal
29,8
24,3
BK
20,7
36,7
53,3
8,3
160,8
276,5
62,0
48,2
21,7
CiTG
39,8
189,3
25,8
54,6
15,2
177,7
EWI
313,1
40,1
45,3
60,3
22,3
221,9
389,8
IO
17,3
16,2
36,8
29,3
37,5
137,1
LR
15,0
14,5
44,9
13,0
78,4
165,8
TBM
21,6
34,9
56,8
26,6
54,7
194,6
TNW
41,8
27,3
64,9
8,3
208,7
351,0
Totaal
226,1
225,0
433,5
171,1
961,3
2017,0
Peildatum 31 december 2013
Noten:
1. Het gaat hier uitsluitend om bezoldigd personeel in aantal fte dat onderwijs geeft; onderzoekers zijn buiten
beschouwing gelaten.
2. De studentassistenten die begeleiden in vakken zijn niet meegenomen.
3. De gastdocenten (bijvoorbeeld BK) zijn niet meegenomen in deze tellingen.
4. De gezamenlijke opleidingen van de TU Delft met andere instellingen zijn niet meegnomen in het overzicht.
5. Het inhuren en het verlenen van interfacultair serviceonderwijs komt in deze getallen niet expliciet terug.
6. Het is moeilijk percentages onderwijsinzet te geven omdat onderzoek en onderwijs heel nauw verbonden zijn;
veel van wat WP’ers doen ten behoeve van onderzoek komt ook ten goede aan het onderwijs.
35
Bijlage 3 Organogram
36
Bijlage 4 Onderwijsoverleggen
Universitaire overleggen
Overleg
College van Bestuur overleg
Samenstelling
Voorzitter CvB, Rector Magnificus,
VPEO
Agenda
Bestuur en beheer universiteit
Groepsraad
CvB-leden en decanen faculteiten
Overleg CvB met decanen over zaken van algemeen
belang die de universiteit in haar geheel betreffen.
P&E-cyclus - Voorjaarsoverleg
CvB-leden en facultair bestuur
Resultaten van het afgesloten jaar (review) en
bespreking facultaire strategie rondom een aantal
actuele thema’s.
P&E-cyclus - Najaarsoverleg
CvB-leden en facultair bestuur
Werkplan van de faculteit voor het aanstaande jaar
ir.t. facultaire begroting
Directeurenoverleg
Directeuren van de diensten, VPEO
Noot: Bij deze overleggen maakt onderwijs(beleid) deel uit van de agenda, die breder is.
Inspraak centraal
Orgaan
Studentenraadoverleg
Samenstelling
VPEO en 10 gekozen studentleden
Taak
Adviseren College van Bestuur over
studentgerelateerde besluiten – nadere uitwerking in
reglement van de Studentenraad
Gemeenschappelijke
vergadering
CvB, Studentenraad en
Ondernemingsraad
(personeelsafvaardiging)
Instemming (conform de WHW) op Instellingsplan,
vormgeving van het systeem van kwaliteitszorg, het
Bestuurs- en Beheersreglement en de hoofdlijnen van
het financiële beleid.
Onderwijsspecifieke overleggen
Overleg
Overleg directeuren onderwijs
(ODO)
Samenstelling
Directeuren onderwijs, VPEO, directeur O&S,
beleidsmedewerker O&S
Agenda
Strategisch onderwijsbeleid
Hoofdenoverleg
Directeur O&S, facultaire hoofden O&S,
beleidsmedewerkers O&S, domeinhoofden
Voorbereiden strategisch onderwijsbeleid,
afstemmen onderwijsorganisatie
Permanente Commissie
onderwijskwaliteit (PCO)
Directeur onderwijs (vz), hoogleraar, hoofd
O&S, medewerker OC Focus,
examencommissielid, beleidsmedewerker
Strategic Development, student,
beleidsmedewerker onderwijskwaliteitszorg
(secr.)
Borging universitaire onderwijskwaliteitszorg
door het College van Bestuur te adviseren
over onderwijskwaliteitszorg in het
algemeen en de resultaten van de
uitvoering van het onderwijskwaliteitsplan in
het bijzonder.
Toetsingscommissies
Commissie
Toetsingscommissie Joint
Education
Samenstelling
Conrector, beleidsmedewerker O&S,
beleidsmedewerker Strategic Development,
juridisch medewerker Legal Services,
medewerker Valorisatiecentrum,
faculteitssecretaris, hoofd international office
Taak
Adviseren CvB over voorstellen voor joint
education, gebaseerd op toetsingskader;
tevens adviseur Erasmus Plus aanvragen
Toetsingscommissie Minors
Hoofd O&S/beleidsmedewerker minors, 2
directeuren Onderwijs
Adviseren CvB over nieuwe minors en
evaluatie bestaande minors
Certificeringscommissie voor
de ontwerper- en
beroepsopleidingen
VPEO, 3 leden van WP van TU Delft,
beleidsmedewerker O&S
Kwaliteitsborging post-initieel onderwijs
37
Themaoverleggen
Naam
Werkgroep onderwijskwaliteitszorg
(OKZ)
Samenstelling
Facultaire kwaliteitszorgmedewerkers,
beleidsmedewerker onderwijskwaliteitszorg
Agenda
Uitwisselen en afstemmen
Platform voor studentenadviseurs
(Plasa)
Facultaire studieadviseurs,
studentendecanen, studentpsychologen
Uitwisselen en afstemmen
Facultair overleg Internationalisering
(FOI)
Facultaire medewerkers internationalisering,
hoofd international office
Uitwisselen en afstemmen
Werkgroep regelgeving
Per faculteit een afgevaardigde, juridisch
medewerker Legal Services,
beleidsmedewerker regelgeving
Afstemmen regelgeving (model
OER/UR, RRvE)
Facultaire contactpersonen HBO-WO
Per faculteit een afgevaardigde,
beleidsmedewerker HBO-aansluiting
Uitwisselen en afstemmen
Overleg examencommissies
Conrector, Voorzitters examencommissie,
beleidsmedewerker regelgeving
Uitwisselen en afstemmen
Wettelijke organen of faculteitsniveau
Orgaan
Examencommissies
Samenstelling
Docenten
Taak
Vastgelegd in WHW 7.12.2 en 7.12.1: Op objectieve en deskundige wijze
vaststellen of een student voldoet aan de voorwaarden die de onderwijs- en
examenregeling stelt ten aanzien van kennis, inzicht en vaardigheden die
nodig zijn voor het verkrijgen van een graad (WHW 7.12.2); borging
kwaliteit examens en tentamens (WHW 7.12b.1a)
Opleidingscommissies
50-50 docenten en
studenten van de
opleiding
Adviseren over de OER, jaarlijks beoordelen uitvoering van de OER,
gevraagd en ongevraagd advies geven over onderwijs in de betreffende
opleiding
38
Bijlage 5 Overzicht opleidingsaccreditaties
Opleiding
Standaard 1
Standaard 2
Standaard 3
Intended
Learning
Outcomes
Teaching –
learning
environment
Assessment
and achieved
learning
outcomes
Totaaloordeel
General
conclusion
NVAO
Definief
besluit
Faculteit 3mE
BSc Werktuigbouwkunde
BSc Maritieme Techniek
MSc Mechanical Engineering
MSc Marine Technology
MSc Offshore & Dredging Engineering
MSc Materials Science & Engineering
MSc Systems & Control (3TU)
MSc Biomedical Engineering
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Excellent
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Good
Good
Good
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Good
Good
Good
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
√
√
√
√
√
√
√
√
Faculteit Bk
BSc Bouwkunde
MSc Architecture
MSc Geomatics
Good
Satisfactory
Satisfactory
Good
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
√
√
√
Good
Satisfactory
Good
Satisfactory
Good
Good
Good
Satisfactory
Good
Good
Satisfactory
Satisfactory
Good
Satisfactory
Good
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Good
Satisfactory
Good
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
√
√
√
√
√
√
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Good
Voldoet
Satisfactory
Voldoet
Good
Voldoet
Faculteit CiTG
BSc Civiele Techniek
BSc Technische Aardwetenschappen
MSc Civil Engineering
MSc Transport, Infrastructure & Logistics
MSc Applied Earth Sciences
MSc Construction Management and
Engineering (3TU)
Faculteit EWI
BSc Technische Wiskunde
BSc Technische Informatica
BSc Elektrotechniek
MSc Applied Mathematics
MSc Computer Engineering
MSc Computer Science
MSc Electrical Engineering
Faculteit IO
BSc Industrieel Ontwerpen
MSc Design for Interaction
MSc Integrated Product Design
MSc Strategic Product Design
Faculteit LR
BSc Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek
MSc Aerospace Engineering
Faculteit TBM
BSc Technische Bestuurskunde
MSc Systems Engineering, Policy Analysis
and Management
MSc Engineering and Policy Analysis
MSc Management of Technology
Faculteit TNW
BSc Molecular Science & Technology
BSc Life Science & Technology
MSc Life Science & Technology
MSc Chemical Engineering
MSc Science Education & Communication
(3TU)
MSc Sustainable Engineering Technology
(3TU)
BSc Technische Natuurkunde
MSc Applied Physics
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Good
Volgens oude systeem, 21 facetten
Satisfactory
Satisfactory
Volgens oude systeem, 21 facetten
Satisfactory
Good
Volgens oude systeem, 21 facetten
Satisfactory
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Good
Excellent
Satisfactory
Good
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
√
√
√
Volgens oude systeem, 21 facetten
Volgens oude systeem, 21 facetten
Voldoet
Voldoet
√
√
Volgens oude systeem, 21 facetten
Volgens oude systeem, 21 facetten
Voldoet
Voldoet
√
√
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
√
√
√
√
√
Voldoet
√
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Volgens oude systeem, 21 facetten
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
Satisfactory
39
Bijlage 6 Gebruikte termen en afkortingen
Term/Afkorting
3TU
Toelichting
3 Technische Universiteiten
De drie Technische Universiteiten in Nederland werken samen in de
3TU.Federatie, waarbij ze zich gezamenlijk inzetten voor versterking en bundeling
van technologische kennis.
BKO
BSA
BSc
BSc-in-4
CvB
ECTS
Basiskwalificatie Onderwijs
Bindend Studieadvies
Bachelor of Science
Bachelordiploma binnen 4 studiejaren
College van Bestuur
European Credit Transfer and Accumulation System
Europees systeem voor registreren van studiepunten gebaseerd op de werklast
voor studenten die nodig is om de beoogde leeruitkomsten te realiseren.
FMVG
Harde knip (BScvoor-MSc-regel)
LDE
Facilitair Management en Vastgoed
Gangbare term bij de TU Delft voor de bachelor-voor-master regeling.
Met invoering van deze regeling mogen studenten pas beginnen aan een
masteropleiding als zij hun bacheloropleiding volledig hebben afgerond
Leiden, Delft, Erasmus
Samenwerkingsverband tussen Universiteit Leiden, TU Delft en de Erasmus
Universiteit Rotterdam (sinds 2012) op gebied van onderwijs, onderzoek en
valorisatie.
MOOC
Massive Open Online Course
Een MOOC is een online cursus gericht op grote schaal interactieve deelname en
open toegankelijkheid via het internet.
MSc
NSE
Master of Science
Nationale Studenten Enquête
Landelijk jaarlijks onderzoek onder studenten in het hoger onderwijs naar hun
mening over de opleiding die ze volgen
NVAO
Nederlands-Vlaamse Accreditatie Organisatie
Door de overheid opgerichte onafhankelijke, binationale accreditatieorganisatie
om een deskundig en objectief oordeel te geven over de kwaliteit van het hoger
onderwijs in Nederland en Vlaanderen. De NVAO verleent accreditatie aan
bachelor- en masteropleidingen (van minimaal een jaar) in het Nederlandse en
Vlaamse hoger onderwijs en voert sinds 2011 Instellingstoetsen Kwaliteitszorg uit
op verzoek van een instelling.
O&S
OC Focus
OER
Osiris
OWEE
Onderwijs en Studentzaken
Onderwijskundig Centrum Focus
Onderwijs- en examenregeling
Onderwijsadministratiesysteem dat de TU Delft gebruikt
Ontvangstweek
Algemene introductieweek voor eerstejaarsstudenten voorafgaand aan het
collegejaar georganiseerd door studenten
P&E-cyclus
Planning- en evaluatiecyclus
Instellingsbrede cyclus waar strategie en middelen zijn gekoppeld ter
ondersteuning van de strategische planning. Het omvat een instrumentarium van
processen en producten, bestuurlijke dialoog en afspraken tussen bestuur en
leidinggevenden.
PDCA
Plan, Do, Check, Act
Een PDCA-cirkel geeft vier opeenvolgende, onderling samenhangende activiteiten
aan waarmee de kwaliteit van een object systematisch verbeterd kan worden.
Plasa
Platform voor Studentenadviseurs
Overleg van alle studieadviseurs van faculteiten, de studentendecanen en
studentenpsychologen.
40
R&O-cyclus
Resultaat- en ontwikkelingscyclus
Het instrument van de TU Delft voor waarborging van de prestaties en groei van
medewerkers.
RRvE
TU Delft
UD
UR
VPEO
Regels- en richtlijnen van de examencommissie
Technische Universiteit Delft
Universiteitsdienst
Uitvoeringsregeling
Vice-President for Education and Operations
Eén van de drie leden van het College van Bestuur van de TU Delft
WO-monitor
Wetenschappelijk onderwijs monitor
Landelijke 2-jaarlijkse enquête onder recent afgestudeerden van het
wetenschappelijk onderwijs over de aansluiting tussen opleiding en arbeidsmarkt
41

Heb-je-een-idee - Wonen Tussen De Schatten

Puzzel mee!

lees verder

Delftpas formulier

DeRijswijkseKrant_w45_14_pag20

TUDelft - Belangenvereniging TU Noord

Delft uit f in anciële slop

Inschrijfformulier Delft Serveert Gegevens Bedrijfsnaam: Naam