Ontwikkeling en implementatie van evidence-based
trainingsprogramma’s voor pleegouders
EINDRAPPORT
Prof. Dr. Johan Vanderfaeillie: promotor
Frank Van Holen: projectcoördinator
Femke Vanschoonlandt: wetenschappelijk medewerker
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord ................................................................................................................................. 1
1. Inleiding ................................................................................................................................. 3
1.1. Pleegzorg in Vlaanderen ................................................................................................. 3
1.1.1. Pleegzorg: een begripsbepaling ................................................................................ 3
1.1.2. Vormen van pleegzorg ............................................................................................. 5
1.1.3. Pleegzorg in cijfers ................................................................................................... 8
1.1.4. Voorzieningen voor pleegzorg ............................................................................... 10
1.1.5. Belangrijkste ontwikkelingen ................................................................................. 10
1.2. Probleemstelling ............................................................................................................ 12
1.3. Doelstellingen ................................................................................................................ 13
1.4. Opzet ............................................................................................................................. 13
2. Empirisch onderzoek als achtergrond .................................................................................. 15
2.1. Inleiding ........................................................................................................................ 15
2.2. Functioneren van pleegkinderen ................................................................................... 17
2.2.1. Gedragsproblemen ................................................................................................. 18
2.2.2. Evolutie van gedragsproblemen ............................................................................. 34
2.3. Functioneren van pleegouders ....................................................................................... 47
2.3.1. Opvoedingsbelasting ervaren door pleegouders .................................................... 47
2.3.2. Opvoedgedrag ........................................................................................................ 51
2.3.3. Ondersteuningsbehoeften van pleegouders ............................................................ 55
2.4. Voortijdig afgebroken pleegzorgplaatsingen ................................................................ 59
2.4.1. Begripsbepaling ...................................................................................................... 60
2.4.2. Hoeveel pleegzorgplaatsingen breken voortijdig om negatieve redenen af? ......... 60
2.4.3. De gevolgen van een breakdown ........................................................................... 61
2.4.4. Factoren geassocieerd met een afgebroken plaatsing............................................. 61
2.4.6. Besluit..................................................................................................................... 65
2.5. Besluit............................................................................................................................ 65
3. Pleegouders Versterken in Opvoeden: project gesubsidieerd door de Vlaamse Overheid .. 67
3.1. Doelpubliek ................................................................................................................... 67
3.2. Doelstellingen ................................................................................................................ 67
3.3. Plan van aanpak ............................................................................................................. 68
4. Ontwikkeling van evidence-based trainingsprogramma’s voor de ondersteuning van
pleegouders bij de aanpak van moeilijk gedrag, een continu keuzeproces .............................. 71
4.1. Inleiding ........................................................................................................................ 71
4.2. Ontwikkeling van een evidence-based trainingsprogramma in pleegzorg: een delicaat
keuzeproces .......................................................................................................................... 72
4.2.1. Ontwikkeling van een nieuw programma versus aanpassing van een bestaand
programma ....................................................................................................................... 72
4.2.2. Keuze van het achterliggende paradigma............................................................... 74
4.2.3. Aanbod vanuit pleegzorg of samenwerking met een andere hulpverleningssector 75
4.2.4. Individuele of groepstraining ................................................................................. 77
4.2.5. Inhoud en vorm ...................................................................................................... 78
4.3. Discussie........................................................................................................................ 80
5. SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor pleegzorg. Programmabeschrijving en
specifieke aanpassingen aan de pleegzorgcontext ................................................................... 83
5.1. Interventie gebaseerd op het Sociaal-Interactioneel Model (PVO-SIM) ...................... 83
5.1.1. Theoretisch-inhoudelijke onderbouwing................................................................ 84
5.1.2. Vorm ondersteuning ............................................................................................... 87
5.1.3. Fasering en inhoud individuele sessies .................................................................. 88
5.1.4. Discussie................................................................................................................. 93
5.2. Interventie gebaseerd op Geweldloos Verzet (PVO-GV) ............................................. 94
5.2.1. Achtergrond ............................................................................................................ 95
5.2.2. Interventiegebieden ................................................................................................ 96
5.2.3. Wetenschappelijk onderzoek .................................................................................. 99
5.2.4. Geweldloos Verzet in pleegzorg, specifieke aanpassingen .................................. 100
5.2.5. Behandelprotocol in pleegzorg............................................................................. 103
5.2.6. Discussie............................................................................................................... 109
6. Voorbereiding van de onderzoeksfase ............................................................................... 111
6.1. Werving deelnemende voorzieningen ......................................................................... 111
6.2. Overlegvormen ............................................................................................................ 112
6.3. Disseminatie van informatie naar de diensten voor pleegzorg en hun medewerkers . 113
6.3.1. Initiatieven ten aanzien van het management en temcoördinatoren..................... 113
6.3.2. Initiatieven ten aanzien van pleegzorgmedewerkers en een breder publiek ........ 114
6.4. Werving en selectie projectmedewerkers / trainers ..................................................... 115
6.5. Opleiding projectmedewerkers ................................................................................... 116
6.5.1. SIM-module ......................................................................................................... 116
6.5.2. GV-module ........................................................................................................... 116
6.6. Instroomprocedure ...................................................................................................... 117
6.7. Pilootfase ..................................................................................................................... 118
6.7.1. Doel pilootfase ..................................................................................................... 118
6.7.2. Ervaringen en resultaten pilootfase ...................................................................... 119
6.7.3. Conclusies pilootfase en implicaties voor de onderzoeksfase ............................. 124
6.8. Conclusie ..................................................................................................................... 127
7. Onderzoeksopzet ................................................................................................................ 129
7.1 Inleiding ....................................................................................................................... 129
7.2. Onderzoeksdesign ....................................................................................................... 129
7.2.1. Instroomprocedure ............................................................................................... 130
7.2.2. Onderzoek naar geschiktheid voor de interventie ................................................ 130
7.2.3. Toewijzing aan experimentele en controleconditie .............................................. 133
7.2.4. Procedure effectmetingen ..................................................................................... 135
7.3. Operationalisering ....................................................................................................... 136
7.3.1. Meetinstrumenten ................................................................................................. 136
7.3.2. Schematisch overzicht van de meetmomenten en de meetinstrumenten ............. 143
7.4. Data-analyse ................................................................................................................ 145
7.4.1. Analyses volgens het intention-to-treat principe .................................................. 145
7.4.2. Omgaan met ontbrekende gegevens ..................................................................... 145
7.4.3. Analyse van de vergelijkbaarheid van experimentele met controlegroep op T0 .. 147
7.4.4. Analyse van de kortetermijneffecten .................................................................... 148
7.4.5. Analyse van cliënttevredenheid ........................................................................... 149
7.4.6. Analyse van langetermijneffecten ........................................................................ 149
8. Resultaten ........................................................................................................................... 151
8a. Effectiviteit van PVO-SIM: resultaten van een Randomized Controlled Trial ................ 152
8a.1. Onderzoeksgroep ....................................................................................................... 152
8a.1.1. Instroom nieuwe plaatsingen .............................................................................. 152
8a.1.2. Instroom vrije aanmeldingen .............................................................................. 153
8a.1.3. Uiteindelijke onderzoeksgroep ........................................................................... 153
8a.2. Resultaten .................................................................................................................. 155
8a.2.1. Vergelijking tussen controle- en experimentele groep op T0 ............................. 155
8a.2.2. Behandelintegriteit ............................................................................................. 156
8a.2.3. Kortetermijneffecten........................................................................................... 162
8a.2.4. Cliënttevredenheid .............................................................................................. 170
8a.2.5. Langetermijneffecten .......................................................................................... 173
8a.3. Discussie .................................................................................................................... 181
8b. Effectiviteit van PVO-GV: resultaten van een Randomized Controlled Trial ................. 185
8b.1. Onderzoeksgroep ....................................................................................................... 185
8b.1.1. Instroom nieuwe plaatsingen .............................................................................. 185
8b.1.2. Instroom vrije aanmeldingen .............................................................................. 186
8b.1.3. Uiteindelijke onderzoeksgroep ........................................................................... 186
8b.2. Resultaten .................................................................................................................. 188
8b.2.1. Vergelijking tussen controle- en experimentele groep op T0 ............................. 188
8b.2.2. Behandelintegriteit ............................................................................................. 189
8b.2.3. Kortetermijneffecten .......................................................................................... 195
8b.2.4. Cliënttevredenheid ............................................................................................. 202
8b.2.5. Langetermijneffecten ......................................................................................... 205
8b.3. Discussie.................................................................................................................... 214
8c. Effectiviteit van PVO: resultaten van een Randomized Controlled Trial ........................ 221
8c.1. Kortetermijneffecten.................................................................................................. 221
8c.2. Langetermijneffecten ................................................................................................. 228
8c.3. Discussie .................................................................................................................... 238
8d. Conclusie .......................................................................................................................... 241
9. De controlegroep onder controle? Beïnvloedt de toewijzing aan een ‘treatment as usualcontroleconditie’ in een RCT de routinezorg die pleegouders ontvangen? ........................... 243
9.1. Inleiding ...................................................................................................................... 243
9.2. Routinezorg in de Vlaamse pleegzorgcontext ............................................................. 244
9.3. Onderzoeksvraag ......................................................................................................... 246
9.4. Methode ....................................................................................................................... 246
9.4.1. Participanten ......................................................................................................... 246
9.4.2. Procedure .............................................................................................................. 247
9.4.3. Statistische analyse ............................................................................................... 248
9.5. Resultaten .................................................................................................................... 248
9.5.1. Beschrijving van de proefgroep ........................................................................... 248
9.5.2. Vergelijking PVO-controlegroep met de vergelijkingsgroep .............................. 249
9.5.3. Begeleidingsaanbod vanuit de dienst voor pleegzorg .......................................... 251
9.5.4. Extra begeleidingsaanbod .................................................................................... 254
9.6. Discussie...................................................................................................................... 255
10. Implementatie en doorontwikkeling van PVO ................................................................. 259
10.1. Empirische bevindingen ............................................................................................ 259
10.1.1. Implementatie ..................................................................................................... 259
10.1.2. Doorontwikkeling trainingshandboeken ............................................................ 262
10.2. Subjectieve ervaringen tijdens de projectfase ........................................................... 264
10.2.1. PVO-Trainers ..................................................................................................... 264
10.2.2. Pleegouders ........................................................................................................ 265
10.2.3. Pleegzorgbegeleiders .......................................................................................... 266
10.3. Inschatting van noden en begeleidingscapaciteit ...................................................... 267
10.3.1. Inschatting noden ............................................................................................... 267
10.3.2. Inschatting begeleidingscapaciteit ...................................................................... 269
10.4. Besluit - implementatieplan ...................................................................................... 270
10.4.1. Adviezen aangaande de implementatie van PVO .............................................. 270
10.4.2. Personele middelen ............................................................................................ 277
11. Conclusies ........................................................................................................................ 279
Literatuur ................................................................................................................................ 285
Bijlagen .................................................................................................................................. 313
Bijlage 1: Projectaanvraag ................................................................................................. 313
Bijlage 2: Engagementsverklaring ..................................................................................... 336
Bijlage 3: Bijlage bij engagementsverklaring .................................................................... 346
Bijlage 4: Voorbeeld nieuwsbrief ...................................................................................... 355
Bijlage 5: Bekendmaking PVO .......................................................................................... 359
Bijlage 6: Functiebeschrijving en functieprofiel projectmedewerker ................................ 364
Bijlage 7: Informatiebrief PVO voor pleegouders bij aanvang plaatsing .......................... 369
Bijlage 8: Brochure PVO voor pleegouders ....................................................................... 371
Bijlage 9: Screeningsvragenlijsten ..................................................................................... 373
Bijlage 10: Informed consent pleegouders ......................................................................... 387
Bijlage 11: Registratieformulier COVER .......................................................................... 388
Bijlage 12: Overzicht alpha-waardes variabelen RCT ....................................................... 391
Bijlage 13: Nulmeting ........................................................................................................ 394
Voorwoord |1
Voorwoord
In 2009 dienden de dienst voor pleegzorg Opvang v.z.w. en de Vrije Universiteit Brussel een
projectaanvraag
in
getiteld:
‘Ontwikkeling
en
implementatie
van
evidence-based
trainingsprogramma’s voor pleegouders’, in een latere fase kortweg ‘Pleegouders Versterken
in Opvoeden’ (PVO) genoemd. Deze projectaanvraag werd door de Vlaamse Overheid
gehonoreerd en leidde tot een projectovereenkomst tussen de Vlaamse Gemeenschap en de
initiatiefnemende organisaties. Dit luidde vanaf 01.12.2009 de start in van een boeiend en
creatief proces, een intensieve en inspirerende samenwerking en confrontatie tussen
wetenschap en praktijk. Er werden twee begeleidingsmethodieken ontwikkeld voor de
ondersteuning van pleegouders bij de opvang van pleegkinderen met externaliserende
gedragsproblemen. Beide methodieken werden rigoureus onder de wetenschappelijke loep
genomen en op hun werkbaarheid getoetst.
Zestien van de 17 door het Agentschap Jongerenwelzijn erkende diensten voor pleegzorg
zetten mee hun schouders onder dit project. Er werden zes part-time PVO-medewerkers
(trainers) aangetrokken uit zes verschillende diensten voor pleegzorg, namelijk Tania Berlize
(Open Gezin), Joke Demyttenaere (Opvang), Dominique Janssens (Jeugdzorg in Gezin), Kim
Holvoet (De Mutsaard), Jean-Luc Bunckens (Genk en Omgeving) en Joost Devolder (WestVlaamse Pleeggezinnendienst). Sarah Keyaert (Opvang) versterkte dit team met een beperkte
begeleidingscapaciteit. Dit enthousiaste, erg gemotiveerde nieuwe team van ervaren
pleegzorgmedewerkers ging met pleegouders uit heel Vlaanderen aan de slag en heeft de
ontwikkelde trainingshandboeken in de praktijk gebracht en kwalitatief opgetild. Zonder hen
had PVO nooit kunnen slagen. Dit geldt uiteraard ook, en misschien nog meer, voor de
pleegouders die met hen een intensief ondersteuningstraject hebben gelopen.
Pleegouders Versterken in Opvoeden kon bovendien rekenen op de begeleiding van een
stuurgroep. Leden van de stuurgroep waren Johan Van der Sypt (Opvang), Ann Vandersanden
(Pleegzorg Limburg), Danielle Decorte (De Mutsaard), Luc Vervaet (Open Gezin), Marijke
Wieërs (Jeugdzorg in Gezin) en Yves Vandeghinste (West-Vlaamse Pleeggezinnendienst) als
directies van deelnemende pleeggezinnendiensten; Krista Telemans als vertegenwoordiger
van Pleegzorg Vlaanderen; Wim Demy en Els Merlevede als externe specialisten; David
Debrouwere, Geert Michiels en Els Meert als vertegenwoordigers van de subsidiërende
Overheid; Johan Vanderfaeillie als promotor; Femke Vanschoonlandt als wetenschappelijk
2|Voorwoord
medewerker en Frank Van Holen als projectcoördinator. Deze stuurgroep kwam gedurende de
loop van het project zes keer samen. Op verschillende stuurgroepvergaderingen konden we
tevens rekenen op de aanwezigheid van Peter Casteur als Raadgever Jeugdzorg van het
kabinet van de minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. We willen alle leden van de
stuurgroep bedanken voor hun feedback, suggesties en ondersteuning.
Daarnaast konden we rekenen op de medewerking en ondersteuning van maar liefst 28
contactpersonen
uit
verschillende
vestigingsplaatsen
van
deelnemende
pleegzorgvoorzieningen. Ook zij hebben een belangrijke rol gespeeld in het welslagen van dit
project door de screening mee op te volgen, Pleegouders Versterken in Opvoeden bekend te
maken en onder de aandacht te houden, hun collega’s te stimuleren om pleegzorgsituaties aan
te melden, enzovoort.
Na een aarzelende start met een beperkte instroom groeide PVO binnen steeds meer
deelnemende diensten uit tot een vaste waarde. Dit had onder meer tot gevolg dat de
stuurgroep en de overheid ook na de projectfase (in principe zou PVO als project op
30.04.2013 stoppen) actief op zoek gingen naar mogelijkheden en middelen. Een
noodzakelijke overbrugging tot 1 januari 2014 werd gerealiseerd. Dan gaat immers het
pleegzorgdecreet in en zal PVO een plaatsje moeten verwerven als module binnen de
behandelingspleegzorg.
Frank Van Holen
Johan Vanderfaeillie
Femke Vanschoonlandt
Inleiding |3
1. Inleiding
In dit hoofdstuk beschrijven we eerst de organisatie van pleegzorg in Vlaanderen. Vervolgens
schetsen we de probleemstelling om daarna de doelstellingen en onderzoeksvragen te
formuleren.
1.1. Pleegzorg in Vlaanderen1
In dit onderdeel beschrijven we summier de pleegzorg in Vlaanderen. Eerst komen we tot een
begripsbepaling van pleegzorg. Vervolgens beschrijven we de verschillende vormen van
pleegzorg om tot slot in te gaan op de belangrijkste recente ontwikkelingen die het
pleegzorglandschap grondig hervormen.
1.1.1. Pleegzorg: een begripsbepaling
Onder de noemer van pleegzorg vinden tal van hulpverleningsactiviteiten plaats met als doel
de opvang en begeleiding van kinderen, jongeren en meerderjarigen die niet meer bij hun
ouders kunnen verblijven of zelfstandig kunnen wonen. Omwille van de verscheidenheid aan
activiteiten die onder pleegzorg kunnen ressorteren, is het niet gemakkelijk om pleegzorg te
definiëren. Daarnaast wordt de inhoud van een omschrijving van pleegzorg medebepaald door
het beroepskader van degene die de omschrijving formuleert (Strijker, 2009). Hieronder
presenteren we niet-exhaustief enkele definities:
•
Bij pleegzorg engageert een gezin zich voor korte of lange tijd om kinderen en
jongeren (en volwassenen) die niet in hun natuurlijke omgeving kunnen blijven de
kans te geven om toch in gezinsverband opgevangen te worden (Heeren, 2009, p. 55).
•
Pleegzorg is een vorm van hulpverlening waarbij natuurlijke personen of gezinnen
onder begeleiding van een dienst voor pleegzorg en tegen een vergoeding, tijdelijk
instaan voor de opname of ondersteuning van personen die daartoe in aanmerking
komen, overeenkomstig de geldende wetgeving (Verreth, 2009, p. 24).
1
Dit hoofdstuk is grotendeels gebaseerd op de inleiding van het boek ‘Op weg met pleegzorg: kansen en
risico’s’ (Vanderfaeillie, Van Holen, & Vanschoonlandt, 2012).
4|Inleiding
•
Een pleeggezin kan worden gezien als een alternatief gezinssysteem, waarbij een kind
uit een ander gezinssysteem in huis wordt genomen en de verantwoordelijkheid voor
de opvoeding en de zorg van het pleegkind met de ouders van het pleegkind wordt
gedeeld (Damen, 2010, p. 20).
•
Opvoeding en verzorging van één of meerdere minderjarigen door een of meer
natuurlijke personen in regelmatige samenspraak met een begeleidende instantie, op
basis van een indicatie tot hulpverlening aan minderjarigen en veelal hun ouders
(Pleegzorg in Perspectief, 1983 geciteerd in Strijker, 2009).
•
Pleegzorg is een vorm van zorg waarin pleegouders het pleegkind verblijf, verzorging
en vervanging van de oorspronkelijke opvoedingssituatie bieden, in combinatie met
professionele begeleiding van het pleegkind, de pleegouders en de biologische ouders
door een hulpverleningsinstelling (de Baat & Bartelink, 2011, p. 7).
In bovengenoemde definities vallen volgende elementen op:
•
Pleegzorg is een vorm van hulpverlening waarbij een kind of volwassene uit huis
wordt geplaatst en in een ander gezin verblijft;
•
De hulp is geïndiceerd. Dit wil zeggen dat de beslissing tot pleegzorg niet zomaar
wordt genomen, maar dat pleegzorg slechts wordt aangeboden wanneer dit een
passende oplossing voor de problemen van de hulpvrager is;
•
De opvang is meestal bedoeld voor minderjarigen. Echter meerderjarigen met een
beperking kunnen er eveneens gebruik van maken;
•
Pleegzorg is tevens vaak een hulp voor de ouders;
•
Gedurende het verblijf in het pleeggezin is er een opvoedrelatie tussen een opvoeder
(anders dan de ouder) en het pleegkind. In geval van een meerderjarige is sprake van
een begeleidings- of ondersteuningsrelatie;
•
Deze hulp kan kort of lang duren maar is in principe tijdelijk. In geval van
minderjarigen wordt de hulp vaak beëindigd bij het bereiken van de meerderjarigheid
(of maximaal twee jaar later in geval van voortgezette hulpverlening na
meerderjarigheid);
•
In Vlaanderen betreft het hulpverlening door vrijwilligers die een onkostenvergoeding
krijgen. In andere landen zoals de U.K. worden ook fees betaald als een vergoeding
voor expertise, training en ervaring die aanwezig zijn boven het normale niveau van
vaardigheden nodig voor gewoon ouderschap (Verreth, 2009). Er is een groeiend
Inleiding |5
spanningsveld tussen de toenemende professionalisering en de principiële keuze om
met vrijwilligers te werken;
•
Gedurende de opvang worden het pleegkind, zijn ouders en het pleeggezin begeleid
door een pleegzorgvoorziening.
Uit bovenstaande opsomming blijkt hoe complex pleegzorg is. Daarnaast is de
(wetenschappelijke) basis voor een beslissing tot een pleegzorgplaatsing zeer zwak. Het is
niet steeds duidelijk waarom en voor wie pleegzorg wordt geïndiceerd. Dit maakt dat
pleegkinderen en/of pleeggasten een zeer heterogene groep vormen en slechts één ding
gemeen hebben: ze wonen niet meer in hun gezin van herkomst (Elzin, 1996).
1.1.2. Vormen van pleegzorg
Er bestaat een veelheid van pleegzorgvormen. De verschillende opvangvormen kunnen op
verschillende manieren worden ingedeeld. Hieronder presenteren we de meest gangbare
indelingen op basis van nationale en internationale literatuur.
a. Naar intentie
Er kan inzake intentie een onderscheid worden gemaakt tussen perspectiefzoekende (de
hulpverleningsvariant) en perspectiefbiedende pleegzorg (de opvoedingsvariant).
•
De hulpverleningsvariant is gericht op het onderzoeken of een terugkeer van de
minderjarige naar de ouders mogelijk en/of wenselijk is. Is dit het geval, dan wordt
deze terugkeer begeleid. De ouders en het kind krijgen gedurende de
pleegzorgplaatsing intensieve begeleiding en zij hebben veel onderlinge contacten. De
pleegouders hebben een opvoedkundige taak ten aanzien van het pleegkind en een
ondersteunende taak ten aanzien van de ouders (Choy & Schulze, 2009; Strijker, 2009;
van den Bergh & Weterings, 2007). Daarnaast is het in het belang van het kind dat de
(on)mogelijkheid van een terugkeer zo snel mogelijk duidelijk wordt voor pleegkind,
ouders en pleegouders (van den Bergh & Weterings, 2007).
•
In de opvoedingsvariant wordt een terugkeer naar de ouders niet (meer) mogelijk
geacht. De pleegzorgplaatsing is gericht op het bieden van een nieuw perspectief voor
het kind en beoogt dat het pleegkind in principe tot aan het bereiken van de
meerderjarigheid (of nog langer) in het pleeggezin blijft. Uitgangspunt is dat een kind
6|Inleiding
recht heeft op een stabiele opvoedingssituatie en dat een verandering bij de ouders niet
mag of kan leiden tot een verandering in de continuïteit van de opvoeding. In deze zin
blijft het belang van de ouders ondergeschikt aan het belang en recht van het kind op
een permanente verblijfplaats en continuïteit in de opvoeding (Strijker, 2009). De term
opvoedingsvariant slaat dan ook op het langdurige aspect van het opvoedingsproces
van een kind in een pleeggezin.
In de dagelijkse praktijk leiden de gekozen benamingen nog wel eens tot begripsverwarring.
In de hulpverleningsvariant wordt immers ook opgevoed en in de opvoedingsvariant kan ook
hulpverlening aan ouders en/of het pleegkind plaatsvinden (Choy & Schulze, 2009).
Daarnaast blijft pleegzorg als opvoedingsvariant alsnog een utopie zowel in Nederland
(Strijker, 2009) als in Vlaanderen (Verreth, 2009) omdat de wetgeving nog niet in die zin is
aangepast. Zelfs in geval van perspectiefbiedende plaatsingen blijft er onzekerheid over de
duur van de pleegzorgplaatsing bestaan omdat verwijzers, eventueel op vraag van de ouders,
steeds kunnen opteren voor een beëindiging van de pleegzorgplaatsing. Daarnaast kan worden
vastgesteld dat ondanks het feit dat er overeenstemming bestaat over het uitgangspunt dat een
kind recht heeft op een stabiele opvoedingssituatie, er geen duidelijkheid bestaat over de
termijnen waarbinnen er duidelijkheid moet bestaan over het perspectief en een kind dus kan
verblijven in perspectiefzoekende pleegzorg. Ten slotte moet er op worden gewezen dat ook
de intensieve begeleiding van de ouders in geval van een perspectiefzoekende
pleegzorgplaatsing niet wordt gerealiseerd. De Vlaamse wetgever poogt hierin verandering te
brengen door een recent gestemd sectoroverschrijdend pleegzorgdecreet (20 juni 2012) dat
ingang moet vinden vanaf 1 januari 2014 (zie verder).
b. Indeling naar type gezin
Pleegzorg kan verschillen inzake de band die pleegzorgers voorafgaand aan de plaatsing
hebben met hun pleegkind of pleeggast.
•
Netwerkpleegzorg is pleegzorg waarbij de pleegouders voor de plaatsing (1) een
familiale band hebben met het pleegkind of –gast en/of zijn ouders of (2) deel
uitmaken van het netwerk van het pleegkind of –gast en/of zijn ouders. Pleegzorg
waarbij de pleegouders zorgen voor een familielid (een kleinkind, een broer of zus,
neef of nicht) wordt familiepleegzorg genoemd. Pleegzorg waarbij pleegzorgers
zorgen voor iemand uit hun omgeving (een buurkind, een leerling op school, …) is
(sociale) netwerkpleegzorg.
Inleiding |7
•
Bestandpleegzorg is pleegzorg waarbij de pleegouders of pleegzorgers het pleegkind
of de pleeggast niet op voorhand kennen. Niet door alle auteurs worden pleegouders
die deel zijn van het netwerk van het pleegkind of –pleeggast netwerkpleegouders
genoemd. Sommige auteurs (bijvoorbeeld Le Prohn, 1994) categoriseren sociale
netwerkpleegouders als bestandpleegouders. Hier valt iets voor te zeggen. Uit het
Vlaamse onderzoek ‘Vlaamse pleegzorgers in beeld’ (Bronselaer, Vandezande, &
Verreth, 2011) bleek immers dat het profiel van sociale netwerkpleegouders veel meer
lijkt op dat van bestandpleegouders dan op dat van familiale netwerkpleegouders.
c. Voorziene duur van de plaatsing
Pleegzorgplaatsingen verschillen ook in duur. Verschillende vormen kunnen worden
onderscheiden2:
•
Deeltijdpleegzorg: onder deze brede categorie vallen onderbroken pleegzorgvormen
zoals weekendpleegzorg en vakantiepleegzorg. Daarnaast kunnen ook vormen van
dagpleegzorg worden gezien als deeltijdpleegzorg (Strijker, 2009). Soms wordt deze
vorm van pleegzorg ook ondersteunende pleegzorg genoemd.
•
Kortdurende pleegzorg: onder deze pleegzorgvorm vallen onder meer crisisopvang,
respijt kortetermijnplaatsingen en kortetermijnplaatsingen (al dan niet voor preadoptieve kinderen). Vaak is niet duidelijk hoe kort kortetermijn pleegzorg dan wel is.
Slechts in Gezinsondersteunende Pleegzorg georganiseerd door Kind en Gezin (zie
later) worden duidelijke termijnen bepaald.
•
Langdurige pleegzorg: deze pleegzorgvorm heeft als doel om het pleegkind/-gast
langdurig een veilige en stabiele omgeving te bieden. Vaak zal het kind tot zijn
meerderjarigheid in het gezin verblijven, ook daarna kan dit gezin een bron van
sociale steun zijn. Langdurige pleegzorg komt overeen met perspectiefbiedende
pleegzorg of de opvoedingsvariant.
2
Zie ook de classificatie opgesteld door Pleegzorg Vlaanderen op http://www.pleegzorgvlaanderen.be.
8|Inleiding
d. Naar subsidiërende overheid
Drie Vlaamse overheden subsidiëren pleegzorg: Kind en Gezin, Jongerenwelzijn (AJW) en
het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH). Een laatste pleegzorgvorm
is psychiatrische pleegzorg gefinancierd door het RIZIV.
•
Kind en Gezin erkent en subsidieert diensten die Gezinsondersteunende Pleegzorg
(GOP) organiseren. GOP wordt geïnitieerd op vraag van de ouders voor kortdurende
opvang en/of ondersteuning in probleem- en crisissituaties. GOP is een pleegzorgvorm
die het mogelijk maakt kinderen voor korte tijd in een ander gezin op te vangen
wanneer de situatie thuis uit de hand dreigt te lopen. Kenmerkend is dat dit alleen
gebeurt als de ouders hiermee instemmen. De ouders vragen zelf of via een
hulpverlener (een arts, regioverpleegkundige van Kind en Gezin, enzovoort) aan een
dienst voor pleegzorg om ondersteuning in de opvoeding van hun kind(eren).
•
In de sector van de Bijzondere Jeugdbijstand erkent en subsidieert Jongerenwelzijn de
diensten
voor
pleegzorg.
Het
betreft
buitengerechtelijke
of
vrijwillige
pleegzorgplaatsingen en gerechtelijke of gedwongen pleegzorgplaatsingen. In beide
pleegzorgvormen worden zowel minderjarigen geplaatst die omwille van een
problematische opvoedingssituatie niet meer thuis kunnen verblijven als jongeren die
een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd. In tegenstelling tot de andere
pleegzorgvormen
is
pleegzorg
georganiseerd
door
Jongerenwelzijn
niet
geprogrammeerd. Dit kan misschien een verklaring zijn voor de groei van pleegzorg in
deze sector (Vervotte, 2006).
•
Ook het VAPH erkent en subsidieert pleegzorg voor zowel minder- als
meerderjarigen. Deze diensten organiseren ook het wonen onder begeleiding van een
particulier.
•
Het RIZIV tenslotte subsidieert de psychiatrische pleegzorg die flexibele
combinatievormen organiseert van verblijf in pleeggezin met al dan niet een
residentiële behandeling voor kinderen en volwassenen met een psychiatrische
problematiek.
1.1.3. Pleegzorg in cijfers
Tabel 1.1 toont dat het aantal pleegzorgsituaties sedert aanvang van de registratie op Vlaams
niveau exponentieel toenam, van 3929 in 1998 naar 6371 in 2011 of een stijging van 62%.
Inleiding |9
Deze toename is het grootst binnen de Bijzondere Jeugdbijstand, de enige niet
geprogrammeerde pleegzorgvorm, namelijk een stijging van 82% in 2010 ten opzichte van
1998 (Pleegzorg Vlaanderen, 2011). De Bijzondere Jeugdbijstand is met 77.1% van de
pleegzorgsituaties veruit de grootste pleegzorgvorm. Het VAPH is verantwoordelijk voor
16.0% van de pleegzorgsituaties (zowel minderjarigen als meerderjarigen met een beperking)
en K&G voor 6.1%. Voorts wordt nog 0.9% van de pleegzorgsituaties vanuit andere bronnen
gesubsidieerd (bijvoorbeeld: OCMW, Preventieve Sociale Actie - maatregel). De
pleegzorgplaatsingen via het RIZIV zitten hier niet in vervat. In 2011 verbleven 315
pleegkinderen en pleeggasten in psychiatrische pleegzorg
Het aandeel kinderen in de Bijzondere Jeugdbijstand dat in pleegzorg werd geplaatst steeg
eveneens ten opzichte van het totaal aantal uithuis geplaatste kinderen van 34.8%
(3658/10528) in 2004 naar 37.6% (4817/12824) in 2010 (Agentschap Jongerenwelzijn, 2011).
In 2010 verbleef 0.27% van de totale jongerenbevolking in Vlaanderen in pleegzorg binnen
de Bijzondere Jeugdzorg (Agentschap Jongerenwelzijn, 2011).
Tabel 1.1
Evolutie van het aantal pleegzorgsituaties in Vlaanderen (bron: Pleegzorg Vlaanderen, 2011)
Jaar
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
AJW
2662
2974
3218
3237
3355
3592
3686
3868
4247
4554
4659
4709
4852
4909
VAPH
818
878
921
985
1010
1027
1040
1022
1007
990
965
979
979
1018
K&G
406
434
434
382
333
309
244
338
423
377
344
385
395
388
Andere
43
59
72
137
105
103
80
87
96
87
93
56
51
56
Totaal
3929
4345
4645
4741
4803
5031
5050
5315
5773
6008
6061
6129
6277
6371
Binnen de totale pleegzorgpopulatie is het aandeel netwerkpleegzorg doorheen de jaren sterk
toegenomen van 37.9% in 1998 tot 55% in 2011, meerbepaald gaat het in 40% om
10 | I n l e i d i n g
familiepleegzorg (36% grootouders, 15% brussen en 48% andere familie) en in 15% om
sociale netwerkpleegzorg (Pleegzorg Vlaanderen, 2011, 2012).
1.1.4. Voorzieningen voor pleegzorg
Diensten voor pleegzorg staan in voor de werving, voorbereiding en selectie/screening van
(kandidaat-)pleeggezinnen, de voorbereiding en organisatie van pleegzorgplaatsingen en de
begeleiding van pleegzorgsituaties. Dergelijke begeleiding is in Vlaanderen zeer heterogeen
en varieert over de verschillende pleegzorgsituaties en de pleegzorgvoorzieningen heen. Zo
moet de begeleiding van een pleegzorgsituatie uit minimum zeven begeleidingscontacten op
jaarbasis bestaan (Sprangers, 2009). Het is echter niet vastgelegd met wie deze contacten
moeten
plaatsvinden.
Begeleidingscontacten
kunnen
gebeuren
met
pleegouders,
pleegkinderen, ouders, de ruimere context van het pleegkind (grootouders, …) en combinaties
van bovengenoemde betrokkenen (bijvoorbeeld pleegouders en pleegkind samen). Bovendien
is daarmee slechts iets gezegd over de aanwezigen gedurende een begeleidingscontact en niets
over de inhoud van het contact en de methodieken gehanteerd door de begeleider.
In totaal zijn er 24 voorzieningen voor pleegzorg erkend door de Vlaamse Overheid. Deze
diensten kunnen beschikken over een erkenning uit meerdere subsidiërende sectoren. De
meerderheid van de diensten (15/24) beschikt over een erkenning binnen één sector. Kind en
Gezin erkent vier diensten voor de inrichting van GOP. Drie van deze diensten zijn ook actief
in
pleegzorg
gesubsidieerd
door
Jongerenwelzijn.
Jongerenwelzijn
erkent
17
pleegzorgvoorzieningen. Het VAPH erkent 12 diensten, waarvan er zes ook erkend zijn als
dienst voor pleegzorg door Jongerenwelzijn. De psychiatrische pleegzorg tenslotte wordt op
twee plaatsten georganiseerd in België (Geel en Lierneux). De psychiatrische pleegzorg in
Geel wordt georganiseerd door het Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum in Geel.
Verschillende diensten bieden hun dienstverlening aan vanuit meerdere locaties: in totaal
hebben de 24 diensten 54 verschillende locaties, waarvan er 51 over een permanentie
beschikken (Bronselaer et al., 2011).
1.1.5. Belangrijkste ontwikkelingen
Zowel de onderscheiden pleegzorgvormen alsook de hulp geboden gedurende een
pleegzorgplaatsing kan in het versnipperde Vlaamse pleegzorglandschap zeer divers zijn. Hier
moet met het pleegzorgdecreet gestemd op 20 juni 2012 verandering in komen. In het decreet
I n l e i d i n g | 11
wordt een gedifferentieerd aanbod van pleegzorg voorzien. Het onderscheidt vier
pleegzorgvormen. In ondersteunende pleegzorg wordt het pleegkind of –gast voornamelijk in
zijn eigen gezin opgevangen en wordt de pleegzorg ingeschakeld ter ondersteuning van de
opvoeding in de thuissituatie. Perspectiefzoekende pleegzorg is die pleegzorg waarbij binnen
een afgebakende periode van ten hoogste zes maanden een pleegkind door een pleeggezin
wordt opgevangen in afwachting van het uitklaren van het perspectief voor het pleegkind
(bijvoorbeeld terug naar huis of een langdurige pleegzorgplaatsing). Tijdens deze periode
wordt intensief gewerkt aan de verbetering van de thuissituatie opdat het pleegkind kan
worden herenigd met de ouders. Met perspectiefbiedende pleegzorg wordt een pleegkind of
pleeggast geplaatst in een pleeggezin met het oog op een langdurige pleegzorgplaatsing.
Behandelingspleegzorg is pleegzorg waarbij een pleegkind met ernstige gedragsproblemen
en/of psychiatrische problemen in een hiervoor specifiek getraind pleeggezin wordt
opgevangen (Van den Bruel, 2012). Aan deze modules worden ‘FID-parameters’ gekoppeld
die een indicatie geven van de frequentie en intensiteit waarmee en duur waarvoor ze aan de
“gemiddelde cliënt” wordt aangeboden (Handleiding Integrale Jeugdhulp Modulering, 2013).
Met het nieuwe decreet is er tevens een verschuiving van het primaat van de ouder naar het
ontwikkelingsbelang
van
het
kind:
tot
op
heden
werd
pleegzorg voornamelijk
geconceptualiseerd als een tijdelijke maatregel met als belangrijkste doelstelling de
hereniging met het gezin. Met de perspectiefbiedende pleegzorg erkent de regelgever dat een
terugkeer naar het gezin van herkomst niet steeds in het belang van het kind is. Een
hereniging wordt niet meer als enige oplossing naar voor geschoven. Het decreet maakt
‘permanency’ mogelijk via perspectiefbiedende pleegzorg van onbepaalde duur. Bovendien
wordt perspectiefzoekende pleegzorg beperkt tot een periode van maximaal zes maanden die
slechts één keer kan worden verlengd. Een beslissing tot een hereniging moet dus binnen de
zes maanden tot maximaal een jaar worden genomen. Kan de beslissing niet binnen deze
periode worden genomen dan moet naar andere oplossingen worden gezocht (Vanderfaeillie,
Van Holen, & Vanschoonlandt, 2012).
Voorts voorziet het decreet in ingrijpende organisatorische veranderingen. Deze werden
ingezet door Heeren (2009) die met een reorganisatie onder meer beoogde om de
versnippering die de eenduidigheid en transparantie van het pleegzorgaanbod belemmert,
ongedaan te maken en een antwoord te bieden op het tekort aan kandidaat-pleegouders. De
eerste fase van deze reorganisatie is reeds gerealiseerd in de verschillende Vlaamse
provincies. Pleegzorgvoorzieningen werken per provincie samen het voortraject uit: ze
12 | I n l e i d i n g
organiseren gezamenlijk de bekendmaking van pleegzorg, de selectie en voorbereiding van
kandidaat-pleeggezinnen, de screening van netwerkgezinnen, de intake van pleegkinderen en
de matching van het pleegkind met het pleeggezin. Dit nieuwe organisatorische model wordt
onder impuls van de overheid verder uitgewerkt. Het uiteindelijke doel is zes erkende
provinciale diensten voor pleegzorg zodat door schaalvergroting de efficiëntie en de
performantie van de pleegzorgstructuren worden vergroot (Verreth, 2009).
1.2. Probleemstelling
Boven geciteerde cijfergegevens tonen aan dat er bij uithuisplaatsing steeds vaker wordt
gekozen voor een plaatsing in een pleeggezin. Pleegzorg wordt ook door het beleid naar voor
geschoven als eerste te onderzoeken hulpverleningsvorm voor kinderen die omwille van een
probleemsituatie niet in hun natuurlijk gezin kunnen verblijven (Van den Bruel, 2012). In een
gezinssituatie kan immers beter voldaan worden aan de basisbehoeften van een kind zoals
overzichtelijkheid, persoonlijke aandacht, genegenheid en continuïteit in de opvoeding
(Strijker & Zandberg, 2001; van IJzendoorn, 2010). Wil pleegzorg de steeds belangrijkere rol
die ze toegewezen krijgt in de jeugdzorg waarmaken, dan moet ze echter ook de risico’s
waarmee ze wordt geconfronteerd zo veel mogelijk beperken en zo efficiënt mogelijk
aanpakken. Veel pleegkinderen vertonen ernstige gedragsproblemen (e.g. Armsden, Pecora,
Payne, & Szatkiewicz, 2000; Holtan, Ronning, Handegard, & Sourander, 2005;
Vanschoonlandt, Vanderfaeillie, & Van Holen, 2012). Gedragsproblemen zijn geassocieerd
met gezinsbelasting (e.g. Bastiaensen, 2001; Jones & Morissette, 1999; McCarthy, Janeway,
& Geddes 2003; Van Holen, Vanderfaeillie, & Trogh, 2007) en beïnvloeden het
opvoedgedrag van pleegouders op een negatieve manier (e.g. Linares, Montalto, Li, & Oza,
2006; Vanderfaeillie, Van Holen, Vanschoonlandt, Robberechts, & Stroobants, 2013), wat op
haar beurt de ontwikkeling van kinderen negatief kan beïnvloeden en wederom kan leiden tot
een toename van probleemgedrag (Fisher, Gunnar, Chamberlain, & Reid, 2000). Op deze
manier dreigt een negatieve spiraal te ontstaan. Gedragsproblemen zijn, samen met de leeftijd
bij aanvang van de plaatsing, robuuste voorspellers van voortijdige beëindigingen van
pleegzorgplaatsingen om negatieve redenen, ook breakdowns genoemd (Barber, Delfabbro, &
Cooper, 2001; Chamberlain et al., 2006; Oosterman, Schuengel, Slot, Bullens, & Doreleijers,
2007; Vanderfaeillie, Van Holen, & Coussens 2008). Eens geplaatst moeten pleegouders een
aanpak voor deze kinderen ontwikkelen. Een specifieke training/ondersteuning voor
pleegouders is noodzakelijk om probleemgedrag efficiënt aan te pakken en niet-effectief
I n l e i d i n g | 13
opvoedgedrag te voorkomen (Vanderfaeillie, Van Holen, Trogh, & Andries, 2012).
Onderzoek toont dat pleegouders kunnen leren om op een positieve manier met het
probleemgedrag van hun pleegkind om te gaan en dat dit resulteert in een afname van
opvoedingsstress bij de pleegouders (Timmer, Urquiza, & Zebell, 2006), een afname van het
probleemgedrag bij het pleegkind (Fisher, Gunnar et al., 2000; Linares, Montalto, Li et al.,
2006) en/of minder breakdowns (Fisher, Burraston & Pears, 2005; Kalland & Sinkkonen,
2001). In Vlaanderen bestaat er tot op heden geen methodisch onderbouwd programma
gericht op de ondersteuning van pleegouders bij de aanpak van gedragsproblemen.
1.3. Doelstellingen
Gebaseerd op bestaande modellen (al dan niet in pleegzorg) wordt een trainingsprogramma
voor pleegouders ontwikkeld gericht op de hantering van gedragsproblemen. Dit programma
moet een zo groot mogelijk doelpubliek kunnen bereiken: het moet inzetbaar zijn voor een zo
breed mogelijk leeftijdrange van pleegkinderen en in verschillende vormen van pleegzorg
(kort, lang / bestands- en familie-, en netwerkpleegzorg). De belangrijkste doelstellingen zijn
de afname van gedragsproblemen bij pleegkinderen en de vermindering van gezinsbelasting
en verhoging van effectief opvoedgedrag bij pleegouders. Dit moet bijdragen tot een afname
van het aantal breakdowns. De effectiviteit van het programma wordt onderzocht door een
separaat wetenschappelijk RCT-onderzoek.
1.4. Opzet
In het volgende hoofdstuk gaan we uitvoerig in op empirisch onderzoek in de pleegzorg dat
de nood aan ondersteuningsprogramma’s voor pleegouders aantoont en dat de basis vormde
voor de projectaanvraag. In hoofdstuk 3 beschrijven we summier de inhoud van genoemde
projectaanvraag. Hoofdstuk 4 gaat nader in op denk- en beslissingsproces bij de ontwikkeling
van
de
ondersteuningsprogramma’s
voor
pleegouders.
Hoofdstuk
5
omvat
de
programmabeschrijving van beide modules met bijzondere aandacht voor specifieke
aanpassingen aan de pleegzorgcontext. Hoofdstuk 6 beschrijft een uitvoeringsplan dat werd
gevolgd om de PVO-behandeling in de praktijk te brengen met het oog op een maximale
deelname van pleegzorgvoorzieningen alsook de resultaten van de pilootfase. In hoofdstuk 7
wordt het onderzoeksopzet beschreven. Hoofdstuk 8 gaat in op de resultaten van het RCTonderzoek. Om de resultaten correcter te interpreteren wordt in hoofdstuk 9 nagegaan of de
begeleiding die de controlegroep tijdens het RCT-onderzoek kreeg wel beschouwd kan
14 | I n l e i d i n g
worden als care-as-usual. In hoofdstuk 10 werpen we een blik op de toekomst en doen we
aanbevelingen met betrekking tot de implementatie en de doorontwikkeling van de
uitgewerkte methodieken. In hoofdstuk 11 tenslotte formuleren we een algemeen besluit.
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 15
2. Empirisch onderzoek als achtergrond
In dit hoofdstuk beschrijven we de resultaten van empirisch onderzoek die de nood aan
wetenschappelijk onderbouwde ondersteuningsprogramma’s voor pleegouders onderstrepen
en die de aanleiding vormden voor de ontwikkeling van ‘Pleegouders Versterken in
Opvoeden’. Na een inleiding gaan we in op de ontwikkeling van pleegkinderen. We lijsten
hierbij studies op waarin het emotioneel en gedragsfunctioneren van pleegkinderen werd
beschreven en gaan vervolgens in op longitudinaal onderzoek waarin de evolutie van dit
functioneren aan bod komt. Vervolgens richten we ons op het functioneren van pleegouders
en staan achtereenvolgens stil bij de opvoedingsbelasting die ze ervaren, bij hun
opvoedgedrag en bij hun ondersteuningsbehoeften. In een derde onderdeel beschrijven we
onderzoek naar de continuïteit van pleegzorgplaatsingen (breakdownonderzoek). Telkens
toetsen we gegevens uit Vlaams onderzoek aan internationale onderzoeksgegevens.
2.1. Inleiding3
Pleegkinderen worden geplaatst omwille van een problematische opvoedingssituatie. Vaak
zijn ze mishandeld, verwaarloosd of seksueel misbruikt. Internationaal variëren de
percentages wat verwaarlozing betreft van 28 tot 82%, wat fysieke mishandeling betreft van 8
tot 66% en wat seksueel misbruik betreft van 6 tot 54% (Strijker & Knorth, 2009). Een
recente analyse van de voorgeschiedenis van 419 langdurig geplaatste Nederlandse
pleegkinderen van 0 tot 18 jaar toont dat 24% fysiek, 31% emotioneel en 14% seksueel
mishandeld was. Zo’n 60% van de pleegkinderen was verwaarloosd en 36% was getuige van
geweld voor de pleegzorgplaatsing (Strijker & Knorth, 2009). In andere gevallen kunnen de
(biologische) ouders de opvoeding niet (meer) aan omwille van een eigen psychiatrische
stoornis, een verslavingsproblematiek enzovoort. Een analyse van de problemen bij de ouders
van dezelfde 419 pleegkinderen toont dat 34% van de ouders drugs- of alcoholproblemen had,
21% fysiek gewelddadig was, 11% pleger van seksueel geweld was en 30% een
psychiatrische problematiek had waarvoor een behandeling door een psychiater geïndiceerd
3
Uit: Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., Vanschoonlandt, F., De Maeyer, S., Hendrickx, S., & Martens, K.
(2012). Is pleegzorg een werkzame interventie: analyse van uitkomsten en geassocieerde factoren. In J.
Vanderfaeillie, F. Van Holen & F. Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg: kansen en risico’s. (pp. 404433). Leuven: Acco.
16 |H o o f d s t u k 2
was (Strijker & Knorth, 2009). Uit Vlaams onderzoek (Vanschoonlandt, Vanderfaeillie, &
Van Holen, 2012) blijkt dat 79% van de pleegkinderen geplaatst werd omwille van problemen
in de thuissituatie en 69% omwille van opvoedproblemen. De voornaamste plaatsingsreden
was beperkte opvoedingsvaardigheden (30%). Een verslavingsproblematiek was de op één na
belangrijkste reden (14%). Recent Vlaams-Nederlands onderzoek (Vanderfaeillie, Damen,
van den Bergh, Pijnenburg, & Van Holen, ingediend) bevestigde dat voornamelijk
opvoedingsproblemen (81%) en problemen in de thuissituatie (70%) redenen tot plaatsing
zijn. Slechts een minderheid van de pleegkinderen (17%) werd geplaatst omwille van
kindproblemen.
Als gevolg van deze negatieve voorgeschiedenis ontstaan er vaak problemen in het
functioneren van pleegkinderen (Van Oijen, 2010). Onderzoek waarin dit functioneren is
bestudeerd, is veelal gericht op de emotionele en gedragsproblemen van het pleegkind (Van
Oijen, 2010). Internationaal varieert het percentage pleegkinderen met probleemgedrag van
33 tot 85% (Holtan et al. 2005). Pleegkinderen hebben echter bijna steeds meerdere
problemen (van den Bergh & Weterings, 2010a). Een niet onbelangrijke groep pleegkinderen
heeft een psychiatrische stoornis en de kans hierop neemt toe naarmate het pleegkind meer
verschillende vormen van mishandeling onderging (McMillen et al., 2005). Pleegkinderen
hebben ook vaak schoolproblemen, ontwikkelingsachterstanden (taal/spraakachterstanden,
leerproblemen en cognitieve problemen) of gezondheidsproblemen (groeiachterstanden,
ondervoeding, slechte tandhygiëne, …) (Hansen, Mawjee, Barton, Metcalf, & Joye, 2004;
Heller, Smyke, & Boris, 2002; Holland & Gorey, 2004; Leslie, Kelleher, Burns, Landsverk, &
Rolls, 2003). Er zijn aanwijzingen voor een toename van de ernst en de complexiteit van de
problemen waarmee pleegkinderen worden geplaatst (Haugaard & Hazan, 2002; Holland &
Gorey, 2004).
Hoewel de oorsprong van de kindproblemen kan worden gesitueerd in het kind (biologische
en genetische factoren), de gezinssituatie (bijvoorbeeld een slechte huwelijksrelatie) of de
wijdere omgeving (bijvoorbeeld een lagere sociaal economische klasse), worden ze meestal
beschouwd als een gevolg van de problematische opvoedingssituatie (Holland & Gorey,
2004). Daarnaast mag niet worden vergeten dat een pleegzorgplaatsing een scheiding van de
primaire verzorgers inhoudt. Dit kan resulteren in gevoelens van verwerping, schuld,
vijandigheid, woede en schaamte. Bovendien komen niet alle pleegkinderen uit het gezin van
herkomst. Ze worden in een nieuw pleeggezin geplaatst na een voortijdig afgebroken
plaatsing of een verplaatsing. Dit laatste was aan de orde bij 41% van de Vlaamse
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 17
pleegkinderen in 2010: 9% kwam van een ander pleeggezin en 32% verbleef voor de
pleegzorgplaatsing in een voorziening (Pleegzorg Vlaanderen, 2011). Deze cijfers worden
bevestigd in een recent Vlaams onderzoek gebaseerd op de screeningsgegevens van PVO
(Vanschoonlandt, Vanderfaeillie, & Van Holen, 2012): 55.1% van de kinderen verbleef thuis
op het moment dat beslist werd tot plaatsing in een pleeggezin, 19.6% werd overgeplaatst van
een ander pleeggezin en 25.2% verbleef in een residentiële opvang, voornamelijk Centra voor
Kinderzorg en Gezinsondersteuning4 (CKG) en begeleidingstehuizen van de Bijzondere
Jeugdbijstand. Voorts blijkt uit deze gegevens dat er slechts bij 33.2% geen hulpverlening
vooraf ging aan deze pleeggezinplaatsing. 31.8% kreeg reeds eerder ambulante hulpverlening
en 57% werd al eens eerder uit huis geplaatst (bij 36% ging het om een residentiële opvang in
een voorziening zoals een Onthaal Oriëntatie en Observatiecentrum). Het gemiddelde aantal
eerdere uithuisplaatsingen was 1.2 (sd = 1.4). 33.6% van de pleegkinderen werd al minstens
twee keer uit huis geplaatst vóór het verblijf in het huidige pleeggezin (maximum = 8).
Voortijdig afgebroken pleegzorgplaatsingen of verplaatsingen kunnen een negatieve invloed
hebben op de ontwikkeling van pleegkinderen (Newton, Litrownik, & Landsverk, 2000).
Kortom, de problematische opvoedingssituatie maar ook de pleegzorgplaatsing en het
plaatsingsproces kunnen bijdragen tot problemen in de ontwikkeling van pleegkinderen.
2.2. Functioneren van pleegkinderen
In dit onderdeel beschrijven we eerst de onderzoeksresultaten van binnen- en buitenlandse
studies die de emotionele en gedragsproblemen van pleegkinderen onderzochten en
vervolgens de studies die de evolutie ervan gedurende de loop van de pleegzorgplaatsing
hebben onderzocht. We beperken ons hierbij tot onderzoek dat gebruik maakte van
gestandaardiseerde meetinstrumenten, meerbepaald de vragenlijsten van Achenbach en
Rescorla (2000, 2001). De Child Behavior Checklist (CBCL) (Achenbach & Rescorla, 2000,
2001) is één van de meest gebruikte gestandaardiseerde instrumenten in epidemiologisch
onderzoek bij kinderen (Armsden et al., 2000; Carbone, 2009) en wordt het vaakst gebruikt
om de geestelijke gezondheid van kinderen in pleegzorg te onderzoeken (Carbone, 2009; Keil
4
CKG's worden erkend en gesubsidieerd door Kind en Gezin. Een CKG verleent zorg aan gezinnen met jonge
kinderen tussen nul en twaalf jaar die moeilijkheden ervaren bij de opvoeding van hun kind(eren). Het
preventieve karakter onderscheidt deze vorm van residentiële opvang van de begeleidingstehuizen van de
Bijzondere Jeugdbijstand.
18 |H o o f d s t u k 2
& Price, 2006). Onderzoeken die gebruik maken van de CBCL kunnen met elkaar worden
vergeleken. Voor de buitenlandse studies hebben we ons gericht op publicaties tussen 2000 en
2013, voor Vlaamse studies werd, wegens het schaarse onderzoek, geen tijdsbeperking
ingelast.
2.2.1. Gedragsproblemen
In Tabel 2.1 worden de belangrijkste kenmerken en uitkomsten van 26 buitenlandse en vier
Vlaamse studies weergegeven waarin gebruik gemaakt werd van de CBCL om het
functioneren van pleegkinderen in kaart te brengen. Er bestaan verschillende versies van de
CBCL die kunnen worden ingevuld door verschillende informanten, met name ouders,
pleegouders en andere opvoedingsverantwoordelijken (CBCL), leerkrachten (Teacher Report
Form; TRF) en jongeren (Youth Self Report; YSR). Scoring van de items resulteert in drie
brede-bandschalen (samengestelde schalen), namelijk de schaal Totale Problemen, de schaal
Internaliseren en de schaal Externaliseren en een aantal smalle-band syndroomschalen (zie
ook 7.3.1. Instrumenten). We rapporteren enkel over de brede-bandschalen die in onderzoek
als (algemene) indexen voor internaliserend, externaliserend en globaal probleemgedrag
worden beschouwd. De ruwe somscores van de bredebandschalen zijn genormeerd voor
leeftijd en geslacht en getransformeerd naar gestandaardiseerde T-scores. Om normale van
deviante scores te onderscheiden wordt gebruikgemaakt van afkappunten. Deze zijn door de
auteurs van de CBCL voor de schalen Internaliseren, Externaliseren en de Totale
Probleemscore gelegd op een T-score > 63 voor de klinische zone. Scores in de klinische zone
zijn afwijkend. Scores net onder de klinische zone zijn een reden tot zorg en vormen het
grensgebied (63 ≥ T-score ≥ 60). Scores in het grensgebied en de klinische zone worden
deviante scores genoemd.
a. Aandachtspunten bij vergelijking van de onderzoeksresultaten
Hoewel we ons met het oog op vergelijkbaarheid van de onderzoeksresultaten beperkt hebben
tot studies waarin gebruik gemaakt werd van de vragenlijsten van Achenbach en Rescorla
(2000, 2001), blijkt vergelijking van de uitkomsten van de opgelijste onderzoeken toch niet
eenvoudig.
Een eerste probleem is dat de resultaten niet steeds in dezelfde vorm weergegeven zijn,
meestal omdat de focus van de onderzoeken nogal uiteenloopt: vele studies rapporteren
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 19
bijvoorbeeld niet over volledige data omdat dit niet het hoofddoel van het onderzoek was.
Soms worden enkel categorische uitkomsten (procentuele indeling in normale, grensklinische
of klinische zone) gepresenteerd (e.g. Boer, 2009; Fernandez, 2008; Hellinckx & Grietens,
1994), soms worden zowel categorische als continue scores (ruwe scores of T-scores)
gepresenteerd (e.g. Tarren-Sweeney & Hazell, 2006; Strijker, Zandberg, & van der Meulen,
2000). Er zijn ook studies waarin enkel continue scores worden gerapporteerd (e.g. Barth,
Weigensberg, Fisher, Fetrow, & Green, 2008; Woods, Farineau, & McWey, 2012). Deze
laatstgenoemde studies werden niet in het overzicht opgenomen wegens te beperkte
vergelijkbaarheid met ander onderzoek. Wanneer continue scores worden gepresenteerd, zijn
dat meestal de T-scores, soms worden evenwel de ruwe scores gerapporteerd (e.g. Carbone,
2009). Bij het gebruik van categorische scores rapporteren onderzoekers bijna steeds in
functie van de door de ontwikkelaar voorgestelde afkappunten. Ze geven weer welk
percentage van de onderzoekspopulatie zich in de grensklinische of klinische zone bevindt.
Soms doen ze dit voor beide afkappunten (e.g. Heflinger, Simpkins, & Combs-Orme, 2000;
Bastiaensen, 2001), soms beperken ze zich tot slechts één ervan (e.g. Greeson et al., 2011;
James, 2004). Uitzonderlijk bepalen auteurs zelf een afkappunt door deviatiescores te
berekenen (Damen & Pijnenburg, 2005; Damen & Veerman, 2005). Sommige auteurs
rapporteren niet over alle brede-bandschalen (e.g. Aarons et al., 2010; Tarren-Sweeney,
2013a; Wouters, Janssens, & Deboutte, 2008), sommige rapporteren over het percentage van
de onderzoekspopulatie dat op minstens één van de brede-bandschalen (grens-)klinisch scoort
(e.g. Burns et al., 2004; Hurlburt et al., 2004; Leslie, Hurlburt, Landsverk, Barth, & Slymen,
2004; Newton et al., 2000).
Een tweede probleem is de grote variëteit in steekproeven. Veel onderzoekspopulaties zijn
relatief klein wat de veralgemening van onderzoeksresultaten bemoeilijkt. Een veelal lage
responsrate en vaak afwezige vergelijkende informatie over de non-respons groep (e.g. Van
Holen & Vlaminck, 2004; Wouters et al., 2008) bemoeilijkt de representativiteit.
De buitenlandse studies situeren zich in vier landen. Er is een groot overwicht aan onderzoek
vanuit de VS (n = 14), gevolgd door Nederland (n = 6), Australië (n = 5) en Noorwegen (n =
1). Deze gegevens zijn niet zonder meer transponeerbaar, onder andere door verschillen in
wetgeving. Tarren-Sweeney en Hazell (2006) merken op dat niet enkel tussen landen maar
ook tussen regio’s binnen eenzelfde land verschillen in wetgeving de verdeling naar soorten
zorg kunnen beïnvloeden. Ze geven als voorbeeld dat in sommige regio’s in Australië weinig
residentiële zorg beschikbaar is en veel kinship care (netwerkpleegzorg), waardoor meer
20 |H o o f d s t u k 2
kinderen met een ernstige voorgeschiedenis er in pleegzorg terecht komen. Ook de
geografische spreiding van de onderzoeken en de participatiegraad van pleegzorgaanbieders
zijn erg verschillend. De spreiding varieert van nationale onderzoeken (e.g. Greeson et al.,
2011; Leslie et al., 2004; Vanschoonlandt, Vanderfaeillie, & Van Holen, 2012), onderzoek dat
zich beperkt tot een aantal staten (e.g. Armsden et al., 2000; Shore, Sim, Le Prohn, & Keller,
2002) tot onderzoek dat zich beperkt tot slechts één gebied, staat of provincie (e.g. Damen &
Pijnenburg, 2005; Heflinger et al., 2000; Wouters et al., 2008). Sommige onderzoeken
beperken zich tot een steekproef uit slechtst één pleegzorgvoorziening (e.g. Fernandez, 2008;
Van Holen & Vlaminck, 2004), in andere nemen de meeste pleegzorgvoorzieningen deel (e.g.
Bastiaensen, 2001; Vanschoonlandt , Vanderfaeillie, & Van Holen, 2012) terwijl hierover in
de meeste onderzoeken niet wordt gerapporteerd.
De steekproeven zijn ook erg verschillend qua samenstelling. In een aantal (Amerikaanse)
studies gaat het om samengestelde steekproeven uit verschillende zorgvormen. In negen van
de veertien Amerikaanse onderzoeken gaat het om een gemengde populatie, meestal van
kinderen die geplaatst zijn in pleegzorg of in residentiële zorg (e.g. Auslander et al., 2002;
Leslie et al., 2004), soms om kinderen in de jeugdzorg in het algemeen (Burns et al., 2004;
Hurlburt et al., 2004). In de twee laatstgenoemde onderzoeken vormt de pleegzorgpopulatie
slechts een minderheid van de totale onderzoekspopulatie. In slechts vier van de veertien
Amerikaanse onderzoeken gaat het om een zuivere pleegzorgpopulatie (Armsden et al., 2000;
Keller et al., 2001; Leslie et al., 2000; Shore et al., 2002). In één onderzoek (Newton et al.,
2000) blijft dit onduidelijk omdat onder de term ‘foster care’ zowel ‘family foster care’
(pleegzorg) als ‘group home care’ (residentieel) kan schuilgaan. Sommige auteurs rapporteren
bovendien over samengestelde onderzoekspopulaties uit verschillende studies (TarrenSweeney, 2013a, 2013b). Drie maal overlapt de onderzoekspopulatie gedeeltelijk met de
onderzoekspopulatie uit een andere studie. Meer bepaald geldt dit voor de onderzoeken van
Tarren-Sweeney (2013a, 2013b) en Tarren-Sweeney en Hazell (2006), de onderzoeken van
Burns et al. (2004) en Hurlburt et al. (2004) en de onderzoeken van Shore et al. (2002) en
Keller
et
al.
(2001).
De
meeste
auteurs
echter
beschrijven
genuanceerd
de
onderzoekspopulatie waardoor het pleegzorgaandeel duidelijk wordt (e.g. James, Landsverk,
& Slymen,, 2004) terwijl dit in drie studies onduidelijk blijft (Aarons et al., 2010; Greeson et
al., 2011; Newton et al., 2000). Steekproeven verschillen bovendien sterk inzake leeftijdrange,
soort plaatsing (bijvoorbeeld: bestand versus familie/netwerkplaatsingen; enkel langdurige
versus alle plaatsingen) en duur van de plaatsing op moment van het onderzoek. In sommige
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 21
onderzoeken
betreft
het
bovendien
selectieve
steekproeven.
Zo
bestaat
de
onderzoekspopulatie bij Greeson et al. (2011) uit kinderen die verwezen zijn voor
behandeling naar aanleiding van een trauma, werd 78.7% van de kinderen uit het onderzoek
van Tarren-Sweeney, Hazell, Carr (2004) verwezen voor klinisch onderzoek, betreft het bij
Auslander et al. (2002) adolescenten die aangemeld werden voor onderzoek en bestudeerden
Damen en Pijnenburg (2005) een pleegzorgproject dat de opvang van kinderen met ernstige
problemen beoogt. Het is niet ondenkbaar dat deze specifieke groepen problematischer
functioneren. Soms worden specifieke bijkomende selectiecriteria gehanteerd: Carbone
(2009) bijvoorbeeld sluit kinderen uit waarvan ingeschat wordt dat ze te noodlijdend zijn om
deel te nemen; Auslander et al. (2002) excluderen kinderen met ernstige leerproblemen,
kinderen met ernstige gedragsmoeilijkheden (bijvoorbeeld agressief gedrag dat ze niet onder
controle hebben) en kinderen wiens internaliserende problemen hen niet toelaten om aan
groepsessies deel te nemen.
Verschillen in onderzoeksopzet bemoeilijken eveneens de vergelijkbaarheid. Zestien studies
(53.3%) onderzoeken een cohort van pleegkinderen die consecutief op hetzelfde moment van
hun pleegzorgtraject worden geïncludeerd. In iets minder dan de helft (n = 14, 46.7%) gaat
het om cross-sectioneel onderzoek (e.g. Holtan et al., 2005; Hellinckx & Grietens, 1994). In
zulke steekproeven zijn pleegkinderen die reeds langer in hun pleeggezin verblijven (langer
lopende plaatsingen) waarschijnlijk oververtegenwoordigd (Orme & Buehler, 2001; Carbone,
2009; Zima, Bussing, Yang & Belin 2000). Het lijkt volgens Carbone (2009) aannemelijk dat
een proportie jonge mensen in ‘foster care drift’ in dergelijk onderzoek geëxcludeerd is.
Eenentwintig De meeste onderzoeken beperken zich tot één meetmoment (n = 21, 70%),
zelden gaat het om longitudinaal onderzoek (n = 9, 30%). In geval van longitudinaal
onderzoek rapporteren we over het eerste meetmoment.
Een laatste probleem is dat niet steeds duidelijk gespecificeerd is wie de vragenlijst invulde.
Meestal wordt dit wel duidelijk aangegeven (e.g. Van Oijen, 2010; Tarren-Sweeney et al.,
2004), maar soms beperkt men zich tot algemenere termen zoals ‘caregiver’ (e.g. Greeson et
al., 2011; Leslie et al., 2004) of pleegouder (e.g. Boer, 2009; Leslie et al., 2000) zonder verder
aan te geven of dit pleegmoeder dan wel pleegvader of beiden betreft. De meeste onderzoeken
beperken zich tot het bevragen van de subjectieve beleving van de ‘zorgdragers’ in het
algemeen of van de pleegouders in het bijzonder (n = 27). De mening van de pleegvaders
blijft hierin vaak onderbelicht. In studies waarin gespecificeerd is wie de vragenlijst invulde
vormen de pleegvaders steeds een kleine minderheid. De beleving van de jongeren zelf wordt
22 |H o o f d s t u k 2
zelden onderzocht: slechts in vijf onderzoeken werd een Youth Self Report afgenomen,
meestal in combinatie met een bevraging van de zorgdragers (e.g. Van Oijen, 2010; Carbone,
2009), één enkele maal alleen (Auslander et al., 2002). Hetzelfde geldt voor leerkrachten: in
amper drie onderzoeken worden ze bevraagd (e.g. Tarren-Sweeney et al., 2004), waarvan één
keer alleen (Shore et al., 2002).
b. Belangrijkste resultaten
Genoemde problemen met betrekking tot de vergelijking van de onderzoeksresultaten nopen
tot voorzichtigheid bij de interpretatie ervan. Niettemin zijn trends zichtbaar en kunnen we
voorzichtig een aantal conclusies trekken.
De gemiddelde T-scores, uitgaande van de beleving van de zorgdragers, variëren in de
buitenlandse studies voor internaliseren van 52.6 (Heflinger et al., 2000) tot 59.2 (Greeson et
al., 2011), voor externaliseren van 53.6 (Heflinger et al., 2000) tot 62.6 (Greeson et al., 2011)
en voor totale problemen van 53 (Heflinger et al., 2000) tot 61.1 (Strijker et al., 2000). Van de
Vlaamse studies rapporteren enkel Van Holen en Vlaminck (2004) en Vanschoonlandt,
Vanderfaeillie en Van Holen (2012) de T-scores. Deze variëren voor internaliseren van 54.5
tot 55.3, voor externaliseren van 54.9 tot 58.0 en voor totale problemen van 55.7 tot 58.9 en
liggen hiermee allen binnen de range gevonden in internationaal onderzoek. Internationaal
lopen de percentages pleegkinderen die boven de afkappunten scoren sterk uiteen. Voor
internaliseren varieert het percentage boven het grensklinische afkappunt van 27% (Heflinger
et al., 2000) tot 44.9% (Carbone, 2009); boven het klinische afkappunt van 19% (Heflinger et
al., 2000) tot 36.7% (Greeson et al., 2011). Voor externaliseren varieert het percentage boven
het grensklinische afkappunt van 33% (Heflinger et al., 2000) tot 60% (Carbone, 2009);
boven het klinische afkappunt van 23% (Heflinger et al., 2000) tot 49.1% (Greeson et al.,
2011). Voor totale problemen varieert het percentage boven het grensklinische afkappunt van
34% (Heflinger et al., 2000) tot 61% (Carbone, 2009); boven het klinische afkappunt van 23%
(Heflinger et al., 2000) tot 47.3% (Strijker et al., 2000).
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 23
Tabel 2.1
Onderzoek naar emotionele en gedragsproblemen met behulp van de CBCL – buitenlands onderzoek
Auteur
Land
(jaartal)
(streek)
Tarren-
Australië
Soort pleegzorg
(New South
Kinship: +/-13%
(2013a -
Wales)
Adoptive parents:
Greeson et al.
(2011)
Duur
Opzet
plaatsing
Non-kinship:+/-83%
Sweeney
2013b)
Steekproef
Informant
Instru-
N
Leeftijd
ment
(respons)
(in jaren)
Int. (T of M)
Ext. (T of M)
Tot. (T of M)
Min –Max.
Min-Max
Ib - Ik
Eb - Ek
Tb - Tk
(M)
(M)
NB
NB
NB
Cross-
10.4 jaar ‘in
PO
sectioneel
care’
O
CBCL
230
11-18
(50%)
(15.3)
Probleemgedrag
48.7%b –
37.8%k
4%
VS
(Nationaal)
54.1% verblijft in
pleegzorg op
Cross-
NB
sectioneel
O
CBCL
2251
Caregiver
0-21
T = 59.2
T = 62.6
k
NB
k
(9.5)
36.7%
49.1%
11-17
T = 56.7
T = 57.1
T = 58.5
(14.4)
b
b
50.0% b
T = 53.0
T = 52.5
moment van studie
Van Oijen
(2010)
Nederland
(verschillende
provincies)
Langdurig (>1 jaar)
Non-kinship: 41.3%
Cohort
Longitu-
Kinship: 58.7%
3-6mnd
(4.6 mnd)
PM (3/4)
CBCL
PV (1/4)
92
(54.4%)
YSR
78
T = 51.9
b
(46.2%)
(2010)
Boer
(2009)
VS
(Nationaal)
Nederland
(Groningen –
≥ 36 maanden
geplaatst
Cohort
(5.5 mnd)
caregiver
CBCL
500
2-15
Longitu-
Out-of-home-care
dinaal
Langdurig
Cohort
b
24.4%
23.1%
20.5%b
NB
NB
NB
k
k
21.6%
NB
PO
(perspectiefbiedend)
1 dienst)
NB = Niet Bekend; T = T-score; M = gemiddelde ruwe score
I = Internaliseren; E = Externaliseren; T = Totale problemen
b
43.5%
dinaal
PK
Aarons et al.
43.5%
= percentage in borderline (grens-)klinisch of klinisch gebied; k = percentage in klinisch gebied
CBCL
51
(46.8%)
1.5-18
(8.8)
33.9%
NB
b
NB
k
37.3% - 28%
b
NB
k
41.2% - 26%
41.2%b - 28%k
24 |H o o f d s t u k 2
Tabel 2.1 (vervolg)
Onderzoek naar emotionele en gedragsproblemen met behulp van de CBCL – buitenlands onderzoek
Auteur
Land
(jaartal)
(streek)
Soort pleegzorg
Steekproef
Duur
Opzet
plaatsing
Informant
Instru-
N
Leeftijd
ment
(respons)
(in jaren)
Min –Max.
Min-Max
(M)
Carbone
(2009)
Australië
(Adelaide)
> 1 mnd
Pleegzorg
Cross-
NB
sectioneel
PM (92%)
CBCL
PV (5%)
Zie ook:
PK
YSR
(2007)
(2008)
Tarren-
Int. (T of M)
b
k
Ext. (T of M)
b
(M)
I -I
E -E
6-17
M = 12.08
b
(71%)
(11.4)
44.9%
91
13-17
M = 13.14
k
M = 20.0
b
60.1%
Tot. (T of M)
Tb - Tk
M = 53.83
61.0% b
Andere (3%)
Sawyer et al.
Fernandez
326
Probleemgedrag
(73%)
Australië
Langdurig
Cohort
(Barnardos -
Non-kinship: 98.3%
1 dienst)
Kinship: 1.7%
dinaal
Australië
Pleegzorg
Cross-
Sweeney &
(New South
Langdurig
Hazell
Wales)
Non-kinship: 86%
(2006)
4 mnd
PO
CBCL
59
b
22.0%
4-18
NB
NB
PO
CBCL
sectioneel
347
4-9
(56%)
(7.8)
65
(9.5)
b
40.7%
NB
k
Longitu-
M = 16.85
M = 49.92
35.2% b
NB
35.8%
34.0%
43.4%k
T = 54.3
T = 58.9
T = 60.6
b
30.3%
k
b
50.1%
56.2%b
Kinship: 14%
Zie ook:
TarrenSweeney
(2013a)
Damen &
Nederland
Reguliere PZ: 70%
Cross-
Veerman
(Gelderland)
Intensieve PZ: 30%
sectioneel
(2005)
Longitudinaal
(36mnd)
PO
CBCL
(74%)
Respectievelijk 60%, 34% en 43% scoort op basis
van deviatiescore (>1.29) in probleemgebied op
totale problemen, internaliseren en externaliseren
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 25
Tabel 2.1 (vervolg)
Onderzoek naar emotionele en gedragsproblemen met behulp van de CBCL – buitenlands onderzoek
Auteur
Land
(jaartal)
(streek)
Soort pleegzorg
Steekproef
Duur
Opzet
plaatsing
Informant
Instru-
N
Leeftijd
ment
(respons)
(in jaren)
Min –Max.
Min-Max
(M)
Damen &
Nederland
Langdurige en
Pijnenburg
(Noord-
tijdelijke PZ
(2005)
Brabant)
Cross-
1-59mnd
sectioneel
(24mnd)
(M)
PO
CBCL
Probleemgedrag
Int. (T of M)
b
I -I
k
Ext. (T of M)
b
E -E
Tot. (T of M)
k
Tb - Tk
55
4-18
Respectievelijk 66%, 44% en 62% scoort op basis
(58%)
(10)
van deviatiescore (>1.29) in probleemgebied op
Longitu-
totale problemen, internaliseren en externaliseren
dinaal
Holtan et al.
Noorwegen
(2005)
Langdurig (>1 jaar)
Kinship: 57.9%
Cross-
5.4 jaar
PO
CBCL
sectioneel
214
4-13
51.8% non-kinship en 35.8% kinship scoort
(50.2%)
(9.2)
grensklinisch of klinisch op totale problemen
3803
2-14
Klinische score op één of meerdere brede-
Non-kinship: 42.1%
Burns et al.
VS
(2004)
Home: 89.7%
Cohort
NB
kdn 2-5:
CBCL
Kinship: 4.5%
caregiver
TRF
bandschalen bij een informant:
Non-kinship: 4.0%
kdn 6-10:
YSR
- Home: 47.0% k
Group home: 1.3%
caregiver
- Non-kin FC: 63.1% k
and/or teacher
- Kinship FC: 39.3% k
kdn 11+:
- Group home/residential care: 88.6% k
caregiver
- Other: 49.4% k
Other: 0.6%
and/or teacher
and/or self
Hurlburt et al.
VS
Home: 70.8%
(2004)
(97
Kinship: 13.6%
counties)
Non-kinship: 11.9%
Group home: 3.7%
Cohort
5.6 mnd
O
PO
caregiver
CBCL
2823
(64%)
2-14
42.4% scoort klinisch op totale of externaliseren of
internaliseren
26 |H o o f d s t u k 2
Tabel 2.1 (vervolg)
Onderzoek naar emotionele en gedragsproblemen met behulp van de CBCL – buitenlands onderzoek
Auteur
Land
(jaartal)
(streek)
Soort pleegzorg
Steekproef
Duur
Opzet
plaatsing
Informant
Instru-
N
Leeftijd
ment
(respons
(in jaren)
)
Min-Max
Min –Max.
(M)
James
(2004)
VS
(> 5 mnd)
(San Diego
Non-kinship: 46.6%
County)
Kinship: 13.1%
Cohort
(7.5 mnd)
Caregiver
CBCL
580
Probleemgedrag
Int. (T of M)
b
(M)
I -I
2-18
NB
k
Ext. (T of M)
b
E -E
k
Tb - Tk
NB
b
(75.2%)
(7.3 at entry)
38.1%
47
5-11
T = 54.3
Tot. (T of M)
NB
b
47.4%
Treatment foster care:
3.7%
Group home –
residential: 6.6%
Shelter care: 27.6%
Others (medical
hospital,
psychiatry…): 2.3%
Tarren-
Australië
Pleegzorg Langdurig
Crosssectioneel
NB
(3 jaar)
PM
Sweeney et
(New South
al.
Wales - 1
PV (8.5%)
(2004)
Area)
Leerkracht
CBCL
b
(91.5%)
T = 60.5
k
34% - 26%
TRF
T = 54.6
b
VS
Langdurig (+/-
(2004)
(Nationaal)
12mnd)
Non-Kinship: 56.6%
Kinship + Group
home: 43.4%
Cohort
Longitudinaal
17.8 mnd
Caregiver
CBCL
426
T = 59.5
k
55% - 47%
T = 62.4
k
36% – 26%
Leslie et al.
b
b
53%b - 47%k
T = 59.6
k
53% – 38%
51%b – 45%k
2-15
46.8% klinisch voor totaal, internaliseren of
(7.9)
externaliseren
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 27
Tabel 2.1 (vervolg)
Onderzoek naar emotionele en gedragsproblemen met behulp van de CBCL – buitenlands onderzoek
Auteur
Land
(jaartal)
(streek)
Soort pleegzorg
Steekproef
Duur
Opzet
plaatsing
Informant
Instru-
N
Leeftijd
ment
(respons)
(in jaren)
Min –Max.
Min-Max
(M)
Auslander
VS
Group home: 53%
et al.
(Midwest
Fam.foster care:
(2002)
metropolitan
40.5%
area)
Psychiatry or other:
Cross-
NB
PK
YSR
343
sectioneel
Probleemgedrag
Int. (T of M)
b
(M)
I -I
15-19
NB
k
Ext. (T of M)
b
E -E
k
Tb - Tk
NB
b
Tot. (T of M)
NB
b
(16.4)
25.0%
28.3%
(11.3)
T = 52.8
T = 55.2
6.5%
Shore et al.
(2002)
VS
Langdurig
(Casey Fam.
Kinship: 30.3%
Program
Non-kinhip: 69.7%
Cohort
12 mnd
(2001)
Nederland
(13 van 17
TRF
(97%)
185
b
(30%)
Counselor
14 states)
Bastiaensen
Leerkracht
Kinship: 24%
Non-kinship: 76%
Keller et al.
VS
Langdurig
(2001)
14 states
Kinship: 28%
Cohort
3 mnd
PO (zowel
Longitu-
PV als
dinaal
PM)
Cohort
12 mdn
PM (93%)
CBCL
121
(70.8%)
CBCL
PV (7%)
8-12
(10.4)
Langdurig
al. (2000)
(Provincie
Non-kinhip: 46%
Zie ook:
Zuid-Holland)
Kinhip: 54%
Strijker &
Zandberg
(2001)
34.6% –
12.4%k
21.6%k
33%b – 17.8%k
Cohort
Kort na
plaatsing
PM
CBCL
T = 57.4
b
T = 57.1
k
38% – 30%
b
T = 59.7
k
40% – 32%
53%b – 44%k
240
4-18
T = 53.3
T = 56.1
T = 56.3
(39%)
(11.5)
28.8%b –
39.2%b –
37.9%b –
19.7%k
29.6%k
30.4%k
T = 58.7
T = 60.5
T = 61.1
Non-kinhip: 72%
Nederland
22.7% –
(3%)
diensten)
Strijker et
T = 54.8
b
91
(10.9)
k
36.3%
k
41.8%
47.3%k
28 |H o o f d s t u k 2
Tabel 2.1 (vervolg)
Onderzoek naar emotionele en gedragsproblemen met behulp van de CBCL – buitenlands onderzoek
Auteur
Land
(jaartal)
(streek)
Soort pleegzorg
Steekproef
Duur
Opzet
plaatsing
Informant
Instru-
N
Leeftijd
ment
(respons)
(in jaren)
Min –Max.
Min-Max
(M)
Zima et al.
(2000)
VS
> 6 mnd
Cross-
(2.7)
sectioneel
PO (83%)
CBCL
Caseworker
(Los
Kinship: 58%
Angelos - 3
Non-kinship: 15%
of staflid
van 8
Therapeutic foster
(17%)
county
family: 10%
service
Group home: 17%
302
Probleemgedrag
Int. (T of M)
b
k
(M)
I -I
6-12
T = 52.7
Ext. (T of M)
b
E -E
k
Tb - Tk
T = 54.6
k
T = 55.0
k
20 %
Tot. (T of M)
27%k
(92%)
(8.5)
480
2-16
NB
(6.1)
44.6 %k
25%
areas)
Leslie et al.
VS
Langdurig
(2000)
(San Diego
Kinship only: 11.1%
County)
Kinship + foster:
Cohort
4-12 mnd
Longitu-
(6.7 mnd)
PO
CBCL
dinaal
38.2%
Foster only: 50.7%
Heflinger et
VS
> 2 mnd
al.
(Tennessee
Residential care:
(2000)
State)
30°%
Crosssectioneel
<6mnd:
18.5%
6 tot
Family homes: 28%
17mnd:
Family foster care:
35.3%
41%
≥18mnd:
46.2%
Caregiver
CBCL
254
(82%)
2-18
T = 53.6
T = 52.6
b
k
27% – 19%
b
T = 53.0
k
33% – 23%
34%b – 23%k
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 29
Tabel 2.1 (vervolg)
Onderzoek naar emotionele en gedragsproblemen met behulp van de CBCL – buitenlands onderzoek
Auteur
Land
(jaartal)
(streek)
Soort pleegzorg
Steekproef
Duur
Opzet
plaatsing
Informant
Instru-
N
Leeftijd
ment
(respons)
(in jaren)
Min –
Min-Max
Max.
Probleemgedrag
Int. (T of M)
b
k
(M)
I -I
4-18
T = 53.6
Ext. (T of M)
b
E -E
k
Tot. (T of M)
Tb - Tk
(M)
Armsden et
VS
Pleegzorg
Cohort
Bij intake
Langdurig
PM (59%)
al.
(13 States -
PV (3%)
(2000)
Casey
familie (21%)
Family
staflid (6%)
Program)
verwijzer (4%)
CBCL/4-
362
18
(75%)
CBCL
415
b
T = 55.5
k
b
T = 55.9
k
38% - 28%
40%b - 30%k
(10.5)
31% - 20%
2-17
58% scoort in grens-of klinische zone op minstens 1
(6.6)
bredeband schaal
vorige PO
(2%)
(stief)ouder
(1%)
andere (4%)
Newton et al.
VS
(2000)
(Californië
> 5 maanden
Longitu-
Cohort
-San Diego)
dinaal
+/- 5mnd
O
Parent
substitute
30 |H o o f d s t u k 2
Tabel 2.1 (vervolg)
Onderzoek naar emotionele en gedragsproblemen met behulp van de CBCL – binnenlands onderzoek
Auteur
Land
(jaartal)
(streek)
Soort pleegzorg
Steekproef
Duur
Opzet
plaatsing
Informant
Instru-
N
Leeftijd
ment
(respons)
(in jaren)
Min –Max.
Min-Max
(M)
Vanschoonlandt,
Vlaanderen
Langurig -
Vanderfaeillie,
(16 van 17
perspectief > 1 jaar
& Van Holen
diensten)
Kinship: 71.7%
(2012)
Cohort
(4.3 mnd)
PO
CBCL
194
(80.5%)
Probleemgedrag
Int. (T of M)
b
(M)
I -I
3-17
T = 54.5
(9.7)
Ext. (T of M)
k
b
E -E
k
T = 54.9
b
b
Tot. (T of M)
Tb - Tk
T = 55.7
37.6% –
35.9% –
40.2%b –
25.8%k
26.3%k
29.9%k
NB
NB
T=53.2
Non-kinship: 28.3%
Wouters et al.
Vlaanderen
(2008)
(Antwerpen)
NB
Cross-
NB
PM
CBCL
sectioneel
42
1.5-17
19.0%k
(34%)
NB
PK
YSR
25
NB
NB
NB
T=52.2
12.0%k
Van Holen &
Vlaminck
Vlaanderen
(1 dienst)
(2004)
Hellinckx &
Langdurig
Kinship: 37%
Cross-
7-118mnd
PM
CBCL
27
sectioneel
8-17
(12.6)
Non-kinship: 63%
Vlaanderen
Grietens
(14 van 22
(1994)
diensten)
Alle plaatsingen > 3
mnd
Crosssectioneel
NB
PO
CBCL
273
(42.8%)
4-12
T = 58.0
T = 55.3
b
b
T = 58.9
26.9% –
50.0% –
53.8%b –
15.4%k
30.8%k
42.3%k
NB
NB
NB
b
k
NB% – 20.9%
b
45.0% –
48.4%b –
36.3%k
41.4%k
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 31
In Vlaanderen zijn ons vier onderzoeken bekend waarin dergelijke gegevens worden
gerapporteerd. Ook binnen deze onderzoeken verschilt het percentage pleegkinderen dat
boven de afkappunten scoort aanzienlijk. Hellinckx en Grietens voerden in 1994 een crosssectioneel prevalentieonderzoek uit bij 273 pleegkinderen die langer dan drie maanden
geplaatst waren door 14 van 22 pleegzorgvoorzieningen. Dit onderzoek beperkt zich evenwel
tot pleegkinderen binnen de leeftijdrange van 4 tot 12 jaar en de respons is slechts 42.8%. Het
cross-sectioneel onderzoek van Van Holen en Vlaminck beperkt zich tot slechts 27 langdurige
pleegzorgplaatsingen (minstens 7 maanden geplaatst) uit één pleegzorgvoorziening. De
pleegkinderen zijn tussen 8 en 17 jaar oud en de responsrate is niet bekend. Wouters et al.
(2008) rapporteren als onderdeel van een breder onderzoek over een klein aantal
pleegkinderen uit slechts één Vlaamse provincie. De selectiecriteria van de steekproef zijn
onduidelijk en de responsrate is laag (34%). In geen van bovenstaande Vlaamse onderzoeken
wordt over de non-respons gerapporteerd. De waarschijnlijk meest representatieve steekproef
voor Vlaamse pleegzorg, zij het voor pleegzorgsituaties met een verwacht langdurig
perspectief, wordt beschreven door Vanschoonlandt, Vanderfaeillie en Van Holen. (2012).
Het betreft een analyse van het eerste jaar systematische screening van langdurige
pleegzorgplaatsingen verbonden aan het project ‘Pleegouders Versterken in Opvoeden’. De
respons ligt hoog (80.5%). Pleegouders van cohort van 194 pleegkinderen tussen 3 en 18 jaar
(M = 9.7 jaar) werden bevraagd tussen maand 4 en 5 van de pleegzorgplaatsing. Op
internaliseren vertoonde 37.6% een score boven het grensklinische afkappunt en 25.8% boven
het klinische; op externaliseren scoorde 35.9% boven het grensklinische en 26.3% boven het
klinische afkappunt en op totale problemen gold dit voor respectievelijk 40.2% en 29.9% van
de pleegkinderen. Deze cijfers vallen binnen de range van de internationale gegevens.
De proportie pleegkinderen met gedrags- en emotionele problemen ligt duidelijk hoger dan bij
kinderen uit de algemene populatie. In amper vijf studies worden de resultaten vergeleken met
een normgroep uit de algemene populatie. Tarren-Sweeney en Hazell (2006) stellen dat
pleegkinderen significant hoger scoren dan normgroep op de brede-bandschalen en dat hun
scores vergelijkbaar zijn met klinisch verwezen kinderen. Fernandez (2008) rapporteert scores
in klinische range die drie keer hoger liggen dan in algemene populatie; Sawyer, Carbone,
Searle, & Robinson (2007) besluiten dat de prevalentie van pleegkinderen met emotionele en
gedragsproblemen twee tot vijf keer hoger ligt dan in de algemene populatie; Armsden et al.
(2000) rapporteren 1,7 (internaliseren) en 2,2 (externaliseren) keer meer kinderen in de grens-
32 |H o o f d s t u k 2
of klinische range dan kinderen uit algemene populatie. Keller et al. (2001) maken een
onderscheid tussen bestandspleegkinderen die significant meer klinisch scoren dan een
normgroep (3.6 keer meer), terwijl dit niet geldt voor pleegkinderen die in hun netwerk
wonen.
Ongeacht de informant worden bij pleegkinderen vaak meer externaliserende dan
internaliserende problemen gerapporteerd. Zowel de gemiddelde T- of ruwe scores als het
percentage kinderen dat boven één van de afkappunten scoort ligt op enkele uitzonderingen na
steeds hoger op externaliseren dan op de schaal internaliseren.
Pleegkinderen ervaren hun eigen functioneren als minder problematisch dan hun pleegouders
of leerkrachten. In drie onderzoeken waar zowel pleegkinderen als pleegouders worden
bevraagd (Carbone, 2009; Van Oijen, 2010; Wouters et al., 2009) rapporteren de pleegouders
duidelijk meer problemen op de brede-bandschalen dan de pleegkinderen: op internaliseren
vallen 1.8 tot 2 keer meer pleegkinderen in de grens- of klinische range, op externaliseren 1.5
tot 1.9 keer meer en op totale problemen 1.6 tot 2.4 keer meer.
Hoewel het aantal onderzoeken beperkt is komen leerkrachten en pleegouders volgens de
auteurs matig (Shore et al., 2002) tot goed (Tarren-Sweeney et al., 2004) overeen in het
identificeren van externaliserende problemen, maar slecht indien het internaliserende
problemen betreft (Shore et al., 2002; Tarren-Sweeney et al., 2004).
Een beperkt aantal studies rapporteert over mogelijke associaties van gedragsproblemen met
de leeftijd en het geslacht van het pleegkind en met het soort plaatsing (netwerk versus
bestandspleegzorg). In zes studies worden gendereffecten onderzocht: in vier ervan wordt
significant meer probleemgedrag bij jongens gerapporteerd (Hellinckx en Grietens, 1994;
Holtan et al., 2005; Keller et al., 2001; Tarren-Sweeney & Hazell, 2006), de twee overige
onderzoeken vinden geen genderverschillen (Heflinger et al., 2000; Sawyer et al., 2007).
Hoewel heel wat studies een brede leeftijdrange omvatten worden mogelijke leeftijdeffecten
zelden onderzocht. Leeftijdeffecten zijn op basis van vier onderzoeken die hierover
rapporteren niet duidelijk. Hellinckx en Grietens (1994) vinden geen leeftijdeffecten. Ook
Sawyer et al. (2007) vinden weinig verschillen: kinderen tussen 13-17 hebben enkel een
hogere prevalentie van aandachtsproblemen en sociale problemen dan zes tot twaalf-jarigen.
Tarren-Sweeney en Hazell (2006) spreken over een licht leeftijdseffect (r2 = 0.02; p = 0.01)
met oudere kinderen die een hogere ruwe totale probleemscore hebben. Heflinger et al. (2000)
tot slot vinden een significant groter percentage klinische scores in de jonge tienergroep (1315 jaar) dan in de andere leeftijdgroepen (de 6-12-jarigen en de 16-18-jarigen). Sawyer et al.
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 33
(2007) vinden kleine verschillen wanneer leeftijd en geslacht worden gecombineerd
(interactie-effect): jongere jongens en oudere meisjes hebben het meeste gedragsproblemen.
Naar
soort
plaatsing
rapporteren
netwerkpleegouders
in
één
onderzoek
meer
gedragsproblemen (Tarren-Sweeney & Hazell, 2006), in twee minder gedragsproblemen bij
hun pleegkind (Heflinger et al., 2000; Keller et al., 2001). In een onderzoek van Holtan et al.
(2005) vervalt een oorspronkelijke associatie tussen gedragsproblemen en soort plaatsing
(netwerkpleegouders scoren lager) na controle voor andere variabelen met multivariate
analyse.
c. Besluit
Op basis van binnen- en buitenlands onderzoek dat gebruik maakt van de CBCL om het
functioneren van pleegkinderen te beschrijven kunnen we besluiten dat kinderen in pleegzorg
een zeer kwetsbare groep vormen. Er bestaan heel wat verschillen tussen de gerapporteerde
onderzoeken die discrepanties tussen de onderzoeksresultaten kunnen verklaren en die
aanmanen tot voorzichtigheid bij de interpretatie ervan. Niettemin wijzen alle onderzoeken
consistent op een belangrijke groep pleegkinderen met ernstige gedrags- en emotionele
problemen en dit ongeacht de informant (pleegouder, pleegkind, leerkracht) of land of de
streek waarin ze leven. De proportie pleegkinderen met gedrags- en emotionele problemen
ligt duidelijk hoger dan bij kinderen uit de algemene populatie. Bij pleegkinderen worden
meer externaliserende dan internaliserende problemen gerapporteerd. Zelf ervaren
pleegkinderen hun eigen functioneren als minder problematisch dan hun pleegouders of
leerkrachten. Leerkrachten en pleegouders komen matig tot goed overeen in het identificeren
van externaliserende problemen, maar slecht in het beschrijven van internaliserende
problemen. Mogelijk wordt externaliserend probleemgedrag makkelijker opgemerkt dan
internaliserend probleemgedrag (Shore et al., 2002; Tarren-Sweeney et al., 2004). Het is meer
storend voor de omgeving. Het is ook niet ondenkbaar dat het kind zijn gedrag verandert in
functie van de context. Jongens neigen ertoe meer probleemgedrag te vertonen dan meisjes.
De associaties van gedragsproblemen met leeftijd en het soort plaatsing zijn minder duidelijk.
Dat we ons enkel richtten op onderzoek waarin gebruik werd gemaakt van de CBCL vormt
een beperking. Een brede range van geestelijke gezondheidsproblemen worden immers niet
gemeten met gestandaardiseerde vragenlijsten waaronder een aantal interpersoonlijke
hechtingsgerelateerde problemen, onveilige relatievorming, sociale, gedrags- en emotionele
disregulatie, traumagerelateerde angst en dissociatie, abnormale respons op pijn,
34 |H o o f d s t u k 2
eetstoornissen, seksuele problemen, zelfverwonding en suïcidale pogingen en suïcidaal
discours (Tarren-Sweeney, 2013a). Evenwel, onze resultaten worden bevestigd door
onderzoek waarin andere instrumenten dan zelfbeoordelingschalen gebruikt werden zoals
diagnostische interviews en classificatie-instrumenten zoals bijvoorbeeld de DSM (Carbone,
2009; Havlicek, Garcia, & Smith, 2013; Keil & Price, 2006; Oswald, Heil, Goldbeck, 2010;
Pecora, White, Jackson, & Wiggins, 2009).
2.2.2. Evolutie van gedragsproblemen
Een bevordering van de ontwikkeling van het pleegkind – onder andere door een reductie van
probleemgedrag – is vaak een belangrijke doelstelling in pleegzorg. Hulpverleners en
pleegouders hebben dikwijls de verwachting dat het probleemgedrag van pleegkinderen zal
afnemen en prosociaal gedrag zal toenemen als gevolg van de pleegzorgplaatsing
(Vanderfaeillie, Van Holen, De Maeyer, Vanschoonlandt, & Andries, 2012). Over de
ontwikkeling van probleemgedrag bij pleegkinderen is evenwel weinig geweten. We vonden
tussen 2000 en 2013 acht buitenlandse studies en één binnenlandse waarin de evolutie in het
gedragsmatig en emotioneel functioneren van pleegkinderen is gemeten met behulp van de
CBCL. Ze worden samengevat in Tabel 2.2. Alle studies onderzoeken de evolutie van het
functioneren op groepsniveau. Evoluties op groepsniveau zeggen evenwel niets over de
ontwikkeling op het niveau van het individuele pleegkind. Vier onderzoeken besteden ook
hieraan aandacht. Zij brengen de evolutie op individueel niveau in kaart door een Reliable
Change Index (RCI) te berekenen. Dit is een maat om na te gaan of een verandering
betekenisvol is en niet op een meetfout berust. Een RCI is het verschil tussen scores
verkregen op twee verschillende meetmomenten van een specifieke CBCL-schaal gedeeld
door de standaardfout van het verschil van deze schaal. Het is acceptabel om een RCI groter
dan 1.64 of kleiner dan -1.64 als betekenisvol te beschouwen. De kans dat de verandering het
gevolg is van toeval of meetfouten bij een dergelijke RCI is 10% (van Yperen & Veerman,
2008). Statistisch betekenisvolle veranderingen zijn niet steeds klinisch relevant. Om na te
gaan of veranderingen klinisch relevant zijn gebruiken onderzoekers uit twee studies de
gestandaardiseerde T-scores van de CBCL. Bij een klinisch relevante verandering is sprake
van een overgang van een deviante score (T-score ≥ 60) naar een normale score (T-score <
60) of omgekeerd (afkappunt tussen normaal en grens-klinisch gebied).
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 35
a. Resultaten
Onderstaand bespreken we voor ieder onderzoek summier het opzet en de belangrijkste
resultaten met betrekking tot de evolutie van het emotioneel en gedragsmatig functioneren
van pleegkinderen.
Centraal in een breakdownonderzoek uitgevoerd door Van Oijen (2010) stond de vraag welke
combinatie van pleegkind- en pleeggezinkenmerken voorspellend waren voor het resultaat
van een pleegzorgplaatsing. In een prospectief longitudinaal onderzoek tussen 2002 en 2004
bij
pleegzorgaanbieders
uit
verschillende
Nederlandse
provincies
werden
pleegzorgplaatsingen met een langdurig perspectief (verwachte duur langer dan één jaar) van
kinderen tussen elf en zeventien jaar (M = 14.4) gevolgd. Er werden twee meetmomenten
voorzien: een eerste tussen de derde en zesde maand van de plaatsing (M = 4.2) en een tweede
achttien maanden na aanvang van de plaatsing of, in geval van een afgebroken plaatsing, zo
kort mogelijk na beëindiging van de plaatsing. Door 78 pleegouders en 59 pleegkinderen
werden op beide meetmomenten respectievelijk een CBCL en een YSR ingevuld. De
onderzoeker beschrijft de evolutie op zowel groeps- als op individueel niveau.
Op groepsniveau rapporteerden de pleegouders op het tweede meetmoment significant meer
internaliserende, externaliserende en totale problemen. Op individueel niveau (op basis van
RCI-scores) was er op de schaal internaliseren een toename van probleemgedrag in 14.1%
van de situaties (n = 11), geen verandering in 73.1% (n = 57) en een afname in 12.8% (n = 10)
van de pleegzorgsituaties. Externaliserend probleemgedrag nam significant toe bij 37.2% (n =
29), bleef onveranderd bij 55.1% (n = 43) en nam af bij 7.7% van de pleegkinderen (n = 6).
Op de schaal totale problemen was er een toename bij 28.2% (n = 22), geen verandering bij
62.8% (n = 49) en een afname bij 9% (n = 7) van de pleegzorgsituaties. Nagenoeg 80% (n =
62) veranderde niet van probleemstatus (van normaal naar grens- of klinisch gebied of
omgekeerd). Wanneer er sprake was van veranderde probleemstatus dan bleek dat vaker een
verslechtering (n = 11), dan een verbetering (n = 5).
De beleving van de pleegkinderen was enigszins verschillend. Op groepsniveau rapporteerden
de pleegkinderen op de tweede meting geen verschil in gemiddeld probleemgedrag, noch op
internaliserende, noch op externaliserende, noch op totale gedragsproblemen. Op individueel
niveau was er vaker sprake van een afname van probleemgedrag dan van een toename.
Internaliserend probleemgedrag nam toe bij 8.5% (n = 5), bleef onveranderd bij 81.4% (n =
36 |H o o f d s t u k 2
48) en nam af bij 10.2% (n = 6) van de pleegkinderen. Externaliserende gedragsproblemen
namen toe bij 10.2% (n = 6), bleven onveranderd bij 67.8% (n = 40) en namen af bij 22.0% (n
= 13) van de pleegkinderen. Nagenoeg 80% (n = 49) veranderde niet van probleemstatus.
Wanneer er sprake was van veranderde probleemstatus dan was dat voor vijf pleegkinderen
een verslechtering en voor vijf een verbetering.
Aarons et al. (2010) gingen met behulp van path-analyse na in welke mate gedragsproblemen
verplaatsingen kunnen voorspellen en andersom. Ze doen dit door een groep van 500 kinderen
tussen twee en vijftien jaar die gedurende een onderzoeksperiode van 36 maanden uit huis
geplaatst was (zowel residentieel als pleegzorg) te volgen. Ze rapporteren over het percentage
klinische scores op de brede-bandschalen externaliseren en internaliseren op drie
meetmomenten, namelijk bij aanvang van de plaatsing (gemiddeld na 5.5 maanden), na
achttien maanden en na 36 maanden. Uitgaande van de beleving van de zorgdragers scoorde
33.9% bij aanvang, 29.1% na achttien maanden en 27.3% na 36 maanden in de klinische zone
op de schaal externaliseren. Voor internaliseren ging het om respectievelijk 21.6%, 16.9% en
20.8%. Er leek dus sprake van een afname van externaliserende problemen terwijl de
internaliserende problemen na een afname op achttien maanden terug toenamen (bijna naar
hun oorspronkelijke niveau) op 36 maanden. De evolutie van de klinische scores werden in
het onderzoek niet verder geëxpliciteerd, noch onderzocht. Dit was niet de focus van het
onderzoek. Een belangrijke bedenking is dat de auteurs zich richtten op een groep uit huis
geplaatste kinderen zonder hierbij het in pleegzorg geplaatste aandeel te expliciteren. Er
worden dan ook geen gegevens gepresenteerd van de evolutie die kinderen doormaakten die
gedurende de volledige onderzoeksperiode in pleegzorg verbleven. Ongeveer 16% van deze
kinderen maakte gedurende de onderzoeksperiode minstens één overplaatsing mee. De
auteurs geven niet aan om welke soort overplaatsingen het ging.
Fernandez (2008, 2009) volgde in een achtjarig longitudinaal onderzoek een cohort van 59
pleegkinderen die initieel in lange termijn pleegzorg werden geplaatst. Op het eerste
meetmoment (na vier maanden) waren ze tussen zeven en vijftien jaar oud (M = 10.7). De
steekproef was getrokken bij één pleegzorgaanbieder in Barnardos (Australië). In een multiinformant onderzoeksopzet (bevraging van pleegouders, hulpverlener, leerkracht en
pleegkind) maakte ze op verschillende meetmomenten (na vier maanden en telkens twee jaar
later) gebruik van zowel kwalitatieve als kwantitatieve methodes. In een publicatie in 2008
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 37
beschrijft ze onder meer de evolutie van emotionele en gedragsproblemen gerapporteerd door
de pleegouders tussen aanvang van de plaatsing (na vier maanden) en twee jaar later. Op het
eerste meetmoment scoorde 34.0% van de pleegkinderen in de klinische zone op de schaal
externaliseren, 35.8% op de schaal internaliseren en 43.4% op totale problemen. Twee jaar
later was er een lichte toename van het percentage pleegkinderen in de klinische zone op
externaliseren naar 37.3%, en een afname op de schalen internaliseren en totale problemen
naar respectievelijk 21.8% en 38.2%. Gebruik makend van chi-kwadraat-testen bleken deze
evoluties niet significant. Op basis van de continue scores (t-testen) bleek enkel de afname op
internaliseren significant. Over de evolutie van individuele pleegkinderen wordt niet
gerapporteerd. Net zoals bij Aarons et al. (2010) is ook bij Fernandez onduidelijk hoeveel
pleegkinderen gedurende de gehele onderzoeksperiode in pleegzorg verbleven. Immers,
tijdens het tweede meetmoment woonde 25% van de kinderen niet meer in hun oorspronkelijk
pleeggezin. Het is bovendien niet duidelijk of ze nog in pleegzorg waren geplaatst.
In een publicatie uit 2009 beschrijft Fernandez onder meer de evolutie van gedrags- en
emotionele problemen gerapporteerd door de pleegzorgbegeleiders. De evolutie van klinische
scores op de brede-bandschalen volgens pleegzorgbegeleiders worden hier gepresenteerd op
drie meetmomenten: kort na aanvang van de plaatsing (op vier maanden), wanneer het tweede
moment plaatsvond is niet aangegeven en na 8.2 jaar. Met behulp van t-testen werd voor
iedere brede-bandschaal onderzocht of er significante verschillen waren tussen het derde
meetmoment en de voorgaande metingen. Fernandez vond één significant verschil, namelijk
een afname van externaliserend probleemgedrag tussen het tweede en derde meetmoment.
Ons inziens kan hier niet over een vooruitgang worden gesproken maar wel over een
stabilisering aangezien er geen verschil was tussen het eerste en derde meetmoment.
Gedurende de loop van het onderzoek kenden de pleegkinderen gemiddeld 5.4 plaatsingen.
Op het derde meetmoment verbleef 73% gedurende drie jaar of langer in zijn huidige
plaatsing. Ook in deze publicatie blijft onduidelijk hoeveel pleegkinderen, op de initiële
meting na, op de volgende meetmomenten in pleegzorg verbleven.
In een evaluatieonderzoek aangaande het project ‘Versterking Pleegzorg Noord-Brabant’
werden bij vijf Brabantse instellingen voor pleegzorg bij 95 pleegzorgplaatsingen in 55
pleeggezinnen gegevens verzameld op twee meetmomenten, namelijk in mei 2004 en zes
maanden later (Damen & Pijnenburg, 2005). Het betreft extra pleegzorgplaatsen in bestaande
of nieuwe pleeggezinnen die gecreëerd werden voor kinderen met ernstige problemen door
38 |H o o f d s t u k 2
een
zogenaamd
‘Versterkingsproject’.
Een
centraal
uitgangspunt
was
om
deze
pleegzorgplaatsingen extra te ondersteunen: 89% van de pleegouders ontving een salaris, 53%
een bijkomende financiële toelage om noodzakelijke faciliteiten te realiseren, 50% deed
beroep op extra inzet van professionals en 14% van de pleegouders volgde een aanvullende
cursus. De pleegouders ontvingen één (30%), twee (41%), drie (23%) of vier (6%) vormen
van extra ondersteuning. De onderzochte pleegkinderen waren bij aanvang van het project
gemiddeld tien jaar oud en verbleven gemiddeld 24 maanden in hun pleeggezin. Zowel
tijdelijke als langdurige plaatsingen werden geïncludeerd. Onder meer werd de door
pleegouders ervaren gezinsbelasting en het door pleegouders ervaren emotioneel en
gedragsmatig functioneren van de pleegkinderen onderzocht. Gemiddeld werden op het eerste
meetmoment (n = 55, responspercentage = 58%) op basis van deviatiescores5 bij 44% van de
pleegkinderen ernstige problemen gerapporteerd op internaliseren, bij 62% op externaliseren
en bij 66% op totale problemen. Zes maanden later (n = 63, responspercentage = 66%)
werden bij 44% ernstige problemen op internaliseren, bij 56% op externaliseren en bij 56% op
totale problemen gerapporteerd. De auteurs besluiten dat de gemiddelde gedragsproblematiek
iets was afgenomen (van gemiddelde deviatiescore 2.2 naar 2.0), al is deze afname ons inziens
verwaarloosbaar (een deviatiescore 2.2 komt overeen met een pc 98,5 en een deviatiescore 2
met een pc 98). Voor 41 pleegkinderen (responspercentage = 43%) waren gegevens
beschikbaar voor beide meetmomenten6. Bij twaalf kinderen (29%) namen op basis van de
RCI-scores de internaliserende problemen af, bij 23 kinderen (56%) bleven ze ongewijzigd en
bij zes kinderen (15%) namen ze toe. De externaliserende problemen namen af bij vijftien
kinderen (37%), bleven ongewijzigd bij twintig kinderen (49%) en namen toe bij zes kinderen
(15%). De totale problemen tenslotte namen af bij twintig kinderen (49%), namen toe bij vijf
kinderen (12%) en bleven gelijk bij zestien kinderen (39%). Individueel was er dus bij meer
kinderen sprake van een vooruitgang dan van een achteruitgang.
5
Een deviatiescore geeft aan hoeveel eenheden van een standaarddeviatie de score van een individu afligt van
het normgemiddelde. Damen en Veerman (2005) gebruiken een deviatiescore >1.29 of pc 90 om te spreken over
een afwijkende score.
6
In het rapport beschrijven de onderzoekers enkel de percentages pleegkinderen die vooruitgingen. Op vraag
bezorgden ze ons tevens de gegevens van de pleegkinderen die stabiel bleven of achteruit gingen.
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 39
Damen en Veerman (2005) voerden in de periode aanvang 2003 tot midden 2005 een
evaluatieonderzoek uit naar de Integrale Pleegzorg Gelderland bij de drie Gelderse
pleegzorgaanbieders. In dit model wordt afhankelijk van de noden en op basis van
indicatiestelling een extra begeleidingsaanbod voor pleeggezinnen voorzien. De intensiteit
van de pleegzorg wordt in dit model bepaald door: (1) het opvoeren van de frequentie en
intensiteit van de begeleiding van pleegouders; (2) een aanvullende ondersteuning
(praktisch/materiële steun, therapeutische ondersteuning, verder vorming pleegouders) door
de pleegzorgbegeleider of (3) een bijkomend zorgaanbod gericht op diagnostiek en
behandeling van het pleegkind of het pleeggezin. Bij 88 pleegzorgplaatsingen werden op twee
meetmomenten gegevens verzameld, onder andere over het gedragsmatig- en emotioneel
functioneren van de pleegkinderen, gezinsbelasting van pleegouders, de pleegouderpleegkind-interactie, enzovoort. Bij aanvang van het onderzoek waren de pleegkinderen
gemiddeld 9.5 jaar oud. Ze verbleven gemiddeld 36 maanden in het pleeggezin. De tweede
meting vond gemiddeld acht maanden later plaats. Zowel plaatsingen met een reguliere (kort,
crisis, regulier) pleegzorgindicatie (70%) als met intensieve pleegzorgindicatie (30%) werden
mee opgenomen. Op het eerste meetmoment (n = 65, responspercentage = 74%) rapporteerde
34% van de pleegouders op basis van deviatiescores (zie boven: Damen & Pijnenburg, 2005)
ernstige problemen op de schaal internaliseren, 43% op de schaal externaliseren en 60% op de
schaal totale problemen. Op het tweede meetmoment (n = 41, responspercentage = 47%)
bedroegen deze percentages respectievelijk 39% op internaliseren, 46% op externaliseren en
59% op totale problemen. Van 38 pleegzorgplaatsingen (responspercentage = 47%) waren
zowel de voor- als nameting van de CBCL beschikbaar, wat toeliet om de individuele evolutie
na te gaan door de RCI te berekenen. Hieruit bleek dat bij zeven kinderen (18%) de
internaliserende problemen afnamen, bij 22 kinderen (58%) ongewijzigd bleven en bij negen
kinderen (24%) toenamen. De externaliserende problemen namen af bij tien kinderen (26%),
bleven ongewijzigd bij twintig kinderen (53%) en namen toe bij acht kinderen (21%). De
totale problemen tenslotte namen af bij tien kinderen (26%), namen toe bij dertien kinderen
(34%) en bleven gelijk bij vijftien kinderen (39%). Individueel was er dus bij iets meer
kinderen sprake van een achteruitgang dan van een vooruitgang. De onderzoekers besluiten
dat de voor- en achteruitgang mekaar globaal genomen ophieven waardoor de gemiddelde
gedragsproblematiek stabiel was gebleven.
40 |H o o f d s t u k 2
Bastiaensen (2001) onderzocht de wijze waarop pleegouders de opvoedingssituatie en
pleegkinderen de relatie met hun pleeggezin en het gezin van oorsprong beleefden. Ze volgde
hiervoor een plaatsingscohort van alle kinderen in Nederland in de leeftijd van acht tot en met
twaalf jaar (M = 10.4) die tussen mei 1994 en januari 1996 door dertien van de zeventien
pleegzorgvoorzieningen in een pleeggezin waren geplaatst. Op drie meetmomenten werden
gegevens verzameld, onder meer over het gedragsmatig en emotioneel functioneren van de
pleegkinderen en de gezinsbelasting van pleegouders, namelijk na drie maanden plaatsing (n
= 121, responspercentage = 70.8%), na vijftien maanden plaatsing (n = 68, responspercentage
= 56%) en na 27 maanden plaatsing (n = 55, responspercentage = 45%). Voor 53
pleegzorgplaatsingen werden de gegevens over het gedrags- en emotioneel functioneren op de
drie meetmomenten vergeleken. Enkel voor de syndroomschaal aandachtsproblemen was er
sprake van een significante afname tussen meetmoment twee en drie. Voor de overige schalen
werden geen verschillen gevonden. Bastiaensen (2001) besluit dat de perceptie van het gedrag
door de pleegouders gedurende de loop van de plaatsing niet veranderde.
Strijker et al. (2000) en Strijker, Zandberg en van der Meulen (2005) onderzochten het
verloop van pleegzorgplaatsingen en factoren die de kans op breakdown konden voorspellen.
In de periode september ’96-mei ’97 volgden ze in één Nederlandse provincie (Zuid-Holland)
een cohort van 91 pleegkinderen tussen vier en achttien jaar (M = 10.9) die in lage termijn
pleegzorg waren geplaatst (verwachte duur van de plaatsing was langer dan zes maanden).
Van 76 pleegkinderen (responspercentage = 83.5%) werden op twee meetmomenten (na drie
en na achttien maanden plaatsing) gegevens verzameld. Op basis van de CBCL ingevuld door
pleegmoeder onderscheidden ze op basis van de gedragsproblemen via clusteranalyse vier
typen pleegkinderen, namelijk: (1) normaal, (2) agressief-delinquent-sociale problemen, (3)
aandachtsproblemen en (4) teruggetrokken-sociale problemen. Op het tweede meetmoment
was 57% van de kinderen niet van type veranderd, 43% wel. Bij 19.6% van de pleegkinderen
was er sprake van een vooruitgang naar een type met minder ernstige problemen, bij 23.5%
van de pleegkinderen was er sprake van een achteruitgang.
In de periode ’90-’91 onderzochten Newton et al. (2000) in San Diego (Californië) de relatie
tussen het plaatsingsverloop en probleemgedrag bij een cohort van 415 pleegkinderen tussen
twee en zeventien jaar oud (M = 6.6) die reeds minstens vijf maanden geplaatst waren. Het
onderzoek liep over een periode van twaalf maanden met twee meetmomenten, namelijk op
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 41
maand vijf van de plaatsing en op maand zeventien. Er werden gedurende een periode van
achttien maanden gemiddeld vier verplaatsingen geregistreerd, variërend van één tot vijftien.
Het is onduidelijk hoeveel kinderen gedurende de totale onderzoeksperiode niet werden
overgeplaatst. De onderzoekers verdeelden de totale groep op basis van de CBCL-scores
tijdens het eerste meetmoment in twee groepen, namelijk kinderen die binnen normale zone
scoorden (n = 173, 42%) en kinderen die op minstens één brede-bandschaal in de grens-of
klinische zone scoorden (n = 242, 58%). De kinderen die initieel in de normale zones
scoorden gingen als groep achteruit en scoorden twaalf maanden later significant hoger op
internaliseren, externaliseren en totale problemen (T-scores op de brede-bandschalen lage
gemiddeld 3 à 4 punten hoger). Kinderen die initieel grensklinisch of klinisch scoorden
gingen vooruit en scoorden twaalf maanden later significant lager op internaliseren,
externaliseren en totale problemen (T-scores op de brede-bandschalen lage gemiddeld 6 à 8
punten lager). Het is onduidelijk hoeveel kinderen vooruit, respectievelijk achteruit gingen.
In Vlaanderen is ons slechts één onderzoek bekend naar de evolutie van gedrags- en
emotionele problemen van pleegkinderen en geassocieerde factoren (onder andere
gezinsbelasting pleegouders, opvoedgedrag pleegouders). Zevenenzeventig langdurige
pleegzorgplaatsingen (> zes maanden) van pleegkinderen tussen zes en twaalf jaar oud (M =
9.3) werden in de periode 2004-2006 op twee meetmomenten onderzocht: cross-sectioneel bij
aanvang van het onderzoek en twee jaar later. Het onderzoek beperkte zich tot één
pleegzorgvoorziening met meerdere afdelingen verspreid over heel Vlaanderen. De
onderzoekers rapporteren onder andere over de evolutie van gedragsproblemen op
groepsniveau (Van Holen, Vanderfaeillie, & Trogh, 2007) en op individueel niveau
(Vanderfaeillie, Van Holen, Vanschoonland et al., 2013). Van 49 plaatsingen werden op beide
meetmomenten gegevens verzameld. Op het eerste meetmoment verbleven de pleegkinderen
gemiddeld reeds 4.8 jaar in het pleeggezin. Het aantal pleegkinderen met een deviante
externaliserende CBCL-score (boven het grensklinische afkappunt) nam toe van 16% naar
30%, met een deviante internaliserende score van 14% naar 18% en met een deviante totale
score van 24% naar 40%. Deze laatste resultaten zijn bovendien bekomen na uitval van de
pleegkinderen met het meeste probleemgedrag.
Op basis van de RCI-scores gingen op individueel niveau op de schaal externaliseren 15
pleegkinderen (30.6%) achteruit, bleven 30 pleegkinderen (61.2%) stabiel en gingen 4
pleegkinderen (8.2%) vooruit. Op de schaal internaliseren vertoonden 8 pleegkinderen
42 |H o o f d s t u k 2
(16.3%) meer probleemgedrag, 36 pleegkinderen (73.5%) evenveel en 5 pleegkinderen
10.2%)
minder
probleemgedrag.
Globaal
(totale
problemen)
vertoonden
achttien
pleegkinderen (37%) na een periode van twee jaar meer probleemgedrag, 23 pleegkinderen
(47%) vertoonden evenveel probleemgedrag en acht pleegkinderen (16%) vertoonden minder
probleemgedrag. De onderzoekers stonden ook stil bij eventuele veranderingen in klinische
status. Ze stelden vast dat van alle pleegkinderen die vooruit gingen, slechts één kind klinisch
relevant vooruit ging (van een deviante internaliserende naar normale internaliserende score).
Van alle kinderen die achteruit gingen hadden vijf pleegkinderen klinisch relevant meer
externaliserend probleemgedrag, vijf meer internaliserend probleemgedrag en acht globaal
meer probleemgedrag. De onderzoekers besluiten dat een toename van probleemgedrag niet
enkel meer frequent voorkwam dan een afname, maar dat ze ook vaak ernstiger was.
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 43
Tabel 2.2
Evolutie van emotionele en gedragsproblemen met behulp van de CBCL – buitenlands onderzoek
Auteur
Land
Looptijd
Aantal
(jaartal)
(streek)
(in mnd)
Van Oijen
Nederland
18
(2010)
N
Leeftijd T1
Jongens –
Bestand –
metingen
T1-T2-…
(in jaren)
meisjes in
Fam/netwerk/
(meetmomenten
(respons-
Min-max
%
group home
in mnd)
rate %)
(M)
92 – 78
11-17
(54.4-84.8)
(14.4)
2
Informant
PO
Instrument
CBCL
Steekproef
Cohort
(4.6-18)
PK
YSR
Evolutie*
Indivi-
Groep
dueel
in %
43.5-56.5
Bestand: 41.3%
+
+
-
=
Netwerk: 58.7%
78–59
(46.2-75.6)
Aarons et al.
(2010)
VS
36
Nationaal
4
Caregiver
CBCL
Cohort
500
2-15
48.7-51.3
NB
NB
-
PO
CBCL
Cohort
59
7-15
49.2-50.8
Bestand: 98.3%
NB
-
(aanvang, 12,
18, 36)
Fernandez
Australië
96
2
(2009)
(1 dienst in
(4-28)
Fernandez
Barnardos)
3
(2008)
(10.7)
Netwerk: 1.7%
Caseworker
=
(4-?-98)
Damen &
Nederland
Pijnenburg
(Noord-
(2005)
Brabant)
Damen &
Nederland
Veerman
(Gelderland)
6
2
PO
CBCL
(x, x+6)
8
2
(x, x+8)
Cross-
95–41
sectioneel
PO
CBCL
Cross-
4-18
49-51
(10)
88–38
(9.5)
Bestand: 84%
-
-
=
=
Netwerk: 16%
46 - 54
sectioneel
(2005)
* + wijst op een toename van gedragsproblemen (internaliserende, externaliserende en totale problemen samengevat), = op stabiliteit, - op een afname
NB
44 |H o o f d s t u k 2
Tabel 2.2 (vervolg)
Evolutie van emotionele en gedragsproblemen met behulp van de CBCL – buitenlands onderzoek
Auteur
Land
Looptijd
Aantal
(jaartal)
(streek)
(in mnd)
Strijker &
Nederland
Zandberg
(Zuid-
(2001)
18
N
Leeftijd T1
Jongens –
Bestand –
metingen
T1-T2-…
(in jaren)
meisjes in
Fam/netwerk/
(meetmomenten
(respons-
Min-max
%
group home
in mnd)
rate %)
(M)
91-76
4-18
2
Informant
PM
Instrument
CBCL
Steekproef
Cohort
(3, 18)
Evolutie*
Indivi-
Groep
dueel
in %
46-54
(10.9)
Bestand: 46%
NB
+
NB
=
NB
+ (norm)
Netwerk: 54%
Holland)
Strijker et al.
(2000, 2005)
Bastiaensen
Nederland
27
(2001)
3
PO
CBCL
Cohort
121–68-55
(3, 15, 27)
Newton et al.
VS
18
(2000)
8-12
53-47
(10.4)
2
O
(5, 17)
Substitute
CBCL
Cohort
415-415
2-17
Bestand: 76%
Netwerk: 24%
46.5-53.5
NB
(6.6)
- (klin)
parent
Evolutie van emotionele en gedragsproblemen met behulp van de CBCL – binnenlands onderzoek
Vanderfaeillie,
Van
Holen,
Vanschoonlandt
et al.
(2013)
Van
Holen,
Vanderfaeillie,
& Trogh
(2007)
België
(1 dienst)
24
2
(x, x+24)
PM
CBCL
Cross-
77-49
6-12
sectioneel
(80-75)
(9.3)
44.3-55.7
Bestand: 34.3%
Netwerk:
65.7%
+
+
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 45
c. Discussie
De gepresenteerde studies zijn op meerdere vlakken erg verscheiden. Op de twee
Amerikaanse onderzoeken na (Aarons et al., 2010; Newton et al., 2000) betreft het
kleinschalige studies met een beperkte responsgroep. Vaak beperkt het onderzoek zich tot een
kleine regio (e.g. Damen & Pijnenburg, 2005), of tot een beperkt aantal pleegzorgaanbieders
(e.g. Fernandez, 2009; Vanderfaeillie, Van Holen, Vanschoonlandt et al., 2013). De
Amerikaanse onderzoekers richten zich op gemengde groepen van geplaatste kinderen in
zowel residentiële voorzieningen als pleegzorg. Er is bovendien een grote verscheidenheid in
onderzochte leeftijdrange en hieraan gekoppelde gemiddelde leeftijd (tussen 6.6 jaar (Newton
et al., 2000) en 14.4 jaar (Van Oijen, 2010)). Ook de verhouding bestands- versus
netwerkplaatsingen
loopt
sterk
uiteen
(van
1.7% (Fernandez,
2009) tot
65.7%
netwerkplaatsingen (Vanderfaeillie, Van Holen, Vanschoonlandt et al., 2013)). Het aantal
meetmomenten varieert van twee (e.g. Damen & Veerman, 2005) tot vier (Aarons et al.,
2010) en de onderzoeksperiode loopt uiteen van zes maanden (Damen & Pijnenburg, 2005)
tot 96 maanden (Fernandez, 2009). Voorts worden er verschillende informanten geraadpleegd.
Er kunnen dus vragen gesteld worden bij zowel de vergelijkbaarheid tussen de studies als bij
de representativiteit van de gegevens. De vergelijkbaarheid tussen de onderzoeken wordt
extra bemoeilijkt door verschillen in onderzoeksopzet. In drie studies volgt men kinderen die
initieel uitsluitend in pleegzorg (Fernandez, 2009) of gemengd in pleegzorg/residentiële zorg
(Aarons, 2010; Newton et al., 2000) geplaatst zijn, maar waarvan op de volgende
meetmomenten onduidelijk is of ze nog in dezelfde zorgvorm verblijven. De andere studies
beschrijven de evolutie van kinderen die gedurende de volledige onderzoeksperiode in
pleegzorg verbleven. Twee studies beschrijven bijzondere pleegzorgprojecten waarin extra
ondersteuning wordt voorzien (Damen & Pijnenburg, 2005; Damen & Veerman, 2005) terwijl
de overige onderzoeken (Bastiansen, 2001; Strijker & Zandberg, 2001; Vanderfaeillie, Van
Holen,
Vanschoonlandt
et
al.,
2013;
Van
Oijen,
2010)
langdurige
reguliere
pleegzorgplaatsingen onderzoeken.
In de eerste onderzoeken (Aarons, 2010; Fernandez, 2009; Newton et al., 2000) wordt eerder
gesproken over een vooruitgang van het gedragsmatig functioneren dan van een achteruitgang
gedurende de onderzoeksperiode. Newton et al. (2000) rapporteren een vooruitgang bij de
groep kinderen die bij aanvang klinisch scoorde en een achteruitgang bij de groep kinderen
die aanvankelijk in de normale zone scoorde. Zowel Aarons et al. (2010) als Fernandez
46 |H o o f d s t u k 2
(2009) rapporteren vooruitgang en dit ongeacht de informant (zorgdrager, pleegouder,
pleegzorgbegeleider). Niettemin delen we de conclusie van Fernandez (2008) aangaande een
vooruitgang op basis van de scores van de pleegzorgbegeleider niet (zie boven). Fernandez
(2009) schrijft deze vooruitgang ons inziens onterecht toe aan pleegzorg. Immers, een
aanzienlijke groep pleegkinderen waarover wordt gerapporteerd heeft ondertussen één of
meerdere plaatsingen achter de rug en verblijft niet noodzakelijk meer in pleegzorg. Het lijkt
ons meer aannemelijk om te stellen dat gedurende de onderzoeksperiode voor een grotere
proportie kinderen een meer geschikte hulpverleningsvorm/behandeling werd geïnstalleerd
wat zich groepsgewijs uit in minder problematisch emotioneel en gedragsmatig functioneren.
Twee onderzoeken betreffen een evaluatie van pleegzorgprojecten waarin extra ondersteuning
(o.a. financieel/materieel, interne en externe begeleiding) voor pleegouders en/of pleegkind
kan worden voorzien. In één van beide is er sprake van een vooruitgang (Damen &
Pijnenburg, 2005), in de tweede studie (Damen & Veerman, 2005) van stabiliteit. In de vier
studies die zich richten op langdurige reguliere pleegzorg is er enkel bij Bastiaensen sprake
van stabiliteit in emotioneel en gedragsmatig functioneren van de pleegkinderen, in de andere
studies is er duidelijk meer sprake van een achteruitgang dan van een vooruitgang (Strijker et
al., 2005; Vanderfaeillie, Van Holen, Vanschoonlandt et al., 2013; Van Oijen, 2010). Tot slot
merken we op dat de beleving van pleegkinderen in de enige studie die hierover rapporteert
niet overeenkomt met de beleving van de pleegouders: terwijl pleegouders een toename van
gedragsproblemen ervaren, besluiten we uit de gegevens van de pleegkinderen tot stabiliteit of
zelfs tot een afname (Van Oijen, 2010).
d. Besluit
De evolutie van het emotioneel en gedragsmatig functioneren van pleegkinderen is zelden
onderzocht. Uit het overzicht van negen studies (acht buitenlandse en één binnenlandse)
tussen 2000 en 2013 waarin de evolutie van het functioneren van pleegkinderen is onderzocht
gebruik makend van de CBCL, blijkt dat de onderzoeken erg verscheiden, moeilijk
vergelijkbaar en generaliseerbaar zijn.
Niettemin kan uit de onderzoeksresultaten worden geconcludeerd dat een pleegzorgplaatsing
op zich niet resulteert in een daling van het probleemgedrag. In reguliere langdurige
pleegzorg neemt het probleemgedrag meestal toe of blijft het stabiel gedurende de loop van de
plaatsing. Enkel in onderzoek over specifieke pleegzorgvormen die in extra ondersteuning
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 47
voorzien of wanneer pleegkinderen rapporteren, wordt een afname van gedragsproblemen
gerapporteerd.
2.3. Functioneren van pleegouders
Het blijft een uitdaging voor pleegzorgbegeleiders om in pleeggezinnen de ontwikkeling van
een
adequaat
opvoedingsklimaat
en
een
ontwikkelingsstimulerende
pleegouder-
pleegkindinteractie te bevorderen. Het is dan ook belangrijk na te gaan op welke manier het
functioneren van het pleegkind en het pleegouderlijk functioneren mekaar beïnvloeden. We
bespreken onderstaand empirisch onderzoek met betrekking tot twee essentiële domeinen van
het pleegouderlijk functioneren, met name de opvoedingsbelasting en het opvoedgedrag.
Inzichten hierover kunnen mede vorm geven aan de ondersteuning van de pleeggezinnen en
aan het beleid inzake indicatiestelling (Vanderfaeillie, Van Holen, Trogh et al., 2012).
2.3.1. Opvoedingsbelasting ervaren door pleegouders7
a. Empirisch onderzoek
Onderzoek naar opvoedingsbelasting/opvoedingsstress in pleeggezinnen is schaars. Uit
buitenlands onderzoek blijkt dat pleegouders gemiddelde tot hoge niveaus van
opvoedingsbelasting ervaren. Bastiaensen (2001) vond dat pleegouders meer belasting en
problemen in de opvoeding ervoeren dan ouders in reguliere opvoedingssituaties: 13% tot
39% van de groep pleegouders scoorde op de schalen van de Nijmeegse Vragenlijst voor de
Opvoedingssituatie (NVOS; Robbroeckx & Wels, 1996) boven het gemiddelde van de groep
ouders in een reguliere opvoedingssituatie. Pleegouders rapporteerden echter minder
opvoedingsstress dan ouders doorverwezen voor hulp. Damen en Pijnenburg (2005) vonden
dat bij 33% van de pleegouders de belasting bij het opvoeden ernstig was. Damen en
Veerman (2005) rapporteerden dat 24% van de pleegouders de opvoeding van hun pleegkind
7
Deels gebaseerd op:
•
•
•
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., De Maeyer, S., & Robberechts, M. (accepted).
Dysfunctional parenting and parenting stress among foster mothers of foster children with externalizing
problems.
Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., & Haarsma, C. (2007). Gezinsbelasting en gedragsproblemen in
netwerk- en bestandpleegzorg. Verslag van een Vlaams onderzoek. Tijdschrift voor Orthopedagogiek,
46, 127-137.
Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., & Trogh, L. (2007). Longitudinaal onderzoek naar gezinsbelasting en
gedrags- en emotionele problemen in pleegzorg. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 46, 233-242.
48 |H o o f d s t u k 2
als een ernstige belasting ervoer. Carbone (2009) vond dat pleegouders veel hogere niveaus
van emotionele zorgen rapporteerden en zich significant meer beperkt voelden in de
beschikbare tijd voor hun persoonlijke behoeften dan ouders uit de algemene populatie.
McCarthy et al. (2003) vonden dat iets minder dan de helft (47%) van de bevraagde
zorgverleners van geplaatste kinderen (zowel pleegouders als opvoeders) rapporteerde dat de
problemen van de kinderen hen heel wat tot veel last bezorgden. Lucey, Fox en Byrnes (2007)
vonden dat pleegmoeders en biologische moeders gelijkaardige niveaus van stress
rapporteerden als gevolg van het gedrag van het kind en hun interactie met het kind.
Over de ontwikkeling van opvoedingsbelasting wordt nog minder in onderzoek gerapporteerd.
In buitenlands longitudinaal onderzoek is er sprake van hetzij een toename, hetzij een
stabilisering van opvoedingsbelasting. Bastiaensen (2001) rapporteert over een periode van
twee jaar, ondanks uitval van de pleegkinderen met de meeste gedragsproblemen, een
toename in de opvoedingsbelasting naarmate de plaatsing vorderde. Deze toename was
volgens de pleegouders zelf het gevolg van een gevoel van steeds meer tekortschieten inzake
de geleverde inspanningen, een toenemend tekort aan vaardigheden, een dalend aandeel van
de partner in de opvoeding en een toename van de gedragsproblemen van het pleegkind. Ook
Damen en Pijnenburg (2005) vonden dat de gemiddelde gezinsbelasting bij pleegouders in
een periode van zes maanden sterk toenam, terwijl Damen en Veerman (2005) vonden dat de
gezinsbelasting stabiel bleef over een onderzoeksperiode van gemiddeld acht maanden.
Onderzoekers rapporteren over geassocieerde factoren en dragen verschillende verklaringen
aan voor de verhoogde opvoedingsbelasting die pleegouders ervaren. Uit het onderzoek van
Bastiaensen (2001) bleek opvoedingsbelasting geassocieerd met de gezinssamenstelling van
pleegouders, hun opleidingsniveau en hun leeftijd: oudere pleegouders met een partner die
lager opgeleid waren of een lager beroepsniveau hadden, voelden zich minder belast in de
opvoeding van hun pleegkinderen dan alleenstaande, jongere pleegouders en/of pleegouders
met een hoger opleidings- of beroepsniveau. Voorts vond Bastiaensen (2001) een positieve
samenhang tussen de gedragsproblemen van pleegkinderen en de gezinsbelasting die
pleegouders ervoeren. Over het belang van gedragsproblemen zijn alle onderzoekers het
overigens eens. Volgens McCarthy et al. (2003) zijn gedragsproblemen een significante
voorspeller voor de belasting die pleegouders ervoeren. Ook Carbone (2009) draagt
gedragsproblemen als één van drie verklaringen aan. Daarnaast stelt ze, evenals
Vanderfaeillie en Van Holen (2010), dat er als gevolg van een tekort aan pleeggezinnen,
pleegkinderen bij pleegouders worden geplaatst waarop ze onvoldoende zijn voorbereid en
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 49
dat een gebrek aan informatie over de voorgeschiedenis het begrijpen van problemen en
onderliggende oorzaken bemoeilijkt, wat op zijn beurt het bieden van adequate ondersteuning
in de weg staat. Naast bovenstaande wordt verwezen naar andere potentiële stressoren zoals
familiale conflicten in het pleeggezin (Carbone, 2009), afbreken van plaatsingen (Carbone,
2009), moeilijkheden om respijtzorg te krijgen (Carbone, 2009), beschuldigingen tegen
pleegouders (Wilson, Sinclair, & Gibbs, 2000; Whenan, Oxlad, & Lushington, 2009),
bezoeken aan het biologisch milieu en mogelijke verstorende reacties van het kind hierop
(Vanderfaeillie & Van Holen, 2010; Whenan et al., 2009), moeilijkheden in samenwerking
met de hulpverlening en drempels om toegang te krijgen tot gezondheidszorg (Wilson et al.,
2000; Whenan et al., 2009).
In Vlaanderen zijn ons slechts twee studies bekend die ingaan op de opvoedingsbelasting die
pleegouders ervaren. Beide onderzoeken maken gebruik van de Nijmeegse Vragenlijst voor
de Opvoedingssituatie (NVOS; Robbroeckx & Wels, 1996) om opvoedingsbelasting te meten.
Uit een eerste cross-sectioneel onderzoek bij 70 pleegmoeders van langdurig geplaatste
pleegkinderen uit één Vlaamse pleegzorgvoorziening blijkt dat gezinsbelasting vooral werd
verklaard door het probleemgedrag van pleegkinderen (Van Holen, Vanderfaeillie, &
Haarsma, 2007). Meerbepaald bleek slechts externaliserend probleemgedrag geassocieerd te
zijn met de gezinsbelasting. Uit een vervolgonderzoek twee jaar later bij nog 49 pleegmoeders
bleef de ervaren gezinsbelasting stabiel (Van Holen, Vanderfaeillie, & Trogh, 2007). De
gedragsproblemen waren wederom een belangrijke voorspeller van de gezinsbelasting. Na
twee jaar leverden echter zowel internaliserend als externaliserend probleemgedrag een
bijdrage hieraan. De invloed van de externaliserende problemen bleef wel het meest
uitgesproken. Dit lijkt logisch. Externaliserend gedrag is immers in eerste instantie storend
voor de omgeving terwijl van internaliserend gedrag vooral het kind last heeft. Dat nu ook
internaliserend gedrag bijdraagt tot de gezinsbelasting houdt mogelijk verband met een beter
kunnen inschatten van de emotionele beleving van het kind naarmate de plaatsing vordert.
Mogelijk spelen ook onmachtgevoelens bij opvoeders die internaliserende problemen bij
opvoeders kunnen opwekken een rol. De pleegouders worden, in tegenstelling tot
externaliserend gedrag, nauwelijks voorbereid op de omgang met internaliserend
probleemgedrag. Andere kenmerken zoals leeftijd en het opleidingsniveau van de
pleegmoeder en geslacht van het pleegkind leverden geen unieke bijdrage in de verklaring van
de gezinsbelasting. Een tweede onderzoek (Vanschoonlandt, Vanderfaeillie, Van Holen, De
Maeyer, & Robberechts, aanvaard) rapporteert over gegevens verzameld in het kader van
50 |H o o f d s t u k 2
‘Pleegouders Versterken in Opvoeden’ van 39 pleegmoeders van jonge pleegkinderen (tussen
drie en twaalf jaar oud) met externaliserende gedragsproblemen (grensklinische of klinische
score op de brede-bandschaal externaliseren of één hieronder ressorterende smallebandschalen). Deze kinderen zijn geplaatst met een langdurig perspectief. De pleegmoeders
werden bevraagd tijdens de vijfde maand van de plaatsing. Er werden hoge niveaus van stress
gerapporteerd bij pleegmoeders die zorg droegen voor pleegkinderen met externaliserende
gedragsproblemen. Meerbepaald scoorden de pleegmoeders op alle schalen hoger dan de
normgroep van moeders uit reguliere opvoedingssituaties.
b. Discussie
Pleegouders ervaren meer opvoedingsbelasting dan ouders in reguliere opvoedingssituaties.
Een
belangrijke
groep
pleegouders
rapporteert
zorgwekkende
niveaus
van
opvoedingsbelasting. Deze blijft stabiel of neemt zelfs toe gedurende de pleegzorgplaatsing.
Dit is onrustwekkend. Zelfs indien ze stabiel blijft kan dit er immers op wijzen dat de
pleegouders het maximale niveau van opvoedingsstress hebben bereikt en dat een toename
ervan resulteert in een breakdown. Immers in longitudinaal onderzoek is op het tweede
meetmoment steeds een aanzienlijke groep uitgevallen, onder andere wegens voortijdig
negatieve beëindiging van de plaatsing. In het onderzoek van Van Holen, Vanderfaeillie en
Trogh (2007) bijvoorbeeld rapporteerden de pleegmoeders uit de non-responsgroep meer
gezinsbelasting en probleemgedrag.
Opvoedingsbelasting is in belangrijke mate geassocieerd met het functioneren van
pleegkinderen, meerbepaald met (externaliserend) probleemgedrag. Dit is conform met
onderzoek in reguliere opvoedsituaties waaruit blijkt dat kinderen met een moeilijk
temperament en gedragsproblemen een negatieve invloed hebben op de opvoedingsbeleving
en gezinsbelasting (Groenendaal & Deković, 2000; Van der Maes, Meijer, Wels, &
Robbroeckx, 1994).
De relatie tussen andere kenmerken en opvoedingsbelasting is niet eenduidig. Leeftijd en
opleidingsniveau van de pleegouders zijn in één onderzoek wel (Bastiaensen, 2001) en in een
ander niet geassocieerd met gezinsbelasting (Van Holen, Vanderfaeillie, & Trogh, 2007).
Hetzelfde geldt voor gezinsvorm. Alleenstaande pleegmoeders rapporteren in het ene
onderzoek minder (Van Holen, Vanderfaeillie, & Trogh, 2007), in een ander juist meer
opvoedingsstress dan pleegmoeders met partner (Bastiaensen, 2001).
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 51
2.3.2. Opvoedgedrag8
a. Opvoedgedrag in reguliere opvoedsituaties
Hoewel de diversiteit aan opvoedgedragingen in concrete opvoedingssituaties groot is, wordt
opvoedgedrag vaak getypeerd met twee centrale dimensies: ondersteuning en controle
(Maccoby, 1992). Voorbeelden van ondersteunend opvoedgedrag zijn bemoedigen, helpen en
affectie tonen. De controledimensie verwijst naar oudergedrag gericht op het reguleren van
het gedrag van het kind. Onderscheid kan worden gemaakt tussen negatieve controle (strikte
regels, straffen en verbieden) en autoritatieve controle (uitleg geven waarom iets moet of niet
mag, aanwijzingen geven; Groenendaal & Deković, 2000).
Onderzoek bij niet-pleegkinderen toont dat onaangepaste straffen, grillige woedeuitbarstingen en het negeren van probleemgedrag resulteert in een toename van
gedragsproblemen (Patterson, DeBaryshe & Ramsey, 1989). Een positieve betrokkenheid van
de ouders op het kind, gewenst gedrag positief bekrachtigen, consequent leiding geven,
toezicht houden, het aanleren van regels en bevorderen van autonomie leiden juist tot een
vermindering van probleemgedrag (Sanders, Markie-Dadds, Tully & Bor, 2000).
Kindgedragingen lokken ook specifiek opvoedgedrag uit (Croft et al., 2001; Anderson, Lytton
& Romnet, 1986). Naarmate kinderen meer gedragproblemen hebben, gebruiken de ouders
meer negatieve controle (Stoolmiller, 2001). Opvoedgedrag beïnvloedt dus de ontwikkeling
van gedragsproblemen, maar gedragsproblemen sturen ook het opvoedgedrag. De
opvoedingseffecten op de ontwikkeling van reguliere kinderen zijn echter klein (O’Connor,
2002) en er worden meer aanwijzingen gevonden voor de beïnvloeding van opvoedgedrag
door kindgedrag dan voor echte wederkerigheid (opvoedgedrag beïnvloedt kindgedrag en
kindgedrag beïnvloedt opvoedgedrag; Huh, Tristan, Wade & Stice, 2006).
Bij niet-pleegouders beïnvloedt ook meer opvoedingsstress het opvoedgedrag negatief. Het
kan leiden tot inconsistent opvoeden, meer en harder straffen en een afwijzing van het kind.
8
Gebaseerd op:
•
•
•
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., De Maeyer, S., & Robberechts, M. (accepted).
Dysfunctional parenting and parenting stress among foster mothers of foster children with externalizing
problems.
Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., Trogh, L., & Andries, C. (2012). The impact of foster children’s
behavioural problems on Flemish foster mothers’ parenting behaviour. Child & Family Social Work,
17, 34-42.
Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., & Trogh, L. (2009). De invloed van gedragsproblemen van
pleegkinderen op het opvoedgedrag van pleegmoeders. Kind & Adolescent,30, 108-121.
52 |H o o f d s t u k 2
Het resulteert in een lagere sensitiviteit en minder ondersteuning (Groenendaal & Deković,
2000; Deković, Janssens & Van As, 2003).
b. Opvoedgedrag bij pleegouders
Van pleegouders wordt verwacht dat ze weerstand bieden aan coërcief gedrag, zich niet laten
meeslepen in escalerende interacties en dat ze prosociaal gedrag bevorderen (Lucey et al.,
2007). Omgaan met moeilijk gedrag is een belangrijk onderwerp in de selectie en
voorbereiding van Vlaamse pleegouders (De Maeyer, Klingels, Vanderfaeillie, & Van Holen,
2012).
Onderzoek naar het opvoedgedrag van pleegouders en de effecten ervan op de ontwikkeling
van de pleegkinderen is nauwelijks voorhanden (Linares, Montalto, Rosbruch & Li, 2006).
King, Kraemer, Bernard en Vidourek (2007) vonden dat de meeste pleegouders sterk gericht
waren op autoritatief ouderschap. Niettemin bieden niet alle pleegouders een adequate
opvoeding. Pleegouders hebben het moeilijk in de omgang met hun pleegkind wiens
onaangepaste gedragingen of communicatiepatronen foutief geïnterpreteerd kunnen worden
(Hobbs, Hobbs, & Wynne, 1999). Tripp De Robertis en Litrownik (2004) vroegen aan 70
pleegmoeders hoe ze zouden reageren op vijf wangedragingen van hun pleegkind. Hoewel
een ‘gepaste’ discipline het meest werd gerapporteerd was er volgens de auteurs sprake van
mogelijkheden tot verbetering aangezien 48.5% van de pleegmoeders minstens één antwoord
gaf dat wees op harde discipline. Orme en Buehler (2001) concluderen uit een review over
opvoedingspraktijken van pleegouders dat ongeveer 15% slecht of onrustwekkend
opvoedgedrag vertoont. Onderzoek toont ook dat pleegouders kunnen leren om op een
positieve manier met het probleemgedrag van hun pleegkind om te gaan en dat dit resulteert
in een afname van het probleemgedrag (Fisher, Gunnar et al., 2000; Linares, Montalto, Li et
al., 2006) en/of minder breakdowns (Fisher et al., 2005; Kalland & Sinkkonen, 2001).
Anderzijds is in pleegzorgsituaties waar pleegouders dit niet leren probleemgedrag
geassocieerd met minder toezicht houden, minder positieve bekrachtiging, meer inconsistent
straffen (Fisher, Gunnar et al., 2000) en met pleegouders die zich uit de opvoedrelatie
terugtrekken (Dozier, Higley, Albus & Nutter, 2002). In deze pleegzorgsituaties neemt het
probleemgedrag toe (Fisher, Gunnar et al., 2000).
In Vlaanderen zijn ons twee onderzoeken bekend die aandacht besteden aan het opvoedgedrag
van pleegouders. Vanderfaeillie, Van Holen, Trogh et al. (2012) brachten gegevens over het
opvoedgedrag van 49 pleegmoeders in 2006 in verband met hun opvoedingsbelasting en
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 53
gedragsproblemen van hun pleegkinderen in 2004. De pleegkinderen waren op het eerste
meetmoment tussen zes en twaalf jaar oud (M = 9.3). In vergelijking met een normgroep van
niet-pleegouders rapporteerden de meeste pleegmoeders op de Schaal voor Ouderlijk Gedrag
(SOG; Van Leeuwen & Vermulst, 2004) de autonomie van hun pleegkind gemiddeld tot veel
te stimuleren, gemiddeld tot veel positief betrokken te zijn op het pleegkind, er
probleemoplossend mee om te gaan en het regels aan te leren. Ze hielden gemiddeld tot veel
toezicht op vrienden en activiteiten, gebruikten gemiddeld tot veel materiële beloningen en
lieten gemiddeld tot veel consequenties volgen op ongewenst gedrag. Ze rapporteerden tevens
weinig tot gemiddeld hard te straffen, inconsequent te straffen of ongewenst gedrag te
negeren. Evenwel, een niet onbelangrijke groep pleegmoeders (10-25%) was minder dan
gemiddeld positief betrokken op het pleegkind, leerde minder regels aan, disciplineerde
minder, strafte vaker inconsequent en negeerde vaker ongewenst gedrag. Deze laatste groep
vertoonde in vergelijking met een normgroep niet-pleegouders meer dan gemiddeld
opvoedgedrag dat geassocieerd was met probleemgedrag. De onderzoekers gingen na of
gedragproblemen van pleegkinderen, al dan niet gemediëerd door gezinsbelasting, verband
hielden met het opvoedgedrag van de pleegmoeders. In overeenstemming met onderzoek bij
pleegmoeders (zie o.a. Van Holen, Vanderfaeillie, & Trogh, 2007) en niet-pleegmoeders (zie
o.a. Robbroeckx & Wels, 1996) hadden gedrags- en emotionele problemen een belangrijke
invloed op de door (pleeg)ouders ervaren gezinsbelasting. Probleemgedrag had tegelijkertijd
een gedifferentieerde invloed op opvoedgedrag. Het had geen invloed op de mate waarin
pleegouders zelfstandig gedrag van de pleegkinderen aanmoedigden en de mate waarin ze
toezicht hielden op het gedrag van het pleegkind. Externaliserend probleemgedrag had wel
een negatieve directe invloed op steunend opvoedgedrag en de positieve betrokkenheid van de
pleegouder op het pleegkind in het bijzonder. Externaliserend probleemgedrag had ook een
positieve invloed op negatieve controle en de mate waarin pleegmoeders straften en
inconsequent straften. Bovendien werd externaliserend probleemgedrag niet gemediëerd door
gezinsbelasting maar had het een directe invloed op het opvoedgedrag. Conform onderzoek
bij niet-pleegkinderen resulteerde externaliserend probleemgedrag in minder steunend
opvoedgedrag en in meer negatieve controle. De resultaten suggereren dat pleegmoeders het
externaliserend probleemgedrag van hun pleegkinderen vooral wilden controleren.
Tegelijkertijd slaagden ze er niet in een positieve (opvoed)relatie met het pleegkind op te
bouwen of te bestendigen. Een dergelijk patroon werd ook aangetroffen bij groepsopvoeders.
Wanneer ze geconfronteerd werden met probleemgedrag, trachtten ze het gedrag vooral in te
54 |H o o f d s t u k 2
perken en te corrigeren. Moeilijke jongeren kregen dan ook in vergelijking met makkelijkere
jongeren minder positieve aandacht en aanmoedigingen (Harder, Knorth, & Zandberg, 2006).
Een sterke associatie van het externaliserende probleemgedrag met de schaal inconsequent
straffen zou kunnen wijzen op opvoedingsverlegenheid bij de pleegmoeders als gevolg van
het probleemgedrag. Probleemgedrag kon aanleiding geven tot meer (impulsieve) straffen,
waarvan de pleegmoeders later spijt hadden. Internaliserend probleemgedrag had tevens een
(directe) invloed op het opvoedgedrag. Pleegmoeders beantwoordden internaliserend
probleemgedrag met meer materiële beloningen maar ook met meer inconsequent straffen. Ze
leken in geval van internaliserend probleemgedrag gewenst gedrag zoveel mogelijk materieel
te belonen. Daarnaast maakte internaliserend probleemgedrag pleegmoeders onzeker. Dit kan
blijken uit de correlatie van het internaliserend probleemgedrag met inconsequent strafgedrag.
Een verklaring hiervoor kan zijn dat Vlaamse pleegouders nauwelijks worden voorbereid op
omgaan met internaliserend probleemgedrag (Van Holen, Vanderfaeillie, & Trogh, 2007).
Internaliserend probleemgedrag resulteerde – gemediëerd door gezinsbelasting - in meer
negatieve controle. Het lijkt erop dat opvoedingsverlegenheid pleegmoeders aanzette tot het
inperken en corrigeren van het (internaliserende) probleemgedrag.
Een tweede onderzoek (Vanschoonlandt et al., aanvaard) rapporteert over gegevens
verzameld in het kader van ‘Pleegouders Versterken in Opvoeden’ van 39 pleegmoeders van
jonge pleegkinderen (tussen drie en twaalf jaar oud) met externaliserende gedragsproblemen
(grensklinische of klinische score op de brede-bandschaal externaliseren of één hieronder
ressorterende smalle-bandschalen). Deze kinderen zijn geplaatst met een langdurig
perspectief. De pleegmoeders werden bevraagd tijdens de vijfde maand van de plaatsing. Ook
zij maakten gebruik van de SOG. De pleegmoeders verschilden als groep niet van de
normgroep van moeders uit reguliere opvoedsituaties aangaande hun positieve betrokkenheid,
het aanleren van regels en discipline. Wel maakten ze vaker gebruik van materiële beloningen
en kwam hard straffen minder vaak voor. Op individueel niveau was bij geen enkele
pleegmoeder sprake van een ‘ernstige’ dysfunctionele opvoedingsomgeving. Niettemin
vertoonde bijna de helft van de pleegmoeders (46%) minimaal één ineffectief opvoedgedrag
(bijvoorbeeld meer gebruik maken van hard straffen, minder positief betrokken zijn, minder
regels aanleren). Daartegenover vertoonde slechts één pleegmoeder significant meer positieve
betrokkenheid, leerde geen enkele pleegmoeder meer regels aan en maakte geen enkele
pleegmoeder minder gebruik van hard straffen dan de normgroep. De onderzoekers besluiten
dat de pleegmoeders er zelden in slagen om in een meer gespecialiseerde opvoedingscontext
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 55
te voorzien en dat de aanzienlijke percentages ineffectief opvoedgedrag een indicatie kunnen
zijn van de start van een negatief proces.
c. Besluit
Van pleegouders wordt verwacht dat ze in een adequate opvoeding voorzien en niet verstrikt
raken door de gedragsproblemen van hun pleegkind. Uit binnen- en buitenlands onderzoek
blijkt een aanzienlijke groep pleegouders weinig efficiënt op te voeden. Beide geciteerde
Vlaamse onderzoeken laten vooral veel gemiddelde scores zien. De vraag kan worden gesteld
of de vele gemiddelde scores wijzen op specifiek opvoeden. Veel pleegkinderen hebben
gedragsproblemen bij aanvang van de plaatsing. Het specifieke opvoeden als antwoord op de
vraag naar opvoeden die het pleegkind stelt met zijn probleemgedrag impliceert een
bijzondere accentuering van de opvoeding (Kok, 1997). Zou een dergelijke accentuering niet
gepaard moeten gaan met hogere scores op bijvoorbeeld de schaal positief ouderlijk gedrag en
lagere scores op bijvoorbeeld de schaal inconsequent straffen? Vermoedelijk leidt een
aanhoudende confrontatie met probleemgedrag bij een deel van de pleegmoeders - zoals bij
niet-pleegmoeders - tot een vermindering van positief ouderlijk gedrag en een toename van de
autoritaire controle (zie Stoolmiller, 2001). Binnen- en buitenlandse onderzoeken wijzen
bovendien op een associatie tussen probleemgedrag en opvoedgedrag, al dan niet gemediëerd
door gezinsbelasting.
2.3.3. Ondersteuningsbehoeften van pleegouders9
Ondersteuning van pleegouders is een belangrijke voorwaarde voor succes van een plaatsing
(Chamberlain, Moreland, & Reid, 1992). Een adequate ondersteuning door de
pleegzorgbegeleider en een goede werkrelatie met de pleegzorgvoorziening hebben een
positief effect op de tevredenheid en stressbeleving van pleegouders (Denby, Rindfleish, &
Bean, 1999; Fees et al., 1998; Hudson & Levasseur, 2002; Jones & Morrissette, 1999), zijn
9
Gebaseerd op:
•
•
•
Vanschoonlandt, F., Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., De Maeyer, S., & Andries, C. (2013). Flemish
foster mothers’ perceptions of support needs regarding problem behaviors of their foster child and their
own parental approach. Child and Adolescent Social Work,, DOI: 10.1007/s10560-013-0310-8.
Van Holen, F., & Vanderfaeillie, J. (2012). Pleegouders die gezinsondersteunende pleegzorg aanbieden
hebben nood aan een gedifferentieerde voorbereiding en begeleiding. In J. Vanderfaeillie, F. Van Holen
& F. Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg: kansen en risico’s. (pp. 152-165). Leuven: Acco.
Van Holen, F. (2005). Ondersteuningsbehoeften van pleegouders in Vlaanderen. Tijdschrift voor
Orthopedagogiek, 44, 472-483.
56 |H o o f d s t u k 2
cruciale factoren om beëindiging van het pleegouderengagement te voorkomen (Brown &
Bednar, 2006; Brown & Calder, 1999; Denby et al., 1999; Hudson & Levasseur, 2002;
Rodger, Cummings, & Leschied, 2006) en worden genoemd als factoren die een breakdown
(voortijdig en niet-geplande afgebroken plaatsing omwille van negatieve redenen) kunnen
voorkomen (Brown & Bednar, 2006; Brown & Calder, 2000; Hudson & Levasseur, 2002). De
behoefte aan ondersteuning en de bereidheid om hulp te aanvaarden is bij pleegouders sterker
dan bij ouders in reguliere opvoedingssituaties (Bastiaensen, 2001). Onderzoek met
betrekking tot de ondersteuningsbehoeften van pleegouders richt zich gewoonlijk op het
identificeren van onderwerpen waarvoor pleegouders ondersteuning behoeven (Hudson &
Levasseur, 2002). Dergelijk onderzoek is zinvol omdat het inzicht geeft in het soort
ondersteuning dat pleegzorgbegeleiders zouden moeten bieden. Verschillende onderwerpen
en indelingen worden voorgesteld. De ondersteuning kan bijvoorbeeld ingedeeld worden in
(emotionele) ondersteuning zoals emotioneel beschikbaar zijn (Fisher, Gibbs, Sinclair, &
Wilson, 2000), het tonen van respect en erkenning (Hudson & Levasseur 2002) en in
financiële ondersteuning, respijtzorg en adequate training/steun (Daniel 2011). In een
Nederlands onderzoek bij 75 pleegouders (Loeffen & Portengen, 1998) en een Vlaams bij 130
pleegouders (Van Holen, 2005) wordt de behoefte aan ondersteuning van pleegouders
ingedeeld naar onderwerp zoals de omgang met het pleegkind, de omgang met de ouders en
de band tussen het pleegkind en zijn ouders, kindgerelateerde thema’s zoals gedrag, school,
sociale contacten, enzovoort. Twee thema’s worden vanuit internationaal onderzoek als
bijzonder moeilijk voor pleegouders onderscheiden (Brown & Calder, 1999; Jones &
Morrissette, 1999), namelijk: de omgang met de biologische ouders van het pleegkind en het
gedrag van het pleegkind.
a. Behoefte aan ondersteuning met betrekking tot de omgang met de biologische ouders
Diensten voor pleegzorg zoeken in de driehoek ouder–kind–pleegouder, ook wel
pleegzorgtriade genoemd, een evenwicht tussen de verschillende behoeften en belangen van
kinderen, ouders en pleegouders. In de pleegzorgtriade is de kwaliteit van de omgang tussen
de pleegouders en de biologische ouders belangrijk. ‘Inclusive practices’ (ouders bereiden het
kind voor op de plaatsing) en een goede samenwerking tussen ouders, pleegouders en
pleegzorgwerker zijn geassocieerd met stabielere plaatsingen (Kalland & Sinkkonen, 2001;
Palmer, 1996), terwijl conflicten tussen ouders en pleegouders een veel genoemde reden is
voor breakdown (Chamberlain et al., 2006; Vanderfaeillie et al., 2008). Om tot een
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 57
succesvolle samenwerking te komen moeten de rollen en grenzen van alle betrokkenen
duidelijk gedefinieerd zijn (Brown & Calder, 2000; Jones & Morrissette, 1999 McAuley &
Trew, 2000). Respectievelijk 40% en 41% van de Nederlandse en Vlaamse reguliere
pleegouders vraagt om ondersteuning bij de omgang met de ouders (Loeffen & Portengen,
1998; Van Holen, 2005). Factoren gerelateerd aan deze ondersteuningsbehoefte zijn: (1) de
verwantschap
tussen
pleegkind
en
pleeggezin
voorafgaand
aan
de
plaatsing:
bestandspleegouders hebben meer nood aan ondersteuning in de omgang met ouders dan
pleegouders die behoren tot het familiaal of sociaal netwerk (Loeffen & Portengen, 1998; Van
Holen, 2005) en (2) het kader van de plaatsing: pleegouders van justitieel geplaatste kinderen
hebben meer behoefte aan ondersteuning dan pleegouders van vrijwillig geplaatste kinderen
(Van Holen, 2005).
b. Behoefte aan ondersteuning met betrekking tot het gedrag van het pleegkind
(Externaliserende) gedragsproblemen zijn in reguliere pleegzorg een ernstige reden tot zorg
(zie 2.2.1.): ze zijn in belangrijke mate verantwoordelijk voor de gezinsbelasting die
pleegouders ervaren (zie 2.3.1.) en zijn één van de belangrijkste voorspellers voor breakdown
(zie verder). Omgang met moeilijk gedrag is dan ook één van de belangrijkste thema’s voor
training bij pleegouders (Denby et al., 1999; Hudson & Levasseur, 2002). Murray, TarrenSweeney en France (2011), bijvoorbeeld vroegen zeventien pleegouders wat hun belangrijkste
prioriteit was aangaande de ondersteuning en training. 82% wenste meer ondersteuning
aangaande moeilijk gedrag waarmee ze dagdagelijks worden geconfronteerd. Met 53.9%
Vlaamse pleegouders die om ondersteuning vraagt met betrekking tot het ‘gedrag en
kenmerken van het pleegkind’ is dit de meest uitgesproken ondersteuningsbehoefte (Van
Holen, 2005). Meer specifiek vroegen de Vlaamse pleegouders het meest ondersteuning bij
agressief gedrag (38%), depressieve gevoelens (31%) en hyperactiviteit (27%) bij hun
pleegkind. Ook deze ondersteuningsbehoefte houdt verband met de verwantschap tussen
pleegkind en pleeggezin voorafgaand aan de plaatsing: bestandspleegouders hebben een
grotere behoefte aan ondersteuning met betrekking tot het gedrag van het pleegkind dan
pleegouders die behoren tot het familiaal of sociaal netwerk (Loeffen & Portengen, 1998; Van
Holen, 2005). In een recenter Vlaams onderzoek worden de ondersteuningsbehoeften van 282
pleegmoeders met betrekking tot het gedrag van hun pleegkind en hun eigen opvoedgedrag
onderzocht (Vanschoonlandt, Van Holen, Vanderfaeillie, De Maeyer, & Andries, 2013). Het
betreft een gemengde groep van 73 pleegmoeders die een kind opvangen in
58 |H o o f d s t u k 2
gezinsondersteunende pleegzorg en 209 reguliere pleegmoeders. Iets minder pleegmoeders
dan bij Van Holen (2005) maar nog steeds 45.5% rapporteerde een behoefte aan
ondersteuning bij minstens één probleemgedrag. Behalve angst (23.3%) werden, conform Van
Holen (2005), wederom agressief gedrag (20.5%) en depressieve gevoelens (16.5%) het
vaakst genoemd. Een hogere ondersteuningsbehoefte aangaande moeilijk gedrag was positief
geassocieerd met het aantal probleemgedragingen van een pleegkind en de leeftijd van de
pleegmoeder en negatief met het aantal biologische kinderen van de pleegouders. Er werden
ook verschillen gevonden naar soort pleegzorg: pleegmoeders in gezinsondersteunende
pleegzorg uitten een grotere behoefte aan ondersteuning. Van Holen (2005) vond geen
verband met de leeftijd van pleegmoeder en het aantal eigen kinderen. De overige associaties
werden door Van Holen niet onderzocht. Voorts uitten bij Vanschoonlandt, Van Holen,
Vanderfaeillie, De Maeyer en Andries (2013) 40.4% van de pleegmoeders een behoefte aan
ondersteuning met betrekking tot hun eigen opvoedgedrag. Ondersteuning inzake ‘Samen met
het pleegkind problemen oplossen’ en ‘omgaan met regels’ werden hierbij het vaakst
genoemd.
c. Tevredenheid van pleegouders aangaande de geboden ondersteuning
Pleegouders zijn in het algemeen genomen tevreden over de frequentie, de aard, de inhoud en
de sfeer van de begeleiding (Bastiaensen, 2001; Bronselaer et al., 2011). Ze zijn positief over
de aangeboden vorming en samenwerking met hun pleegzorgbegeleider. Ze voelen zich ook
gewaardeerd door hun pleegzorgbegeleider (Vanderfaeillie, Van Holen, Vanschoonlandt, De
Maeyer, & Das, 2012). Niettemin komt uit onderzoek ook ontevredenheid omtrent de inhoud
van de begeleiding naar voren. Maar liefst 19.2% van de pleegouders ervaart één of meerdere
tekorten aan ondersteuning, 15.4% ervaart een tekort aan ondersteuning aangaande
kindgebonden aspecten waaronder het gedrag (Van Holen, 2005). De ontevredenheid van
pleegouders hangt vooral samen met de problemen die pleegouders ervaren bij de
psychosociale ontwikkeling en het gedrag van hun pleegkind, waardoor ze de behoefte
hebben aan (meer) pedagogische begeleiding en ondersteuning (Bastiaensen, 2001).
Daarnaast vinden pleegouders dat ze te weinig informatie ontvangen over de achtergrond en
voorgeschiedenis van het pleegkind (Bastiaensen, 2001; van den Bergh & Weterings, 2010).
Ook uit het onderzoek van Vanderfaeillie, Van Holen, Vanschoonlandt et al. (2012) blijkt dat
pleegouders, ondanks een grote tevredenheid, het minst tevreden zijn over de informatie die
ze ontvangen met betrekking tot de achtergrond en problemen van het pleegkind.
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 59
d. Besluit
Ondanks een in het algemeen genomen grote tevredenheid van pleegouders aangaande
voorbereiding en de begeleiding vanuit de diensten voor pleegzorg, wijst onderzoek naar
ondersteuningsbehoeften op tekorten aan ondersteuning. Onderzoek betreffende zowel de
onderwerpen
waarover
men
ondersteuning
behoeft
als
de
prevalentie
van
ondersteuningsbehoeften aangaande specifieke onderwerpen is schaars. Het wijst uit dat de
behoeften aan ondersteuning van pleegouders complex en zeer divers zijn. Een grote
verscheidenheid aan thema’s worden genoemd al blijken de behoeften aan ondersteuning met
betrekking tot de omgang met de biologische ouders en het gedrag van het pleegkind het
meest uitgesproken. Heel specifieke thema’s, specifieke gedragsproblemen en specifiek
opvoedgedrag waar pleegouders extra ondersteuning vragen kunnen worden onderscheiden.
Uit onderzoek blijkt dat (een belangrijke groep) pleegouders onvoldoende is voorbereid om
met specifieke problemen om te gaan of dat de voorbereiding onvoldoende tegemoet komt
aan de noden eens ze met bijzondere problemen worden geconfronteerd. Verschillende
geassocieerde factoren worden onderscheiden al bestaat hierover nog weinig eensgezindheid.
2.4. Voortijdig afgebroken pleegzorgplaatsingen10
Eén van de grootste problemen waarmee pleegzorg kampt, is het gebrek aan stabiliteit en
continuïteit. Een gebrek aan stabiliteit manifesteert zich als een verplaatsing. In America zijn
ongeveer 70% van de verplaatsingen het gevolg van systeem- of beleidsgerelateerde
beslissingen (zoals dichter bij school gaan wonen) (James, 2004). Deze verplaatsingen kunnen
bijdragen tot een verbetering van de pleegzorgsituatie. Verplaatsingen kunnen echter ook het
gevolg zijn van voortijdig afgebroken pleegzorgplaatsingen Zo heeft 77% van 184 kinderen
aangemeld voor een pleegzorgplaatsing minstens één pleegzorgplaatsing achter de rug heeft.
Na een periode van achttien maanden verblijft nog slechts 54% in het oorspronkelijke
pleeggezin. De overige 46% is reeds geplaatst in één of meerdere andere gezinnen (Palmer,
1996). Bijna 20% van (Amerikaanse) pleegkinderen heeft een onstabiel plaatsingspatroon: ze
worden gemiddeld 7,2 keer verplaatst en 7% wordt 8 tot 15 keer verplaatst (James et al.,
2004). In deze situaties bleek het onmogelijk om een stabiele opvoedingssituatie bij de
10
Gebaseerd op: Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., Vanschoonlandt, F., De Maeyer, S., Hendrickx, S., &
Martens, K. (2012). Is pleegzorg een werkzame interventie: analyse van uitkomsten en geassocieerde factoren.
In J. Vanderfaeillie, F. Van Holen & F. Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg: kansen en risico’s. (pp.
404-433). Leuven: Acco.
60 |H o o f d s t u k 2
pleegouders te realiseren. Onderstaand gaan we nader in op het fenomeen van voortijdig
afgebroken plaatsingen.
2.4.1. Begripsbepaling
Een negatieve voortijdige beëindiging van een pleegzorgplaatsing wordt een breakdown
genoemd. Een breakdown kan eng of breed worden gedefinieerd. Zeer eng gedefinieerd is een
breakdown een voortijdig afgebroken pleegzorgplaatsing omwille van gedragsproblemen van
het pleegkind. Ruimer gedefinieerd kan een pleegzorgplaatsing voortijdig worden afgebroken
op initiatief van de pleegouders, het pleegkind of de pleegzorgvoorziening (bijvoorbeeld bij
een mishandelende pleegouder). Een nog bredere definitie neemt beëindigingen op initiatief
van de ouders tegen de wil van de pleegzorgvoorziening en/of de verwijzende instantie en
gemaskeerde breakdowns mee. Bij een gemaskeerde breakdown zijn alle partijen (pleegouder,
pleegkind, ouder en pleegzorgvoorziening) het ogenschijnlijk eens met de beëindiging maar
wijzen voldoende elementen in het dossier op een negatieve voortijdige beëindiging.
Let wel, een breakdown kan niet als een op zichzelf staande indicator van kwaliteitsvolle
pleegzorg worden gehanteerd. Een voortijdige afgebroken pleegzorgplaatsing betekent
immers niet dat de gehele plaatsing op een negatieve wijze is verlopen. De mogelijkheid
bestaat dat een plaatsing enkele jaren goed liep, maar uiteindelijk toch voortijdig en negatief
eindigt. Deze positieve periode kan een gunstige invloed hebben gehad op het pleegkind en/of
zijn ouders.
2.4.2. Hoeveel pleegzorgplaatsingen breken voortijdig om negatieve redenen af?
Een breakdown komt veel voor. Australische onderzoekers vinden dat 17% van de
pleegzorgplaatsingen na vier maanden voortijdig wordt afgebroken (Barber & Delfabbro,
2003). In Zweden wordt maar liefst 40% van de pleegzorgplaatsingen voortijdig negatief
stopgezet in een periode van vijf jaar (Sallnäs, Vinnerljung, & Westermark, 2004).
Internationaal wordt het breakdownpercentage geschat op 25-50% (Minty, 1999).
Nederlandse onderzoekers rapporteren 22% breakdowns over een periode van 1,5 tot 2,3 jaar
(Strijker & Knorth, 2009) en 45% over een periode van 6 jaar (Strijker & Zandberg, 2004). In
Vlaanderen wordt over twee onderzoeken (Michiels, 2007; Vanderfaeillie et al., 2008) heen
met een onderzoeksperiode van zes jaar bij drie pleegzorgvoorzieningen een gemiddeld
breakdownpercentage van 44% gevonden. Het risico van een breakdown is het grootst de
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 61
eerste zes tot twaalf maanden van de plaatsing (Smith, 2001; Terling-Watt, 2001;
Vanderfaeillie et al., 2008; Wulczyn, Kogan, & Harden, 2003).
2.4.3. De gevolgen van een breakdown
De ervaring van één of meerdere breakdowns heeft belangrijke negatieve gevolgen voor de
ontwikkeling van pleegkinderen. Recent onderzoek suggereert dat een breakdown een
negatief effect heeft op de hersenontwikkeling (Fisher, Bruce, Abdullev, Mannering, & Pears,
2011). Daarnaast resulteert het in moeilijkheden om volwassenen te vertrouwen, in een
toename of het ontstaan van gedragsproblemen, dalende schoolresultaten, veelvuldige
schoolveranderingen, een afname van de kans op hereniging met de ouders en een langer
verblijf in residentiële zorg (Gilbertson & Barber, 2003; James, 2004; Newton et al., 2000;
Palmer, 1996; Sallnäs et al., 2004). Sommige jongeren gaan als gevolg van een breakdown
vroegtijdig zelfstandig wonen wat kan leiden tot een lagere levenskwaliteit en sociaal
isolement (Sallnäs et al., 2004). Een breakdown heeft ook een negatief effect op de
pleegzorgsector zelf. Het demoraliseert pleegouders en kan leiden tot een beëindiging van het
pleegouderengagement. Bovendien resulteert het in een bijkomende werklast voor de
pleegzorgvoorziening die een nieuwe geschikte verblijfplaats voor het kind moet zoeken.
2.4.4. Factoren geassocieerd met een afgebroken plaatsing
Meerdere factoren kunnen een breakdown bespoedigen. In de volgende paragrafen bespreken
we eerst de pleegkindkenmerken (a.) en de reden van plaatsing (b.). Vervolgens hebben we
aandacht voor gerelateerde pleeggezin- (c.) en ouderkenmerken (d.). Ten slotte gaan we in op
factoren met betrekking tot bezoek van de ouders (e.). Voor een overzicht zie Tabel 2.3.
a. Kenmerken van het pleegkind
Leeftijd en probleemgedrag van het pleegkind zijn sterk gerelateerd aan het risico van een
breakdown. Hoe ouder het kind en hoe meer probleemgedrag bij aanvang van de plaatsing,
hoe groter de kans op een breakdown (e.g., Oosterman et al., 2007; Vanderfaeillie et al., 2008;
Van Oijen, 2010). Ook het aantal voorgaande residentiële plaatsingen en het aantal
verplaatsingen zijn negatief gerelateerd aan het succes van latere (pleegzorg)plaatsingen
(Oosterman et al., 2007; Sallnäs et al., 2004; Strijker & Knorth, 2009; Webster, Barth, &
Needell, 2000). Pleegkinderen die instemmen met de plaatsing en pleegkinderen met meer
62 |H o o f d s t u k 2
prosociaal gedrag hebben een kleiner risico van een breakdown (Stone & Stone, 1983;
Wilson, 2006). Alhoewel mentale stoornissen en ontwikkelingsproblemen niet significant
geassocieerd zijn met een hoger risico van een breakdown (Oosterman et al., 2007), moet
worden opgemerkt dat pleegkinderen met hechtingsstoornissen een groter risico van een
breakdown hebben (Stone & Stone, 1983; Walsh & Walsh, 1990). De relatie van het geslacht
van het pleegkind met een breakdown is niet duidelijk. Terwijl sommigen (Webster et al.,
2000) menen dat jongens meer kans hebben van een breakdown, vinden anderen geen
geslachtsverschillen (James, 2004). Soms wordt een interactie-effect van leeftijd met geslacht
gevonden: oudere meisjes lopen een groter risico op een breakdown (Sallnäs et al., 2004;
Smith, 2001). Ook etniciteit blijkt nu eens wel (Webster et al., 2000) en dan weer niet (James,
2004) gerelateerd te zijn aan een breakdown.
b. De reden van plaatsing
De relatie tussen een breakdown en de (traumatische) opvoedingsgeschiedenis van het
pleegkind is onduidelijk. Sommigen vinden dat pleegkinderen met een verleden van fysiek,
seksueel of emotioneel misbruik meer kans lopen op een breakdown dan verwaarloosde
kinderen (Barber, Delfabbro, & Cooper, 2001; Strijker & Knorth, 2009; Webster et al., 2000).
Anderen vinden dat fysieke mishandeling en seksueel misbruik negatief gerelateerd zijn met
een breakdown (Sallnäs et al., 2004). Nog anderen vinden geen verband tussen de aard van de
mishandeling en de kans op een breakdown (Kalland & Sinkkonen, 2001). Daarenboven
stellen sommige onderzoekers dat niet de aard van de mishandeling een rol speelt maar wel de
duur ervan. Langdurig verwaarloosde of mishandelde kinderen hebben een grotere kans op
een breakdown dan kinderen die slechts een korte periode werden mishandeld (Stone &
Stone, 1983).
c. Kenmerken van het pleeggezin
Pleegouderkenmerken geassocieerd met een grotere breakdownkans zijn: geringe motivatie,
de opvatting dat de ontwikkeling van een (pleeg)kind in grote mate wordt bepaald door
erfelijke factoren, het pleegkind volledig willen bezitten, een autoritaire opvoedingsstijl, het
ontbreken van opvoedingsvaardigheden en onvoldoende kwaliteit en kwantiteit van het
sociaal netwerk (Fisher, Gunnar et al., 2000; Kalland & Sinkkonen, 2001; Sallnäs et al., 2004;
Scholte, 1995; Walsh & Walsh, 1990; Webster et al., 2000). Warme, accepterende en positief
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 63
betrokken pleegouders met duidelijke verwachtingen ten aanzien van het pleegkind hebben
een kleiner risico van een breakdown (Minty, 1999; Sinclair & Wilson, 2003; Walsh &
Walsh, 1990). Pleeggezinnen met eigen kinderen jonger dan 5 jaar of van dezelfde leeftijd als
het pleegkind, zijn op hun beurt weer kwetsbaarder voor een breakdown (Minty, 1999). Een
leeftijdverschil van ten minste drie jaar zou gunstig zijn (Oosterman et al., 2007).
Meerdere studies vinden dat netwerkplaatsingen stabieler zijn dan bestandplaatsingen (Minty,
1999; Sallnäs et al., 2004; Webster et al., 2000). Een recente meta-analyse (Oosterman et al.,
2007) bevestigt deze bevinding echter niet. Ze wordt evenmin teruggevonden in Nederlands
en Vlaams onderzoek. Strijker & Zandberg (2004) en Michiels (2007) vinden geen associatie
tussen het risico van een breakdown en het type pleeggezin. Vanderfaeillie et al. (2008)
vinden het omgekeerde: plaatsingen in bestandgezinnen hebben een langere overlevingsduur
dan deze in netwerkgezinnen. Een verklaring kunnen de kenmerken van netwerkpleegouder
en netwerkplaatsingen zijn. Netwerkpleegouders zijn vaker ouder en alleenstaand. Ze zijn
lager opgeleid en hebben een slechtere gezondheid. Daarnaast worden netwerkpleegouders
minder intensief begeleid, minder gescreend, amper voorbereid en vindt er nauwelijks
matching plaats.
d. Kenmerken van de ouders
Weinig ouderkenmerken zijn geassocieerd met een breakdown (Oosterman et al., 2007). Er is
evenwel evidentie voor het feit dat pleegkinderen van ouders met een alcohol- of
drugprobleem een grotere kans hebben op een breakdown (Holland & Gorey, 2004;
Oosterman et al., 2007). Dit werd evenwel niet bevestigd in recent Nederlands onderzoek
(Strijker & Knorth, 2009). Wanneer ouders het pleegkind voorbereiden op de plaatsing
(inclusive practices), resulteert dit in stabielere plaatsingen (Palmer, 1996). Wanneer moeders
daarentegen laten merken dat ze het kind geen toestemming geven om te verblijven in het
pleeggezin gaat dit gepaard met een grotere kans op een voortijdig afbreken van de
pleegzorgplaatsing (Strijker & Knorth, 2009).
64 |H o o f d s t u k 2
Tabel 2.3
Overzicht factoren geassocieerd met een breakdown
Associatie met breakdown
Pleegkindkenmerken
Oudere leeftijd bij start plaatsing
+
Ernst probleemgedrag
+
Hechtingsstoornis
+
Geslacht
0
Etniciteit
0
Plaatsingsreden
0
Aantal verplaatsingen
+
Pleeggezinkenmerken
Warme, accepterende opvoedingstijl
-
Type pleeggezin(netwerk versus bestand)
0
Eigen kinderen < 5 jaar
+
Ouderkenmerken
Alcohol of drugprobleem
0
Ouders accepteren de plaatsing niet
+
Organisatie pleegzorgplaatsing
Contactfrequentie ouders
0
Thuisbezoek
+
Goede samenwerking in pleegzorgdriehoek
-
+ = positieve relatie, - = negatieve relatie, 0 = inconsistente relatie.
e. Factoren geassocieerd met bezoek van de ouders
Definitieve uitspraken over de contactfrequentie van het pleegkind met zijn ouders zijn
moeilijk. Meerdere onderzoekers vinden dat veelvuldige contacten tussen pleegouders en
ouders, en een grotere nabijheid van ouders de kans op breakdown verhogen (Sallnäs et al.,
2004; Scholte, 1995). Andere vinden dan weer geen significante relatie (Strijker & Knorth,
2009; Walsh & Walsh, 1990). Bezoeken thuis zouden echter wel het risico van een
breakdown vergroten (Strijker & Knorth, 2009). Een goede samenwerking tussen ouders,
pleegouders en pleegzorgwerker (Kalland & Sinkkonen, 2001) en voldoende ondersteuning
van de pleeggezinnen door de pleegzorgdiensten verkleinen de kans op een breakdown
E m p i r i s c h o n d e r z o e k a l s a c h t e r g r o n d | 65
(Fisher et al., 2005; Kalland & Sinkkonen, 2001; Stone & Stone, 1983; Walsh & Walsh,
1990).
2.4.6. Besluit
Het voortijdig afbreken van pleegzorgplaatsingen om negatieve redenen vormt een
belangrijke reden tot zorg. Binnen- en buitenlands onderzoek rapporteert aanzienlijke
breakdownpercentages ongeacht de gehanteerde definitie en de onderzoeksperiode.
Pleegkindkenmerken, en met name leeftijd bij aanvang van de plaatsing en gedragsproblemen
zijn het meest consistent geassocieerd met breakdown.
2.5. Besluit11
Pleegzorg is een belangrijke en waardevolle hulpverleningsinterventie. Tegelijkertijd is het
een zeer kwetsbare interventie. Ondanks het feit dat de meeste pleegkinderen zich goed
aanpassen aan het pleeggezin wijzen alle onderzoeken consistent op een belangrijke groep
pleegkinderen die ernstige gedrags- en emotionele problemen heeft en dit ongeacht de
informant (pleegouder, pleegkind, leerkracht) of ongeacht het land waarin ze leven. De
plaatsing in het pleeggezin beoogt een herstel van deze kinderen. Noodzakelijke voorwaarde
hiervoor
is
een
stabiel
en
harmonieus
opvoedingsklimaat.
Uit
bovenstaande
onderzoeksresultaten kan worden besloten dat de interventie ‘pleegzorg’ er voor een grote
groep kinderen evenwel niet in slaagt om de noodzakelijke voorwaarden voor herstel en
ontwikkeling te realiseren. Hun probleemgedrag neemt meestal niet af, maar blijft stabiel of
neemt zelfs toe gedurende de loop van hun pleegzorgplaatsing. De ontwikkeling van
pleegkinderen weer op het juiste spoor krijgen lukt voor een groep pleegkinderen niet goed.
Het antwoord door de pleegouders op de vraag naar specifiek opvoeden van het pleegkind is
niet steeds adequaat. Pleegouders zijn beperkt in hun ruimte om het opvoeden af te stemmen
op de vraagstelling van het pleegkind. Deze ruimte wordt begrensd door hun
opvoedingsvaardigheden en de noden van de andere kinderen in het gezin. Bovendien worden
ze onvoldoende toegerust op de opvang van het pleegkind en de omgang met
11
Zie tevens: Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., Vanschoonlandt, F., De Maeyer, S., Hendrickx, S., & Martens,
K. (2012). Is pleegzorg een werkzame interventie: analyse van uitkomsten en geassocieerde factoren. In J.
Vanderfaeillie, F. Van Holen & F. Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg: kansen en risico’s. (pp. 404433). Leuven: Acco.
66 |H o o f d s t u k 2
(externaliserend) probleemgedrag. Probleemgedrag vergroot de gezinsbelasting en vermindert
het welzijn van pleegouders. Het heeft tevens een directe negatieve invloed op het
opvoedingsgedrag. Meer probleemgedrag maakt dat pleegouders minder ondersteunend en
warm opvoeden en meer negatieve controle gebruiken. Een dergelijk opvoedingspatroon is
niet effectief en resulteert in een toename van probleemgedrag. Gedragsproblemen van
pleegkinderen zijn in belangrijke mate geassocieerd met een breakdown. Ze zijn niet enkel
oorzaak van een breakdown, ze kunnen er ook het gevolg van zijn. Een negatieve spiraal kan
zich installeren. Ook oudercontacten kunnen een negatieve invloed hebben op de opvoeding.
Ze kunnen aanleiding geven tot gedragsproblemen, wat resulteert in meer niet-effectief
opvoedingsgedrag van de pleegouders. Daarnaast resulteert een negatieve beleving van de
oudercontacten door pleegouders in een verhoogde gezinsbelasting. De ervaring van een
verhoogde gezinsbelasting resulteert op zijn beurt in minder effectief opvoedingsgedrag.
Aangaande de emotionele en gedragsproblemen zijn onderzoekers het eens over de nood aan
systematische screening en monitoring van emotioneel en gedragsfunctioneren (e.g. Aarons et
al., 2010; Burns et al., 2004; Carbone, 2009; Fernandez, 2009; Hellinckx & Grietens, 1994;
Van Oijen, 2010). Een grondige diagnostiek zou kunnen voorkomen dat kinderen met (te)
veel probleemgedrag in een pleeggezin worden geplaatst (Vanderfaeillie et al., 2008;
Vanderfaeillie, Van Holen, Trogh et al., 2012). Sommige onderzoekers gaan zelfs verder en
stellen dat pleegzorg moet worden voorbehouden voor jonge kinderen met weinig
probleemgedrag en dat voor oudere kinderen met meer probleemgedrag een andersoortige
hulp moet worden gezocht (Barber et al., 2001). Naast bovenstaande wordt gewezen op de
noodzaak aan empirisch onderbouwde behandelingen (e.g. Havlicek et al., 2013), de nood aan
specifieke
training
en
specialistische
ondersteuning
voor
pleegouders
om
met
gedragsproblemen om te gaan (e.g. Aarons et al., 2010; Carbone, 2009; Fernandez, 2008; Van
Oijen, 2010; McCarthy et al., 2013) en de nood aan praktische en emotionele ondersteuning
om hen te helpen om het gedrag van kinderen beter te begrijpen (e.g. Fernandez, 2009;
McCarthy et al., 2003).
Pleegouders Versterken in Opvoeden: Project
g e s u b s i d i e e r d d o o r d e V l a a m s e o v e r h e i d | 67
3. Pleegouders Versterken in Opvoeden: project gesubsidieerd
door de Vlaamse Overheid
De empirische bevindingen die uitvoerig werden beschreven in hoofdstuk 2 onderstrepen het
belang van specifieke ondersteuningsprogramma’s voor pleegouders gericht op de hantering
van probleemgedrag bij hun pleegkind(eren). Ze vormden de uitgangspunten van een
projectaanvraag bij de Vlaamse Gemeenschap getiteld ‘Ontwikkeling en implementatie van
evidence-based trainingsprogramma’s voor pleegouders’, in een latere fase kortweg
‘Pleegouders Versterken in Opvoeden’ (PVO) genoemd (zie bijlage 1). Deze projectaanvraag
werd door de Vlaamse Overheid gehonoreerd en leidde tot een projectovereenkomst tussen de
Vlaamse Gemeenschap enerzijds en de initiatiefnemende organisaties Opvang vzw (dienst
voor pleegzorg) en de Vrije Universiteit Brussel.
In dit hoofdstuk bespreken we achtereenvolgens het in deze projectovereenkomst
geformuleerde doelpubliek, de doelstellingen en het plan van aanpak.
3.1. Doelpubliek
Pleeggezinnen die minderjarigen met ernstige gedragsproblemen in langdurige pleegzorg
opvangen en die worden begeleid door een erkende dienst voor pleegzorg.
3.2. Doelstellingen
In het buitenland effectief bevonden interventies vertalen naar de Vlaamse pleegzorgcontext
en transformeren naar effectief bewezen trainingsprogramma’s in de Vlaamse situatie.
Deze trainingsprogramma’s toepassen bij de pleeggezinnen van de deelnemende diensten
voor pleegzorg.
Een bijdrage leveren aan het onderzoek naar de effectiviteit van deze interventies en
behandelprogramma’s voor pleegouders in Vlaanderen.
Uit de opgedane ervaringen een trainingshandboek maken dat de initiatiefnemers ter
beschikking
zullen
stellen
van
alle
diensten
voor
pleegzorg
behandelprogramma’s kunnen worden aangeboden in Vlaanderen en Brussel.
De trainingsprogramma’s beogen volgende effecten:
waarmee
de
68 |H o o f d s t u k 3
-
afname van gedragsproblemen bij pleegkinderen en toename van hun welbevinden
in de opvoedsituatie;
-
toename van effectief opvoedgedrag bij pleegouders;
-
verhoging van de gevoelens van competentie bij de pleegouders aangaande
opvoeding/ouderschap;
-
daling van gezinsbelasting/opvoedingsstress bij pleegouders;
-
daling van het breakdown-percentage.
3.3. Plan van aanpak
Er kunnen vanuit de doelstellingen drie grote luiken worden onderscheiden, namelijk de
ontwikkeling van een trainingsprogramma, de introductie van PVO in de praktijk en de
voorbereiding van de onderzoeksfase en het evaluatieonderzoek. Deze moesten worden
gerealiseerd binnen een periode van 3 jaar en vijf maanden, namelijk van 01.12.2009 tot
30.04.2013. Hiervoor werd onderstaand plan van aanpak ontwikkeld waarbinnen een aantal
fases worden onderscheiden.
Fase 1: voorbereidende fase : 01.09.2009 – 30.09.2010
-
Vertaling
van
bestaande
gedragsmodificatieprogramma’s
+
‘non-violent
resistance’ naar de Vlaamse pleegzorgcontext in 2 modules. Deze worden
neergeschreven in een ‘Trainingshandboek’.
-
Selectie pilootvoorzieningen.
-
Ontwikkeling van de samenwerkingsovereenkomst/engagementsverklaring voor
de pilootvoorzieningen.
-
Uitwerken
van
informatiemomenten
voor
medewerkers
van
de
pilootvoorzieningen.
-
Uitschrijven functieprofielen projectmedewerkers.
-
Selectie projectmedewerkers en aanwerving vanaf 01.07.2010.
-
Ontwikkeling van een opleidingstraject voor medewerkers pilootinstellingen.
-
Voor beide basismethodieken: ontwikkeling van een training / opleiding voor de
projectmedewerkers.
-
Onderzoek van trainingsmogelijkheden / supervisie door specialisten in binnen- en
buitenland.
-
Intensieve training projectmedewerkers.
-
Samenstelling overlegorganen.
Pleegouders Versterken in Opvoeden: Project
g e s u b s i d i e e r d d o o r d e V l a a m s e o v e r h e i d | 69
-
Voorbereiding van pilootvoorzieningen op de screening van de pleeggezinnen en
start van de screening.
-
Ontwikkeling informatiemateriaal.
Fase 2: finalisering training medewerkers en start onderzoek : 01.10.2010 – 31.12.2010 :
-
Informeren verwijzers.
-
Opleiding
in
de
basismethodieken
van
de
interventiemodules
voor
pleegzorgbegeleiders van de pilootvoorzieningen.
-
Uitgebreide screening pleegplaatsingen.
-
Voortzetting van de training van de projectmedewerkers middels interventies bij
‘oefengezinnen’ (5 gezinnen per medewerker).
-
Evaluatie
interventiemodules
en
eventuele
bijsturing/verfijning
van
het
‘Trainingshandboek’.
-
Samenstelling experimentele en controlegroepen.
Fase 3: interventie- en onderzoeksfase : 01.01.2011 – 31.12.2012
-
Voortzetting informeren verwijzers.
-
Interventie van beide modules in de experimentele groepen (30 per module).
-
Start effectmeting bij aanvang van de interventie, op het einde en in follow up (na
3 maanden.
-
Na effect- en controlemeting worden beide modules toegepast in de respectieve
controlegroepen (30 per module).
-
Organisatie van studiedag/workshop voor de sector over de tussentijdse resultaten
van het project (najaar 2011).
Fase 4: finaliseringsfase : 01.01.2013 – 30/04/2013
-
Finalisering van de effectmeting in de ‘follow up-fase’.
-
Evaluatie en eventuele bijsturing/verfijning van de interventiemodules.
-
Finaliseren van het ‘Trainingshandboek’.
-
Aanbieden van de eventueel ‘aangepaste’ interventiemodules aan andere dan de
pilootvoorzieningen pleegzorg + start interventies bij pleeggezinnen uit deze
voorzieningen.
70 |H o o f d s t u k 3
-
Rapportering op studiedag(en) – congressen.
-
Onderzoek van implementatiemogelijkheden in andere werkvormen.
-
‘Try-outs’ van de modules in andere werkvormen.
-
Formuleren van beleidsaanbevelingen.
In elk van de onderscheiden fases werd aandacht besteed aan zowel de ontwikkeling van het
trainingsprogramma als aan het in praktijk brengen en het evaluatieonderzoek, zij het niet
steeds in dezelfde mate. De ontwikkeling van het trainingsprogramma gebeurde in hoofdzaak
tijdens de eerste twee fases terwijl het evaluatieonderzoek vooral tijdens de laatste twee fases
werd uitgevoerd. Het in praktijk brengen van PVO is een continu proces dat doorheen alle
projectfases de nodige aandacht kreeg. In de volgende hoofdstukken gaan we meer
genuanceerd in op deze drie onderwerpen. Hoofdstukken vier en vijf beschrijven de
ontwikkeling van de PVO-trainingsmodules. Hoofdstuk vier gaat in op keuzes die de
ontwikkelaars hierbij hebben gemaakt, terwijl hoofdstuk vijf de vorm en inhoud van beide
trainingsmodules beschrijft. Hoofdstuk zes gaat in op de voorbereiding van de onderzoeksfase
van
het
PVO-project
en
hoofdstukken
evaluatieonderzoek en de resultaten.
zeven,
acht
en
negen
beschrijven
het
Ontwikkeling van evidence-based trainingsprogramma’s
voor de ondersteuning van pleegouders bij de aanpak van
m o e i l i j k g e d r a g , e e n c o n t i n u k e u z e p r o c e s | 71
4. Ontwikkeling van evidence-based trainingsprogramma’s voor
de ondersteuning van pleegouders bij de aanpak van moeilijk
gedrag, een continu keuzeproces12
Bij de ontwikkeling van evidence-based trainingsprogramma’s worden ontwikkelaars voor
talloze keuzen geplaatst. In dit hoofdstuk nemen we u mee in ons denk- en beslissingsproces.
Uiteraard kunnen we niet de talloze beslissingen bespreken die in de loop van de
ontwikkeling werden genomen. We beperken ons tot de belangrijkste basiskeuzen.
4.1. Inleiding
We brengen even de belangrijkste doelstellingen van PVO zoals vooropgesteld door de
overheid in herinnering (zie ook 1.3. en 3.2.), namelijk de ontwikkeling en implementatie van
een evidence-based trainingsprogramma voor pleegouders die kinderen/jongeren met ernstige
gedragsproblemen in langdurige pleegzorg opvangen. PVO moet inzetbaar zijn voor een zo
breed mogelijke leeftijdrange van pleegkinderen. Tijdelijke intensieve ondersteuning van
pleegouders moet leiden tot (1) een afname van gedragsproblemen bij pleegkinderen, (2) een
vermindering van opvoedingsbelasting en een toename van effectief opvoedgedrag bij
pleegouders, en (3) een daling van het aantal breakdowns omwille van gedragsproblemen.
Uitgaande van het efficiënt en effectief inzetten van middelen, wordt een onderzoeksmatige
ondersteuning van het project door de financierende overheid als voorwaarde gesteld; m.a.w.
het beleid wil weten of ‘PVO werkt’. Het ontwerpen van een evidence-based programma
plaatst ontwikkelaars voor belangrijke vraagstukken. Er dienen voortdurend inhoudelijke en
vormelijke keuzen te worden gemaakt. Enkele voorbeelden: “Wordt best een nieuw
pleegzorgspecifiek programma uitgewerkt of worden bestaande programma’s aangepast, op
12
Dit hoofdstuk is grotendeels gebaseerd op een bijdrage die verscheen in het handboek integrale jeugdhulp,
namelijk: Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., & Vanschoonlandt, F. (2012). Pleegouders Versterken in Opvoeden:
ontwikkeling van een evidence-based trainingsprogramma voor de ondersteuning van pleegouders bij de aanpak
van moeilijk gedrag. In K. De Koster, K. De Vos, D. Kerger, G. Roets, & R. Roose, (Red.). Handboek Integrale
Jeugdhulp (pp. 473-499). Brussel: Politeia.
72 |H o o f d s t u k 4
welk paradigma wordt het programma gebaseerd, wordt geopteerd voor een groeps- of
inviduele training, wordt het programma door pleegzorgbegeleiders aangeboden of wordt
samenwerking met specialisten uit andere sectoren gezocht, enzovoort?” Evidence-based
werken houdt in dat dergelijke keuzen zo veel mogelijk gelegitimeerd worden op basis van
wetenschappelijke gegevens. Het betreft onderzoek naar de effecten van bestaande
opvoedingsondersteunende programma’s, pleegzorguitkomsten, het welbevinden van
betrokken partijen, enzovoort. Evenwel, niet alle beslissingen zijn ‘hard’ te maken op basis
van empirisch onderzoek. Heel wat beslissingen worden genomen op basis van intuïtie,
sommige ook onbewust, misschien zelfs ondoordacht. Zoals Van der Laan (2008, in Pleysier
& Van Garsse, 2012) bepleitte, hebben we gepoogd ons minder te laten leiden door ‘intuïtie’
en meer door ‘wetenschappelijke kennis en gesystematiseerde ervaring’. Dit uiteraard zonder
te weten of we telkens in ons opzet zouden slagen. Bovendien werd het ontwikkelde
programma in een pilootfase bij een beperkt aantal pleeggezinnen getoetst en inhoudelijk
bijgestuurd (zie 6.7). Slechts het wetenschappelijk onderzoek verbonden aan dit project geeft
uitsluitsel over het feit of efficiënte beslissingen werden genomen (zie hoofdstuk 8).
4.2. Ontwikkeling van een evidence-based trainingsprogramma in
pleegzorg: een delicaat keuzeproces
4.2.1. Ontwikkeling van een nieuw programma versus aanpassing van een bestaand
programma
Bij de ontwikkeling van interventieprogramma’s voor pleegouders bestaan er grofweg twee
benaderingen (Oke, 2010): aanpassing van bestaande evidence-based trainingsprogramma’s
aan pleegzorg en specifiek voor pleegzorg ontwikkelde programma’s.
De eerste benadering is gebaseerd op gevestigde behandelingen in de algemene populatie. Er
bestaat een veelheid aan opvoedingsondersteunende programma’s, maar er is een groot
gebrek aan effectmetingen (Brezinka, 2002). Vaak wordt slechts de tevredenheid bevraagd.
De effecten worden zelden in beeld gebracht. Effectieve behandelingen met blijvende effecten
voor kinderen met gedragsproblemen hebben meestal een (cognitief-)gedragsmatige en
leertheoretische theoretische grondslag (Brestan & Eyberg, 1998; Faas, 2005). Enkele
voorbeelden van dergelijke programma’s uit het buitenland zijn: Incredible Years (WebsterStratton & Reid, 2003), Parent Child Interaction Therapy (PCIT; Brinkmeyer & Eyberg,
2003) en Parent Management Training Oregon Model (PMTO; Patterson, Reid, Jones, &
Ontwikkeling van evidence-based trainingsprogramma’s
voor de ondersteuning van pleegouders bij de aanpak van
m o e i l i j k g e d r a g , e e n c o n t i n u k e u z e p r o c e s | 73
Conger, 1975). In Vlaanderen werden ontwikkeld: Kinderen … de baas (Merlevede,
Meerschaert, Bosmans, De Mey, & Braet, 2004) en Samen Sterker Terug Op Pad (STOP/4-7;
De Mey, Messiaen, Van Hulle, & Merlevede, 2005). Pleegouders die een algemene
oudertraining volgden die niet specifiek op pleegzorg was gericht gaven echter aan dat
aangeleerde technieken niet effectief waren voor de gedragingen waarmee zij te maken
kregen (Murray et al., 2011). In het buitenland worden ook aanpassingen en implementaties in
de pleegzorgcontext gedocumenteerd: naast minder succesvolle (zie bijvoorbeeld Jakobson &
Solholm, 2009) worden ook veelbelovende implementaties beschreven (zie bijvoorbeeld
Chamberlain et al., 2008; Leathers, Spielfogel, McMeel, & Atkins, 2011; Nilsen, 2007).
Toepassingen van dergelijke programma’s in de Vlaamse pleegzorg waren vóór de introductie
van PVO bijna onbestaande.
Interventies die voor pleegzorg zijn ontwikkeld en rekening houden met de specifieke
behoeften
van
de
pleegzorgcontext
zijn
in
hoofdzaak
gebaseerd
op
het
gehechtheidsparadigma (Oke, 2010). In deze programma’s ligt de belangrijkste focus op
psycho-educatie over hechting. Bedoeling is dat pleegouders het gedrag van hun pleegkind
begrijpen en de principes van de gehechtheidstheorie in hun opvoeding toepassen, zoals
bijvoorbeeld het creëren van een positieve sfeer, responsief handelen, het aanbieden van een
veilige basis (Laybourne, Andersen, & Sands, 2008). De effectiviteit van deze programma’s
staat evenwel ter discussie: ofwel was er geen voor- en nameting beschikbaar (Allen &
Vostanis, 2005; Golding, 2004), ofwel werd geen vermindering van gedragsproblemen
gevonden (Laybourne et al., 2008), ofwel rezen er twijfels over de betrouwbaarheid van de
gevonden effecten (Golding & Picken, 2004). Barth, Crea, John, Thoburn en Quinton (2005)
besluiten dat er weinig empirische evidentie is voor de effectiviteit van op gehechtheid
gebaseerde interventies. Niettemin zijn ze aantrekkelijk voor pleegouders omdat ze expliciet
verwijzen naar de kwetsbaarheden van hun pleegkinderen en verklaringen aanreiken voor hun
gedrag en hun specifieke noden (Herbert & Wookey, 2007).
Kortom, verschillende auteurs bepleiten dat de aanpassing van evidence-based interventies
aan de specifieke noden van pleegouders en pleegkinderen succesvol kan zijn (Barth et al.,
2005; Golding, 2004; Rork & McNeil, 2011). Dit is de keuze die ook voor PVO werd
gemaakt.
74 |H o o f d s t u k 4
4.2.2. Keuze van het achterliggende paradigma
Uit bovenstaande blijkt dat programma’s met een gedrags- en leertheoretische grondslag het
meest effectief en het best gedocumenteerd zijn in de literatuur. Niettemin plaatsen ze ons
voor een probleem. Ze worden immers meestal toegepast bij kleine kinderen. Slechts 8 van 69
(11%) gedragsmatige trainingsprogramma’s uit de review van Lundhal, Risser en Lovejoy
(2006) richten zich op kinderen ouder dan 12 jaar. Uit een meta-analyse blijkt bovendien dat
een gedragsmatige oudertraining de kleinste effecten heeft in de leeftijdsgroep tussen 12 en 16
jaar (Maughan, Christiansen, Jenson, Olympia, & Clark, 2005). Zelfs in de leeftijdsgroep
tussen 2.5 en 12.5 jaar is er sprake van een verhoogde drop-out (ouders die de oudertraining
niet afmaken) bij de oudere kinderen en blijken de gunstige effecten bij oudere kinderen
minder groot (Dishion & Patterson, 1992). Aangezien er vragen kunnen gesteld worden bij de
effectiviteit van gedragsmatige programma’s voor oudere kinderen, werd de doelgroep van
het trainingsprogramma gebaseerd op sociaal leertheoretische principes beperkt tot
pleegkinderen tussen 3 jaar en 12 jaar. Voorts beslisten we tot de ontwikkeling van een
tweede trainingsprogramma voor oudere pleegkinderen, gebaseerd op ‘Nonviolent
Resistance’ (Geweldloos Verzet; Omer, 2007, 2011). Geweldloos Verzet (GV) is
oorspronkelijk ontwikkeld voor de behandeling van ouders met kinderen/jongeren die
agressief en zelfdestructief gedrag vertonen. Resultaten uit empirisch onderzoek zijn
veelbelovend (Levavi-Lavi, 2009; Ollefs, Von Schlippe, Omer, & Kriz, 2009; Weinblatt &
Omer, 2008): ieder onderzoek rapporteert een afname van probleemgedrag en een toename
van ouderlijk welbevinden. Bovendien beschrijft het onderzoek van Weinblatt en Omer
(2008) een zeer lage drop-out (slechts één gezin beëindigde de behandeling voortijdig) en
waren de gunstige effecten onafhankelijk van de leeftijd van het kind. De auteurs vonden
dezelfde resultaten bij families met pubers en adolescenten (12-17 jaar) als bij families met
kinderen tussen 4 en 11 jaar oud.
PVO bestaat hierom uit twee interventies gebaseerd op verschillende theoretische
uitgangspunten, namelijk het sociaal-interactioneel model (SIM) voor kinderen tussen 3 en 12
jaar en geweldloos verzet (GV) voor kinderen tussen 6 en 18 jaar. De leeftijdafbakening voor
SIM is gesteund op gegevens vanuit de literatuur (zie boven). Voor GV gaat het om een meer
intuïtieve keuze op basis van de inschatting van de toepasbaarheid van de interventies die in
het programma beschreven worden (zie hoofdstuk 5). Er worden vanuit onderzoek nog te
weinig aanknopingspunten gevonden voor leeftijdafbakening: Weinblatt en Omer (2008)
Ontwikkeling van evidence-based trainingsprogramma’s
voor de ondersteuning van pleegouders bij de aanpak van
m o e i l i j k g e d r a g , e e n c o n t i n u k e u z e p r o c e s | 75
werkten met ouders van kinderen tussen 4 en 17 jaar; Levavi-Lavi (2009) met ouders van
kinderen tussen 8 en 18 jaar en Ollefs et al. (2009) met ouders van kinderen tussen 11 en 19
jaar.
4.2.3. Aanbod vanuit pleegzorg of samenwerking met een andere hulpverleningssector
Gelinkt aan de beslissing om het aanbod vanuit pleegzorg, in samenwerking met, of vanuit
een andere sector te formuleren, is de vraag wie best dergelijke interventie toedient:
pleegzorgmedewerkers die opgeleid worden in de respectieve trainingsmethodieken of
specialisten uit andere sectoren die wegwijs gemaakt worden in de pleegzorg? De
complexiteit van pleegzorg, de pleegouder-ouder-(pleeg)kind-relatie en de bijzondere
(opvoed)positie van pleegouders vormden de leidraad om tot een beslissing te komen:
-
De complexiteit van pleegzorg als hulpverleningsvorm: in pleegzorg zijn per definitie een
groot aantal partijen betrokken (het pleegkind, de ouders en leden van de familie van
oorsprong, de pleegouders, de verwijzende instantie en de pleegzorgmedewerker). Binnen
dergelijk kluwen van relaties bestaan heel wat spanningsvelden (zie bijvoorbeeld
Robberechts, Klingels, Van Holen, & Vanderfaeillie, 2012).
-
De pleegouder-ouder-(pleeg)kind-relatie: pleegouders nemen het ouderschap niet over van
ouders. Het pleegkind zal nooit hún kind worden. Aan pleegouders worden facetten van
het ouderschap gedelegeerd. van den Bergh en Weterings (2007) onderscheiden drie
aspecten aan ouderschap, namelijk de existentiële, de opvoedings- en de gezagsrelatie. De
existentiële relatie of zijnsverantwoordelijkheid (zie ook Haans, Robbroeckx, Hoogeduin,
& van Beem-Kloppers, 2004) is een gegevenheid die door de geboorte ontstaat en die niet
ongedaan kan worden gemaakt. Het kind krijgt zijn bestaan van zijn ouders en deze
ouders zullen altijd de ouder zijn van dit kind. Deze existentiële relatie impliceert echter
niet noodzakelijk een emotionele band tussen ouder en kind. Een emotionele relatie is
echter een voorwaarde opdat ouders het kind kunnen opvoeden en ze er een
opvoedingsrelatie mee kunnen aangaan. Opvoeden is een transactioneel proces waaraan
ouders en kind een bijdrage leveren. De emotionele band maakt tevens dat het kind de
leiding en de opvoeding van de ouder aanvaardt. Tot slot is er de gezagsrelatie. Kinderen
tot achttien jaar zijn handelingsonbekwaam en juridisch afhankelijk. Uitgaande van hun
gezagsrelatie kunnen ouders de opvoeding vervullen en besluiten nemen ten behoeve van
76 |H o o f d s t u k 4
het kind. Van de drie aspecten onderscheiden aan de ouder-kindrelatie is er slechts één –
de existentiële relatie - onvervreemdbaar met de ouder verbonden. De overige twee
kunnen geheel of gedeeltelijk aan pleegouders worden gedelegeerd of door pleegouders
worden verworven. Delegatie van opvoederschap en gezag van ouders naar pleegouders
gebeurt maar zelden absoluut, laat staan dat het door ouders wordt geaccepteerd. Tijdens
een pleeggezinplaatsing blijven ouders vaak in mindere of meerdere mate betrokken bij de
opvoeding van hun kind en bij beslissingen die over hun kind worden genomen. Pleegzorg
wordt dan ook gekenmerkt door een waaier aan mogelijkheden om de respectievelijke
ouder- en pleegouderrol invulling te geven, gaande van een begeleide omgangsregeling tot
vormen van co-opvoederschap waarbij ouders en pleegouders opvoederschap delen en
samen verantwoordelijkheid opnemen (Haans et al., 2004). Gedurende het verloop van de
plaatsing kan de delegatie van genoemde opvoedings- en gezagsaspecten formeel of
informeel verschuiven. Dit is mede afhankelijk van het perspectief van de plaatsing, de
evoluties in de betrokken gezinnen en de ontwikkeling van de emotionele band tussen
(pleeg)ouders en pleegkind. Een essentieel bijkomend element is de tijdelijkheid van
pleegzorg. Zelfs in het geval van langdurige pleegzorg met een hechte emotionele band
tussen pleegouder en pleegkind kan geen zekerheid worden geboden met betrekking tot
het perspectief van de plaatsing. Het ‘ouderschap’ kan in principe steeds van pleegouders
worden ontnomen en pleegouders kunnen er ook steeds zelf afstand van doen.
-
De bijzondere (opvoed)positie van pleegouders: pleegouders worden verondersteld
geschikte en bekwame opvoeders te zijn. Door een selectie voorafgaand aan de plaatsing
(in het geval van bestandpleegzorg) of een onderzoek voorafgaand of tijdens een eerste
plaatsingsperiode (bij familie- en netwerkpleegzorg) worden pleeggezinnen ‘goed
bevonden’ om voor een kind te zorgen (Nilsen, 2007). Het pleegkind en zijn ouders
vormen
het
primaire
cliëntsysteem
(Vanderfaeillie,
Van
Holen,
De
Maeyer,
Vanschoonlandt, & Stroobants, 2013) terwijl pleegouders beschouwd worden als
teamleden of paraprofessionals (Fisher, Gibbs et al., 2000). In samenwerking met de
pleegzorgwerker implementeren zij het hulpverleningsplan opgesteld ten behoeve van het
primaire cliëntensysteem (Sanchirico, Lau, Jablonka, & Russel, 1998). Deze bijzondere
positie maakt het voor pleegouders vaak moeilijker dan voor ‘reguliere’ ouders om te
erkennen wanneer het moeilijk gaat met de opvoeding. Soms durven ze geen hulp te
vragen als zich problemen voordoen. Zij lopen dan het risico beschouwd te worden als
incompetente partners in de hulpverlening (van den Bergh & Weterings, 2010b).
Ontwikkeling van evidence-based trainingsprogramma’s
voor de ondersteuning van pleegouders bij de aanpak van
m o e i l i j k g e d r a g , e e n c o n t i n u k e u z e p r o c e s | 77
Pleegouders stellen de vraag om hulp dan ook niet altijd expliciet (Maaskant, 2010).
Bovendien is een verwijzing van pleegouders naar externe hulp alles behalve evident. Het
aanbieden van extra begeleiding vanuit de pleegzorgvoorziening zelf is volgens Maaskant
(2010) het maximaal haalbare.
Het vraagt ons inziens heel wat competenties om binnen deze complexe hulpverleningsvorm
effectieve hulp te kunnen bieden. De PVO-trainer moet kennis hebben van en ervaring hebben
in het werken binnen dit kluwen van wisselende relaties. Hij/zij moet de fijngevoeligheden in
de onderlinge relaties door en door begrijpen en rekening houden met de bijzondere positie
van pleegouders. Om deze redenen opteerden we ervoor om PVO aan te bieden door ervaren
pleegzorgmedewerkers. Zij hebben ervaring in het benaderen van pleegouders als ‘partners in
de zorg’ (cfr. Choy & Schulze, 2010). Bovendien blijkt het moeilijk om pleegouders naar
externe diensten te verwijzen uitgaande van hun bijzondere positie en gevoeligheden.
Verwijzingen verlopen ook moeilijk omdat instellingen voor ambulante hulpverlening niet
altijd voldoende expertise hebben op het domein van de pleegzorg (Van Holen, Haarsma, &
Schittekatte, 2006).
4.2.4. Individuele of groepstraining
Verschillende geciteerde interventies betreffen groepstrainingen (bijvoorbeeld Chamberlain et
al., 2008), andere worden individueel aangeboden (bijvoorbeeld Weinblatt & Omer, 2008),
maar ook de combinatie van groepstraining met de mogelijkheid tot huisbezoek wanneer
pleegouders een groepsbijeenkomst missen, komen voor (bijvoorbeeld Leathers et al., 2011).
Wij kozen voor in hoofdzaak mobiel, individueel bij de pleegouders thuis aangeboden sessies
gecombineerd met een beperkt aantal groepsessies. Sommige argumenten hiervoor zijn
wetenschappelijk onderbouwd, andere niet.
De keuze voor een in hoofdzaak individueel-mobiel aanbod is gebaseerd op: (1) pleegzorg
kent een traditie van mobiele hulpverlening, pleegouders zijn het gewoon dat
pleegzorgbegeleiders
hen
ondersteunen
met
huisbezoeken.
Bovendien
worden
groepsvormingen die pleegzorgdiensten aanbieden amper bezocht (Bronselaer et al., 2011);
(2) huisbezoeken werken drempelverlagend waardoor ook moeilijker te bereiken pleegouders
van het trainingsaanbod kunnen genieten (er zijn bijvoorbeeld geen extra verplaatsingen
nodig, er moet geen opvang voor de kinderen worden voorzien, enzovoort) (Weiss, 1993); (3)
78 |H o o f d s t u k 4
In een onderzoek van Hampson, Schulte en Ricks (1983) rapporteerden pleegouders die een
individuele training kregen een sterkere afname van gedragsproblemen dan pleegouders die
dezelfde training ontvingen in groep; (4) sessies aan huis bieden de mogelijkheid om de
implementatie van technieken en huiswerkopdrachten in de reële situatie op een accurate
manier voor te bereiden en in te oefenen. Interventies die meer actieve oefening van
ouderlijke vaardigheden inhouden zijn effectiever (Kaminski, Valle, Filene, & Boyle, 2008).
Dorsey et al. (2008) stellen dat interventies die coaching en feedback over de implementatie
van vaardigheden voorzien veelbelovend zijn; (5) pleegouders die groepstraining volgden
suggereerden als verbeterpunten het aanbieden van sessies op meer geschikte tijdstippen en
het bieden van meer specialistische adviezen over individuele problemen (Herbert & Wookey,
2007).
De toevoeging van groepsessies is gebaseerd op de vaststelling dat pleegouders een
belangrijke bron van steun voor elkaar kunnen zijn. Pleegouders onderstrepen de nood om
met elkaar in contact te komen (Brown, 2008; MacGregor, Rodger, Cummings, & Leschied,
2006). Deelnemers van groepstrainingen van pleegouders geven aan dat ontmoetingen met
andere pleegouders hen steun bieden omdat ze zien dat ze niet de enige zijn met problemen
(Holmes & Silver, 2010) en omdat ze ontschuldigend werken (Laybourne et al., 2008).
Tijdens de groepsessies komen pleegouders die de interventie volgen in contact met
pleegouders die de training reeds hebben doorlopen. Het betrekken van dergelijke ‘ervaren’
ouders wordt soms ook toegepast in ‘Multiple Family Group Therapy’ (Fairbairn & Eisler,
2007). De ‘ervaren’ pleegouders kunnen andere pleegouders ondersteunen door kennis en
ervaringen te delen. Hen op deze manier beschouwen als specialist, kan hen zelf ook heel wat
erkenning geven (Day & Heismann, 2010).
4.2.5. Inhoud en vorm
a. Inhoud
Uitgaande van bestaande effectief bewezen programma’s en rekening houdend met de
specifieke pleegzorgcontext, werden beide interventies geprotocolleerd en gedetailleerd
beschreven in twee trainingshandboeken. Voor een concrete en gedetailleerde beschrijving
verwijzen we naar hoofdstuk 5 van dit rapport, naar de trainingshandboeken en naar enkele
recente publicaties (Van Holen, Vanderfaeillie, Vanschoonlandt, Devolder, Demyttenaere, &
Berlize, 2011; Vanschoonlandt, Vanderfaeillie, Van Holen, & De Mayer, 2012;
Ontwikkeling van evidence-based trainingsprogramma’s
voor de ondersteuning van pleegouders bij de aanpak van
m o e i l i j k g e d r a g , e e n c o n t i n u k e u z e p r o c e s | 79
Vanschoonlandt, Vanderfaeillie, Van Holen, Janssens et al., 2012; Vanschoonlandt, Van
Holen, & Vanderfaeillie, 2012). De SIM-interventie is vooral gebaseerd op Parent Child
Interaction Therapy (Brinkmeyer & Eyberg, 2003), Incredible Years (Webster-Stratton &
Reid, 2003), Opstandige kinderen (Barkley, 1998), Kinderen … de baas (Merlevede et al.,
2004) en Samen Sterker Terug Op Pad (De Mey et al., 2005). De Geweldloos Verzetinterventie op beschrijvingen van de methodiek door Omer (2007, 2011) en op
geprotocolleerde toepassingen beschreven door von Schlippe en Grabbe (2007) en Day en
Heismann (2010). Beide trainingshandboeken worden ondersteund door werkmappen voor
pleegouders met verschillende brochures waarin de interventies op een toegankelijke manier
worden voorgesteld. Bij dergelijke inhoudelijke uitwerking van beide interventies worden ook
voortdurend keuzen gemaakt en beslissingen genomen. Het zou ons te ver voeren om hier in
detail op in te gaan. Net zoals bij de algemene keuzen hebben we ons telkens de vraag gesteld
of we ons konden laten leiden door op wetenschap en empirie gebaseerde gegevens, dan wel
door ervaring of intuïtie. Door in een pilootfase de interventies bij een beperkt aantal gezinnen
toe te passen en kritisch te evalueren konden een aantal beslissingen, zij het gelimiteerd,
worden getoetst (zie 6.7).
Aan beide interventies werd vanuit klinische ervaring psycho-educatie toegevoegd, gebaseerd
op het contextueel en gehechtheidsparadigma. Pleegouders zijn voortdurend op zoek naar
verklaringen voor moeilijk, bizar en zorgwekkend gedrag van het pleegkind. Hoewel er
weinig empirische evidentie is voor de toename van de effectiviteit door toevoeging van dit
psycho-educatief luik, zijn dergelijke verklaringsmodellen zeer in trek bij pleegouders. Ze
verwijzen expliciet naar de kwetsbaarheden en specifieke noden van hun pleegkinderen en
reiken verklaringen aan voor hun gedrag. Bovendien hebben we de ervaring dat ze
deculpabiliserend kunnen werken voor pleegouders. Vaak is er onvoldoende informatie over
de voorgeschiedenis van pleegkinderen: de meeste pleegouders (tot 70%) blijken weinig
kennis te hebben over de voorgeschiedenis van het kind en weten met name niet hoe de
ouders met het kind zijn omgegaan (van den Bergh, Weterings, & Schoenmakers, 2010). van
den Bergh en Weterings (2010b) wijzen overigens op de noodzaak van deze informatie om
pleegouders in staat te stellen om het afwijkende gedrag van het pleegkind te begrijpen en er
adequaat op te reageren. Door de intakesessie te laten plaatsvinden in aanwezigheid van de
80 |H o o f d s t u k 4
reguliere pleegzorgbegeleider (zie later) kan op mogelijke hypothesen ter verklaring van
probleemgedrag vanuit de voorgeschiedenis worden gefocust.
b. Vorm
De bepaling van de duur en intensiteit van de interventie is niet enkel afhankelijk van de
inhoud (zie boven), maar hier speelt ook de vraag naar het efficiënt inzetten van middelen,
met name: “Binnen welke termijn en met welke begeleidingsfrequentie kan een maximaal
rendement worden gerealiseerd?” De meeste eerder beschreven programma’s beperken zich
tot een tiental sessies. Wij hebben ons hierop gebaseerd en bieden beide interventies op
dezelfde manier aan: in tien mobiele sessies van maximum 75 minuten als extra bovenop de
reguliere pleegzorgbegeleiding, gecombineerd met drie groepsessies. De individuele sessies
vinden in principe wekelijks plaats, de groepssessies maandelijks. De gemiddelde
begeleidingsduur bedraagt drie en halve maand.
De trainer werkt met de pleegouders rond de gedragsproblemen van het pleegkind en de
opvoeding, terwijl andere aspecten van de pleegzorgbegeleiding (bezoekregeling, contacten
met geboorteouders, ...) verder door de reguliere pleegzorgbegeleider worden verzorgd. Het
traject start met een intake sessie en wordt afgesloten met een afsluitende sessie die
gezamenlijk met de reguliere pleegzorgbegeleider plaatsvindt. In de intakesessie worden de
problemen en de krachten binnen het pleeggezin (vanuit het perspectief van de pleegouders en
de pleegzorgbegeleider) benoemd, veranderwensen worden geformuleerd en afspraken over
de taakverdeling tussen behandelaar en pleegzorgbegeleider worden gemaakt. De afsluitende
sessie heeft als doel de reguliere pleegzorgbegeleider een overzicht te geven van wat aan bod
is gekomen tijdens de interventie. De pleegouders krijgen de kans om stil te staan bij de
ontwikkeling die ze doormaakten. Samen wordt bekeken hoe de pleegzorgbegeleider de
begeleiding verder zal invullen.
4.3. Discussie
Om de kansen op succes te verhogen poogden de programmaontwikkelaars een doordacht en
expliciet beslissingsproces te hanteren, gebaseerd op empirische en wetenschappelijke
gegevens. In deze paragraaf werd bij wijze van voorbeeld een beperkt aantal beslissingen aan
de basis van de ontwikkeling van PVO geëxpliciteerd. Een belangrijke vaststelling is niet
alleen dat veel beslissingen wetenschappelijk onderbouwd kunnen worden, maar ook dat voor
heel veel keuzen minder wetenschappelijke gegevens voorhanden zijn. Ongetwijfeld zijn er
Ontwikkeling van evidence-based trainingsprogramma’s
voor de ondersteuning van pleegouders bij de aanpak van
m o e i l i j k g e d r a g , e e n c o n t i n u k e u z e p r o c e s | 81
binnen de complexe hulpverleningsrealiteit ook vragen waarop wellicht nooit een antwoord
gevonden wordt. Bovendien zullen intuïtie, klinische expertise en beleving van de betrokken
actoren bij de uitbouw van ondersteuningsprogramma’s in de welzijnssector steeds een
belangrijke plaats blijven innemen. Dit hoeft op zich geen probleem te zijn. Zonder de bredere
discussie over de tendens naar meer ‘evidence-based’ werken en de daaraan verbonden soms
precaire relatie tussen beleid, praktijk en onderzoek te willen aangaan, loont het ons inziens
de moeite om keuzen te baseren op wetenschappelijke gegevens. Het scherpt de kritische zin
aan en helpt om beslissingen explicieter, helderder en beter onderbouwd te maken. Niettemin
weet men bij iedere beslissing die wordt genomen uiteraard nooit of men in het beoogde opzet
zal slagen. Slechts het wetenschappelijk onderzoek verbonden aan dit project kan uitsluitsel
geven over het feit of efficiënte beslissingen werden genomen. En dan nog zal men nooit
weten of andere keuzen niet even efficiënt of zelfs nog efficiënter zouden zijn geweest. Door
de interventies in een pilootfase bij een beperkt aantal gezinnen uit te voeren (zie 6.7),
poogden de ontwikkelaars van PVO alvast in een eerste voorlopige toetsing en bijsturing te
voorzien. Na deze pilootfase startte de eigenlijke onderzoeksfase waarbij de effectiviteit van
beide programma’s werd nagegaan. Ook hier dienden weer talloze beslissingen te worden
genomen
aangaande
onderzoeksopzet,
in-
en
exclusiecriteria,
meetinstrumenten,
meetmomenten, enzovoort, die op hun beurt mede de uitkomsten kunnen kleuren. Dit
keuzeproces wordt verder in dit rapport geschetst.
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 83
5. SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor pleegzorg.
Programmabeschrijving en specifieke aanpassingen aan de
pleegzorgcontext
In dit hoofdstuk beschrijven we beide modules met bijzondere aandacht voor specifieke
aanpassingen aan de pleegzorgcontext. In paragraaf 5.1. komt de SIM-module aan bod13, in
paragraaf 5.2. de GV-module14.
Voor een volledige genuanceerde beschrijving van het behandelprotocol en het daarbij
ontwikkelde materiaal zoals hand-outs en werkmappen voor pleegouders verwijzen we naar
de respectieve trainingshandboeken.
5.1. Interventie gebaseerd op het Sociaal-Interactioneel Model (PVO-SIM)
In deze paragraaf schetsen we de interventie die gebaseerd is op het Sociaal Interactioneel
Model en die wordt ingezet bij pleegouders met pleegkinderen tussen drie en twaalf jaar oud.
Eerst bespreken we de theoretisch-inhoudelijke onderbouwing van dit model, vervolgens
staan we stil bij de vorm van de interventie om daarna de fasering en de inhoud van de
individuele sessies aan te beschrijven. We sluiten af met een discussie.
13
We hebben ons hiervoor gebaseerd op het hoofdstuk ‘Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., & Van Holen, F.
(2012). Ondersteuningsprogramma voor pleegouders van jonge kinderen met externaliserende
gedragsproblemen. In J. Vanderfaeillie, F. Van Holen, & F. Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg:
kansen en risico’s (pp. 308-322). Leuven: Acco.
14
We hebben ons hiervoor gebaseerd op het hoofdstuk Van Holen, F., Vanschoonlandt, F., & Vanderfaeillie, J.
(2012). Ondersteuningsprogramma voor pleegouders gebaseerd op geweldloos verzet. In J. Vanderfaeillie, F.
Van Holen, & F. Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg: kansen en risico’s (pp. 323-339). Leuven:
Acco.
84 |H o o f d s t u k 5
5.1.1. Theoretisch-inhoudelijke onderbouwing
Drie elementen waren doorslaggevend bij de ontwikkeling van deze methodiek:
onderzoeksgegevens over de ontwikkeling van gedragsproblemen vanuit het Sociaal
Interactioneel Model, kenmerken van effectieve oudertrainingen en specifieke kenmerken van
de opvoeding van pleegkinderen.
Met betrekking tot de ontwikkeling van gedragsproblemen werd op microniveau het belang
aangetoond van coërcief gedrag in gezinnen (Patterson, 2002). Hierbij gaat het om ouders
en/of kinderen die via dwinggedrag (onaangenaam gedrag zoals zeuren, aandringen, roepen,
driftbui krijgen) proberen een ander gezinslid zodanig onder druk te zetten dat deze niet
langer aandringt of doet wat hij/zij wil (Peeters, 1995). Dergelijke interacties komen in alle
gezinnen voor. In gezinnen met kinderen met gedragsproblemen, komen ze echter frequenter
voor, duren ze langer en escaleren ze vaker (Snyder & Stoolmiller, 2002). Operante
conditionering speelt een belangrijke rol bij de verdere ontwikkeling van deze coërcieve
interacties. De basisidee is dat de mate waarin een kind agressief gedrag vertoont de mate
weerspiegelt waarin dit gedrag bekrachtigd wordt (door straf en beloning) (Forgatch, Bullock,
& Patterson, 2004). Vijf opvoedingsvaardigheden worden verondersteld een invloed te
hebben op de bekrachtiging binnen gezinnen en zijn belangrijk bij de ontwikkeling van
gedragsproblemen (Patterson, 2005). Positieve betrokkenheid verwijst naar ‘begaan zijn met
het kind, om hem geven’. Een belangrijk aspect is de tijd die ouder en kind samen
doorbrengen. Eigenlijk gaat het hier om een blijvend investeren in de relatie met het kind (in
plaats van zich terug te trekken) (Peeters, 2000). Positieve bekrachtiging verwijst naar het
bevorderen van prosociaal gedrag door het aanmoedigen en consistent bekrachtigen ervan.
Problemen oplossen refereert naar het samen aflijnen van problemen, er op een rustige manier
over kunnen overleggen en stap voor stap samen tot een oplossing komen. Terwijl de eerste
drie vaardigheden gaan over het stimuleren van gewenst gedrag, verwijst de vierde
vaardigheid, effectieve disciplinering, naar het consistent reageren op ongewenst gedrag opdat
dit zou verminderen (Peeters, 2000). Toezicht houden gaat om het tonen van interesse voor de
leefwereld van het kind en het opvolgen van zijn gedrag. Bij jonge kinderen is dit erg verwant
met positieve betrokkenheid. In oudertrainingen moeten deze opvoedingsvaardigheden alsook
het veranderen van bekrachtigingscontingenties een plaats krijgen (Forgatch et al., 2004).
Deze vijf opvoedingsvaardigheden vormen dan ook de basis van ’PVO-SIM’.
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 85
Bij verdere uitwerking van de manier waarop deze vijf vaardigheden aan bod komen, werd
vooreerst rekening gehouden met onderzoeksgegevens over componenten die oudertrainingen
effectief maken. Uit een meta-analyse van Kaminski et al. (2008) blijkt dat oudertrainingen
effectiever zijn als volgende elementen opgenomen zijn: (1) positieve interacties tussen ouder
en kind bevorderen (bijvoorbeeld ouders leren enthousiast te zijn, positieve aandacht te geven
voor gewenst gedrag, het kind de leiding te geven in spel), (2) emotioneel communiceren
(ouders communicatievaardigheden leren die bijdragen tot een goede relatie met het kind
zoals actief luisteren, het kind helpen bij het erkennen en het omgaan met gevoelens,
negatieve communicatie zoals kritiek en sarcasme verminderen, (3) consistent disciplineren
door ongewenst gedrag elke keer laten volgen door iets negatief en (4) het gebruik van timeout. Oudertrainingen die een positieve benadering (verbeteren van de ouder-kind relatie,
aandacht voor positief gedrag van het kind) combineren met disciplineringsvaardigheden
(duidelijke grenzen, consistent disciplineren, time-out) zijn het meest effectief (Wells, 1997).
Veel methodiekontwikkelaars kiezen er voor om ouders eerst vaardigheden aan te leren om op
een positieve manier om te gaan met het kind (Pearl, 2009). Ze doen dit vanuit de
vooronderstelling dat disciplinering pas effectief is in de context van een aanvaardende en
warme relatie (Pearl, 2009) en om te vermijden dat enkel naar strafprocedures teruggegrepen
wordt in plaats van te focussen op stimuleren van gewenst gedrag (Bosch & Seys, 1998).
Tot slot werd literatuur rond het opvoeden van pleegkinderen geraadpleegd opdat de
methodiek voldoende tegemoet zou komen aan de specifieke noden van pleegkinderen en
pleegouders. Vooreerst werd literatuur geraadpleegd over de invloed van specifieke
opvoedgedragingen van pleegouders op uitkomsten van pleegzorg (gedragsproblemen van
pleegkind, stabiliteit van de plaatsing, ...). Opvoedgedragingen die een protectieve invloed
hebben dienen immers opgenomen te worden in het ondersteuningsprogramma. Onderzoek
naar de invloed van specifieke opvoedgedragingen van pleegouders is beperkt. Een hogere
mate van externaliserende gedragsproblemen bij pleegkinderen is geassocieerd met minder
leer- en taalstimulatie en minder variatie in stimulatie (Smith, 1994). Smith (1994) verklaart
dit doordat meer (variatie in) stimulatie gekaderd is binnen een pleegouder-kind-interactie die
gekenmerkt wordt door meer positieve, gezamenlijke activiteiten. Hierdoor heeft het kind
minder nood om aandacht te vragen via ongewenst gedrag. Crum (2010) vond dat effectieve
disciplinering door pleegouders geassocieerd is met de stabiliteit van de pleegzorgsituatie. Op
86 |H o o f d s t u k 5
basis van deze onderzoeksgegevens werd het samen beleven van leuke momenten met het
pleegkind toegevoegd als manier om te werken aan een goede relatie met het pleegkind. Het
belang van effectief disciplineren naast een positieve aanpak werd bovendien door deze
gegevens bevestigd. Tot slot werden implicaties voor het opvoeden van pleegkinderen vanuit
een gehechtheidsperspectief bekeken. Bowlby (1969) toonde het belang aan van een hechte
relatie van een kind met zijn/haar opvoeder(s). Dit vormt de basis voor de ontwikkeling van
een gevoel van vertrouwen in zichzelf en anderen. Pleegkinderen komen echter vaak uit een
situatie waarin hun ouders niet voldoende beschikbaar waren. Bovendien betekent een
plaatsing een breuk in de relatie met de ouders. Op basis van deze negatieve ervaringen
kunnen kinderen gedragsstrategieën, zoals agressie of zich terugtrekken, ontwikkelen om met
deze onbereikbaarheid van de opvoeder om te gaan (Ainsworth, Blehar, Waters, & Wall,
1978). Bovendien kan het kind een hardnekkig beeld van de wereld ontwikkelen dat
gekenmerkt wordt door onveiligheid en wantrouwen (Bartholomew & Horowitz, 1991).
Hierdoor hebben pleegkinderen een grotere kans om wantrouwig te zijn wanneer de
pleegouder pogingen doet om een veilige basis te bieden (Schofield & Beek, 2005). Het lijkt
soms alsof deze kinderen geen relatie willen aangaan of de betrokkenheid van de pleegouder
niet willen (Tyrrel & Dozier, 1999). Om tegemoet te komen aan deze specifieke noden van
pleegkinderen ontwikkelden Schofield en Beek (2005) een opvoedingsmodel met vijf
belangrijke vaardigheden. De eerste betreft het bevorderen van vertrouwen van de
pleegkinderen in de beschikbaarheid van de pleegouder. Dit kan door kleine verbale en nonverbale signalen te geven aan het pleegkind dat de pleegouder beschikbaar en te vertrouwen
is. Een duidelijke structuur en heldere verwachtingen van pleegouders helpen hier ook bij
(Dozier, Albus, Fisher, & Sepulveda, 2002). De tweede vaardigheid betreft reflectief
functioneren. Pleegouders die gedragingen van hun pleegkind kunnen begrijpen vanuit
zijn/haar voorgeschiedenis en specifieke noden kunnen beter omgaan met probleemgedrag
(Schofield & Beek, 2005). Wilson (2006) onderstreept hierbij vooral het belang om gedrag
van het pleegkind niet als een persoonlijke aanval te zien. Bovendien geven Schofield en
Beek (2005) aan dat pleegouders ook dit reflectief functioneren bij hun pleegkind kunnen
bevorderen door hen te helpen bij het uiten van hun emoties en hun interpretaties uit te dagen.
De derde belangrijke vaardigheid is het bevorderen van het zelfwaardegevoel van
pleegkinderen. Pleegouders moeten hun pleegkind het gevoel geven dat het geaccepteerd
wordt, gewaardeerd wordt om wie het is (los van zijn gedrag) door het complimenten te geven
en het affectie te tonen. Dit is echter geen eenvoudige taak bij pleegkinderen die uitdagend
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 87
gedrag stellen en tekens van liefde verwerpen. De vierde vaardigheid betreft het bevorderen
van de autonomie van het pleegkind door het kind de kans te geven tot exploratie (zelf dingen
doen binnen veilige grenzen) en dit aan te moedigen (door complimenten te geven, door te
onderhandelen met het pleegkind). De laatste vaardigheid betreft het pleegkind het gevoel te
geven dat het tot het gezin behoort, met respect voor de relatie die hij met zijn ouders heeft.
Dit kan door gebruik van bepaalde familierituelen, waarden van het pleeggezin bij te brengen,
het kind de boodschap te geven dat het tot twee families kan behoren. Ons inziens gaat het
hierbij
niet
om
vaardigheden
die
fundamenteel
anders
zijn
dan
de
vijf
opvoedingsvaardigheden die traditioneel in oudertrainingen worden opgenomen. Wel
onderstreept dit nogmaals het belang van het werken met pleegouders rond het blijven tonen
van betrokkenheid, voorspelbaar reageren (door duidelijke structuur en consistente
disciplinering), samen leuke dingen doen en het pleegkind helpen in het omgaan met
moeilijke emoties. Bovendien kan het kaderen van bepaalde gedragingen en reacties van
pleegkinderen
vanuit
hun
eerdere
ervaringen
(onder
andere
vanuit
een
gehechtheidsperspectief) pleegouders helpen om hun aanpak vol te houden (en hun reflectief
functioneren te bevorderen). Dit zal dan ook een rode draad vormen in het werken met de
pleegouders.
5.1.2. Vorm ondersteuning
Het ondersteuningsprogramma bestaat een combinatie van tien individuele, mobiele sessies
van 75 minuten en drie groepssessies van twee uur. De keuze van dit format werd toegelicht
in 4.2.4. De individuele sessies vinden in principe wekelijks plaats, de groepssessies
maandelijks. Tijdens het individuele traject worden twee groepssessies georganiseerd (tijdens
weken waarin een groepssessie georganiseerd wordt, is er geen individuele sessie), één
groepssessie vindt ongeveer één maand na afsluiting van het individuele traject plaats en
wordt opgevat als nazorg. De inhoud van de groepssessies ligt niet vast, maar wordt bepaald
door de pleegouders.
Op deze manier is de gemiddelde begeleidingsduur drie en halve maand. Deze ondersteuning
wordt geboden door een ervaren en getrainde pleegzorgbegeleider (zie eveneens 4.2.4.)
bovenop de reguliere pleegzorgbegeleiding. De behandelaar werkt met de pleegouders rond
de gedragsproblemen van het pleegkind en de opvoeding, terwijl andere aspecten van de
88 |H o o f d s t u k 5
pleegzorgbegeleiding (bezoekregeling, contacten met ouders, ...) verder door de reguliere
pleegzorgbegeleider opgenomen worden.
Tijdens de individuele sessies wordt met de pleegouders geprotocolleerd gewerkt rond de
gedragsproblemen van het pleegkind aan de hand van verschillende opvoedingsvaardigheden
en
–technieken.
De
behandelaar
maakt
hierbij
gebruik
van
psycho-educatie,
vraagstelling/discussie, rollenspel en (huiswerk)opdrachten. Hij beschikt ook over brochures
voor
pleegouders
(waarin
kort
enkele
aandachtspunten
van
de
besproken
opvoedingsvaardigheid herhaald worden), slides en (huiswerk)bladen.
5.1.3. Fasering en inhoud individuele sessies
De interventie begint met een gezamenlijk intakegesprek met de pleegouders, de reguliere
pleegzorgbegeleider en de trainer. Doelstellingen zijn: zicht krijgen op de problemen en de
krachten binnen het pleeggezin (vanuit het perspectief van de pleegouders en de
pleegzorgbegeleider), veranderwensen formuleren, afspraken maken over de taakverdeling
tussen behandelaar en pleegzorgbegeleider en psycho-educatie over de coërcieve cyclus en de
leertheoretische principes die de basis vormen voor het werken aan gedragsverandering. In de
daarop volgende trainings- en interventiefase wordt gedurende acht individuele sessies rond
de veranderwensen van de pleegouders gewerkt. Tijdens die periode worden bovendien twee
groepssessies voorzien. De interventiefase wordt afgesloten met opnieuw een gezamenlijk
gesprek met de pleegouders, de pleegzorgbegeleider en de trainer. Er wordt stilgestaan bij het
verloop van de interventie met bijzondere aandacht voor veranderingen en de voor deze
pleegouders werkzame elementen. Tevens wordt besproken op welke manier de
pleegzorgbegeleider de pleegouders in de toekomst kan ondersteunen. In het kader van nazorg
worden pleegouders uitgenodigd voor de groepssessie die één maand na beëindiging van de
begeleiding plaatsvindt.
Tijdens de individuele trainings- en interventiefase wordt modulair gewerkt (zie Figuur 5.1).
Dit interventieprogramma bestaat uit zes groepen modules. Een eerste groep modules handelt
over het creëren van een positieve interactie en behandelt de vaardigheden positieve
betrokkenheid
en
positieve
aandacht.
Vervolgens
wordt
vanuit
een
A(situatie)B(gedrag)C(gevolg)-perspectief gewerkt aan veranderingen in de situatie die de
kans vergroten op een toename van gewenst en een afname van ongewenst gedrag (tweede
groep modules: structuur bieden en effectieve opdrachten geven) en aan veranderingen in
de gevolgen van gedrag (derde groep modules: positief gevolg voor gewenst gedrag
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 89
(beloningssysteem), negatief gevolg voor ongewenst gedrag (negeren, systematische
aanpak van probleemgedrag en time-out). Een vierde groep modules behandelt meer
algemene opvoedingsvaardigheden (effectief grenzen stellen/straffen, zicht/toezicht
houden, problemen voorkomen en problemen oplossen). De vijfde groep omvat twee
modules die toelaten bepaalde dynamieken binnen het pleeggezin meer diepgaand te
bespreken (escalaties vermijden en evaluatie van eigen opvoedingsgedrag). Een laatste
module richt de blik op de toekomst.
90 |H o o f d s t u k 5
Figuur 5.1. Overzicht modules individueel traject PVO-SIM.
Deze modules bieden de behandelaar de kans om op maat te werken en zo nauw mogelijk aan
te sluiten bij de concrete behoeften van de pleegouders (één module kan tijdens meerdere
sessies aan bod komen of bepaalde modules kunnen overgeslagen worden). Er zijn wel
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 91
duidelijke richtlijnen over de volgorde waarin de modules behandeld moeten worden en over
het al dan niet verplicht zijn van de modules.
Zoals blijkt uit Figuur 5.1 wordt bij alle pleegouders eerst ingezet op een positieve aanpak:
vaardigheden gericht op het verbeteren van de relatie met het pleegkind en het creëren van
een gezinsklimaat met aandacht voor positief gedrag. In de module positieve betrokkenheid
wordt besproken dat pleegkinderen nood hebben aan een pleegouder die blijft investeren in
een goede relatie, ook al blijkt dit niet altijd uit hun gedrag. Communicatievaardigheden die
een goede relatie bevorderen (actief luisteren, Ik-boodschappen geven) worden besproken en
ingeoefend. Ook wordt een dagelijks ‘samen-moment’ geïntroduceerd. Samen een leuke tijd
beleven staat hierbij centraal. In de module positieve aandacht worden pleegouders
gestimuleerd hun aandacht te richten op wat het pleegkind goed doet en hier extra aandacht
aan te besteden. Er wordt samen met de pleegouders gezocht naar geschikte manieren om dit
voor hun specifiek pleegkind te uiten (bijvoorbeeld verbale complimenten, gebaren, indirecte
complimenten). Hierna komen de twee modules gericht op veranderingen in de situatie aan
bod. In de module structuur bieden wordt besproken dat duidelijkheid en voorspelbaarheid
veiligheid biedt aan pleegkinderen. Samen met de pleegouders wordt gezocht naar
mogelijkheden om specifieke tijdstippen/situaties beter te structureren. In de module
effectieve opdrachten geven leren pleegouders aan de hand van concrete tips en oefeningen
(bijvoorbeeld korte opdrachten, formuleren op directe manier, start- in plaats van stopopdrachten, ...) efficiëntere opdrachten geven die de kans verhogen op gehoorzaamheid van
hun pleegkind en dus op een positieve interactie. Indien een welbepaald gewenst gedrag (bij
voorkeur uit de veranderwensen) nog onvoldoende voorkomt, wordt hiervoor een
beloningssysteem opgesteld. Dit zorgt ervoor dat dit gedrag systematische positieve gevolgen
krijgt en dus zal toenemen. In de module effectief grenzen stellen/straffen worden de
basisvoorwaarden voor effectief grenzen stellen besproken (consistent, consequent en kalm
zijn) en leren ze specifieke technieken om te reageren op ongewenst gedrag zoals negeren,
afkeuren (d.i. duidelijke instructies geven dat welbepaald gedrag niet geduld wordt), logische
gevolgen (bijvoorbeeld bij ruzie om de TV de TV vijf minuten uit zetten), verlies van
privilege (bijvoorbeeld 15 minuten minder lang op de computer mogen spelen), enzovoort.
Afhankelijk van de soort probleemgedragingen die op dat moment nog gesteld worden,
92 |H o o f d s t u k 5
kunnen nog verschillende (niet-verplichte) modules behandeld worden om te reageren op deze
ongewenste gedragingen. Hierbij is het belangrijk dat met de minst ingrijpende technieken
begonnen wordt. In de module negeren worden pleegouders geïnstrueerd en ondersteund om
welbepaalde gedragingen van het kind te negeren. We doelen vooral op niet-agressief
dwinggedrag, zoals roepen, zagen om zijn zin te krijgen of een opdracht niet te moeten
uitvoeren. Indien het pleegkind probleemgedrag stelt dat niet genegeerd kan worden
(bijvoorbeeld destructief gedrag) of indien bepaalde gedragingen onvoldoende verminderen
door te negeren, wordt de module systematische aanpak behandeld waarbij samen met de
pleegouders een aanpak uitgewerkt wordt om dit gedrag systematisch te laten volgen door iets
negatief (bij voorkeur logisch gevolg of verlies van privilege). Wanneer ook deze aanpak
onvoldoende blijkt of wanneer het pleegkind agressief of destructief gedrag blijft stellen
wordt de module time-out behandeld waarbij het kind enkele minuten apart gezet wordt
wanneer hij een bepaald probleemgedrag stelt. Time-out wordt voorgesteld als een methode
die pleegouders een alternatief biedt voor roepen, tieren, discussiëren of lichamelijk straffen
en die kinderen de kans geeft om tot rust te komen. Naast deze modules die het aanpassen van
gevolgen van bepaalde gedragingen behandelen, zijn er nog enkele modules met betrekking
tot meer algemene opvoedingsvaardigheden. Indien het pleegkind vooral probleemgedrag
stelt buitenshuis of indien pleegouders onzeker/bang zijn over de omgang met het pleegkind
in specifieke situaties, wordt de module problemen voorkomen behandeld. In deze module
leren pleegouders voor dergelijke situaties actieplannen opstellen (duidelijke afspraken over
welk gedrag van het kind verwacht wordt, duidelijke gevolgen voor gewenst en ongewenst
gedrag en op voorhand leuke activiteiten bedenken om het kind bezig te houden) opdat deze
makkelijker zouden verlopen. De module problemen oplossen kan behandeld worden indien
het pleegkind niet op een constructieve manier kan omgaan met problemen/frustrerende
situaties. In deze module wordt besproken hoe pleegouders hun pleegkind kunnen helpen bij
het uiten en omgaan met emoties en wordt het probleemoplossingsproces besproken als
manier om pleegkinderen problemen te leren oplossen. De module zicht/toezicht houden kan
behandeld worden indien het kind veel probleemgedrag buitenshuis stelt, indien pleegouders
onvoldoende zicht hebben op waar hun pleegkind is en wat hij doet als hij niet thuis is of
indien de autonomie van het pleegkind te weinig gestimuleerd wordt. In deze module wordt
ingegaan op manieren om een gepaste mate van autonomie te stimuleren en zicht te houden
op waar het kind mee bezig is. Tijdens de behandeling van al deze modules is er aandacht
voor beleving, moeilijkheden en weerstanden van pleegouders. Soms kan het echter nodig
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 93
zijn explicieter stil te staan bij de beleving van pleegouders om hun reflectief functioneren te
bevorderen en hen mee te krijgen in verandering. Hiervoor werden twee modules uitgewerkt.
De module escalaties vermijden laat toe dieper in te gaan op coërcieve processen die zich
afspelen in het pleeggezin, op wat het voor pleegouders moeilijk maakt om hier niet in mee te
gaan (bijvoorbeeld specifieke emoties, verwachtingen) en wat pleegouders kan helpen om zelf
uit escalatie te blijven (bijvoorbeeld relaxatietechnieken, helpende gedachten). De module
evaluatie eigen opvoedingsgedrag biedt de kans om samen met pleegouders kritisch te
reflecteren over hun eigen opvoedingswaarden en –gedrag. Tot slot krijgen pleegouders in de
module blik op de toekomst een stappenplan aangereikt om met toekomstig probleemgedrag
om te gaan, krijgen ze tips voor het handhaven van de veranderingen en wordt de
afsluitingssessie met de pleegzorgbegeleider voorbereid.
5.1.4. Discussie
In deze paragraaf werd een methodiek voor pleegouders van pleegkinderen tussen 3 en 12
beschreven. Een behandelaar werkt met de pleegouders rond opvoeding en gedrag terwijl
andere aspecten van de pleegzorgbegeleiding verder door de pleegzorgbegeleider opgenomen
worden. De pleegouders bewerkstelligen hun veranderwensen door veranderingen in de
situatie en in de gevolgen van gewenst en ongewenst gedrag. Hierbij gaat veel aandacht naar
het ontwikkelen/in stand houden van een positieve relatie met het pleegkind. De
gehechtheidstheorie wordt aangereikt om pleegouders te helpen bij het begrijpen van bepaalde
reacties van hun pleegkind terwijl operante conditioneringsprincipes de basis vormen voor het
werken aan gedragsverandering.
Het opvoeden van het kind in gezinsverband is slechts één van de taken van een pleegouder.
Daarnaast heeft hij onder andere, als deel van een hulpverleningssysteem, de taak om
problemen van het kind te signaleren en contacten met ouders en familie van het kind te
onderhouden en stimuleren. Enerzijds is het een meerwaarde dat deze methodiek bovenop de
reguliere pleegzorgbegeleiding aangeboden wordt. Dit biedt immers de kans om intensief
rond gedrag en opvoeding te werken terwijl dit anders een klein deel uitmaakt van de
begeleiding. Een “behandelaar” krijgt misschien ook meer mandaat om hier aan te werken
dan de pleegzorgbegeleider. Bovendien krijgt de pleegzorgbegeleider hierdoor meer ruimte
voor andere taken van zijn begeleidingspakket (bijvoorbeeld begeleiding van ouders).
94 |H o o f d s t u k 5
Anderzijds zorgt deze tweedeling ook voor enkele valkuilen. Vooreerst komt de behandelaar
wekelijks terwijl contacten met pleegzorgbegeleiders doorgaans veel minder frequent plaats
vinden. Het risico bestaat hierdoor dat de pleegouders tijdens de wekelijkse huisbezoeken ook
wil ventileren over andere incidenten, bijvoorbeeld conflicten met de ouders. Het is dan ook
belangrijk bij aanvang goede afspraken te maken over de taakverdeling tussen behandelaar en
pleegzorgbegeleider en dat de behandelaar deze taakverdeling ook respecteert door
pleegouders op gepaste wijze door te verwijzen naar hun pleegzorgbegeleider. Een andere
valkuil is dat pleegouders na beëindiging van de ondersteuning terugvallen in hun oude
patroon of dat pleegzorgbegeleiders zich onvoldoende bekwaam voelen de pleegouders
volgens dezelfde principes verder te ondersteunen. Om dit te voorkomen zijn reeds enkele
maatregelen genomen. Ten eerste wordt de begeleiding afgesloten met een gezamenlijk
gesprek met behandelaar, pleegouders en pleegzorgbegeleider. Tijdens dit gesprek worden
concrete afspraken gemaakt over hoe de pleegouders verdere ondersteuning wensen. Ten
tweede ontvangen de pleegouders wekelijks een brochure met de belangrijkste
aandachtspunten van de behandelde vaardigheid/techniek. Deze brochures kunnen
pleegzorgbegeleiders helpen bij de verdere ondersteuning. Bovendien kunnen pleegouders die
de methodiek gevolgd hebben als vorm van nazorg blijven deelnemen aan de groepssessies.
Om dit probleem nog beter te kunnen ondervangen is het echter aangewezen dat alle
pleegzorgbegeleiders een basisopleiding in deze methodiek volgen. Op deze manier kunnen
ze pleegouders volgens dezelfde principes blijven begeleiden. Bovendien draagt dit bij aan de
professionalisering van de sector aangezien pleegzorgbegeleiders elementen van deze
methodiek wellicht ook bij hun andere pleeggezinnen zullen opnemen.
5.2. Interventie gebaseerd op Geweldloos Verzet (PVO-GV)
In deze paragraaf schetsen we de interventie die gebaseerd is op ‘Geweldloos Verzet’ en die
wordt ingezet bij pleegouders met pleegkinderen tussen zes en achttien jaar oud.
Eerst bespreken we de achtergrond van deze benadering en het wetenschappelijk onderzoek
naar de effectiviteit ervan. Vervolgens staan we stil bij de aanpassingen van deze methodiek
aan de pleegzorgcontext en beschrijven we het behandelprotocol dat we voor pleegzorg
hebben uitgewerkt. Tot slot formuleren we een besluit.
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 95
5.2.1. Achtergrond
Omer (2007) ontwikkelde in de jaren ’90 ‘Geweldloos Verzet’ als interventie voor de
behandeling van kinderen met ernstig agressief en zelfdestructief gedrag. In deze gezinnen
slagen ouders er niet meer in om duidelijke grenzen te stellen waaraan transparante
consequenties zijn gekoppeld. Ouders en hun kinderen raken verstrikt in een spiraal van
dwinggedrag waarbij ze mekaar voordurend negatief bekrachtigen (Patterson, Reid, &
Dishion, 1992). Gevoelens van hulpeloosheid en onmacht kenmerken vele van hun
opvoedingsvragen (von Schlippe, 2007).
Omers benadering is geïnspireerd door de sociaal-politieke sfeer, waar onder meer Mahatma
Gandhi en Martin Luther King in hun strijd voor gelijkheid en rechtvaardigheid ‘geweldloos
verzet’ prediken. Omer beschrijft twee basisprincipes: het bieden van ‘actieve weerstand
tegen probleemgedrag’ en ‘het vermijden van escalatie’. Ouders leren op een vastberaden
maar volstrekt geweldloze manier weerstand te bieden zonder zich te laten meeslepen in
conflicten. De spiraal van dwinggedrag wordt doorbroken en ouderlijke autoriteit wordt
hersteld. Omer (2011) spreekt over een ‘nieuwe autoriteit’ die gebaseerd is op gerichte
aandacht, ouderlijke aanwezigheid, nabijheid en interesse en die vrij is van iedere vorm van
geweld. Ze wordt gekenmerkt door het opnemen van ‘waakzame zorg’. Shachar-Lavie (2011,
p. 21) definieert waakzame zorg als volgt: “Vigilant Care refers to the parents’ efforts to
establish an attentive and involved presence in their child’s life whilst acting towards
mitigating the risk they are exposed to and resisting negative and dangerous behaviours”.
Drie niveaus van waakzame zorg worden onderscheiden (Omer, 2011; Shachar-Lavie, 2011).
Op het eerste niveau, ‘de open dialoog’, is er geen sprake van noemenswaardige problemen.
Er heerst een positieve en open communicatie tussen ouders en hun kind. Op het tweede
niveau, ‘gerichte aandacht en gericht bevragen’, is er sprake van ongerustheid. De ouders
merken verdacht gedrag op. Het kind begint bijvoorbeeld zijn kamerdeur op slot te doen, het
verbergt ijverig zijn computeractiviteiten of het geeft zeer vage of ontwijkende antwoorden.
In dergelijke situaties verhogen de ouders hun niveau van aanwezigheid. Ze stellen gerichte
vragen en proberen precies uit te vinden waar het kind heen gaat, met wie het omgaat, wat het
doet en wanneer het terugkomt. Op het derde niveau heerst er een grote ongerustheid bij de
ouders. Er zijn ernstigere alarmsignalen: het kind vertoont veel regeloverschrijdend gedrag,
het kind blijft geregeld langere perioden zonder toelating weg, er is een vermoeden van
96 |H o o f d s t u k 5
druggebruik, enzovoort. Op dit niveau situeert Geweldloos Verzet zich en gaan ouders over
tot eenzijdige acties. Ze krijgen hiervoor concrete manieren aangereikt (zie verder). Ouders
verhogen prominent hun aanwezigheid, verzetten zich actief en vastberaden tegen
probleemgedrag en focussen hierbij op hun eigen ouderlijke gedrag, op hetgeen ze zelf
kunnen doen. In plaats van het destructieve gedrag van hun kind proberen te controleren,
bieden ze er weerstand tegen. Iedere poging tot het afdwingen van gehoorzaamheid kan
immers de spiraal van escalatie voeden. De boodschap die ze aan hun kind geven is: “Wat je
ook doet, wij gaan niet weg. Wij zijn je ouders. Het is onze plicht!” (Omer & von Schlippe,
2009).
Afhankelijk van de ernst van het probleemgedrag en de risicosignalen past de ouder zijn
niveau van waakzame zorg aan.
5.2.2. Interventiegebieden
Bovenstaande Geweldloos Verzet-principes worden nader uitgewerkt in volgende vier
interventiegebieden die gedetailleerd worden beschreven door Omer (2007; 2011) en zijn
medewerkers.
a. Herwinnen van zelfcontrole over het eigen handelen
Naast psycho-educatie, gericht op het verwerven van inzicht in coërcieve cycli en in escalaties
van gedragsproblemen, worden ouders ondersteund in het voorkomen en stopzetten van
escalaties door training in zelfcontrole en emotieregulatie. Ouders met een slechte
emotieregulatie hebben immers een verhoogd risico om coërcieve interacties te initiëren,
omdat hun eigen negativiteit niet enkel de kans verhoogt op negatieve reacties op het gedrag
van hun kind, maar ook op negatieve responsen vanwege hun kind (Scaramella & Leve,
2004). Met negatieve emotionele reacties tonen ouders bovendien hun eigen onvermogen om
hun emoties te controleren en modelleren ze ongepaste regulerende gedragsstrategieën
(Scramella & Leve, 2004).
Nauwgezet worden gedragingen en daarbij horende gedachten en gevoelens die resulteren in
escalaties en in verlies aan controle geïdentificeerd. Vervolgens worden alternatieve, nietescalerende reacties gezocht. Ouders leren bijvoorbeeld om korte, duidelijke boodschappen te
geven waarin hun intenties zijn opgenomen: “Het is onze verantwoordelijkheid als ouder!”,
“Ik kan je niet dwingen, ik ga hierover nadenken en kom erop terug!” (Omer, 2007). Ook
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 97
mantra’s als “Ik laat me niet uitdagen!” of “Ik geef niet op!”, die ouders in het heetst van de
strijd in gedachten herhalen zijn behulpzaam. Een belangrijk principe is uitstel van reactie.
Ouders stellen zich de vraag of het absoluut noodzakelijk is om op het moment van escalatie
in te grijpen. Behalve in geval van risicosituaties gaat de voorkeur uit naar een uitgestelde
reactie wanneer de rust is teruggekeerd. Ouders smeden als het ware het ijzer wanneer het
koud is (Omer, 2007). Snyder en Stoolmiller (2002) stellen dat vaardige ouders niet alleen
vastberaden moeten volhouden en moeten focussen op aanwezige problemen (zie ook 3.4.),
maar dit moeten doen op een kalme manier, de-escalerend, met uitstel van reactie.
b. Activeren van sociale steun
Onderzoek toont aan dat sociale ondersteuning voor ouders een belangrijke positieve impact
heeft op het familiaal welbevinden en de veerkracht van hun kinderen (Armstrong, BirnieLefcovitch, & Ungar, 2005) en geassocieerd is met positief ouderschap (Armstrong et al.,
2005; Green, Furrer, & McAllister, 2007; Lee, Anderson, Horowitz, & August, 2009). Sociale
steun voor kinderen heeft een positief effect op hun emotionele gezondheid en hun gedrag
(MacMillan & Violato, 2008). Bij de aanpak van opvoedingsproblemen in gezinnen wordt de
werkzaamheid van een interventie ondermeer bepaald door de mate waarin de hulp het sociale
netwerk rond ouders, kinderen en jongeren activeert (Hermanns, 2004).
Ouders worden gestimuleerd om geheimhouding te doorbreken en steunbronnen in hun
directe omgeving (familie, vrienden en kennissen) en in hun bredere context (hulpverlening,
school, oudergroepen) te activeren. Steunfiguren kunnen op verschillende manieren helpen.
Ze kunnen emotionele ondersteuning bieden aan ouders en/of kind, praktische ondersteuning
bieden (een helpende hand om ouders te ontlasten), optreden als beschermer (bijvoorbeeld:
telefonisch bereikbaar zijn om risico’s op een uitbarsting te verminderen), toezicht houden op
het kind of als bemiddelaar optreden (bijvoorbeeld: tussen ouders en kind, tussen ouders en de
school, tussen het kind en de buitenwereld). Het is belangrijk dat alle ondersteunende figuren
het kind op een positieve en respectvolle manier benaderen. Bij het activeren van steun gaat
steeds bijzondere aandacht uit naar wie op welke manier een ondersteunende rol kan opnemen
naar het kind toe. Het kind mag niet in een isolement terecht komen.
98 |H o o f d s t u k 5
c. Actieve weerstand tegen probleemgedrag / het verhogen van ouderlijke aanwezigheid
Omer (2007, 2011) beschrijft gedetailleerd een aantal acties die ouders kunnen helpen om
actief weerstand te bieden tegen probleemgedrag en om hun ouderlijke aanwezigheid te
verhogen zoals een aankondiging, sit-in, telefoonronde, volgen, zitstaking, herstelgerichte
actie, enzovoort. Voor een beschrijving verwijzen we naar deze literatuur. Deze acties bieden
ouders concrete handvatten om rustig en vastberaden weerstand te bieden aan
probleemgedrag. Rustig/kalm en vastberaden focussen op probleemgedrag zijn kenmerken die
geassocieerd worden met vaardig ouderschap (Snyder & Stoolmiller, 2002). Tezelfdertijd
wordt hun aanwezigheid verhoogd. Ouders ondernemen acties om te weten waar hun kind is,
welke activiteiten het doet en wie zijn vrienden zijn, in de literatuur omschreven als
monitoring en supervisie. Dit zijn belangrijke componenten van effectief ouderschap. Uit
onderzoek blijkt immers dat supervisie en monitoring door de ouders geassocieerd is met een
afname van risicogedrag (antisociaal en delinquent gedrag) bij kinderen en jongeren (Barnes,
Reifman, Farrell, & Dintcheff, 2000; Fletcher, Steinberg, & Williams-Wheeler, 2004; Laird,
Cris, Pettit, Dodge, & Bates, 2008; Laird, Pettit, Bates, & Dodge, 2003) en met een positieve
relatie tussen ouders en hun kinderen (Fletcher et al., 2004; Laird et al., 2003). Met name in
situaties waarin kinderen veel tijd zonder toezicht doorbrengen en de legitimiteit van de
ouderlijke autoriteit in vraag stellen, toont onderzoek dat monitoring een effectieve strategie is
om antisociaal gedrag te verminderen (Laird, Marrero, & Sentse, 2010).
d. Relatiegebaren
Ouders stimuleren positieve interacties met hun kind door systematisch en cumulatief op
relatieherstel gerichte gebaren aan te bieden (bijvoorbeeld: kleine attenties, tekenen van
appreciatie, samen leuke activiteiten ondernemen). Deze worden op initiatief van de ouder,
onafhankelijk van het gedrag van het kind aangeboden en zonder enige verwachting tot
tegenprestatie. Ouders geven hiermee de boodschap dat ze om hun kind geven, ondanks de
conflicten. De boodschap luidt: “Ik doe dit omdat ik je graag zie, ik kan je niet dwingen om
het te aanvaarden, ik kan het alleen aanbieden.” Wanneer ouders in verschillende situaties
relatiegebaren stellen, wordt het een cumulatieve ervaring en een aanbod om de relatie te
herdefiniëren (Omer & von Schlippe, 2009). Ook in andere benaderingen wordt het belang
van een blijvend investeren in de relatie met het kind onderstreept (zie bijvoorbeeld Peeters,
2000). Veel methodiekontwikkelaars kiezen er overigens voor om ouders eerst vaardigheden
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 99
aan te leren om op een positieve manier om te gaan met het kind (Pearl, 2009). Uit een metaanalyse van Kaminski et al. (2008) blijkt bovendien dat oudertrainingen effectiever zijn als
het bevorderen van positieve interacties tussen ouder en kind deel uitmaakt van de training.
Agressieve kinderen interpreteren signalen vanuit hun omgeving echter niet correct en sneller
als vijandig (Orobio de Castro, Veerman, Koops, Bosch, & Monshouwer, 2002). Ouders
worden er dan ook op voorbereid dat het kind zijn argwanende houding niet snel zal opgeven
(Omer & von Schlippe, 2009). Het aanbod eenzijdig en vastberaden blijven formuleren ook al
wijst het kind ze af is, juist in tijden waarin het gedrag van het kind moeilijk is, een bewuste
houding: “Ouders moeten relatiegebaren niet aanbieden hoewel er problemen zijn, maar juist
omdat er zich moeilijke situaties voordoen” (Grabbe, 2009). Door consequent en cumulatief
positieve interacties te stimuleren creëren ouders bovendien condities die de communicatie en
vrije dialoog met hun kind vergemakkelijken en die zelfonthullingen in geval van
moeilijkheden mogelijk maken. Stattin en Kerr (2000) toonden aan dat de emotionele band
met de ouders voorkomt dat het kind dingen doet die de relatie compromitteren en dat
zelfonthullingen vermijden dat kinderen in gevaar komen.
5.2.3. Wetenschappelijk onderzoek
Weinblatt en Omer (2008) pasten een individuele training van vijf sessies toe bij 21 gezinnen
met kinderen met acute gedragsproblemen en vergeleken dit met een controlegroep van 20
gezinnen in een wachtlijstconditie. De experimentele groep deed het significant beter op het
vlak van externaliserend probleemgedrag bij het kind, ouderlijke hulpeloosheid, sociale
ondersteuning en escalaties. De effectiviteit van de behandeling was onafhankelijk van de
leeftijd van de kinderen: de auteurs vonden dezelfde resultaten bij families met pubers en
adolescenten (12-17 jaar) als bij families met kinderen beneden twaalf jaar. Bovendien was de
drop-out zeer laag: slechts één gezin beëindigde de behandeling voortijdig.
Ollefs et al. (2009) vergeleken een Geweldoos Verzet-behandeling van zes à tien individuele
sessies (59 gezinnen) met een Group Teen Triple P behandeling15 (21 gezinnen) en een
controlegroep (9 gezinnen). Geweldloos Verzet en Group Teen Triple P haalden vergelijkbare
15
Group Teen Triple P is een groepsprogramma van 8 sessies voor ouders van tieners gebaseerd op Triple P –
Positive Parenting Program (Level 4).
100 |H o o f d s t u k 5
en significant betere resultaten dan de controlegroep op het vlak van toename van ouderlijke
aanwezigheid, daling van gevoelens van hulpeloosheid en depressie bij de ouders. Van een
significante daling van externaliserend probleemgedrag was enkel sprake in de Geweldloos
Verzet-groep.
Levavi-Lavi (2009) definieerde een aantal variabelen systemisch door ouders uit 48 gezinnen
niet enkel uitspraken over zichzelf te laten maken, maar ook over de vermeende gevoelens bij
hun partner en hun kind. In vergelijking met de controlegroep bestaande uit eveneens 48
gezinnen deden ouders die een behandeling kregen van maximaal tien individuele sessies het
niet enkel beter wanneer ze over zichzelf rapporteerden, maar gingen ze ook vooruit in de
ogen van hun partner. De vader rapporteerde bijvoorbeeld een afname van gevoelens van
hulpeloosheid, een verhoogd toezicht door de moeder en een afname van escalaties tussen
moeder en kind en vice versa. Uit follow-up onderzoek één maand na de behandeling bleek
dat de resultaten van elk van deze drie studies stabiel waren.
Kortom, de resultaten van drie studies met een experimentele en controleconditie zijn
veelbelovend. De belangrijkste bedenkingen bij deze onderzoeken zijn dat het steeds ging om
kleine groepen die in het onderzoek van Ollefs et al. (2009) bovendien niet vergelijkbaar
waren, dat het enkel ging om zelfrapportage door de ouders of rapportage over mekaar en dat
de follow-upperiode steeds beperkt bleef tot één maand. Er kunnen geen uitspraken gedaan
worden over veranderingen op lange termijn. Bovendien kan de vraag naar de (meest)
werkbare elementen van de benadering onvoldoende worden beantwoord.
5.2.4. Geweldloos Verzet in pleegzorg, specifieke aanpassingen
Toepassing van Geweldloos Verzet in pleegzorg vraagt om aanpassingen van de benadering
aan de pleegzorgcontext, meer bepaald met betrekking tot: de bijzondere (opvoed)positie van
pleegouders, de pleegouder-pleegkind-relatie, de samenwerking tussen pleegouders en ouders,
de voorgeschiedenis van het pleegkind, ondersteunende netwerken en de complexiteit van de
hulpverleningsvorm.
De ‘bijzonder (opvoed)positie van pleegouders’ en de ‘specifieke pleegouder-pleegkind
relatie’ werden reeds geschetst in 4.2.3. Deze leidden tot de beslissing om de interventie in
hoofdzaak mobiel aan te bieden vanuit de pleegzorgsector door een speciaal hiertoe opgeleide
ervaren pleegzorgbegeleider.
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 101
a. Samenwerking tussen ouders en andere leden uit de oorspronkelijke context en
pleegouders
De kwaliteit van de omgang tussen de pleegouders en de biologische ouders is belangrijk.
‘Inclusive practices’ (ouders bereiden het kind voor op de plaatsing) en een goede
samenwerking tussen ouders, pleegouders en pleegzorgwerker zijn geassocieerd met
stabielere plaatsingen (Kalland & Sinkkonen, 2001; Palmer, 1996), terwijl conflicten tussen
ouders en pleegouders een veel genoemde reden is voor breakdown (Chamberlain et al., 2006;
Vanderfaeillie et al., 2008). Ongeacht de pleegzorgsector beoordeelt overigens respectievelijk
25% en 34% van de pleegouders de relatie met respectievelijk de biologische moeder en de
biologische vader als slecht tot zeer slecht; 21 à 22% van de biologische moeders en vaders
staat volgens de pleegouders negatief ten opzichte van de plaatsing (Bronselaer et al., 2011).
In een Nederlands onderzoek meldt 70% van de pleegouders contactproblemen met de ouders
(van den Bergh & Weterings, 2007).
Het is dus belangrijk om oog te hebben voor de positie en de rol van de ouders en/of de
bredere familie van het pleegkind. Er worden initiatieven genomen om een positieve dialoog
met de familie van oorsprong van het pleegkind te starten of te behouden door positieve
ondersteunende links tussen pleeggezin en familie van oorsprong te creëren. Onder meer
worden de pleegouders gestimuleerd om unilaterale acties te ondernemen naar leden uit de
familie van oorsprong van het pleegkind. Dit kan op verschillende manieren, onder andere
door de pleegouders te vragen om leden uit de familie van oorsprong te betrekken bij ‘het
album of de doos van positieve herinneringen’16 en/of door hen op eigen initiatief informatie
te zenden over het welbevinden van het pleegkind, over het verloop van de plaatsing,
enzovoort. Indien haalbaar worden ze betrokken als bron van ondersteuning. Dit laatste zal
niet enkel bijdragen aan een acceptatie van de plaatsing door de ouders, het mobiliseren van
het ‘afstammingsnetwerk’ kan van grote waarde zijn voor het pleegkind (Hermanns, 2010).
16
Het album of de doos van positieve herinneringen documenteert positieve gedragingen, leuke momenten en
positieve meningen over het kind zoals: korte verhalen, een kaartje van een leuke vakantie, foto’s, aandenkens
aan gebeurtenissen als een familietrip, feesten, een grappige positieve herinnering, enzovoort.
102 |H o o f d s t u k 5
b. Ongekende voorgeschiedenis van pleegkinderen
Het pleegkind heeft een voorgeschiedenis die (groten)deels buiten het pleeggezin ligt en het
heeft een hieraan verbonden referentiekader opgebouwd. Vaak is er onvoldoende informatie
over de voorgeschiedenis van pleegkinderen: de meeste pleegouders (tot 70%) blijken weinig
kennis te hebben over de voorgeschiedenis van het kind en weten met name niet hoe de
ouders met het kind zijn omgegaan (van den Bergh, Weterings & Schoenmakers, 2010). van
den Bergh en Weterings (2010b) wijzen op de noodzaak van deze informatie om pleegouders
in staat te stellen om het afwijkende gedrag van het pleegkind te begrijpen en er adequaat op
te reageren. Gebrek aan deze informatie bemoeilijkt de opgave van pleegouders om sensitief
te reageren op signalen van pleegkinderen.
De intakesessie van deze interventie gebeurt in aanwezigheid van de pleegzorgbegeleider. Dit
laat toe om van bij aanvang een zo breed mogelijke visie mee te nemen en hypothesen te
formuleren aangaande zowel de interpretatie van het probleemgedrag, als de inschatting van
noden en behoeften van het pleegkind die achter het gedrag schuil kunnen gaan. De
behandelaar poogt om relatiegebaren waar mogelijk te laten aansluiten bij reële of ingeschatte
noden van pleegkinderen (zie Jakob, 2011).
c. Ondersteunende netwerken: pleegouders vormen een belangrijke bron van steun voor
mekaar
Omdat pleegouders een belangrijke bron van steun voor elkaar kunnen zijn werden aan het in
hoofdzaak individuele traject ook drie groepssessies toegevoegd (zie 4.2.4.). Naast deelname
aan groepsessies wordt aan pleegouders tijdens de laatste individuele sessie gevraagd om voor
andere pleegouders een korte getuigenis te schrijven over een belangrijke ervaring die ze
opdeden in verband met de interventie. Deze getuigenissen kunnen door de behandelaar ter
ondersteuning van andere pleegouders wordt gebruikt.
d. Pleegzorg als complexe vorm van hulpverlening
In pleegzorg zijn per definitie verschillende partijen betrokken. We denken hierbij onder meer
aan het pleegkind, de ouders en leden van de familie van oorsprong, de pleegouders, de
verwijzende instantie en de pleegzorgmedewerker. Er werd pleegzorgspecifiek materiaal
ontwikkeld om de betrokken partijen te informeren zoals een informatieve tekst voor
professionelen (Van Holen & Vanderfaeillie, 2010) en een werkmap voor pleegouders met
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 103
verschillende brochures waarin de interventies op een toegankelijke manier worden
voorgesteld (Van Holen, Vanderfaeillie, & Vanschoonlandt, 2010). Deze werkmap kan ook
worden gebruikt om ouders te informeren. Reeds van bij de start van de interventie bespreekt
de behandelaar met de pleegzorgbegeleider of en op welke manier de verschillende partijen
bij de interventie kunnen worden betrokken of kunnen worden geïnformeerd. Bovendien
wordt bij iedere interventie overwogen of leden uit de oorspronkelijke context, de
pleegzorgbegeleider en hulpverleners uit het bredere hulpverleningsnetwerk kunnen
ingeschakeld worden als potentiële ondersteunende figuren.
5.2.5. Behandelprotocol in pleegzorg
De interventie wordt bovenop de reguliere pleegzorgbegeleiding aangeboden in tien mobiele
wekelijkse sessies van 75 minuten en drie groepsessies van 120 minuten door een ervaren en
getrainde pleegzorgbegeleider. De totale duur van de interventie bedraagt ongeveer vier
maanden. Een protocol dat recent door Omer en zijn medewerkers werd uitgewerkt om
‘vaders’ actief bij de behandeling te betrekken werd overgenomen (zie Sagi, 2011).
Onderzoek toont aan dat vaders uit reguliere opvoedingssituaties minder betrokken zijn bij
oudertrainingen en familietherapie, terwijl hun betrokkenheid wel de therapeutische
werkzaamheid en duurzaamheid verhoogt (Bagner & Eyberg, 2003; Bögels & Phares, 2008;
Carr, 1998; Phares, Fields, & Binitie, 2006; Webster-Stratton, 1985). Afwezigheid van vaders
verhoogt dan weer de kans op drop-out en doet de effectiviteit afnemen (Sagi, 2011).
a. Individuele sessies
Tijdens de intakesessie is, naast de pleegouders en de behandelaar, de pleegzorgbegeleider
aanwezig. Doel is de visie van deze laatste op de plaatsing en op het probleemgedrag mee in
rekenschap te nemen en de rolverdeling tussen pleegzorgbegeleider en de behandelaar
gedurende de interventie te verduidelijken. De behandelaar werkt met de pleegouders aan het
versterken van hun opvoedingscompetenties en de aanpak van probleemgedrag. Andere
aspecten van de pleegzorgbegeleiding (bezoekregeling, bemiddeling tussen pleegouders en
natuurlijk milieu, rapportage aan de verwijzende instantie, enzovoort) worden verder door de
pleegzorgbegeleider opgenomen. Voorts wordt verduidelijkt dat de behandelaar een
onpartijdige en onafhankelijke positie inneemt en geen stem heeft bij beslissingen aangaande
104 |H o o f d s t u k 5
bezoekregelingen, het al dan niet voortzetten van de pleegzorgsituatie en dergelijke. Dit is
essentieel om met de pleegouders een vertrouwensrelatie aan te gaan. Vervolgens gaat de
behandelaar met de pleegouders aan de slag. Onderstaand beschrijven we een voorbeeld van
een individueel traject (zie ook Van Holen, Vanderfaeillie et al., 2011 en Vanschoonlandt,
Van Holen, & Vanderfaeillie, 2012).
Jolien is tien jaar oud. Ze is naar aanleiding van materiële en psychische
verwaarlozing
sinds
vijf
maanden
geplaatst
in
een
bestandspleeggezin.
Probleemgedragingen die als erg storend worden ervaren zijn: haast grenzeloos
aandacht vragen, bazig, dominant, controlerend en manipulatief gedrag, liegen,
andere kinderen pesten op school en een gebrek aan empathie. Tussen de pleegmoeder
en Jolien zijn er geregeld escalerende conflicten. Gevoelens van machteloosheid
leiden bij de pleegmoeder tot een opeenstapeling van frustratie en opgekropte
boosheid, die zich nu en dan uiten door te gaan schreeuwen.
Op het einde van de intakesessie worden behandeldoelen gedefinieerd. De
pleegouders kiezen twee probleemgedragingen, waarvoor een plan van aanpak
ontwikkeld
wordt.
Ze
krijgen
de
huiswerkopdracht
mee
om
een
zgn.
‘aankondigingbrief’ (Omer, 2007) te schrijven voor hun pleegkind, waarin ze op een
respectvolle maar besliste manier kenbaar maken welke probleemgedragingen ze niet
langer zullen aanvaarden en aankondigen dat ze hier tegen zullen gaan optreden. Ze
focussen op hun eigen gedrag en niet op het afdwingen van gehoorzaamheid. Ze
schrijven:
“Jolien,
Je bent een leuke, slimme en behulpzame meid. We hebben jou graag in ons gezin.
Er zijn ook een paar dingen die we niet graag hebben.
-
Je blijft vaak op een eisende manier aandacht vragen door eindeloos te praten,
vragen te stellen en storende geluiden te maken, ook als we vragen om rustig te
zijn.
-
Je liegt vaak tegen ons. (Zoals toen je zei dat je de pen die je meebracht uit
school gevonden had).
Wij zullen doen wat we kunnen om dit gedrag te veranderen. We gaan je hierbij
helpen. We gaan je vaker controleren en bij andere mensen vragen of het wel klopt
wat jij ons vertelt. We gaan dat doen zolang we je woorden niet kunnen geloven.
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 105
We gaan ook vragen aan de familie en onze vrienden om ons te steunen. Zelf gaan
we ons best doen om minder boos te worden. Wij zien je graag en willen heel
graag dat het gezellig is als we samen zijn.
Dikke knuffel”
Tijdens sessies twee en drie wordt de aankondigingbrief besproken en wordt de
uitvoering ervan grondig voorbereid, onder meer met een rollenspel. De week nadien
wordt de aankondiging voorgelezen en aan Jolien overhandigd. Deze gebeurtenis
heeft bewust een ritueel karakter om een wending in de aanpak door pleegouders te
markeren. De verhoging van gericht toezicht wordt eveneens geconcretiseerd: de
pleegouders vragen in geval van twijfel bij familie, vrienden en school na of Joliens
verhalen waarheidsgetrouw zijn.
Sessies vier en vijf staan in het licht van emotieregulatie. Het vergroten van
zelfcontrole om escalaties te verminderen is met name voor de pleegmoeder een
moeilijke opgave. Gebruik makend van de gevoelsthermometer (Spanjaard & Haspels,
2005) wordt de pleegmoeder ondersteund om verschillende stadia in de opbouw van
frustratie te identificeren. Vervolgens worden alternatieve reacties gezocht en eerst
met rollenspel en vervolgens in de reële gezinssituatie ingeoefend. Het meest
werkbaar voor de pleegmoeder zijn het inroepen van steun vanwege de pleegvader,
het oproepen van een rotsbeeld (“Ik ben sterk als een rots, Ik word niet boos, Ik blijf
kalm”) en het principe van de uitgestelde reactie: de pleegmoeder geeft een korte
boodschap (“Ik accepteer dit gedrag niet, ik ga erover nadenken en kom er later op
terug!”) en verlaat de situatie.
Tijdens sessie zes wordt een plan voor relatiegebaren opgesteld. De pleegouders
ondernamen in het verleden al heel wat positieve activiteiten met Jolien en uiten ook
op verschillende manieren hun zorg en liefde. Relatiegebaren worden nu nog bewuster
gemaakt en niet alleen frequenter maar ook meer strategisch ingezet. Bijvoorbeeld: na
iedere negatieve interactie, wanneer de rust is teruggekeerd, plannen de pleegouders
een relatiegebaar waarmee ze duidelijk maken dat ze actief optreden tegen
probleemgedrag, maar dat ze Jolien als persoon niet afkeuren. Eenvoudige
relatiegebaren (kleine attenties, uitingen van respect, enzovoort) die de pleegouders
frequent kunnen gebruiken en relatiegebaren die meer inspanning vragen, worden op
106 |H o o f d s t u k 5
een rijtje gezet. De pleegouders hernemen weer leuke activiteiten die ze in het
verleden met Jolien deden (knutselen, zwemmen, schaatsen, koken) en maken ook
bewust meer tijd voor het slaapritueel: ze pogen een moment van rustig samen lezen
en knuffelen te creëren. Bijzondere aandacht gaat uit naar het album van positieve
herinneringen dat positieve gedragingen, leuke momenten en positieve meningen over
het kind documenteert, zoals: korte verhalen, een kaartje van een leuke vakantie,
foto’s, een feestje, een grappige positieve herinnering, enzovoort. De pleegouders
gaan hiermee actief aan de slag en nodigen Jolien uit om eraan mee te werken. Ook
de moeder van Jolien en andere mensen in hun omgeving leveren een bijdrage.
De zevende sessie behandelt het activeren van het familiale en sociale netwerk. Met
behulp van een relatiediagram worden 12 potentieel ondersteunende figuren uit de
ruime vrienden- en kennissenkring onderscheiden. Ze worden door de pleegouders
aangesproken met specifieke ondersteunende vragen (bijvoorbeeld: pleegmoeder kan
altijd terecht bij een vriendin om haar hart te luchten, een tante die een goede band
heeft met Jolien wil met Jolien op regelmatige basis gaan zwemmen en wil een
luisterend oor aanbieden, de buren zijn bereid om praktische hulp te bieden als oppas,
enzovoort).
Tijdens sessies acht en negen worden andere acties van actieve weerstand tegen
Jolien’s probleemgedrag uitgelegd en ingeoefend, namelijk een sit-in en een
campagne van bezorgdheid (Omer, 2007). Het is tijdens de interventie evenwel niet
meer nodig om deze ook effectief uit te voeren.
De interventie eindigt met een evaluatiegesprek in aanwezigheid van de
pleegzorgbegeleider en sluit af met een overgangsritueel. De behandelaar heeft een
afsluitende gepersonaliseerde brief met een empathische en authentieke boodschap
voor de pleegouders geschreven, leest de brief voor en overhandigt de brief aan de
pleegouders. Dit rituele moment markeert het einde van de interventie. In deze brief
worden, vanuit het oogpunt van de behandelaar, enkele belangrijke elementen uit het
proces van de interventie samengevat zoals acties van de pleegouders die verandering
of beweging brachten, weerstanden die werden overwonnen en inspanningen die de
pleegouders hebben gedaan. De brief eindigt met de verwijzing dat er ook in de
toekomst nog probleemgedrag zal voorkomen, dat ook herval kan voorkomen en
suggereert dat ze opnieuw of verder gebruik kunnen maken van geleerde
vaardigheden of verworven competenties.
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 107
Een trainingshandboek beschrijft gedetailleerd de manier waarop met pleegouders aan
eerdergenoemde vier interventiegebieden (preventie van escalatie, activeren van sociale
ondersteuning,
gebruik
van
relatiegebaren,
acties
van
actieve
weerstand
tegen
probleemgedrag) wordt gewerkt. Ieder interventiegebied komt tijdens de begeleiding aan bod,
zij het niet noodzakelijk in dezelfde volgorde. Er werden beslissingsregels uitgewerkt die de
behandelaar moeten helpen om de aard en volgorde van interventies te bepalen. Het
belangrijkste en eerste principe dat gehanteerd wordt is: ‘bescherming en veiligheid’ primeert
op ‘weerstand’. Pleegouders zullen pas acties van actieve weerstand ondernemen wanneer
voldoende veiligheid voor alle gezinsleden is gewaarborgd. Is dit niet het geval dan worden
eerst interventies gepland die de nodige bescherming en veiligheid kunnen bieden.
Bijvoorbeeld: bij alleenstaande pleegouders met een agressief adolescent pleegkind met een
hoog risico op escalatie is het raadzaam om eerst het sociaal netwerk te activeren alvorens
acties te ondernemen gericht op het verhogen van ouderlijke aanwezigheid zoals een
telefoonronde, een sit-in, enzovoort. Heel concreet kan het in dergelijke situaties aangewezen
zijn om iemand in huis aanwezig te hebben bij een sit-in, iemand aan de lijn (GSM) te hebben
tijdens de sit-in ten einde de veiligheid te verhogen.
Een tweede criterium heeft betrekking op de draagkracht van de pleegouders: deze moet
voldoende groot zijn om een actie van actieve weerstand uit te voeren. Bij zeer explosieve
pleegouders is het raadzaam om eerst te werken rond emotieregulatie alvorens acties te
ondernemen als verzet tegen het probleemgedrag.
Bijkomende richtlijnen beschrijven welke technieken van actieve weerstand in welke
omstandigheden de voorkeur genieten. Eén techniek wordt in principe altijd gebruikt,
namelijk de aankondiging. Deze vormt de start van iedere Geweldloos Verzet interventie en
wordt zo vroeg mogelijk voorbereid, gepland en uitgevoerd. Pleegouders krijgen het schrijven
van een aankondiging reeds op het einde van de intakesessie als huiswerkopdracht. Er is
slechts één uitzondering, namelijk wanneer de bescherming of veiligheid van de betrokkenen
onvoldoende is gewaarborgd (zie boven). In dergelijke situaties worden eerst andere
interventies gepland zoals ‘het vermijden van escalaties’ en het ‘activeren van sociale
ondersteuning’.
108 |H o o f d s t u k 5
Vervolgens kunnen meerdere technieken worden ingezet als reactie op concreet
probleemgedrag. Welke technieken gebruikt worden is afhankelijk van:
-
de effectiviteit: indien een techniek na drie maal te zijn toegepast geen effect heeft,
dan wordt een ander plan van aanpak ontwikkeld.
-
de ernst en risico van het probleemgedrag: hierbij staat het risicobeginsel centraal. Er
moet een evenwicht zijn tussen de omvang van de problematiek en de inzet van
middelen, met andere woorden de acties die pleegouders ondernemen moeten in
verhouding staan tot de ernst van het probleemgedrag.
-
de aard van het probleemgedrag: sommige technieken kunnen worden toegepast in
specifieke situaties of wanneer specifieke probleemgedragingen voorkomen. Dit geldt
met name voor ‘telefoonronde’, ‘volgen’, ‘gericht toezicht houden tot continue
supervisie’ en ‘negatieve documentatie’.
Bijvoorbeeld: ‘Telefoonronde’ en ‘volgen’: beide technieken kunnen worden
ingezet in situaties waarin pleegkinderen weglopen van thuis, ’s nachts niet naar
huis komen, herhaaldelijk en/of veel te laat thuis komen en overdag gedurende
lange perioden verdwijnen.
-
de leeftijd en/of cognitieve mogelijkheden van het pleegkind.
De mobiele sessies worden, conform het oorspronkelijke protocol (Weinblatt & Omer, 2008)
wekelijks via korte telefoongesprekken van maximaal twintig minuten ondersteund om de
continuïteit en de intensiteit van de behandeling te verhogen (Rakover, 2011). Dit voorziet in
extra ondersteuning voor de pleegouders en laat toe huiswerkopdrachten van nabij op te
volgen.
Tijdens de laatste sessie wordt samen met de pleegzorgbegeleider en de pleegouders
teruggeblikt op de interventie en de doelstellingen, en worden eventuele vorderingen
besproken en geëvalueerd. De pleegzorgbegeleider krijgt een overzicht van wat aan bod
gekomen is tijdens de interventie en de pleegouders staan stil bij de evolutie die ze hebben
doorgemaakt. De consolidatie van verworvenheden staat voorop (“Wat is helpend geweest?”)
en er wordt samen gezocht naar de manier waarop pleegouders door de pleegzorgbegeleider
verder ondersteund kunnen worden bij de opvoeding van het pleegkind met aandacht voor
terugvalpreventie (“Wat te doen als het dreigt mis te lopen?”). De interventie sluit af met het
in het voorbeeld beschreven overgangsritueel.
SIM en Geweldloos Verzet als interventies voor
pleegzorg. Programmabeschrijving en specifieke
a a n p a s s i n g e n a a n d e p l e e g z o r g c o n t e x t | 109
b. Groepsessies
Pleeggezinnen worden gestimuleerd om aan minimaal drie groepsessies deel te nemen. Er
wordt maandelijks een groepsessie georganiseerd. Pleegouders kunnen aansluiten zodra ze
minstens drie individuele sessies gevolgd hebben. Twee groepssessies doorkruisen het
individuele traject, de laatste groepssessie wordt één maand na de interventie aangeboden.
Tijdens de week waarin de pleegouders een groepsessie volgen, wordt geen individuele sessie
aangeboden. Pleegouders kunnen na de interventie op vrijwillige basis en op eigen initiatief
verder aan de groepsessies deelnemen.
De groepsessies zijn implementatiesessies die minimaal volgende effectiviteitprincipes
nastreven:
-
voorzien in nazorg, de laatste groepsessie wordt ongeveer één maand na de training
georganiseerd in het kader van nazorg en verankering van de aangeleerde
vaardigheden.
-
integratie van technieken in de reële context van het pleeggezin.
-
creëren van wederzijdse sociale ondersteuning (zie boven).
5.2.6. Discussie
Geweldloos Verzet is een veelbelovende interventie die oorspronkelijk werd ontwikkeld voor
de behandeling van gezinnen met kinderen die agressief en zelfdestructief gedrag vertonen.
De principes van Geweldloos Verzet kunnen in verschillende contexten worden toegepast. Er
werden op zeer korte termijn steeds meer toepassingen voor een grote variëteit aan
problematieken ontwikkeld (Van Holen & Vanderfaeillie, 2010). Dit vereist evenwel telkens
aanpassingen van de oorspronkelijke benadering aan de specifieke context. Het
wetenschappelijk onderzoek naar effectiviteit van deze verschillende toepassingen raakte
echter hopeloos achterop (Van Holen, Lampo, & Vanderfaeillie, 2011). In deze paragraaf
beschreven we een specifiek voor pleegzorg geprotocolleerde toepassing.
V o o r b e r e i d i n g v a n d e o n d e r z o e k s f a s e | 111
6. Voorbereiding van de onderzoeksfase
Het PVO-project beoogde de participatie van zo veel mogelijk pleegzorgvoorzieningen in
Vlaanderen om zo veel mogelijk pleegkinderen te bereiken. Om dit te realiseren en om de
PVO-behandeling in de praktijk te brengen werd een uitvoeringsplan ontwikkeld met
volgende doelstellingen:
-
een draagvlak creëren over de waarde van de PVO-behandelmethode binnen de
pleegzorgsector gericht op een maximale deelname van de pleegzorgvoorzieningen;
-
ervoor zorgen dat medewerkers van participerende pleegzorgvoorzieningen zich
willen inzetten voor PVO;
-
werven en selecteren van competente en gemotiveerde pleegzorgwerkers als
projectmedewerker (trainer);
-
methodisch opleiden van geselecteerde projectmedewerkers;
-
ervoor zorgen dat geschikte gezinnen voor deelname aan de PVO-behandeling en aan
het onderzoek worden doorverwezen.
In dit hoofdstuk gaan we in op de manier waarop genoemde doelstellingen werden
gerealiseerd. Achtereenvolgens bespreken we de manier waarop de werving van deelnemende
voorzieningen werd aangepakt en hun engagement werd geconcretiseerd, de overlegvormen
die werden geïnstalleerd, de manier waarop de disseminatie van informatie over PVO naar de
pleegzorgvoorzieningen en hun medewerkers werd vorm gegeven en de werving, selectie en
vorming van projectmedewerkers. Daarna wordt instroomprocedure die werd ontwikkeld en
geïmplementeerd in de deelnemende voorzieningen besproken. We sluiten af met de
beschrijving van de organisatie en de resultaten van de pilootfase waarin zowel de
instroomprocedure als de behandelprotocollen in de praktijk uitgetest werden.
6.1. Werving deelnemende voorzieningen
We streefden de participatie na van zoveel mogelijk pleegzorgdiensten om de gedragenheid
van het project in de sector zo groot mogelijk te maken en de instroom van in aanmerking
komende pleeggezinnen te maximaliseren. Tijdens de eerste maand na de start werd het
project (doelstellingen, werkwijze, tijdpad, overlegorganen, engagement en return voor de
deelnemende voorzieningen) voorgesteld op de ledenvergadering van Pleegzorg Vlaanderen,
112 |H o o f d s t u k 6
een overlegorgaan waar de directies van alle pleegzorgvoorzieningen vertegenwoordigd zijn.
Niet-aanwezige directies werden individueel benaderd. Dit resulteerde in een engagement tot
deelname van 16 van de 17 door Jongerenwelzijn erkende pleegzorgvoorzieningen. Zij
ondertekenden een engagementsverklaring met informatie over het project, de middelen en de
engagementen die deelnemende voorzieningen opnemen (zie bijlage 2) en de bijhorende
bijlage bij de engagementsverklaring met informatie over de criteria tot deelname, het
onderzoeksopzet en de instroomprocedure (zie bijlage 3).
6.2. Overlegvormen
Met betrekking tot de uitvoering en opvolging van het PVO-project werden volgende
overlegvormen in het leven geroepen:
-
Stuurgroep: deze groep stuurde het project inhoudelijk en organisatorisch aan en
bewaakte de voortgang. Ze kwam twee à drie keer per jaar samen en was
samengesteld uit de projectcoördinator, de directies van de deelnemende
voorzieningen die een personeelslid afvaardigden (trainer), de promotor van de Vrije
Universiteit Brussel, de wetenschappelijk medewerker van de Vrije Universiteit
Brussel en vertegenwoordigers van het Agentschap Jongerenwelzijn. Deze groep werd
aangevuld met een vertegenwoordiger van Pleegzorg Vlaanderen en twee specialisten
(Wim Demey en Els Merlevede) met bijzondere expertise in de ontwikkeling en
implementatie
van
Laatstgenoemden
gelijkaardige
hadden
een
projecten
adviserend
in
reguliere
mandaat.
Het
opvoedsituaties.
kabinet
Welzijn,
Volksgezondheid en Gezin (WVG) werd via verslaggeving op de hoogte gehouden
van de evoluties van het project. Geregeld was iemand van het kabinet WVG
aanwezig op de stuurgroepvergaderingen.
-
Projectgroep: deze groep was verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de
behandelmethodieken en de erbij horende trainingshandboeken, bewaakte de
protocollering van de behandelmethodieken, de voorbereiding/training van de
projectmedewerkers, de informatiedoorstroming naar de deelnemende voorzieningen,
de uitvoering, de dataverzameling en de ontwikkeling en uitvoering van het
evaluatieonderzoek.
Ze
kwam
maandelijks
samen
en
bestond
uit
de
projectcoördinator, de promotor en de wetenschappelijk medewerker.
-
Begeleidingsteams: er waren twee begeleidingsteams, één voor de SIM-module en één
voor de GV-module. Inhoudelijke bespreking (intervisie) van de lopende
V o o r b e r e i d i n g v a n d e o n d e r z o e k s f a s e | 113
interventies/casussen, van de trainingshandboeken en het bewaken van de
behandelintegriteit stonden in dit overleg voorop. Deze teams kwamen twee-wekelijks
samen en waren samengesteld uit de projectcoördinator, de wetenschappelijk
medewerker en de projectmedewerkers (trainers). Uitzonderlijk werden andere
specialisten uitgenodigd met een superviserende opdracht.
6.3. Disseminatie van informatie naar de diensten voor pleegzorg en hun
medewerkers
Informatiedoorstroming is gedurende de gehele looptijd van het project een belangrijk
aandachtspunt geweest. Hiervoor werd langs verschillende kanalen op verschillende manieren
gewerkt, zowel via initiatieven ten aanzien van het management en de teamcoördinatoren als
initiatieven rechtstreeks naar de pleegzorgmedewerkers en een breder publiek.
Er werd voor deze doeleinden ook specifiek materiaal ontwikkeld waaronder:
-
briefpapier met het PVO-logo;
-
een herkenbaar presentatiesjabloon;
-
een internetsite (http://www.pleegzorgonderzoekvlaanderen.be/pvo/index.htm) met
alle mogelijke informatie over het project (achtergrond, inhoud behandelmodules,
nieuwsbrieven, publicaties, enzovoort) en met alle documenten (vragenlijsten, brieven,
brochures) voor zowel pleegzorgbegeleiders als voor pleegouders;
-
professioneel opgenomen getuigenissen van de eerste pleegouders die tijdens de
pilootfase de behandeling hebben doorlopen.
6.3.1. Initiatieven ten aanzien van het management en temcoördinatoren
Het management, de directies van de deelnemende voorzieningen die een personeelslid
afvaardigden werden van de ontwikkelingen op de hoogte gebracht tijdens de
stuurgroepvergaderingen. Alle afspraken werden er geregeld geëvalueerd. Er werd van hen
verwacht in te staan voor de doorstroming van belangrijke informatie naar collega-directies
via de provinciale samenwerkingplatforms en via de vergaderingen van Pleegzorg
Vlaanderen. Ook vanuit de projectgroep werden alle directies op de hoogte gehouden van de
voortgang van het project en van eventuele knelpunten.
Daarnaast werd gewerkt met specifieke contactpersonen binnen de deelnemende
voorzieningen. De zestien pleegzorgvoorzieningen hebben in totaal 28 vestigingsplaatsen
verspreid over heel Vlaanderen en Brussel. In elke vestigingsplaats van iedere deelnemende
114 |H o o f d s t u k 6
voorziening werd een contactpersoon aangeduid, meestal (en bij voorkeur) iemand met een
coördinerende of teamondersteunende functie. Deze contactpersoon stond in voor de
doorstroming van informatie, de opvolging van afspraken en de coördinatie van de screening
(onderzoek naar geschiktheid voor de trainingen) binnen zijn/haar vestigingsplaats.
Er werden gedurende de loop van het project drie uitvoerige informatie- en studiemomenten
(één studiedag en twee studievoormiddagen) voor deze contactpersonen aangeboden met
betrekking tot voor hen relevante aspecten van het PVO-project (o.a. toelichting bij de
screening
en
het
onderzoek,
inhoudelijke
en
theoretische
beschrijving
van
de
behandelmodules, voorlopige resultaten, ervaringen van reeds betrokken pleegouders en
pleegzorgmedewerkers, voorkomende knelpunten, enzovoort).
6.3.2. Initiatieven ten aanzien van pleegzorgmedewerkers en een breder publiek
Er werden heel wat initiatieven ondernomen gericht op informatiedoorstroming naar de
pleegzorgbegeleider en het bredere hulpverleningsveld via:
-
provinciale
infosessies
en
infosessies
op
teamvergaderingen
(door
de
projectcoördinator en de wetenschappelijk medewerker) bij aanvang van het project
om het project inhoudelijk en onderzoeksmatig bij pleegzorgmedewerkers toe te
lichten en hen te motiveren tot deelname;
-
nieuwsbrieven waarin pleegzorgmedewerkers halfjaarlijks een update werd gegeven
over inhoud, voortgang, tussentijdse resultaten, enzovoort (voorbeeld van een
nieuwsbrief (zie bijlage 4);
-
voordrachten, lezingen op studiedagen en congressen (zie bijlage 5);
-
publicaties
in
vaktijdschriften
(bijv.
tijdschrift
voor
pleegzorg)
en
in
wetenschappelijke tijdschriften (zie bijlage 5);
-
informatie via de pers (zie bijlage 5).
In individuele dossiers van pleeggezinnen die in aanmerking kwamen voor deelname werd
bijzondere aandacht besteed aan de communicatie met de pleegzorgbegeleider. De begeleiders
hebben immers een grote invloed op het al dan niet deelnemen van hun pleeggezin. Als een
pleeggezin in aanmerking kwam, nam de wetenschappelijk medewerker contact op met de
begeleider. Samen met de begeleider werd bekeken hoe dit pleeggezin het best benaderd
werd. Bij instroom van het pleeggezin werd de begeleider steeds uitgenodigd voor het eerste
gesprek en het laatste gesprek (zie hoofdstuk 5). Op deze manier poogden we de
V o o r b e r e i d i n g v a n d e o n d e r z o e k s f a s e | 115
pleegzorgbegeleider te erkennen in zijn functie en te zorgen voor de continuïteit in de
begeleiding ook nadat de PVO-begeleiding werd beëindigd.
6.4. Werving en selectie projectmedewerkers / trainers
Uitgaande van een welomlijnde functiebeschrijving en functieprofiel (zie bijlage 6) werd een
vacature verspreid binnen de deelnemende pleegzorgvoorzieningen voor zes ½-time functies
als projectmedewerker (‘PVO-trainer’). Naast ervaring, motivatie en competenties zoals
omschreven in het functieprofiel en in de functiebeschrijving werd ook de vestigingsplaats
(werkplaats) als selectiecriterium gebruikt. Participatie van haast alle diensten voor pleegzorg
verspreid over Vlaanderen betekende immers dat we een ruim werkingsgebied moesten
bestrijken. Door projectmedewerkers te werven verspreid over heel Vlaanderen poogden we
dit zoveel mogelijk te ondervangen. Uit 15 kandidaturen werden door een selectiecommissie
samengesteld uit de promotor, de projectcoördinator en een extern specialist zes medewerkers
geselecteerd. Deze medewerkers kwamen uit zes verschillende participerende diensten voor
pleegzorg, twee uit de regio Brussel/Vlaams-Brabant en telkens één uit de andere Vlaamse
provincies (Limburg, Antwerpen, Oost-Vlaanderen en West-Vlaanderen). Deze medewerkers
werden opgeleid in de respectieve trainingsmodules (drie per module) en stonden in voor
uitvoering van de trainingen. Om intervisie en supervisie zo effectief mogelijk te laten
verlopen (cfr. het beperken van verplaatsingstijd en -kosten) werd het aanbod van de
trainingen als volgt gespreid: SIM werd aangeboden in de provincies Limburg, Antwerpen en
Brussel/Vlaams-Brabant; NVR in de provincies West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen en
Brussel/Vlaams-Brabant.
De behandeling van deelnemende pleeggezinnen uit de experimentele groepen (zie 7.2.3.
Toewijzing aan experimentele en controleconditie) werd afgerond tijdens het laatste kwartaal
van 2012. Eveneens in die periode werden de projectmedewerkers opgeleid in de andere
methodiek. Op die manier werd aan iedere projectmedewerker de mogelijkheid geboden om
nog met de tweede methodiek bij een aantal gezinnen aan de slag te gaan en zo klinische
ervaring op te doen in beide methodes.
116 |H o o f d s t u k 6
6.5. Opleiding projectmedewerkers
6.5.1. SIM-module
Wim De Mey en Els Merlevede, ervaren clinici opgeleid in het sociaal interactioneel model
en ontwikkelaars van ondersteuningsprogramma’s voor reguliere opvoedingssituaties
(STOP/4-7; De Mey et al., 2005 en Kinderen..de baas; Merlevede et al., 2004) verzorgden in
september 2010 een tweedaagse training voor de projectmedewerkers. Bovendien werd samen
met hen een kritische bespreking gevoerd over de vorm en inhoud van de eerste versie van het
trainingshandboek. Na de training bestudeerden de projectmedewerkers het trainingshandboek
om in oktober 2010 tijdens de pilootfase (zie 6.7) van start te gaan met enkele proefgezinnen.
Aan het einde van deze pilootfase werd nog een extra opleidingsdag georganiseerd waarbij de
eerste klinische ervaringen door Wim De Mey werden gesuperviseerd.
Voorts werden gedurende zowel de pilootfase alsook tijdens de eigenlijke onderzoeksfase
tweewekelijkse
intervisiesessies
georganiseerd
met
als
belangrijkste
doelstellingen
dossierbespreking, wederzijdse uitwisseling van ervaringen en expertise en het bewaken van
behandelintegriteit.
6.5.2. GV-module
De GV-projectmedewerkers ontvingen een driedaagse basistraining in september 2010
gegeven door Frank Van Holen, projectcoördinator en ervaren clinicus opgeleid in Nonviolent
Resistance. Vervolgens volgden ze in november 2010 een vierdaagse gespecialiseerde
training bij de ontwikkelaars van deze methodiek in Tel Aviv (Haim Omer en medewerkers).
Ze bestudeerden het trainingshandboek, dat vooraf door de promotor en de projectcoördinator
werd besproken met de belangrijkste ontwikkelaars van de methodiek (Haim Omer en Idan
Amiel), en gingen tijdens de pilootfase (zie 6.7) van start met enkele proefgezinnen. Naar het
einde van de pilootfase werd nog een extra opleidingsdag georganiseerd waarbij de eerste
klinische ervaringen door Idan Amiel werden gesuperviseerd.
Voorts werden gedurende zowel de piloot- als de onderzoeksfase tweewekelijkse
intervisiesessies georganiseerd met als belangrijkste doelstellingen dossierbespreking,
wederzijdse uitwisseling van ervaringen en expertise en het bewaken van behandelintegriteit.
V o o r b e r e i d i n g v a n d e o n d e r z o e k s f a s e | 117
6.6. Instroomprocedure
Het was de bedoeling om nieuwe plaatsingen met een langdurig perspectief zo snel mogelijk
na de start van de plaatsing te screenen en om in aanmerking komende gezinnen zo spoedig
mogelijk een training aan te bieden. Hiertoe werd een instroomprocedure ontwikkeld waarbij
alle nieuwe pleeggezinplaatsingen van kinderen binnen de beoogde leeftijdrange (voor SIM
tussen 3 en 12 jaar; voor GV tussen 6 en 18 jaar) systematisch werden onderzocht naar
geschiktheid voor de interventie. Deze screening vond plaats tussen maand 4 en 5 na start van
de plaatsing. Volgende argumenten waren doorslaggevend om het moment van screening te
bepalen. Het was de bedoeling om in aanmerking komende pleegzorgsituaties zo snel
mogelijk te laten instromen. Het belangrijkste inclusiecriterium was echter de aanwezigheid
van externaliserende gedragsproblemen gemeten met een Child Behaviour Checklist (CBCL;
Achenbach & Rescorla, 2000, 2001). Om gedragsproblemen voldoende goed te kunnen
inschalen, moesten pleegouders voldoende tijd hebben doorgebracht en ervaringen hebben
opgedaan met het pleegkind. De CBCL/1.5-5 (Achenbach & Rescorla, 2000; versie voor minzesjarigen) bevraagt de aanwezigheid van gedragsproblemen van de afgelopen twee maanden,
de CBCL/6-18 (Achenbach & Rescorla, 2001, versie voor plus-zesjarigen) gedurende de
laatste zes maanden. In verschillende onderzoeken wordt de CBCL evenwel reeds afgenomen
tijdens de derde maand (e.g. Strijker & Zandberg, 2001; Van Oijen, 2010), de vierde maand
(e.g. McAuley, 1996; McAuley & Trew, 2000) of de vijfde maand maand (e.g. Newton et al.,
2000) van de plaatsing, ervan uitgaande dat de pleegouders het pleegkind op dat moment
reeds voldoende kennen om tot een valide inschatting van gedragsproblemen te komen.
Conform de hiervoor gepresenteerde literatuur en ermee rekening houdend dat tijdens de
eerste maanden ook volop afspraken gemaakt worden aangaande de begeleiding, de
bezoekregeling, het formuleren van doelstellingen enzovoort, werd ervoor gekozen om tijdens
maand vier te screenen. We gingen ervan uit dat na maand vier hierin de nodige beslissingen
zouden zijn genomen en dat er op deze vlakken alvast duidelijkheid en enige stabiliteit zou
zijn.
Deze systematische screening vond plaats met medewerking van eerder genoemde
contactpersoon per vestigingsplaats per deelnemende dienst. Deze zorgde ervoor dat alle
pleegouders van nieuwe plaatsingen via de pleegzorgbegeleider bij de start een brief
ontvingen met informatie over het project ‘Pleegouders Versterken in Opvoeden’ (zie bijlage
7). In deze brief werd reeds aangekondigd dat er een screening zou plaatsvinden tijdens de
118 |H o o f d s t u k 6
vierde maand van de plaatsing. Door deze screening van bij de start aan te kondigen,
beoogden we de response rate te maximaliseren. De contactpersoon bezorgde de
wetenschappelijk medewerker bovendien maandelijks een overzicht van alle gestarte
plaatsingen met een langdurig perspectief. Op basis van deze informatie gaf de
wetenschappelijk medewerker telkens op maand vier van de plaatsing aan elke contactpersoon
door welke pleegzorgsituaties van zijn/haar dienst of vestigingsplaats gescreend moesten
worden. De contactpersoon stimuleerde vervolgens de pleegzorgmedewerkers om de nodige
acties te ondernemen (zelf een vragenlijst invullen en het pleeggezin motiveren om een
screeningsvragenlijst in te vullen, zie verder) en volgde de vooruitgang binnen zijn/haar
vestigingsplaats op. Via dit overzicht van gestarte plaatsingen werd eveneens de non-respons
door pleegzorgbegeleiders en door pleegouders opgevolgd.
6.7. Pilootfase
De instroomprocedure en de modules werden uitgetest tijdens een pilootfase, voordat de
effectiviteit van PVO onderzocht werd via een Randomized Controlled Trial. In dit onderdeel
bespreken we achtereenvolgens het doel en de organisatie van de pilootfase (of testfase) en
gaan we in op de ervaringen en resultaten bekomen gedurende de pilootfase en hun
implicaties voor de eigenlijke onderzoeksfase. Daar de pilootfase ook resulteerde in
wijzigingen in de instroomprocedure, worden deze hier ook kort besproken. Deze resultaten
van de pilootfase werden eerder ook reeds gedeeltelijk beschreven in Vanschoonlandt, Van
Holen en Vanderfaeillie (2012) en voorgesteld op een informatiedag voor contactpersonen
van deelnemende voorzieningen.
6.7.1. Doel pilootfase
Tijdens de pilootfase werd de systematische screening van alle nieuwe pleegzorgplaatsingen
bij de deelnemende voorzieningen opgestart en werden beide modules aan een beperkt aantal
pleeggezinnen aangeboden met als belangrijkste doelstellingen:
-
voortzetting van de opleiding van de trainers middels het opdoen van klinische
ervaring (cfr. het in de praktijk brengen van de opleiding);
-
het evalueren van de instroomprocedure, de indicatiestelling (in- en exclusiecriteria),
de vorm en de inhoud van beide modules (trainingshandboeken).
Zes diensten voor pleegzorg namen deel aan deze pilootfase en brachten proefgezinnen aan
voor training. Vanaf april 2010 werden in deze pilootvoorzieningen alle startende
V o o r b e r e i d i n g v a n d e o n d e r z o e k s f a s e | 119
pleeggezinplaatsingen met een langdurig perspectief tijdens de vierde maand van de plaatsing
op basis van de geformuleerde in- en exclusiecriteria gescreend. Dit gebeurde aan de hand van
twee vragenlijsten, één in te vullen door de pleegmoeder en één in te vullen door de
pleegzorgbegeleider (zie bijlage 9). Vanaf november 2010 startte deze procedure op in alle
deelnemende voorzieningen.
6.7.2. Ervaringen en resultaten pilootfase
a. Instroom
Samengevat werden volgende in- en exclusiecriteria in de pilootfase gehanteerd.
Inclusiecriteria:
-
de pleegzorgsituatie heeft een langdurig perspectief (> 1 jaar);
-
het pleegkind is tussen 3 en 12 jaar oud voor de SIM-interventie en tussen 6 en 18 jaar
oud voor de GV-interventie;
-
het pleegkind vertoont ernstig acuut of chronisch externaliserend probleemgedrag (een
CBCL-score in het klinisch grensgebied of in het klinisch gebied op de brede-band
schaal
externaliseren
en/of
op
één
van
de
externaliserende
smalle-band
syndroomschalen).
Exclusiecriteria:
-
het pleegkind heeft een fysieke en/of mentale beperking;
-
bij het pleegkind werd de diagnose kernautisme gesteld;
-
de gedragsproblemen van het pleegkind zijn het gevolg van een medicatiementeuze
behandeling (bv. anti-epileptica) en/of een specifieke aandoening (bv. Prader-Willysyndroom);
-
het pleegkind is pas gestart met psychotrope medicatie of er is sprake van een labiel
psychotroop medicatiegebruik;
-
pleegouders krijgen reeds professionele hulp gericht op het hanteren van
gedragsproblemen;
-
pleegouders zijn op het moment van de interventie in een echtscheiding verwikkeld.
Uit analyse van de screening van nieuwe pleegzorgplaatsingen met een langdurig perspectief
in de pilootvoorzieningen tijdens de testfase (van april 2010 tot en met december 2011) bleek
dat 36% van de 50 gescreende pleegkinderen zorgwekkend externaliserend probleemgedrag
120 |H o o f d s t u k 6
vertoonde. Dit percentage lag op basis van eerder Vlaams en internationaal onderzoek (e.g.
Heflinger et al., 2000; Sawyer et al., 2007; Vanderfaeillie, Van Holen, & Trogh, 2010) binnen
de verwachtingen. Na toetsing van de andere exclusiecriteria kwam nog 24% in aanmerking
voor ondersteuning vanuit PVO. Uiteindelijk nam, na weigering van pleegouders om mee te
werken, 14% van alle gescreende pleeggezinnen deel aan de pilootfase van PVO. Op basis
van de screening van nieuwe plaatsingen, stroomden dus zeven pleeggezinnen in tijdens de
pilootfase. Deze instroom van nieuwe pleeggezinplaatsingen was te laag om de
behandelcapaciteit van de projectmedewerkers volledig te benutten. Om die reden werden ook
langer lopende langdurige pleeggezinplaatsingen aanvaard voor deelname in de pilootfase, op
voorwaarde dat ze voldeden aan de in- en exclusiecriteria. Deze konden door de
pleegzorgvoorzieningen vrij worden aangemeld. Onderzoek naar geschiktheid voor de
interventie van vrij aangemelde pleeggezinnen gebeurde op dezelfde manier als het onderzoek
van nieuwe pleegzorgplaatsingen (cfr. vragenlijst in te vullen door pleegzorgbegeleider en
door pleegouders).
b. Ervaringen en resultaten
Tijdens de pilootfase werden 16 pleeggezinnen vanuit PVO begeleid. Bij zeven
pleeggezinnen werd de SIM-module ingezet en bij negen pleeggezinnen de GV-module. Voor
beide methodieken onderzochten we de individuele effecten van deze begeleidingen op basis
van een beperkt aantal parameters. De gedragsproblemen bij de pleegkinderen werden
gemeten op basis van de CBCL(ingevuld door pleegmoeder) (Achenbach & Rescorla, 2000,
2001). Vier schalen van de Nijmeegse Vragenlijst voor de Opvoedingssituaties (Robbroeckx
& Wels, 1996) werden gebruikt om de gezinsbelasting van de pleegmoeders te meten. Tot slot
werd BESTE (BEoordelingsSchaal Tevredenheid en Effect; De Meyer, Janssen, & Veerman,
2004) gebruikt om de tevredenheid van de pleegmoeders en de reguliere pleegzorgbegeleiders
in kaart te brengen. Voor de brede-band schaal ‘externaliseren’ van de CBCL en de vier
gebruikte subschalen van de NVOS werd de Reliable Change Index (RCI) gebruikt om
statistisch significante veranderingen na te gaan in respectievelijk externaliserende
gedragsproblemen en gezinsbelasting. De RCI’s worden berekend door het verschil tussen
voor- en nameting op de schaal te delen door de standaardfout van het verschil van de
subschaal. Een RCI groter dan 1.64 is een statistisch betekenisvol verschil (Veerman, 2008).
Een verandering in gezinsbelasting noemden we significant bij een RCI groter dan 1.64 op
V o o r b e r e i d i n g v a n d e o n d e r z o e k s f a s e | 121
minstens twee schalen van de NVOS. Onderstaand beschrijven we de belangrijkste ervaringen
met betrekking tot de behandelprotocols en de preliminaire resultaten uit de pilootfase.
Ervaringen met betrekking tot de behandelprotocols
Aangaande de vorm van de trainingsmodules: In de oorspronkelijke opzet zouden pleegouders
na de tien individuele sessies deelnemen aan vijf groepssessies. Tijdens de pilootfase was het
organiseren van deze groepssessies echter niet mogelijk wegens een te beperkte instroom van
pleeggezinnen. Meerdere pleegouders uitten bovendien nogal wat bezwaren tegen dit ‘grote’
aantal groepsessies aan het einde van het individuele traject.
Aangaande de inhoud van de trainingsmodules werden als belangrijkste bedenkingen
geformuleerd:
-
voor de GV-module: in het trainingshandboek wordt een basisstramien aangaande de
volgorde van de interventies in het protocol voorgesteld. Hiervan kan echter worden
afgeweken waardoor de GV-module een flexibel protocol krijgt. De verschillende
interventiegebieden moeten aan bod komen, zij het niet steeds in dezelfde volgorde.
De trainers hadden moeite om de volgorde en keuze van interventies te bepalen.
-
voor de SIM-module: oorspronkelijk was dit trainingshandboek niet modulair
opgebouwd, maar bestond het uit vaste sessies. De trainers gaven hierbij aan dat de
eerste sessies te veel elementen bevatten. Ze waren moeilijk te voltooien in 75
minuten, terwijl de latere sessies vaak korter waren. Een modulaire opbouw kan dit
probleem ondervangen.
De aanpassingen die op basis van deze ervaringen gebeurden aan de trainingsmodules zijn te
lezen in paragraaf 6.7.3 (deel c).
Preliminaire resultaten Sociaal-Interactioneel Model
Van de zeven pleeggezinnen die startten met deze methodiek, werden twee begeleidingen
voortijdig afgerond omwille van een breakdown van de plaatsing. In beide situaties was er
sprake van een psychiatrische kindproblematiek en de breakdown was het gevolg van een
opname van het pleegkind in een kinderpsychiatrische setting. Eén gezin doorliep de module
slechts gedeeltelijk. Reden was een mentaal erg zwakke pleeggrootmoeder die instond voor
de opvang van haar kleinkinderen.
Van de vier pleeggezinnen die de begeleiding voltooiden, was er (op basis van de RCI’s) bij
twee pleeggezinnen een zeer positief effect (significante daling van zowel externaliserende
122 |H o o f d s t u k 6
gedragsproblemen als gezinsbelasting), bij één pleeggezin was er een gematigd positief effect
(enkel significante daling van gezinsbelasting) en bij één pleeggezin werd er geen effect
gevonden (geen significante verandering inzake externaliserend probleemgedrag of
gezinsbelasting). Bij geen enkel pleeggezin namen de gedragsproblemen of de gezinsbelasting
toe.
Onderstaande Tabel 6.1 geeft de oordelen weer van de pleegmoeders en de
pleegzorgbegeleiders aangaande vorderingen op verschillende domeinen (gedrag pleegkind,
gezinsfunctioneren, opvoeding, inzicht in het gedrag). Zowel de pleegmoeders als de
pleegzorgbegeleiders rapporteerden meestal op zijn minst enige vooruitgang. Allemaal
zouden ze de training aan andere gezinnen aanraden. De meerderheid vond de training precies
lang genoeg.
Tabel 6.1
Antwoorden op Beste door de pleegmoeders (PM) en begeleiders (PB) in de pilootfase na de
SIM-interventie
Eerder
slechter
Niets
veranderd
Wel wat
verbeterd
Is het gedrag van uw pleegkind
veranderd door de begeleiding
vanuit PVO?
Is er door het contact met de
PVO-medewerker in het
functioneren van uw gezin iets
veranderd?
Is er door het contact met de
PVO-medewerker iets veranderd
in de manier waarop u uw
pleegkind opvoedt?
PM
0
1
1
Goed
vooruit
gegaan
2
PB
PM
0
0
0
1
2
1
1
2
1
PB
0
0
2
1
1
PM
0
0
3
1
PB
0
0
2
1
1
Is door het contact met de PVOmedewerker uw zicht op het
gedrag van uw pleegkind
verhelderd?
PM
0
0
1
2
1
PB
0
0
2
1
1
Te Kort
Te lang
Geen
mening
0
Waarschijnlijk
wel
0
1
Wat vindt u van de periode die de
ondersteuning vanuit PVO heeft
geduurd ?
PM
1
Precies lang
genoeg
3
PB
Zou u PVO aanraden ?
PM
PB
1
Beslist
niet
0
0
2
Waarschijnlijk
niet
0
0
0
1
Beslist
wel
4
3
Niet te
beoordelen
V o o r b e r e i d i n g v a n d e o n d e r z o e k s f a s e | 123
Preliminaire resultaten GV
Van de negen pleeggezinnen die startten met deze methodiek, werden twee begeleidingen
voortijdig afgerond. Redenen waren pleegouders zonder hulpvraag en een netwerkpleegvader
met ernstige psychische problemen.
Van de zeven pleeggezinnen die de begeleiding voltooiden, was er bij één pleeggezin een zeer
positief effect (significante daling van zowel externaliserende gedragsproblemen als van
gezinsbelasting). Bij vijf pleeggezinnen was er een gematigd positief effect (bij één
pleeggezin was er enkel een significante daling van gezinsbelasting en bij vier pleeggezinnen
was er enkel een significante daling van gedragsproblemen). Bij één pleeggezin werd er geen
effect gevonden (geen significante verandering inzake externaliserend probleemgedrag, noch
inzake gezinsbelasting). Bij geen enkel pleeggezin namen de gedragsproblemen of de
gezinsbelasting toe.
Onderstaande Tabel 6.2 geeft de oordelen weer van de pleegmoeders en de
pleegzorgbegeleiders aangaande vorderingen op verschillende domeinen (gedrag pleegkind,
gezinsfunctioneren, opvoeding, inzicht in het gedrag). Een kleine minderheid rapporteerde
geen vooruitgang, de meerderheid van zowel de pleegmoeders als de pleegzorgbegeleiders
rapporteerden enige tot goede vooruitgang. Bijna allemaal zouden ze de training aan andere
gezinnen aanraden. De pleegzorgbegeleider die aangaf dat hij PVO niet zou aaraden, gaf
hierbij als uitleg dat hij PVO niet opnieuw zou aanraden voor dit pleeggezin. Hij legde uit dat
de dynamiek reeds te ver gevorderd was en de pleegouders niet voldoende draagkracht meer
hadden om met PVO aan de slag te gaan. De meerderheid vond de training precies lang
genoeg.
124 |H o o f d s t u k 6
Tabel 6.2
Antwoorden op Beste door de pleegmoeders (PM) en begeleiders (PB) in de pilootfase na de
GV-interventie
Eerder
slechter
Niets
veranderd
Wel wat
verbeterd
PM
0
0
2
Goed
vooruit
gegaan
5
PB
PM
0
0
1
0
3
3
3
4
PB
PM
0
0
2
0
2
1
3
6
PB
0
1
3
3
Is door het contact met de PVOmedewerker uw zicht op het gedrag van
uw pleegkind verhelderd?
PM
0
1
2
4
PB
0
Te Kort
2
Te lang
3
Wat vindt u van de periode die de
ondersteuning vanuit PVO heeft geduurd ?
PM
2
2
Precies lang
genoeg
5
PB
PM
2
Beslist
niet
0
4
Waarschijnlijk
niet
0
1
Waarschijnlijk
wel
1
PB
1
0
1
Is het gedrag van uw pleegkind veranderd
door de begeleiding vanuit PVO?
Is er door het contact met de PVOmedewerker in het functioneren van uw
gezin iets veranderd?
Is er door het contact met de PVOmedewerker iets veranderd in de manier
waarop u uw pleegkind opvoedt?
Zou u PVO aanraden ?
0
Beslist wel
6
5
6.7.3. Conclusies pilootfase en implicaties voor de onderzoeksfase
Op basis van de ervaringen tijdens de pilootfase werd voorzichtig en zeer voorlopig besloten
dat er matig positieve effecten waren. Beide methodieken zouden dus iets kunnen betekenen
voor pleegouders die geconfronteerd worden met externaliserende gedragsproblemen bij hun
pleegkind. De individuele uitkomstmetingen toonden bij de meerderheid van de gezinnen
positieve ontwikkelingen. Aangezien vergelijking met een controlegroep niet mogelijk was,
kan echter niet met zekerheid worden gesteld dat de gevonden positieve resultaten het gevolg
zijn van de interventies. De pilootfase is op verschillende vlakken zeer nuttig geweest en
leidde tot een aantal aanpassingen met betrekking tot de in- en exclusiecriteria, de instroom en
de vorm en inhoud van de behandelprotocols.
V o o r b e r e i d i n g v a n d e o n d e r z o e k s f a s e | 125
a. In- en exclusiecriteria
Hoewel beide methodieken positieve uitkomsten lieten zien wat betreft het probleemgedrag
van het pleegkind en de ervaren gezinsbelasting bij pleegouders, stootten we tijdens de
pilootfase op vijf pleegzorgsituaties die aan de in- en exclusiecriteria voldeden maar waar de
PVO-begeleiding voortijdig werd beëindigd. Deze voortijdige beëindigingen waren het
gevolg van ernstige kinderpsychiatrische problematieken, mentaal te zwakke pleegouders of
pleegouders met een psychische problematiek en het te ver geëscaleerd zijn van de
pleegzorgsituatie. In dergelijke situaties is een korte intensieve ondersteuning onvoldoende of
wordt de begeleiding te laat ingezet. Dit leidde tot de formulering van bijkomende
exclusiecriteria met betrekking tot het pleegkind, de pleegouders en de plaatsing. De wijze
waarop bijkomende criteria werden geoperationaliseerd wordt beschreven in 7.2.2.
b. Instroom
Aanvankelijk wilden we enkel werken met nieuw opstartende pleegzorgplaatsingen met een
langdurig perspectief. Analyse van de instroom tijdens de pilootfase leerde ons evenwel dat
het risico bestond dat we hiermee nooit de beoogde behandelcapaciteit zouden behalen. Om
dit risico voor de onderzoeksfase te minimaliseren werd een prognose gemaakt van het aantal
instromende nieuwe pleeggezinplaatsingen met een langdurig perspectief. Vanaf november
2010 startte de screening van pleeggezinnen voor deelname aan de eigenlijke onderzoeksfase
in 25 van de 28 vestigingsplaatsen van de deelnemende pleegzorgvoorzieningen. In de drie
overige vestigingsplaatsen werd de screening enkele maanden later opgestart. Alle nieuwe
pleegzorgplaatsingen met een langdurig perspectief werden vanaf dat moment opgelijst en de
screening vier maanden later (tussen maand vier en vijf van de plaatsing) werd opgevolgd. Op
basis van het percentage nieuwe pleeggezinnen uit de pilootfase dat uiteindelijk deelnam
(10.4%) en het aantal nieuwe pleegzorgplaatsingen met een langdurig perspectief tussen juli
2010 en november 2010 werd een prognose gemaakt voor de instroom tijdens de eerste
maanden van de onderzoeksfase (november 2010 tot maart 2011; zie Tabel 6.3). Op basis van
deze schatting zouden respectievelijk ongeveer vijf (SIM-module) à zes (GV-module)
gezinnen instromen in een periode van vijf maanden. Bij extrapolatie naar de gehele
instroomperiode van 23 maanden (vanaf november 2010 tot en met september 2012 = 23
maanden) komt dit neer op een geschatte instroom van 23 (SIM-module) tot 28 (GV-module)
gezinnen.
126 |H o o f d s t u k 6
Tabel 6.3
Prognose instroom op basis van het aantal nieuwe pleeggezinplaatsingen met een langdurig
perspectief per leeftijdcategorie van november 2010 tot en met maart 2011 rekening houdend
met de geografische spreiding
SIM (3-12 jaar)
GV (6-18 jaar)
Vlaams-Brabant
0
7
Antwerpen
24
0
Limburg
24
0
Oost-Vlaanderen
0
18
West-Vlaanderen
0
34
TOTAAL
48
59
Schatting PVO-instroom (nov.’10 -
5
6
23
28
Nieuwe plaatsingen (juli ’10 – nov.
’10)
maart ’11) = 10.41%
Extrapolatie naar 23 maanden =
x23/5
Hoewel het hier een zeer grove schatting betreft, bleken er onvoldoende opstartende
pleeggezinplaatsingen met een langdurig perspectief om tijdens de instroomfase van het
onderzoek (nov.’10 t.e.m. sept. ’10) de beoogde 60 pleeggezinnen per module te kunnen
includeren. Bovendien zou een belangrijk aandeel van de behandelcapaciteit van
projectmedewerkers
onbenut
blijven.
Hierom
werd
beslist
om
niet
ingevulde
behandelcapaciteit aan te vullen met vrij aan te melden pleeggezinplaatsingen en dit
onafhankelijk van de duur van de plaatsing. Deze vrij aangemelde gezinnen volgden dezelfde
procedure van screening. Nieuwe pleeggezinplaatsingen werden evenwel verder door alle
deelnemende diensten systematisch gescreend en kregen voorrang.
c. Behandelprotocols
Vorm behandelprotocol
Tijdens de pilootfase konden geen groepsessies worden georganiseerd en uitten pleegouders
bezwaren tegen het groot aantal sessies na de individuele training. Het opzet om groepsessies
aan te bieden werd behouden gelet op de mogelijke meerwaarde (lotgenootschap,
V o o r b e r e i d i n g v a n d e o n d e r z o e k s f a s e | 127
ondersteuning, verdere integratie van opvoedingsvaardigheden, generalisatie, enzovoort)
zoals gedocumenteerd in de literatuur (e.g. Holmes & Silver, 2010; Laybourne et al., 2008).
Het aantal en de timing van de groepsessies werden aangepast. Het aantal werd teruggebracht
van vijf naar drie. Twee groepssessies werden gepland tijdens het individuele traject en één
groepssessie één maand na de interventie. Dit betekent dat ieder pleeggezin in de loop van het
individueel traject twee groepsessies volgt. Tijdens de week waarin een groepsessie is gepland
vervalt de individuele sessie. Bovendien wordt van de gezinnen verwacht om na het
individuele traject nog een 3de groepsessie te volgen. Deze sessie voorziet in nazorg en heeft
voornamelijk terugvalpreventie en consolidatie van de geleerde vaardigheden tot doel. Door
groepssessies al tijdens het individuele traject te organiseren hoopten we pleegouders meer te
kunnen motiveren voor deelname aan de groepssessies. Ze kunnen immers al andere
pleegouders ontmoeten terwijl ze zelf nog zoeken naar manieren om vaardigheden en
technieken in praktijk te brengen. Gezinnen die na beëindiging van het behandeltraject nog
verder vrijwillig zouden willen aansluiten bij groepsessies, zouden hier de mogelijkheid toe
krijgen.
Inhoud behandelprotocol
Op basis van de ervaringen tijdens de pilootfase werden de vorm en inhoud van de
trainingshandboeken geëvalueerd en waar nodig bijgestuurd. Er werden een hele reeks kleine
aanpassingen en verfijningen doorgevoerd die we hier niet verder bespreken. De belangrijkste
veranderingen betreffen:
-
voor de GV-module werden beslisregels uitgewerkt die de trainer moeten helpen om
de aard en volgorde van interventies te bepalen;
-
voor de SIM-module werd de inhoud via modules aangeboden. De volgorde van deze
modules ligt vast, maar er kan gedurende meerdere weken aan een module gewerkt
worden of meerdere modules kunnen gecombineerd worden tijdens een sessie. Dit
moest de trainer meer ruimte bieden voor een efficiënte tijdsbesteding.
6.8. Conclusie
Het was van bij de aanvang van het project de bedoeling om PVO breed te verspreiden
omwille van o.a. onderzoeksmethodologische redenen. We wilden een zo groot mogelijke
instroom van pleeggezinnen om een voldoende grote statistische power te hebben. Tevens
wilden we een onderzoek met een zo groot mogelijke externe validiteit. Daarom werd het
128 |H o o f d s t u k 6
onderzoek gedaan in een reguliere praktijk met gewone clienten. Het onderzoek bleef dan ook
niet beperkt tot een laboratoriumsetting met model-cliënten. Om dit mogelijk te maken werd
een breed draagvlak in het Vlaamse pleegzorglandschap gecreëerd met deelname van zoveel
mogelijk pleegzorgvoorzieningen. Tevens werd getracht naar een zo groot mogelijke inzet
van medewerkers van participerende pleegzorgvoorzieningen. Om het onderzoek voldoende
intern valide te maken werden competente en gemotiveerde pleegzorgwerkers als
projectmedewerker (trainer) geselecteerd en kregen zij een methodisch opleiding in de
modules. Tevens werd er op toegezien dat de geschikte gezinnen voor deelname aan de PVObehandeling en aan het onderzoek worden doorverwezen.
Tijdens een pilootfase werden zowel de instroomprocedure voor het onderzoek als de
effectiviteit van de behandelmodules bij een beperkt aantal pleeggezinnen uitgetest. De
resultaten tijdens deze pilootfase waren veelbelovend. Bovendien werden op basis van de
ervaringen tijdens de pilootfase enkele aanpassingen gedaan, zowel wat betreft de instroom
van pleeggezinnen als de inhoud en vorm van de behandelmodules.
Nu de nodige voorwaarden voor een voldoende intern en extern valide onderzoek zijn
gecreëerd kunnen we overgaan tot een beschrijving van het onderzoeksopzet van het
evaluatieonderzoek in het volgende hoofdstuk.
O n d e r z o e k s o p z e t | 129
7. Onderzoeksopzet
7.1 Inleiding
Centraal in dit rapport staat de vraag naar de effectiviteit van de ontwikkelde
trainingsprogramma’s. Om deze vraag te beantwoorden zijn volgende onderzoeksvragen
geformuleerd:
-
Zorgen de PVO-interventies voor een afname van gedragsproblemen bij het
pleegkind?
-
Zorgen de PVO-interventies voor een vermindering van opvoedingsbelasting bij
pleegouders?
-
Zorgen de PVO-interventies voor een toename van effectief opvoedgedrag bij
pleegouders?
-
Is er dankzij de PVO-interventies sprake van een afname van het aantal breakdowns
omwille van gedragsproblemen?
In dit hoofdstuk wordt eerst het onderzoeksdesign van de Randomized Controlled Trial (RCT)
besproken. Hierna gaan we in op de operationalisering van de onderzochte variabelen en op
de data-analyse. De uiteindelijke onderzoeksgroep en de resultaten worden besproken in
hoofdstuk 8.
7.2. Onderzoeksdesign
Voor het onderzoek naar de effectiviteit van de trainingsprogramma’s werd voor iedere
trainingsmodule een gerandomiseerde controlled trial uitgewerkt. We opteerden voor een
separaat onafhankelijk onderzoeksopzet, uitgevoerd door een wetenschappelijk medewerker
die rechtstreeks door de promotor van de Vrije Universiteit Brussel werd aangestuurd. Zowel
de beoordeling van het al dan niet voor de training in aanmerking komen van
pleegzorgsituaties op basis van de in- en exclusiecriteria, alsook de toewijzing aan de
experimentele of controlegroep en de dataverzameling en -verwerking gebeurden
onafhankelijk van de inhoudelijke training en van het team dat hiervoor instond. In deze
paragraaf beschrijven we achtereenvolgens de gehanteerde procedures met betrekking tot de
instroom, het onderzoek naar geschiktheid voor de interventies, de toewijzing aan de
experimentele of controleconditie en de effectmetingen.
130 |H o o f d s t u k 7
7.2.1. Instroomprocedure
De instroomprocedure zoals beschreven in 6.6 bij de pilootfase werd ongewijzigd behouden
voor nieuwe plaatsingen.
Onderzoek naar geschiktheid voor de trainingen van langer lopende vrij aan te melden
pleegzorgsituaties gebeurde op dezelfde manier als voor nieuwe pleegzorgsituaties. Langer
lopende plaatsingen werden evenwel niet systematisch gescreend. Alle pleegzorgbegeleiders
kregen de boodschap dat ze langer lopende pleegzorgsituaties vrij konden aanmelden voor
screening indien ze van mening waren dat deze pleegouders baat zouden hebben bij de
training. De contactpersonen van de deelnemende diensten werden bovendien gevraagd hun
collega’s te motiveren om vrije aanmeldingen te doen (bijvoorbeeld door van PVO een vast
agendapunt te maken op de teamvergaderingen).
7.2.2. Onderzoek naar geschiktheid voor de interventie
Eerst beschrijven we de procedure die werd gevolgd bij het onderzoeken van de geschiktheid
voor de interventie, vervolgens gaan we in op de in- en exclusiecriteria die hierbij werden
gehanteerd.
a. Procedure van onderzoek naar geschiktheid voor de interventie
Deze procedure is volledige gelijklopend voor nieuwe plaatsingen en vrije aanmeldingen. Op
het moment van de screening ontvingen de pleegouders een brochure met informatie over de
inhoud en de doelstellingen van het project, over de screening en de randomisatie (zie bijlage
8). De screening bestond uit een vragenlijst in te vullen door de pleegzorgbegeleider en een
vragenlijst in te vullen door de pleegouder (zie bijlage 9). De vragenlijsten konden online of
schriftelijk worden ingevuld (afhankelijk van de mogelijkheden en de voorkeuren van de
betrokkenen). Online ingevulde vragenlijsten waren enkel voor de wetenschappelijk
medewerker
toegankelijk,
schriftelijk
ingevulde
vragenlijsten
werden
rechtstreeks
teruggestuurd naar de wetenschappelijk medewerker. De wetenschappelijk medewerker
beoordeelde op basis van de in- en exclusiecriteria de geschiktheid voor inclusie.
O n d e r z o e k s o p z e t | 131
b. In- en exclusiecriteria
Er werden verschillende in- en exclusiecriteria geformuleerd die betrekking hebben op de
pleegzorgplaatsing, het pleegkind en het pleeggezin. Hieronder bespreken we deze criteria en
de manier waarop ze werden geoperationaliseerd.
Inclusiecriteria met betrekking tot de pleegzorgplaatsing:
-
De interventie richt zich op pleegzorgsituaties met een langdurig perspectief (> 1jaar):
de pleegzorgbegeleider schat in dat de duur van de plaatsing in het pleeggezin
minimaal 1 jaar zal bedragen.
Inclusiecriteria met betrekking tot het pleegkind:
-
Het pleegkind is tussen 3 en 12 jaar oud voor de SIM-interventie en tussen 6 en 18 jaar
oud voor de Geweldloos Verzet-interventie (zie hoofdstuk 4).
-
Het pleegkind vertoont ernstig externaliserend probleemgedrag. Dit wordt gemeten
met de CBCL/1.5-6 – CBCL/6-18 (Achenbach & Rescorla, 2000, 2001), ingevuld
door de pleegmoeder (zie 7.3.1). Pleegkinderen met een CBCL-score in het klinisch
grensgebied of in het klinisch gebied op de brede-band schaal externaliseren en/of op
één van de externaliserende smalle-band syndroomschalen komen in aanmerking.
Voor de smalle-band syndroomschalen wordt een T-score tussen 65 en 70 als klinisch
grensgebied beschouwd en een T-score vanaf 70 als klinisch. Voor de brede
bandschalen wordt een T-score tussen 60 en 64 als klinisch grensgebied beschouwd en
een T-score vanaf 64 als klinisch.
Exclusiecriteria met betrekking tot het pleegkind. Deze werden bevraagd in de vragenlijst van
de pleegzorgbegeleider (zie bijlage 9):
-
Het pleegkind heeft een fysieke en/of mentale beperking.
-
Bij het pleegkind werd de diagnose kernautisme gesteld.
We vermoeden dat pleegkinderen die aan bovenstaande criteria voldoen, nood hebben aan
een intensieve, specifieke en vaak langdurige ondersteuning.
-
De gedragsproblemen van het pleegkind kunnen het gevolg zijn van medicatiegebruik
en/of een specifieke aandoening, waaronder:
o medische problemen (bv. Prader-Willy-syndroom);
o medicamenteuze behandeling (bv. anti-epileptica).
In dergelijke situaties kunnen de medische problemen of de medicamenteuze
behandeling de gedragsproblemen immers in stand houden ondanks remediëring.
132 |H o o f d s t u k 7
-
labiel gebruik van psychotrope medicatie: indien er sprake is van psychotroop
medicatiegebruik moet het minimaal 2 maanden voor start van de interventie zijn
opgestart en minstens 2 weken voor het moment van opname stabiel zijn.
In geval van labiel psychotroop medicatiegebruik kan niet worden bepaald of
eventuele effecten het gevolg zijn van de interventie of van de medicatie.
Exclusiecriteria met betrekking tot het pleeggezin. Deze worden bevraagd in de vragenlijst
voor pleegzorgbegeleider (zie bijlage 9):
-
Eén of beide pleegouders heeft een cognitieve/mentale beperking. Van pleegouders
die de training volgen wordt onder meer verwacht dat ze de vragenlijsten aangaande
de effectmetingen begrijpen en kunnen invullen. Bovendien krijgen ze gedurende de
interventie ondersteunend pedagogisch materiaal aangeboden dat ze moeten kunnen
lezen en begrijpen. Dit exclusiecriterium wordt als volgt geoperationaliseerd:
“Pleegouders kunnen vlot een Nederlandstalige krant lezen en begrijpen”.
-
Pleegouders zijn op het moment van de interventie in een echtscheiding verwikkeld.
Dergelijke gezinssituatie is niet enkel te labiel om een intensief ondersteuningstraject
op te starten, ze kan eveneens gedragsproblemen veroorzaken.
-
Pleegouders krijgen reeds professionele hulp gericht op het hanteren van
gedragsproblemen. We maken een onderscheid tussen het inwinnen van advies
(bijvoorbeeld: een gesprek in de opvoedingswinkel, een éénmalig psychologisch of
psychiatrisch consult) en regelmatige professionele hulpverlening (bijvoorbeeld in een
Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg, specifieke ondersteuningsprogramma’s
zoals STOP 4-7, Triple P, enzovoort). De frequentie en intensiteit van de
hulpverlening en de mate waarin pleegouders betrokken worden zijn bepalend om dit
onderscheid te maken. Pleeggezinnen die professioneel frequent en intensief (i.e.
minstens maandelijks) worden begeleid omwille van de gedragsproblemen van het
pleegkind mogen niet instromen. Er kan immers niet worden uitgemaakt of een
eventuele verbetering het gevolg is van de andere behandeling dan wel van de PVObegeleiding.
Gecombineerde exclusiecriteria: pleegzorgsituaties die gekenmerkt worden door een
combinatie van twee van drie onderstaande kenmerken. In deze pleegzorgsituaties is andere
specifieke intensieve hulp nodig dan de ondersteuning die vanuit Pleegouders Versterken in
Opvoeden kan worden geboden:
O n d e r z o e k s o p z e t | 133
-
Er is een vermoeden van ernstige psychologische problemen bij de pleegouders: we
meten dit aan de hand van de General Health Questionnaire-12 (Koeter & Ormel,
1991), ingevuld door de pleegmoeder. Een score ≥ 2 wordt als cut-off gebruikt.
-
Het pleegkind vertoont probleemgedragingen die een psychiatrische problematiek
doen vermoeden. Uitzondering hierop vormen ‘Oppositional Defiant Disorder’ (ODD
- oppositioneel-opstandige gedragsstoornis met als kenmerken negatief, vijandig en
openlijk
ongehoorzaam
gedragsstoornis)
en
gedrag),
‘Attention
‘Conduct
Deficit
Disorder’
Hyperactivity
(CD
-
Disorder’
antisociale
(ADHD
-
aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit en impulsiviteit). We gebruiken hiervoor
de acht kritische items in de CBCL/6-18 (Achenbach & Rescorla, 2001) die niet tot de
externaliserende schalen behoren en vier overeenkomstige items in de CBCL/1.5-6
(Achenbach & Rescorla, 2000). De cut-off op basis van het aantal gescoorde kritische
items en de aangeduide ernst wordt bij de 6-18-jarigen gelegd op een score ≥5 en bij
de -6-jarigen op een score ≥4.
-
Plaatsingen die reeds zeer sterk zijn geëscaleerd, die als het ware op springen staan.
Om hier een beeld van te krijgen werd volgende vraag in de vragenlijst voor
pleegzorgbegeleiders opgenomen: “Is er gedurende de voorbije 3 maanden overwogen
om de plaatsing stop te zetten?”
Indien meerdere kinderen in hetzelfde pleeggezin aan de inclusiecriteria voldeden werd
gekozen om verder te werken met het kind dat het hoogst scoorde op de schaal externaliseren
van de CBCL.
7.2.3. Toewijzing aan experimentele en controleconditie
Indien het pleeggezin in aanmerking kwam, werd de pleegzorgbegeleider hiervan door de
wetenschappelijk medewerker op de hoogte gebracht. De wetenschappelijk medewerker
overlegde met de pleegzorgbegeleider wie het pleeggezin op de hoogte zou brengen en zou
motiveren om deel te nemen aan het project. Het pleeggezin werd vervolgens telefonisch
gecontacteerd (door de pleegzorgbegeleider of wetenschappelijk medewerker). Tijdens dit
telefonisch contact werd het onderzoek opnieuw uitgelegd en werden pleegouders
gemotiveerd om deel te nemen. Vervolgens werden ze via een randomisatieprocedure, die
voor beide modules hetzelfde was, toegewezen aan de experimentele of controleconditie. Er
werden twee experimentele groepen en twee controlegroepen (één voor iedere
trainingsmodule) gevormd. De gezinnen uit de experimentele groep ontvingen een PVO-
134 |H o o f d s t u k 7
module. De gezinnen uit de controlegroepen ontvingen ‘care-as-usual’. De kleine groepen
(telkens +/- 30 gezinnen in experimentele en controleconditie) en een groot aantal mogelijke
confouding variabelen (i.e. variabelen die een invloed kunnen hebben op de ernst van
gedragsproblemen en/of het succes van de pleegoudertraining) vergroot de kans op een
onevenwichtige verdeling van beide condities na randomisatie. Daarom werd bij de
toewijzing
van
pleeggezinnen
aan
de
experimentele
of
de
controlegroep
de
minimisatiemethode gebruikt (McEntegart, 2003; Simon, 1979; Taves, 2010). Verschillende
auteurs stellen dat minimisatie te verkiezen is boven randomisatie (Scott, McPherson,
Ramsay, & Campbell, 2002; Taves, 2010) bij kleine heterogene groepen (Blair, 2004;
Treasure & MacRae, 1998). Dergelijke methodes zijn zeer effectief in het bewerkstelligen van
een evenwicht tussen de behandelingsgroepen, zowel inzake aantal deelnemers als inzake
confounding variabelen (e.g. Simon, 1979; Scott et al., 2002; Taves, 2010). Bij minimisatie
wordt bij elke toewijzing rekening gehouden met de kenmerken van de proefpersonen die al
toegewezen zijn aan controle- of experimentele groep. De proefpersoon wordt op zo’n manier
toegewezen dat het onevenwicht tussen experimentele en controlegroep voor de verschillende
kenmerken (factoren) zo klein mogelijk is. Concreet houdt dit in dat bij elke nieuwe
toewijzing een maat voor onevenwicht berekend wordt indien deze persoon in de
experimentele groep terecht zou komen en een maat voor onevenwicht indien deze persoon in
de controlegroep terecht zou komen. Vervolgens wordt deze persoon toegewezen aan die
groep die voor het minste onevenwicht zorgt. In deterministische modellen, wordt de
proefpersoon met 100% zekerheid aan deze groep toegewezen. Dit houdt het gevaar in dat de
toewijzing van een proefpersoon voorspeld kan worden indien men een overzicht heeft van de
vorige toewijzingen. Om de voorspelbaarheid van groepstoewijzing te verminderen, wordt
een random element toegevoegd. De proefpersoon wordt dan met een bepaalde kans p (tussen
0.5 en 1.0) toegewezen aan die groep die zorgt voor het minste onevenwicht. McEntegart
(2003) raadt aan deze kans in te stellen op .90. We volgden deze suggestie. Een andere keuze
die gemaakt moest worden, was de maat voor onevenwicht. Ook hier zijn verschillende opties
(bijv. variantie, standaardafwijking). Wij kozen voor ‘marginal imbalance’. Deze maat wordt
aangeraden indien de verdeling over de verschillende levels van een factor niet gelijk is (Han,
Enas, & McEntegart, 2009). Dit is in dit onderzoek bijvoorbeeld het geval voor de factor
opleidingsniveau pleegouders, waarbij de levels (diploma hoger onderwijs versus geen
diploma hoger onderwijs) niet gelijk verdeeld zijn aangezien er meer pleegouders zijn zonder
diploma hoger onderwijs.
O n d e r z o e k s o p z e t | 135
Gezien de rekenkundige complexiteit werd een computerprogramma gebruikt voor de
toewijzing van pleeggezinnen via minimisatie. Het vrij te verkrijgen programma ‘MinimPy’
(zie http://minimpy.sourceforge.net/) werd gebruikt omdat dit programma toelaat de kans p
zelf in te stellen en de keuze biedt uit verschillende maten voor onevenwicht. Er werden acht
confouding variabelen geselecteerd waarvoor een evenwicht tussen controle- en
experimentele groep werd beoogd. MinimPy laat enkel de inclusie van dichtome variabelen
toe. Volgende confouding variabelen werden gedichotomiseerd en opgenomen in het
minimisatiealgoritme:
-
leeftijd pleegkind: jonger of ouder dan zes jaar voor SIM en jonger of ouder dan
twaalf jaar voor GV;
-
geslacht pleegkind: jongen/meisje;
-
soort plaatsing: netwerk-familie/bestand;
-
opleidingsniveau
pleegouders:
minstens
één
pleegouder
diploma
hoger
onderwijs/beide pleegouders maximum diploma secundair onderwijs;
-
voorgaande uithuisplaatsingen: geen/minstens 1;
-
gezinsamenstelling: één-ouder-gezin/twee-(stief)ouder-gezin;
-
ernst probleemgedrag: subklinische score/klinische score op de brede-band schaal
externaliserend probleemgedrag;
-
duur pleeggezinplaatsing: minder dan 18 maand/langer dan 18 maand.
7.2.4. Procedure effectmetingen
Bij toewijzing aan de controleconditie bracht de wetenschappelijk medewerker de
pleegzorgbegeleider hiervan op de hoogte. De wetenschappelijk medewerker en de
pleegzorgbegeleider maakten vervolgens afspraken over de wijze waarop het pleeggezin zou
worden geïnformeerd. Voor de controlegroep bracht de wetenschappelijk medewerker de
pleegzorgbegeleider op de hoogte van de momenten van de effectmetingen. Laatstgenoemde
motiveerde op deze tijdstippen de pleegouders om de vragenlijsten in te vullen en terug te
sturen.
Indien het pleeggezin aan de experimentele conditie werd toegewezen, bracht de
wetenschappelijk medewerker de trainer die dit pleeggezin zou begeleiden op de hoogte. De
trainer nam vervolgens contact op met de pleegzorgbegeleider om een intakegesprek vast te
leggen.
136 |H o o f d s t u k 7
Na toewijzing aan de experimentele of controlegroep volgde de nulmeting (T0). Gegevens uit
de screeningsvragenlijsten werden hiervoor aangevuld met een extra vragenlijst in te vullen
door de pleegmoeder. Pleegouders vulden eveneens een informed consent in (zie bijlage 10)
dat hen samen met deze vragenlijst werd bezorgd. In een volgende fase ontvingen de
pleegouders uit de experimentele groepen de training, de controlegroepen kreeg ‘care-asusual’. De nameting gebeurde in de controlegroepen drie en een halve maand later (de
gemiddelde duur van de training in de experimentele groepen), in de experimentele groepen
onmiddellijk na de laatste individuele sessie. De follow-up meting werd in alle groepen drie
maanden na de nameting georganiseerd. De pleegouders uit de controlecondities kregen na de
follow-up meting het aanbod om alsnog met een PVO-begeleiding te starten. Ze beslisten
autonoom of ze nog op het aanbod wilden ingaan.
7.3. Operationalisering
Voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen zijn gegevens verzameld over het
pleegkind, de pleegmoeder, het pleeggezin, de pleegzorgsituatie en de pleegzorgbegeleider.
Tijdens de nul- en nameting registreerden zowel de pleegzorgbegeleiders uit alle groepen als
de PVO-trainers voor de experimentele groepen nauwkeurig hun handelingen. Ze deden dit in
COVER (Herdeweyn, 2011), een registratieformulier dat speciaal voor dit project ontworpen
werd (zie bijlage 11).
7.3.1. Meetinstrumenten
a. Pleegkind
Gedragsproblemen pleegkind
Gedragsproblemen van het pleegkind werden gemeten met de Child Behavior Checklist
(CBCL/1.5-5 - CBCL/6-18; Achenbach & Rescorla, 2000, 2001). De CBCL meet op een
gestandaardiseerde wijze de gedrags- en emotionele problemen van het pleegkind zoals
ervaren door de pleegmoeder. Afhankelijk van de leeftijd van het kind zijn er twee versies:
één voor kinderen met een leeftijd tussen 1.5 en 6 jaar (CBCL/1.5-6) en één voor kinderen
tussen 6 en 18 jaar (CBCL/6-18). Voor respectievelijk 99 (CBCL/1.5-6) en voor 118
(CBCL/6-18) concrete gedrags-, emotionele en sociale problemen werd aan de pleegmoeders
gevraagd om op een driepuntenschaal aan te duiden hoe vaak deze zijn voorgekomen tijdens
de voorbije drie maanden (0 = Helemaal niet, 1 = Een beetje of Soms, 2 = Duidelijk of Vaak).
O n d e r z o e k s o p z e t | 137
Scoring van de items resulteert in drie brede-bandschalen (de schalen Totale Problemen,
Internaliseren en Externaliseren) en enkele smalle-band syndroomschalen. Voor de
CBCL/1.5-6 betreft het zeven syndroomschalen: Emotioneel Reagerend, Angstig/Depressief,
Lichamelijke Klachten, Teruggetrokken, Slaapproblemen, Aandachtsproblemen en Agressief
Gedrag. De eerste vier schalen vormen samen de schaal Internaliseren, de laatste twee de
schaal
Externaliseren.
Voor
de
CBCL/6-18
betreft
het
8
syndroomschalen:
Teruggetrokken/Depressief, Lichamelijke Klachten, Angstig/Depressief, Sociale Problemen,
Denkproblemen, Aandachtsproblemen, Normafwijkend Gedrag en Agressief Gedrag. De
eerste drie probleemschalen vormen samen de schaal Internaliseren en de laatste twee de
schaal Externaliseren. We gebruikten de Totale Probleemscore, de Internaliserende en de
Externaliserende score als (algemene) indexen voor internaliserend, externaliserend en
globaal probleemgedrag.
De ruwe somscores van zowel de smalle- als de bredebandschalen zijn genormeerd naar
leeftijd en geslacht en getransformeerd naar T-scores. Om normale van deviante scores te
onderscheiden wordt op basis van T-scores gebruikgemaakt van afkappunten. Deze zijn door
de auteurs van de CBCL voor de schalen Internaliseren, Externaliseren en de Totale
Probleemscore gelegd op een T-score > 63 voor de klinische zone. Scores in de klinische zone
zijn afwijkend. Scores net onder de klinische zone zijn een reden tot zorg en vormen het
grensgebied (63 ≥ T-score ≥ 60). Scores in het grensgebied en de klinische zone worden
deviante scores genoemd. De begripsvaliditeit wordt als goed beoordeeld, de betrouwbaarheid
en criteriumvaliditeit als voldoende (Evers, van Vliet-Mulder, & Groot, 2000).
Aanpassing pleegkind aan het pleeggezin
Het welbevinden van het pleegkind werd bevraagd via een aanpassing van de Vragenlijst
Pleegkind (Damen & Pijnenburg, 2003). Deze vragenlijst werd ontwikkeld om inzicht te
krijgen in hoe het pleegkind het wonen in het pleeggezin beleeft en bestaat uit 10 stellingen, te
beoordelen op een 5-puntenschaal (1 = helemaal mee oneens, 5 = helemaal mee eens). In dit
onderzoek werden dezelfde 10 items gebruikt, maar dan vanuit het perspectief van de
pleegouders. De pleegmoeder werd gevraagd deze 10 items te beoordelen.
Voorbeelditem: ‘Het gaat steeds beter met ons pleegkind sinds hij/zij bij ons woont’. In dit
onderzoek werd de som-score van deze 10 items gebruikt als maat voor de aanpassing van het
pleegkind aan het pleeggezin. Voor een overzicht van de alpha-waardes inzake
138 |H o o f d s t u k 7
betrouwbaarheid van deze schaal op de verschillende meetmomenten verwijzen we naar
bijlage 12.
b. Pleegmoeder
Gezinsbelasting pleegmoeder
De gezinsbelasting, zoals ervaren door de pleegmoeder, wordt gemeten met de Nijmeegse
Vragenlijst voor de Opvoedingssituatie (NVOS). De NVOS (Robbroeckx & Wels, 1996) is
een zelfrapportagevragenlijst die de subjectieve beleving van de opvoedingsituatie van een
doelkind door ouders meet. Ze bestaat uit vier delen: (A) de subjectieve gezinsbelasting, (B)
de beoordeling van de opvoedingssituatie, (C) de attributie met betrekking tot de huidige
opvoedingssituatie en (D) de hulpverwachting. Wij gebruiken slechts 4 van de 8 schalen uit
deel A (Subjectieve Gezinsbelasting), namelijk: Aankunnen (8 items), Problemen Hebben (7
items), Situatie Anders Willen (6 items) en Kind is Belasting (7 items). Deze vier schalen
worden door de auteurs van de NVOS de kernrubrieken van gezinsbelasting genoemd. De
items
worden
beantwoord
op
een
vijfpuntenschaal.
Er
zijn
verschillende
antwoordcategorieën; bijvoorbeeld gaande van ‘dat geldt voor mij heel sterk’ tot ‘dat geldt
helemaal niet voor mij’ of van ‘dat moet ik beslist toegeven’ tot ‘dat moet ik beslist
ontkennen’. Hieronder geven we per schaal een voorbeelditem.
-
Aankunnen: ‘de opvoeding van … vergt veel van mijn krachten.’
-
Problemen Hebben: ‘ik maak me ongerust over hoe het verder moet met de opvoeding
van …’
-
Situatie Anders Willen: ‘ik ben tevreden over de wijze waarop het met de opvoeding
van … gaat.’
-
Kind is Belasting: ‘in de opvoeding van … worden te hoge eisen aan mij gesteld.’
Naast deze subschalen, werd in dit onderzoek ook de somscore van de vier schalen gebruikt
als maat voor de totale gezinsbelasting. Voor een overzicht van de alpha-waardes inzake
betrouwbaarheid van de vier subschalen en de somscore op de verschillende meetmomenten
verwijzen we naar bijlage 12.
Opvoedgedrag pleegmoeder
Het opvoedgedrag van de pleegmoeders werd gemeten met de Schaal voor Ouderlijk Gedrag
(SOG; Van Leeuwen & Vermulst, 2004). Deze zelfrapportagevragenlijst bevraagt concrete
ouderlijke gedragingen en ouders duiden op een vijfpuntenschaal aan hoe dikwijls ze dit
O n d e r z o e k s o p z e t | 139
specifiek opvoedgedrag stellen (1 = bijna nooit tot 5 = bijna altijd). Er zijn twee
leeftijdversies, één voor kinderen tussen 4 en 7 jaar (SOG/4-7; Van Leeuwen, 2005) en één
voor kinderen tussen 8 en 14 jaar (SOG/8-14; Van Leeuwen, 2002). Pleegmoeders van
kinderen tussen 3 en 6 jaar vulden een SOG/4-7 in en pleegmoeder van kinderen tussen 6 en
18 een SOG/8-14. De items van beide leeftijdsversies van de SOG kunnen gegroepeerd
worden tot enkele subschalen. Volgende schalen bestaan in beide leeftijdsversies:
-
Positief ouderlijk gedrag (8 items voor SOG/4-7 en 11 items voor SOG/8-14)
Deze schaal bevat items die verwijzen naar het samen oplossen van problemen met het
kind, betrokkenheid op het kind en het sociaal belonen van gewenst gedrag. Hoe hoger
de score op deze schaal, hoe hoger de mate van positief ouderlijk gedrag. Een zeer lage
score wijst op weinig positieve ouder-kind interactie. Voorbeelditem: Als mijn kind iets
wil vertellen, maak ik tijd om er naar te luisteren.
-
Materieel belonen (3 items voor beide leeftijdsversies)
Deze schaal verwijst naar het geven van geld of een cadeautje of iets extra toelaten bij
gewenst gedrag. Hoe hoger de score, hoe meer er materieel beloond wordt.
Voorbeelditem: Ik geef mijn kind geld of een cadeautje als hij/zij iets gedaan heeft
waarover ik tevreden ben.
-
Regels (6 items voor beide leeftijdsversies)
Deze schaal verwijst o.a. naar het kind leren om afspraken na te komen en zich aan te
passen aan gewoontes in gezin of regels op school. Hoe hoger de score, hoe meer
aandacht er gaat naar regels stellen. Voorbeelditem: Ik leer mijn kind om zich aan
afspraken te houden.
-
Disciplineren (5 items voor SOG/4-7 en 6 items voor SOG/8-14)
Deze schaal verwijst naar het laten volgen van een consequentie (straf) op ongewenst
gedrag van het kind. Een zeer lage score kan wijzen op een gebrek aan alternatieven
voor gepaste negatieve consequenties bij ongewenst gedrag van het kind. Een zeer hoge
score kan er op wijzen dat ouders zo vaak straffen dat er geen ruimte meer is voor
positieve interacties. Voorbeelditem: Als mijn kind tegenspreekt, liegt of ruzie maakt,
laat ik daar een straf op volgen.
-
Negeren (3 items voor SOG/4-7 en 4 items voor SOG/8-14)
Deze schaal verwijst naar het nalaten van ongewenst gedrag te disciplineren ook al is
men boos. Hoe hoger de score, hoe meer er ongewenst gedrag genegeerd wordt.
Voorbeelditem: Als mijn kind iets doet wat niet mag, reageer ik daar niet op.
140 |H o o f d s t u k 7
-
Inconsequent straffen (3 items voor beide leeftijdsversies)
Deze schaal heeft betrekking op het dreigen met een straf, maar er geen geven of het
meerdere malen aankondigen van een straf alvorens deze uit te voeren. Hoe hoger de
score, hoe vaker op een inconsequente manier gestraft wordt. Voorbeelditem: Als ik
mijn kind gestraft heb, gebeurt het dat ik vlugger een einde maak aan die straf dan
afgesproken.
-
Hard straffen (4 items voor beide leeftijdsversies)
Deze schaal verwijst naar het fysiek bestraffen van ongewenst gedrag van het kind. Hoe
hoger de score, hoe harder er gestraft wordt. Voorbeelditem: Ik geef mijn kind een pak
rammel als het ongehoorzaam is.
Naast deze schalen, gemeenschappelijk voor beide versies, heeft de SOG/8-14 de volgende
twee bijkomende schalen:
-
Autonomie (3 items)
Deze schaal verwijst naar het stimuleren van zelfstandig gedrag van het kind. Hoe hoger
de score, hoe meer er wordt aangemoedigd tot autonoom gedrag. Voorbeelditem: Ik leer
mijn kind om zelf beslissingen te nemen.
-
Monitoring (5 items)
Deze schaal verwijst naar het toezicht houden op het gedrag van het kind, bijvoorbeeld
door na te gaan met welke vrienden het kind omgaat of in welke buurten het komt. Hoe
hoger de score, hoe meer toezicht er gehouden wordt. Voorbeelditem: Ik ga na met
welke vrienden en/of vriendinnen mijn kind omgaat.
Voor een overzicht van de alpha-waardes inzake betrouwbaarheid van deze subschalen op de
verschillende meetmomenten verwijzen we naar bijlage 12.
De door pleegmoeder ervaren steun
Via een combinatie van drie soorten vragen werd geprobeerd om inzicht te krijgen in de mate
van steun die de pleegmoeder van verschillende soorten personen kreeg, in de omvang van het
sociale netwerk en de tevredenheid over verschillende soorten geboden steun en in de ervaren
steun en medewerking uit de sociale context.
Om een zicht te krijgen in de mate van steun die pleegmoeder van verschillende, specifieke
personen kreeg, werd een aangepaste versie gebruikt van de Help With Fostering Inventory
(Orme, Cherry en Rhodes, 2006). Voor 11 soorten personen (partner, ouders, schoonouders,
andere familie, vrienden, collega’s, dienst voor pleegzorg, andere hulpverleners, school van
O n d e r z o e k s o p z e t | 141
pleegkind, ouders pleegkind en andere familie pleegkind) werd pleegmoeder gevraagd
hoeveel hulp ze van deze categorie personen zou kunnen krijgen. Pleegmoeder beoordeelde
dit op een 4-puntenschaal (1 = geen hulp tot 4 = veel hulp). Naar de somscore van deze schaal
wordt verwezen als ‘mate van steun totaal’. Voor een overzicht van de alpha-waardes inzake
betrouwbaarheid van deze schaal op de verschillende meetmomenten verwijzen we naar
bijlage 12.
Via een zelfgeconstrueerde vragenlijst probeerden we een zicht te krijgen op het aantal
personen waarop pleegmoeder een beroep kon doen voor respectievelijk emotionele steun,
praktische hulp en informatie of advies. Pleegmoeder werd gevraagd voor elk van deze
vormen van steun de personen te noteren bij wie ze hiervoor terecht kan. Het aantal personen
dat ze noteerde werd geteld. De variabelen ‘aantal personen waarbij men terecht kan voor
emotionele steun, ‘aantal personen waarbij men terecht kan voor praktische steun’ en ‘aantal
personen waarbij men terecht kan voor informatie/advies’ zijn continue variabelen die voor
elke soort steun het aantal personen waarbij men terecht kan weergeeft.
De medewerking/ondersteuning vanuit de sociale context werd in kaart gebracht middels 10
vertaalde items uit de vragenlijst over ouderlijke aanwezigheid ontwikkeld door Köllner,
Ollefs en von Schlippe Ollefs (2007). Voorbeelditem: ‘Ik wil niet dat andere mensen weten
wat er zich in mijn gezin afspeelt’. De items worden beoordeeld op een vijfpuntenschaal (van
1=helemaal niet van toepassing tot 5=helemaal van toepassing). Naar de somscore wordt
verwezen als ‘medewerking vanuit de sociale context’. Voor een overzicht van de alphawaardes inzake betrouwbaarheid van deze subschaal op de verschillende meetmomenten
verwijzen we naar bijlage 12.
Cliëntwaardering pleegmoeder
Zowel de cliëntwaardering over de PVO-trainer als de cliëntwaardering over de interventie
werden bevraagd. Om de cliëntwaardering over de begeleider te meten werd gebruik gemaakt
van de c-toets (Ramos et al., 2006). Deze vragenlijst bestaat uit 15 stellingen waarmee
cliënten hun oordeel kunnen geven over verschillende aspecten van de hulpverlening. We
gebruikten enkel de schalen ‘contact en bejegening’ (3 items, voorbeelditem: ‘de
medewerkers zijn vriendelijk’) en ‘professionaliteit’ (4 items, voorbeelditem: ‘de
medewerkers hebben voldoende kennis om ons te kunnen helpen’). Deze items zijn te
beoordelen op een 4-puntenschaal (1 = helemaal niet mee eens tot 4 = helemaal mee eens). In
142 |H o o f d s t u k 7
dit onderzoek werd enkel de gemiddelde item-score gebruikt. Een gemiddelde item-score van
minstens 3 wordt beschouwd als een positief oordeel (Strating & Neijboer, 2012).
Om de cliëntwaardering over de interventie te bevragen, werd gebruik gemaakt van de
Beoordelingschaal Tevredenheid en Effect (BESTE; De Meyer et al., 2004). BESTE meet
twee componenten van cliëntsatisfactie, namelijk het ervaren effect van de behandeling en het
gevoel van tevredenheid. Het ervaren effect van de behandeling wordt gemeten door
pleegmoeder voor vier domeinen (gedrag van het kind, gezinsfunctioneren, eigen
opvoedgedrag en zicht op het kind) te laten inschalen hoe dit geëvolueerd is (1 = eerder
slechter dan beter geworden, 2 = niets veranderd, 3 = wel wat veranderd, 4 = goed vooruit
gegaan). Een somscore vanaf 12 wijst op succes van de interventie (De Meyer et al., 2004).
Voor een overzicht van de alpha-waardes inzake betrouwbaarheid van deze somscore op de
verschillende meetmomenten verwijzen we naar bijlage 12.
De tevredenheid is gemeten met twee vragen: ‘Wat vindt u van de periode die de begeleiding
heeft geduurd?’ (1 = te kort, 2 = precies lang genoeg en 3 = te lang) en ‘Stel dat familie of
kennissen met één van hun kinderen hetzelfde zouden meemaken als u destijds (voor u in
contact kwam met PVO). Zou u hen deze vorm van gezinsbehandeling dan aanraden?’ (1 =
beslist niet, 2 = waarschijnlijk niet, 3 = waarschijnlijk wel en 4 = beslist wel).
c. Pleeggezin
Gezinsfunctioneren
Om een algemene inschatting te krijgen van het gezinsfunctioneren van het pleeggezin
werden 10 items geselecteerd uit 2 gezinsvragenlijsten (9 items uit de Gezinsklimaatschaal
(GKS-II/Jansma & De Coole, 1996) en 1 item uit de Gezinsvragenlijst (GVL/Van der Ploeg
& Scholte, 2008). Alle items moeten gescoord worden op een 5-puntenschaal (1 = volledig
oneens tot 5 = volledig eens). Via deze schaal peilen we naar de mate van cohesie,
responsiviteit en conflict binnen het pleeggezin. Voorbeelditem: ‘In ons gezin houden we
rekening met elkaar’. De variabele ‘gezinsfunctioneren’ verwijst naar de somscore van deze
vragen. Voor een overzicht van de alpha-waardes inzake betrouwbaarheid van deze somscore
op de verschillende meetmomenten verwijzen we naar bijlage 12.
O n d e r z o e k s o p z e t | 143
d. Cliëntwaardering pleegzorgbegeleider
Om het oordeel van de pleegzorgbegeleider over het resultaat van de begeleiding bij zijn
pleeggezin en de tevredenheid over de geboden hulpverlening in kaart te brengen, werd
gebruik gemaakt van de aanmelderversie van BESTE. Deze versie bevat dezelfde vragen als
de BESTE die door pleegmoeder ingevuld werd, maar gesteld vanuit het perspectief van de
pleegzorgbegeleider. Voor een overzicht van de alpha-waardes inzake betrouwbaarheid van
de somscore verwijzen we naar bijlage 12.
Deze versie bevat bovendien 1 extra vraag, namelijk: ‘Had de geboden begeleiding achteraf
bezien beter gekund?’ (1 = beslist niet tot 4 = beslist wel). Pleegzorgbegeleiders kunnen ook
concrete suggesties ter verbetering geven.
e. Algemene beoordeling pleegzorgsituatie
Met volgende drie zelf geconstrueerde algemene items drukt de pleegmoeder een algemeen
oordeel uit over de pleegzorgsituatie:
1. Hoe tevreden bent u in het algemeen over het pleegouderschap?
2. Hoe goed kan u in het algemeen het probleemgedrag van uw pleegkind aan?
3. In welke mate ziet u de pleeggezinplaatsing van dit pleegkind nog zitten?
Deze items worden beoordeeld op een 10-puntenschaal gaande van respectievelijk (1) = ‘zeer
ontevreden’ tot (10) = ‘zeer tevreden’; van (1) = ‘Ik kan het probleemgedrag van mijn
pleegkind helemaal niet aan’ tot (10) = ‘Ik kan het probleemgedrag van mijn pleegkind
helemaal wel aan’ en van (1) = ‘Ik zie deze pleeggezinplaatsing helemaal niet meer zitten’ tot
(10) ‘Ik zie deze pleeggezinplaatsing nog helemaal wel zitten’.
7.3.2. Schematisch overzicht van de meetmomenten en de meetinstrumenten
Figuur 7.1 geeft een schematisch overzicht van de meetmomenten. Zoals eerder vermeld
werden nieuwe pleeggezinplaatsingen gescreend tijdens de vierde maand van de plaatsing.
Vrije aanmeldingen zijn reeds langer lopende plaatsingen die op eender welk moment van de
plaatsing konden worden aangemeld. De geschiktheid voor interventie werd nagegaan door
een vragenlijst in te vullen door de pleegzorgbegeleider en een vragenlijst in te vullen door de
pleegmoeder met een bevraging van voorkomende gedragsproblemen (zie bijlage 9). Indien
het gezin in aanmerking kwam, werd zo snel mogelijk een bijkomende vragenlijst van
pleegmoeder afgenomen, met onder meer een bevraging van de opvoedingsbelasting en het
144 |H o o f d s t u k 7
opvoedgedrag (zie bijlage 13). Samen vormen ze de nulmeting. Deze meting (aangevuld met
de tevredenheidmeting) werd voor de experimentele groep zo snel mogelijk na de laatste
sessie herhaald, voor de controlegroep 3,5 maanden later. Dit komt overeen met de
gemiddelde duur van de interventie in de experimentele groep. De follow-up meting gebeurde
voor beide groepen drie maanden later.
Nieuwe
T0 - Eerste
meting
Vrije
-
Maand 0
Maand 7,5-8,5
CARE AS USUAL
Maand 4-5
INTERVENTIE
plaatsing
Maand X
T1
Maand 10,5-11,5
Tweede
T2 Follow up
meting
Maand X+3,5
Maand X+6,5
aanmelding
Maand X
Figuur 7.1. Schematisch overzicht meetmomenten.
Tabel 7.2 geeft een meer gedetailleerd overzicht van de meetinstrumenten die per
meetmoment worden gebruikt.
Tabel 7.2
Schematisch overzicht meetinstrumenten per meetmoment
Kenmerk
Variabele
Instrument
Pleegkind
Gedrag
CBCL
Welbevinden
Pleegmoeder
Informant
Meetmoment
PM
T0,T1,T2
PM
T0,T1,T2
Gezinsbelasting
NVOS
PM
T0, T1, T2
Opvoedgedrag
SOG
PM
T0, T1, T2
Steun
Zelf
PM
T0, T1, T2
PM
T2
geconstrueerd
Cliëntwaardering
interventie
C-toets en
BESTE
O n d e r z o e k s o p z e t | 145
Tabel 7.2 (vervolg)
Schematisch overzicht meetinstrumenten per meetmoment
Pleeggezin
Gezinsfunctioneren
Zelf
PM
T0, T1, T2
PM
T0, T1, T2
PB
T2
PM
T0
geconstrueerd
Pleeggezinplaatsing
Algemene
beoordeling
Zelf
geconstrueerd
pleegzorgplaatsing
Pleegzorgbegeleider
Cliëntwaardering
BESTE
Achtergrondgegevens
PB
7.4. Data-analyse
7.4.1. Analyses volgens het intention-to-treat principe
Verschillende auteurs raden aan om bij de analyses van een RCT het intention-to-treat (ITT)
principe te hanteren (Little & Yau, 1996; Nich & Carroll, 2002). Dit houdt in dat alle
pleeggezinnen, die toegewezen zijn aan de controle- of de experimentele groep, meegenomen
worden in de analyses, ook diegenen die de interventie voortijdig beëindigden of diegenen die
niet de interventie kregen waaraan ze toegewezen waren (Nich & Carroll, 2002). Deze
benadering wordt verkozen boven de ‘per protocol’-analyse, waarbij enkel die deelnemers,
die niet afweken van het trainingsprotocol, in de analyses betrokken worden. Volgens
Chevalier (2010) kan een ‘per protocol’-analyse een vertekend beeld geven van het effect van
een interventie aangezien sommige deelnemers de interventie stop zetten omwille van
onvoldoende effect. Bovendien weerspiegelen analyses volgens het ITT principe beter het
effect van de interventie in de dagelijkse praktijk, waar deelnemers kunnen afwijken van het
trainingsprotocol. Om die reden werd ook in dit onderzoek gekozen voor ITT analyses.
Hiermee werd reeds rekening gehouden tijdens de data-verameling door ook pleeggezinnen
die de interventie voortijdig beëindigen te vragen om de na- en follow-upmeting in te vullen.
7.4.2. Omgaan met ontbrekende gegevens
Omdat er geen consensus is over de beste manier om om te gaan met ontbrekende gegevens
(Altman, 2009; O’Neill & Temple, 2012), werd vooreerst tijdens de dataverzameling
geprobeerd om het aantal ontbrekende gegevens te beperken. Hiertoe verstuurden we ook
146 |H o o f d s t u k 7
vragenlijsten naar pleeggezinnen die de interventie voortijdig beëindigden (zogenaamde dropouts) of die de pleeggezinplaatsing beëindigden tijdens de onderzoeksfase (zogenaamde
breakdowns). Bovendien werden veel inspanningen geleverd om de non-respons zo laag
mogelijk te houden: telefonische en schriftelijke herinneringen door de wetenschappelijk
medewerker en, indien nodig, ook door de pleegzorgbegeleider of de PVO-trainer. Ondanks
deze inspanningen, zijn er ontbrekende gegevens. De figuren 8a.1 en 8b.1 (zie hoofdstuk 8)
geven een overzicht van de pleeggezinnen die aan beide RCT’s deelnamen en het aantal
pleeggezinnen dat de vragenlijsten op de verschillende meetmomenten invulden. Zoals uit
deze figuren blijkt, zijn er op de drie meetmomenten een beperkt aantal ontbrekende
vragenlijsten. Bij gebrek aan consensus over de te volgen werkwijze, expliciteren we
hieronder op welke wijze omgegaan werd met de ontbrekende gegevens op de verschillende
meetmomenten.
Er waren vier pleeggezinnen waarvoor de gegevens op T0 (i.e., bij de nulmeting, voor de start
van de interventie) ontbraken. Aangezien deze kunnen worden beschouwd als gegevens die
op basis van toeval ontbraken, wordt een analyse waarbij deze pleeggezinnen niet
meegenomen worden, niet vertekend (Groenwold, Donders, Roes, Harrell, & Moons, 2012).
Aangezien de exclusie van deze pleeggezinnen echter tot een lagere statistische power kon
leiden (Lachin, 1981), werd ervoor gekozen deze ontbrekende gegevens in te vullen. Hierbij
is er keuze uit verschillende imputatietechnieken. Multiple imputation wordt verkozen boven
enkelvoudige imputatietechnieken (zoals imputatie door het gemiddelde) (Acock, 2005).
Multiple imputation betekent dat voor elke ontbrekende waarde een set van mogelijke
waardes geproduceerd wordt (Rubin, 1987). In dit onderzoek gebruikten we het multiple
imputation algoritme van SPSS. De ontbrekende T0-gegevens werden voorspeld met de
minimisatiefactoren, de T0- en de T1-gegevens.
Ook bij de nameting (T1) waren er enkele ontbrekende vragenlijsten. Afhankelijk van de
reden waarom een vragenlijst ontbrak, werd er op een andere wijze mee omgegaan. Eén
experimenteel pleeggezin beëindigde de interventie voortijdig en vulde daarom de nameting
niet in. Deze ontbrekende gegevens werden ingevuld op basis van het principe Last
Observation Carried Forward (LOCF). LOCF is een veelgebruikte techniek voor de
vervanging van ontbrekende post-interventie gegevens (Whittaker, Sutton, & Burton, 2006)
en betekent dat de ontbrekende gegevens ingevuld worden door de laatst waargenomen
gegevens. In dit onderzoek betekent dit dat de T1-gegevens van dit pleeggezin ingevuld
worden met de T0-gegevens van dit pleeggezin. Hoewel er kritiek is op het veelvuldig gebruik
O n d e r z o e k s o p z e t | 147
van LOCF (Altman, 2009; Whittaker et al., 2006), achten we de basisvooronderstelling van
LOCF, dat de post-interventiegegevens dezelfde zijn als de T0-gegevens in dit geval plausibel.
LOCF, waarbij verondersteld wordt dat er geen vooruitgang gemaakt werd is een
conservatievere imputatietechniek dan multiple imputation (O’Neill & Temple, 2012).
Bovendien gaf dit pleeggezin aan dat de voortijdige beëindiging van de interventie niet
veroorzaakt werd door een gebrek aan effect. Een andere reden voor het ontbreken van de
nameting was een breakdown van de pleeggezinplaatsing. Bij vier pleeggezinnen uit de
controlegroep werd de pleeggezinplaatsing beëindigd en vulden de pleegouders de nameting
niet in. Ook de gegevens van pleeggezinnen met een breakdown werden via LOCF ingevuld.
Aangezien verondersteld kan worden dat deze pleeggezinnen achteruit gingen, is LOCF (dat
uitgaat van geen verandering) een conservatieve schatting van deze gegevens. Tot slot hadden
twee pleeggezinnen ontbrekende T1-gegevens zonder aanduidbare reden (ze volgden de
volledige training (in geval van experimentele groep) en er was geen sprake van een
breakdown van de pleeggezinplaatsing). Aangezien we geen reden hadden om te
veronderstellen dat T1-gegevens voor deze pleeggezinnen op een andere manier geassocieerd
waren met de T0-gegevens, werd multiple imputation gebruikt voor het invullen van deze
ontbrekende gegevens.
Tot slot waren er twaalf pleeggezinnen waarvoor de follow-up vragenlijst ontbrak. Vijf
controlegezinnen en drie experimentele gezinnen vulden wegens een breakdown van de
pleeggezinplaatsing de follow-up vragenlijst niet in. Net als bij de nameting, werden deze
ontbrekende gegevens ingevuld via LOCF. Vier pleeggezinnen vulden de follow-up
vragenlijst niet in hoewel de pleeggezinplaatsing nog lopend was. Aangezien (net zoals bij de
nameting) verondersteld werd dat de follow-up gegevens van deze pleeggezinnen niet op een
andere wijze geassocieerd waren met de T0- en T1-gegevens dan de gegevens van andere
pleeggezinnen, werden deze ontbrekende gegevens ingevuld via multiple imputation.
7.4.3. Analyse van de vergelijkbaarheid van experimentele met controlegroep op T0
Chi-kwadraat-tests en t-tests werden gebruikt om na te gaan of de experimentele en
controlegroep verschilden op de minimisatiefactoren en de uitkomstvariabelen op T0.
148 |H o o f d s t u k 7
7.4.4. Analyse van de kortetermijneffecten
Vooreerst werd via chi-quadraat-tests nagegaan of er een verschil was in het aantal
breakdowns in de experimentele en de controlegroep. Hiertoe werd een breakdown
gedefinieerd als “een voortijdige beëindiging van de pleeggezinplaatsing om negatieve
redenen” (Strijker & Zandberg, 2004, p.77).
Vervolgens werden de kortetermijneffecten (i.e. de ontwikkeling tussen T0 (voor de
interventie) en T1 (post-interventie/3.5 maand later)) op de verschillende uitkomstmaten
nagegaan. Zoals hierboven uitgelegd, werden deze analyses gedaan volgens het ITT principe
waarbij alle ingestroomde pleeggezinnen geïncludeerd werden. Er werd een serie ANCOVA’s
gedaan voor de verschillende uitkomstmaten afzonderlijk. In elke ANCOVA werden de T0gegevens van die uitkomstmaat als covariaat opgenomen. Als een significant groep effect
gevonden werd (p < .05), werd geconcludeerd dat de experimentele groep tussen T0 en T1
anders ontwikkelde op dit vlak dan de controlegroep. Concluderen dat de interventie geen
effect heeft wanneer de p-waarde niet significant is, zou echter verkeerd zijn. Het is
bijvoorbeeld mogelijk dat een test niet het gewenste significantieniveau haalt omdat er te
weinig power is om een effect te detecteren dat er wel degelijk is (Rosnow & Rosenthal,
2008). Een sensitiviteitsanalyse met G-power toonde dat we bij een totale groep van
respectievelijk 63 pleeggezinnen bij SIM en 61 pleeggezinnen bij NVR en een alpha van .05
en een power van .80 slechts effectgroottes vanaf .7217, dus middelgrote effecten, konden
detecteren. Aangezien de significantie van een test weinig zegt over de grootte van het effect
en afhankelijk is van steekproefgrootte, werd voor elke uitkomstmaat de effectgrootte
berekend. Hierbij kozen we voor een effectgrootte waarbij zowel de T0- als de T1-informatie
gebruikt wordt. Morris (2008) vond dat via de volgende formule18 de meest nauwkeurige en
onvertekende effectgrootte voor RCT’s berekend kan worden:
17
Via Gpower berekenden we de effectgrootte cohen’s f = .36. Volgens de formule f² = d²/2k waarbij k het
aantal groepen is werd deze maat omgezet naar de effecgrootte cohen’s d = .72 (Cohen, 1988).
18
In deze formule verwijst E naar de experimentele groep, C naar de controlegroep, T0 naar de nulmeting, T1
naar de nameting en n naar het aantal pleeggezinnen.
O n d e r z o e k s o p z e t | 149
݀ = ܿቈ
൫‫்ܯ‬ଵ,ா – ‫ܯ‬T0, E ൯ − ൫‫ܯ‬T1, C – ‫்ܯ‬଴,஼ ൯
቉.
‫்ܦܵ ݈݁݀݋݋݌݁ܩ‬଴
Waarbij de gepoolde standaarddeviatie gedefinieerd is als:
ଶ
ଶ
ሺ݊ா − 1ሻܵ‫்ܦ‬଴,ா
+ ሺ݊௖ − 1ሻܵ‫்ܦ‬଴,௖
‫்ܦܵ ݈݁݀݋݋݌݁ܩ‬଴ = ඨ
݊ா + ݊஼ − 2
en
ܿ= 1 −
3
.
4ሺ݊ா + ݊஼ − 2ሻ − 1
Cohen (1988) suggereert dat een effectgrootte van .20 tot .50 een klein effect is, tussen .50
een .80 medium effect en vanaf .80 een groot effect.
7.4.5. Analyse van cliënttevredenheid
Met betrekking tot de tevredenheid over de trainer, werden de gemiddelde item-scores van de
c-toets berekend om na te gaan op hoeveel items er onder de kritische waarde van 3 gescoord
werden. Met betrekking tot de tevredenheid over de interventie, berekenden we eerst het
aantal pleegmoeders en het aantal pleegzorgbegeleiders, dat minstens 12 scoorden op de
effectiviteitsschaal van BESTE. Een somscore van 12 wijst immers op succes van de
begeleiding. De gemiddelde somscores op deze schaal werden ook vergeleken met
normgegevens uit Nederland van ouders die thuisbegeleiding kregen alsook van de
aanmelders voor dergelijke thuisbegeleiding door middel van t-testen.
7.4.6. Analyse van langetermijneffecten
De
T2-gegevens (i.e.,
follow-up)
werden
gebruikt
om
twee
aspecten
van
de
langetermijneffecten (i.e., drie maand na de interventie) van de interventie na te gaan.
Het eerste aspect betreft de vraag naar groepsverschillen in de ontwikkeling tussen nameting
en follow-up. Bij deze vraag worden mogelijks ongelijke groepen vergeleken. Rausch et al.
(2003) suggereren daarom om deze vraag te beantwoorden door een ANCOVA met de
nulmeting as covariaat en het verschil tussen de nameting en follow-up als afhankelijke
variabele. Voor elke uitkomstvariabele werden verschilscores berekend door de T1-gegevens
af te trekken van de T2-gegevens. Deze verschilscores werden als afhankelijke variabelen
150 |H o o f d s t u k 7
opgenomen in een reeks ANCOVA’s met telkens de nulmeting als covariaat. Als een
ANCOVA significant (i.e., p < .05) was, werd geconcludeerd dat de experimentele en
controlegroep anders ontwikkelden tussen post-interventie en follow-up (drie maand later).
Het tweede aspect betreft de vraag of er groepsverschillen zijn bij follow-up en betreft dus de
langetermijneffecten van de interventie. Deze vraag werd op eenzelfde wijze geanalyseerd als
de vraag naar de kortetermijneffecten. Een reeks ANCOVA’s met de T0-gegevens als
covariaat en de T2-gegevens als afhankelijke variabelen werd uitgevoerd. Als een ANCOVA
significant was (i.e., p < .05), werd geconcludeerd dat de controle- en experimentele groep
significant verschilden drie maand na de interventie. Voor deze langetermijneffecten werd
ook de effectgrootte d berekend (aan de hand van dezelfde formule als voor de
kortetermijneffecten, maar met de T2-gegevens in plaats van de post-interventie gegevens).
R e s u l t a t e n | 151
8. Resultaten
De effectiviteit van beide modules (SIM en GV) van PVO werd via twee randomized
controlled trials (RCT) onderzocht. Hierbij werden PVO-SIM en/of PVO-GV vergeleken met
een ‘care-as-usual’-controlegroep. Hieronder worden eerst de resultaten van PVO-SIM
(hoofdstuk 8a) en PVO-GV (hoofdstuk 8b) afzonderlijk besproken. Dit werd gedaan omdat
sommige elementen modulespecifiek zijn en dus best apart gepresenteerd en geïnterpreteerd
worden. Het gaat met name over de behandelintegriteit van beide modules en een vergelijking
van
de
gevonden
effecten
op
de
primaire
uitkomstmaten
(de
externaliserende
gedragsproblemen van het pleegkind en de gezinsbelasting van de pleegmoeder) van beide
modules met de effecten van (pleeg)ouderinterventies met een gelijkaardige theoretische
basis. Daarnaast focussen beide modules op specifieke opvoedingsgedragingen. De effecten
op dit domein worden eveneens afzonderlijk besproken. Tot slot wordt in PVO-GV ook
ingezet op het verhogen van sociale steun en worden de effecten op dit domein ook apart voor
deze module besproken. Hoewel de discussie van beide modules focust op deze
modulespecifieke elementen, worden voor elke module wel de resultaten van alle analyses
gegeven. Daarna worden de resultaten van PVO als geheel gepresenteerd. Ook hier worden de
resultaten van alle analyses gepresenteerd. Bij de discussie worden de effecten op
opvoedgedrag en sociale steun echter niet verder besproken aangezien deze best
geïnterpreteerd worden binnen de specifieke module. Dit hoofdstuk eindigt met een algemene
conclusie.
152 |H o o f d s t u k 8 a
8a. Effectiviteit van PVO-SIM: resultaten van een Randomized
Controlled Trial
In dit hoofdstuk beschrijven we de resultaten van de evaluatie van de effectiviteit van PVOSIM via een Randomized Controlled Trial (RCT). We beschrijven eerst de instroom in de
RCT. Na een bespreking van de verschillende korte- en langetermijn resultaten, eindigen we
met een korte discussie.
8a.1. Onderzoeksgroep
Zoals eerder beschreven is de onderzoeksgroep samengesteld uit nieuwe plaatsingen met een
langdurig perspectief aangevuld met vrij aangemelde reeds langer lopende plaatsingen met
een langdurig perspectief.
8a.1.1. Instroom nieuwe plaatsingen
In de onderzoeksperiode werden 200 nieuwe pleegzorgsituaties met een langdurig perspectief
opgestart die voor de SIM-module gescreend werden. Van deze nieuwe plaatsingen waren er
op het moment van de screening reeds 21 (10.5%) beëindigd. Van de overige 179
pleegzorgplaatsingen vulden voor 145 pleegzorgsituaties (81%) zowel de pleegzorgbegeleider
als de pleegmoeder de screeningsvragenlijsten in, voor 27 situaties (15.1%) vulde enkel de
pleegzorgbegeleider de vragenlijst in, voor 1 situatie enkel de pleegmoeder (0.6%) en voor 6
situaties (3.4%) geen van beide.
Van de 145 pleegzorgplaatsingen waarvoor beide partijen de screeningsvragenlijst invulden
vertoonden 52 pleegkinderen (35.9%) externaliserende gedragsproblemen. Na exclusie
(verstandelijke beperking (n = 5), perspectief onduidelijk (n = 4), broer/zus neemt reeds deel
(n = 4), plaatsing staat op springen en pleegouders psychische problemen (n = 3), autisme (n =
1), reeds hulp (n = 1)), kwamen 34 pleegkinderen in aanmerking voor PVO. Hiervan namen
er 22 (64.7%) uiteindelijk deel. Redenen van weigering waren: pleegouders geven aan geen
tijd te hebben (n = 4), pleegouders hebben geen hulpvraag (n = 3), afwachten resultaten
lopend onderzoek (n = 1), pleegouders leggen oorzaak bij bezoekregeling (n = 1), pleegouders
willen dat kind behandeld wordt (n = 1), en onbekend (n = 2).
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 153
8a.1.2. Instroom vrije aanmeldingen
Voor de SIM-module werden tijdens de onderzoeksfase 75 vrije aanmeldingen gedaan,
waarvan voor 66 pleegzorgsituaties (88%) de nodige vragenlijsten door zowel de pleegouders
als de pleegzorgbegeleider ingevuld werden. Vijfenvijftig pleegkinderen (83.3%) vertoonden
externaliserende gedragsproblemen. Na exclusie (plaatsing staat op springen en psychische
problemen pleegouders (n = 4), broer/zus neemt reeds deel (n = 2), pas gestart of instabiel
psychotroop medicatiegebruik (n = 2), autisme (n = 1), reeds hulp (n = 1), beperkte cognitieve
vaardigheden pleegouders (n = 1) en psychiatrische problematiek pleegkind in combinatie
met psychische problemen pleegouders (n = 1)) kwamen er 43 in aanmerking. Hiervan namen
er 41 (95.3%) deel. Redenen van weigering waren: pleegouders geven aan geen tijd te hebben
(n = 1) en pleegouders willen dat kind behandeld wordt (n = 1).
8a.1.3. Uiteindelijke onderzoeksgroep
De combinatie van instroom van nieuwe plaatsingen en van vrije aanmeldingen leidde tot een
instroom van in totaal 63 pleeggezinnen. Deze pleeggezinnen werden via de
minimisatiemethode ingedeeld in experimentele (n = 30) en controlegroep (n = 33).
Onderstaand diagram geeft voor deze onderzoeksgroep weer hoeveel pleeggezinnen op de
verschillende meetmomenten de vragenlijsten invulden.
154 |H o o f d s t u k 8 a
Nieuwe plaatsing met
Lopende plaatsing
langdurig perspectief
(Vrije aanmelding)
(n = 200)
(n = 75)
Pleegkind heeft
Pleegkind heeft
externaliserende
externaliserende
gedragsproblemen
gedragsproblemen
(n = 52)
In aanmerking
(n = 55)
Onderzoek naar
Onderzoek naar
geschiktheid voor SIM
geschiktheid voor SIM
(maand 4-5) (n = 145)
(n = 66)
In aanmerking
(n = 43)
(n = 34)
Deelname
Deelname
Randomisatie (n = 63)
(n = 41)
(n = 22)
Toegewezen aan
Toegewezen aan
experimentele groep
controlegroep
(n = 30)
(n = 33)
Nulmeting
Start SIM-training
T0
(n = 30)
Nulmeting ingevuld
(n = 31)
Breakdown plaatsing (n = 0)
Breakdown plaatsing (n = 3, 3
vulden nameting in)
Lopende plaatsing (n = 30)
- Volledige training
Nameting
T1
(n = 28, 27 vulden
nameting in )
- Geen volledige training
Lopende plaatsing (n = 30, 30
vulden nameting in
(n = 2, 1 vulde
nameting in)
Breakdown plaatsing (n = 2, 1
Breakdown plaatsing (n = 1, 1
vulde follow-upmeting in)
vulde follow-upmeting in )
Follow-up
Plaatsing lopende (n = 28, 27
vulden follow-upmeting in)
T2
Plaatsing lopende (n = 32, 30
vulden follow-upmeting in)
Figuur 8a.1: Procedure en het aantal deelnemende gezinnen doorheen iedere fase van het
onderzoek voor de SIM-training.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 155
8a.2. Resultaten
8a.2.1. Vergelijking tussen controle- en experimentele groep op T0
Dertig pleeggezinnen werden toegewezen aan de experimentele groep en 33 aan de
controlegroep. Een vergelijking tussen beide groepen toonde geen verschillen inzake de
minimisatiefactoren, (voor alle χ2-tests, p > .05). Tabel 8a.1 geeft een overzicht van deze
minimisatiefactoren in beide groepen.
Tabel 8a.1
Overzicht van de minimisatiefactoren in de experimentele en controlegroep
Minimisatiefactor
Experimentele groep n (%) Controlegroep n (%)
Geslacht pleegkind
Jongen
14 (46.7)
16 (48.5)
Meisje
16 (53.3)
17 (51.5)
Leeftijd pleegkind
< 6 jaar
14 (46.7)
14 (42.4)
≥ 6 jaar
16 (53.3)
19 (57.6)
Ernst
externaliserende
gedragsproblemen
Grensklinisch gebied
5 (16.7)
6 (18.2)
25 (83.3)
27 (81.8)
Klinisch gebied
Aantal
eerdere
uithuisplaatsingen
Geen
6 (20.0)
8 (24.2)
Minstens één
24 (80.0)
25 (75.8)
Soort pleeggezinplaatsing
Netwerk
13 (43.3)
15 (45.5)
Bestand
17 (56.7)
18 (54.5)
Duur van de pleeggezinplaatsing
< 18 maanden
12 (40.0)
12 (36.4)
≥ 18 maanden
18 (60.0)
21 (63.6)
Gezinssamenstelling pleeggezin
Één-ouder-gezin
8 (26.7)
9 (27.3)
Twee-ouder-gezin
22 (73.3)
24 (72.7)
Onderwijsniveau pleegouders
Geen diploma hoger onderwijs
17 (56.7)
21 (63.6)
Minstens één pleegouder met
13 (43.3)
12 (36.4)
diploma hoger onderwijs
156 |H o o f d s t u k 8 a
De ingestroomde pleeggezinnen waren voornamelijk twee-ouder-gezinnen (73.0%) met
gemiddeld 1.86 biologische kinderen (sd = 1.29) en 1.57 pleegkinderen (sd = .73).
Pleegmoeders waren gemiddeld 43.4 jaar (sd = 9.5), pleegvaders 45.59 jaar (sd = 10.32). Het
pleegkind was in 52.4% van de pleeggezinnen een meisje, was gemiddeld 6.14 jaar (sd =
2.58) en was meestal (77.8%) al eens eerder uithuis geplaatst. De huidige pleeggezinplaatsing
duurde gemiddeld 36.21 maanden (sd = 34.61). Het aantal bestandpleeggezinnen was iets
hoger (55.6%) dan het aantal netwerkpleeggezinnen.
Via two-sample t-tests werd nagegaan of de experimentele en controlegroep significant
verschilden op de verschillende uitkomstmaten op T0 (zie Tabel 8a.4 voor deze gemiddelde
waardes). Deze analyses toonden twee significante verschillen. De gemiddelde score voor de
schaal ‘situatie anders willen’ van de NVOS was hoger in de experimentele groep (t(61) = 2.27, p = .03). De score op de algemene beoordeling over het aankunnen van het
probleemgedrag van het pleegkind was hoger in de controlegroep (t(57) = 3.08, p = .003).
8a.2.2. Behandelintegriteit
a. Experimentele groep
Van de 30 pleeggezinnen die startten met SIM, vervolledigden 28 pleeggezinnen het hele
traject. Twee pleeggezinnen beëindigden de SIM-begeleiding voortijdig. In beide gevallen
was de reden één of meerdere overlijden(s) in de familiale of sociale context van het
pleeggezin waardoor de pleegouders geen energie hadden om de intensieve training verder te
zetten. In één pleeggezin werd de begeleiding beëindigd na vijf huisbezoeken, bij het andere
pleeggezin na drie. Wanneer deze pleeggezinnen meegenomen worden in de analyses,
bestond een SIM-traject uit gemiddeld 9.80 huisbezoeken (sd = 2.11). Bij de pleeggezinnen
die het volledige SIM-traject volgden, was de gemiddelde duur van de interventie 3.32
maanden (Min. = 2, Max. = 6, sd = 1.09). Tijdens deze periode waren er gemiddeld 10.21
huisbezoeken (Min. = 7, Max. = 14, sd = 1.35). De gemiddelde duur van een huisbezoek was
88.39 minuten (Min. = 67, Max. = 125, sd = 16.48). De groepssessies werden minder vaak
dan gepland gevolgd. Slechts 25% van de pleeggezinnen nam deel aan minstens één
groepssessie tijdens het individuele traject. Slechts 10.7% van de pleeggezinnen volgde een
follow-up groepssessie. Wat de behandelintegriteit betreft, vonden we dat bijna alle verplichte
modules bij bijna alle pleeggezinnen behandeld werden door de trainer (zie Tabel 8a.2). Wat
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 157
de niet verplichte modules betreft, bleek geen enkele module overbodig; elk van deze
modules werd bij minstens de helft van de pleegouders aangeboden.
Tabel 8a.2
Overzicht behandelintegriteit PVO-trainer en implementatie pleegouders
Module
Behandeld door de
Geïmplementeerd door
PVO-trainer (%)
de pleegouders (%)
Positieve betrokkenheid
100
92.86
Positieve bekrachtiging
100
100
Structuur
100
96.43
Effectieve opdrachten
96.43
96.43
Beloningssysteem
96.43
67.86
100
96.43
Problemen voorkomen
78.57
39.29
Problemen oplossen
89.29
28.57
Zicht/toezicht houden
82.14
64.29
Een blik op de toekomst
85.70
n.v.t.
Negeren
89.29
75.00
Systematische aanpak
92.86
35.71
Time-out
82.14
50.00
Escalaties vermijden
53.60
?
Evaluatie eigen opvoedgedrag
57.10
57.10
Verplicht
Effectief grenzen stellen
Niet verplicht
Uit Tabel 8a.2 blijkt bovendien dat, op één na, alle pleegouders een positieve benadering
(positieve betrokkenheid en positieve bekrachtiging) combineerden met voorspelbaarheid
(structuur en effectieve opdrachten) en effectief grenzen stellen. Meer systematische
veranderingen in positieve (beloningssysteem) en negatieve gevolgen (negeren, systematische
aanpak en time-out) voor gewenst of ongewenst gedrag werden niet altijd geïmplementeerd
door de pleegouders. De vaardigheden rond het voorkomen en oplossen van problemen
werden door slechts een beperkt aantal pleegouders in praktijk gebracht.
158 |H o o f d s t u k 8 a
Naast
de
SIM-begeleiding,
pleegzorgbegeleiding
bleef
doorlopen.
in
Zoals
de
experimentele
getoond
wordt
groep
in
ook
Tabel
de
gewone
8a.3
hadden
pleegzorgbegeleiders gemiddeld .77 individuele persoonlijke contacten met de pleegouders
(min. = 0 , max. = 3, sd = .82). Rekening houdend met de inhoud van deze contacten, waren
er tijdens het SIM-traject slechts .40 (min. = 0, max. = 2, sd = 62) persoonlijke contacten met
de pleegouders waarbij gewerkt werd rond de gedragsproblemen van het pleegkind of het
opvoedgedrag van de pleegouders. In het totaal hadden pleegzorgbegeleiders gemiddeld 1.70
contacten (min. = 0, max. = 5, sd = 1.24) met minstens één lid van het pleeggezin (zonder
andere aanwezigen) waarvan bij .97 contacten (min. = 0, max. = 3, sd = 1.03) gewerkt werd
rond de gedragsproblemen van het pleegkind of het opvoedgedrag van de pleegouders. Tabel
8a.3 geeft een overzicht van de andere soorten contacten die de pleegzorgbegeleiders hadden
met het pleeggezin en de biologische familie.
Tot slot werd er in de experimentele groep ook gebruik gemaakt van extra ondersteuning voor
het pleegkind en/of de pleegouders. Zoals getoond wordt in Tabel 8a.3 kreeg 13.3% van de
pleegkinderen extra hulp tijdens het PVO-traject. Dit werd geboden door een zelfstandige
psycholoog (bij 50% van de cases) of door een Centrum voor Geestelijke GezondheidsZorg
(CGGZ; bij 50% van de cases). De helft van de pleegkinderen die extra ondersteuning kreeg,
had tweewekelijks contact met deze persoon/dienst. Bij de andere helft was de ondersteuning
minder dan maandelijks. Slechts één pleegouder kreeg extra ondersteuning, dit gebeurde via
een minder dan maandelijks contact met de CGGZ-dienst die het pleegkind begeleidde.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 159
Tabel 8a.3
Overzicht begeleiding experimentele en controle gezinnen
Experimentele
groep
M (sd)
PVO-trainer
Individuele contacten met pleegouders
9.80 (2.11)
Pleegzorgbegeleider
Contacten met het pleeggezin
Individuele contacten met de pleegouders
.77 (.82)
Waarvan over gedrag/opvoeding
.40 (.62)
Individuele contacten met het pleegkind
.20 (.41)
Waarvan over gedrag
.10 (.31)
Gezinscontacten met het pleeggezin
.73 (.83)
Waarvan over gedrag/opvoeding
.47 (.78)
Gezamenlijke overleggen pleegouders en
.20 (.55)
externe dienst
Contacten met de biologische familie
Individuele contacten met de biologische
.77 (1.28)
ouders
Gezamenlijke overleggen biologische ouders
.13 (.35)
en externe dienst
Gezamenlijke overleggen pleegouders en
.57 (1.55)
biologische ouders
N (%)
Extra hulp
Frequentie hulp pleegkind
Geen
26 (86.7)
Minder dan maandelijks
2 (6.7)
Maandelijks
2 (6.7)
Tweewekelijks
0
Wekelijks
0
Soort hulp pleegkind
Zelfstandig psycholoog
2 (6.7)
CGGZ
2 (6.7)
Kinderpsychiatrie
0
Kindteam pleegzorgdienst
0
Voormalige residentiële voorziening
0
pleegkind
Centrum voor gezinsplanning19
0
19
Controlegroep
M (sd)
nvt
1.24 (1.37)
1.06 (1.12)
.18 (.53)
.09 (.38)
1.09 (1.01)
.81 (.88)
.70 (.95)
.81 (1.04)
.24 (.75)
.36 (.60)
N (%)
20 (60.4)
0
1 (3.0)
5 (15.2)
7 (21.2)
4 (12.1)
2 (6.1)
3 (9.1)
2 (6.1)
1 (3.0)
1 (3.0)
Dit is een Franstalig initiatief. Deze centra hebben gelijkaardig aanbod als de Centra voor Algemeen
Welzijnswerk (CAW).
160 |H o o f d s t u k 8 a
Tabel 8a.3 (vervolg)
Overzicht begeleiding experimentele en controle gezinnen
Experimentele
groep
M (sd)
Extra hulp
Frequentie hulp pleegouders
Geen
29 (96.7)
Minder dan maandelijks
1 (3.3)
Maandelijks
0
Tweewekelijks
0
Wekelijks
0
Soort hulp pleegouders
CGGZ pleegkind
1 (3.3)
Thuisbegeleiding VAPH
0
Zelfstandig psycholoog pleegkind
0
Voormalige residentiële voorziening
0
pleegkind
Dienst kinderpsychiatrie
0
Controlegroep
M (sd)
27 (81.8)
3 (9.1)
0
0
3 (9.1)
1 (3.0)
2 (6.1)
1 (3.0)
1 (3.0)
1 (3.0)
b. Controlegroep
In de controlegroep bestond de begeleiding uit de combinatie van de begeleiding door de
pleegzorgbegeleider en extra hulp voor het pleegkind en/of pleegouders. Pleegzorgbegeleiders
hadden gemiddeld 1.24 individuele persoonlijke contacten met de pleegouders (min. = 0,
max. = 5, sd = 1.37). Rekening houdend met de inhoud van deze contacten, hadden
pleegzorgbegeleiders uit de controlegroep gemiddeld 1.06 (min. = 0, max. = 4, sd = 1.12)
persoonlijke contacten met de pleegouders waarbij gewerkt werd rond de gedragsproblemen
van het pleegkind of het opvoedgedrag van de pleegouders. In het totaal hadden
pleegzorgbegeleiders gemiddeld 2.51 contacten (min. = 0, max. = 8, sd = 1.79) met minstens
één lid van het pleeggezin (zonder andere aanwezigen) waarvan bij 1.97 contacten (min. = 0,
max. = 5, sd = 1.36) gewerkt werd rond de gedragsproblemen van het pleegkind of het
opvoedgedrag van de pleegouders. Tabel 8a.3 geeft een overzicht van de andere soorten
contacten die de pleegzorgbegeleiders hadden met het pleeggezin en de biologische familie.
Ook in de controlegroep werd gebruik gemaakt van extra ondersteuning voor het pleegkind
en/of de pleegouders. Zoals getoond wordt in Tabel 8a.3 kreeg 39.6% van de pleegkinderen
extra hulp tijdens de onderzoeksperiode. Deze extra hulp werd meestal geboden door een
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 161
zelfstandige psycholoog (bij 30.8% van de cases), een kinderpsychiatrische dienst (bij 23.1%
of the cases), een CGGZ (bij 15.4% van de cases) of een kinderteam van de pleegzorgdienst
(bij 15.4% of the cases). Meer dan de helft van de pleegkinderen (53.8%) kreeg wekelijks
extra ondersteuning en 38.5% tweewekelijks. Één pleegkind kreeg maandelijks extra hulp.
Ook zes pleegouders (18.2%) kreeg extra ondersteuning. Twee pleegouders kregen wekelijks
ondersteuning via een thuisbegeleidingsdienst via het VAPH. Één pleegouder werd wekelijks
ondersteund via de kinderpsychiatrische dienst dat het pleegkind begeleidde. Drie pleegouders
kregen minder dan maandelijks extra ondersteuning via de psycholoog van het pleegkind, het
CGGZ dat het pleegkind begeleid of de voormalige residentiële voorziening waar het
pleegkind verbleef.
Een vergelijking van de pleegzorgbegeleiding in de controlegroep met de combinatie van SIM
en pleegzorgbegeleiding in de experimentele groep, toonde enkele verschillen. Zoals bedoeld,
hadden experimentele pleeggezinnen meer individuele contacten (met de trainer of
pleegzorgbegeleider) waarbij er rond het gedrag van het pleegkind of de opvoeding door de
pleegouders gewerkt werd (M = 10.20, sd = 2.27) dan pleeggezinnen in de controlegroep (M =
1.06, sd = 1.12, U = 2.00, p < .001). Wanneer alle persoonlijke contacten over gedrag of
opvoeding met minstens één lid van het pleeggezin meegeteld worden, ligt dit aantal ook
hoger in de experimentele groep (M = 10.77, sd = 2.62) dan in de controlegroep (M = 1.97, sd
= 1.36, U = 8.00, p < .001). In de controlegroep vonden er meer gezamenlijke overleggen met
pleegouders en een externe dienst (M = .70, sd = .95) plaats dan in de experimentele groep (M
= .20, sd = .55, U = 349.00, p <=.01). Er werden geen verschillen gevonden in het aantal
andere soorten contacten (individuele contacten met het pleegkind, gezinscontacten met het
pleeggezin, individuele contacten met de biologische ouders, gezamenlijke overleggen met de
biologische ouders en een externe dienst en gezamenlijke overleggen met pleegouders en
biologische ouders). Met betrekking tot het gebruik van extra hulp, werd gevonden dat meer
pleegkinderen in de controlegroep (39.6%) extra hulp kregen dan pleegkinderen in de
experimentele groep (13.3%, χ²(1) = 5.42, p = .02). Het verschil in extra hulp voor de
pleegouders (18.2% in de controlegroep en 3.3% in de experimentele groep) was niet
significant (Fisher’s exact20, p = .11).
20
Aangezien bij 50% van de cellen de verwachte waarde lager was dan 5, werd niet voldoen aan de assumpties
voor het gebruik van een chi kwadraattest. Om die reden wordt het resultaat van de Fisher’s Exact Test
gerapporteerd.
162 |H o o f d s t u k 8 a
8a.2.3. Kortetermijneffecten
Tussen T0 en T1 werden in de controlegroep drie pleeggezinplaatsingen tijdelijk beëindigd. Bij
al deze plaatsingen was de reden hiervoor het gedrag van het pleegkind. Aangezien deze
verbrekingen ongepland waren en om negatieve redenen gebeurden, kunnen we deze
beschouwen als breakdowns. Deze drie pleegkinderen werden, na een opname in
kinderpsychiatrie (1) en OPZGeel (2) op T1 terug in het pleeggezin opgenomen. Het ging dus
om tijdelijke breakdowns. In de experimentele groep kwamen er tijdens de eerste
onderzoeksperiode geen breakdowns voor. De Fisher’s Exact Test21 toonde aan dat dit
verschil niet significant is (p = .24).
Figuren 8a.1 en 8a.2 bieden een overzicht van de ontwikkeling in de experimentele en
controlegroep tussen T0 en T1 voor de twee primaire uitkomstmaten, de externaliserende
gedragsproblemen van het pleegkind en de opvoedingsbelasting van de pleegmoeder.
Externaliserende gedragsproblemen
71
70
69
68
67
66
Experimentele groep
65
Controlegroep
64
63
62
61
T0
T1
Figuur 8a.1: Ontwikkeling in externaliserende gedragsproblemen tussen T0 en T1 in de
experimentele en de controlegroep.
Een ANCOVA toonde geen significant verschil tussen de experimentele en de controlegroep
wat de externaliserende gedragsproblemen van het pleegkind betreft (F(1, 60) = 1.22, p =
21
Aangezien bij 50% van de cellen de verwachte waarde lager was dan 5, werd niet voldoen aan de assumpties
voor het gebruik van een chi kwadraattest. Om die reden wordt het resultaat van de Fisher’s Exact Test
gerapporteerd.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 163
.27). Zoals eerder gezegd, zegt de significantie van een test niets over de grootte van de
effecten. Bovendien hadden we in dit onderzoek te weinig power om kleine effecten te
detecteren. Om die redenen is de informatie over effectgroottes zeer zinvolle aanvullende
informatie. Volgens de classificatie van Cohen (1988) vonden we voor de externaliserende
gedragsproblemen van het pleegkind kleine effecten (d = .26).
82
80
Totale gezinsbelasting
78
76
74
72
Experimentele groep
70
Controlegroep
68
66
64
62
60
T0
T1
Figuur 8a.2: Ontwikkeling in totale gezinsbelasting tussen T0 en T1 in de experimentele en de
controlegroep.
Pleegmoeders in de experimentele groep (M = 67.40, sd = 19.60) hadden een significant
lagere score voor ‘totale gezinsbelasting’ dan pleeggezinnen in de controlegroep (M = 68.88,
sd = 16.06, F(1, 60) = 4.68, p = .03). Dit effect was middelgroot (d = .54).
Tabel 8a.4 geeft een overzicht van de gemiddeldes en standaardafwijkingen voor de
verschillende uitkomstmaten22 op T0 en T1, apart voor de experimentele en de controlegroep.
De significantie van de verschillende ANCOVA’s wordt weergegeven in de kolom ‘pwaarde’. Ook de effectgroottes van de effecten worden weergegeven.
22
Drie schalen (de schalen ‘negeren’ en ‘inconsequent straffen van de SOG en de schaal ‘Mate van steun totaal’)
werden niet meegenomen in deze analyses omdat de alpha waarden voor interne consistentie onvoldoende waren
(zie bijlage 13).
164 |H o o f d s t u k 8 a
Tabel 8a.4
Overzicht van gemiddeldes en standaarddeviaties in de experimentele en de controlegroep voor de verschillende uitkomstmaten op T0 en T1 met
de p-waarde voor de ANCOVA’s en de berekende effectgrootte per uitkomstmaat
Experimentele groep
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
p-waarde23
Effectgrootte24
Pleegkind
Internaliserende
63.70 (9.01)
58.26 (10.47)
63.06 (7.37)
61.36 (9.92)
.08
.45
gedragsproblemen
Externaliserende
70.47 (6.76)
64.51 (7.50)
70.18 (6.43)
65.94 (8.77)
.27
.26
gedragsproblemen
Totale problemen
69.23 (7.08)
62.70 (7.62)
68.24 (6.08)
64.70 (10.58)
.12
.45
Aanpassing aan pleeggezin
40.38 (6.56)
44.72 (6.15)
42.90 (5.37)
43.68 (5.18)
.04
.59
Pleegmoeder
Aankunnen
19.60 (5.88)
17.02 (5.59)
17.58 (4.61)
17.45 (4.11)
.05
.46
Problemen hebben
20.83 (5.54)
17.06 (4.81)
18.67 (4.91)
17.85 (5.33)
.08
.56
Situatie anders willen
16.50 (4.95)
12.95 (4.27)
13.97 (3.91)
13.85 (4.05)
.01
.76
Kind is belasting
22.43 (5.56)
20.43 (6.53)
20.81 (4.08)
19.74 (5.12)
.52
.19
Totale gezinsbelasting
23
79.37 (19.89)
67.40 (19.60)
71.11 (15.87)
68.88 (16.06)
.03
Aangezien de Levene test aantoonden dat de variantie niet homogoon zijn voor de variabelen ‘hard straffen’, ‘algemene beoordeling aankunnen probleemgedrag pleegkind ‘
en ‘algemene beoordeling zien zitten van de plaatsing’, is de p-waarde voor deze variabelen de p-waarde voor de independent sample t-test voor de verschilscores.
24
.54
Een positieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de experimentele groep, een negatieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de controlegroep.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 165
Tabel 8a.4 (vervolg)
Overzicht van gemiddeldes en standaarddeviaties in de experimentele en de controlegroep voor de verschillende uitkomstmaten op T0 en T1 met
de p-waarde voor de ANCOVA’s en de berekende effectgrootte per uitkomstmaat
Experimentele groep
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
p-waarde25
Effectgrootte26
Positief ouderlijk gedrag
4.03 (.68)
4.13 (.75)
4.21 (.42)
4.01 (.54)
.02
.53
Materieel belonen
2.88 (.89)
2.70 (.78)
2.86 (.80)
2.69 (.78)
.96
-.01
Regels
4.58 (.40)
4.58 (.42)
4.51 (.44)
4.43 (.46)
.27
.19
Disciplineren
2.95 (.70)
3.02 (.76)
2.87 (.74)
2.8 (.76)
.25
.19
Hard straffen
1.16 (.42)
1.06 (.19)
1.16 (.26)
1.25 (.41)
.03
.54
Medewerking vanuit de
38.93 (5.82)
39.56 (5.88)
38.95 (5.65)
41.09 (4.86)
.18
-.34
sociale context
Aantal personen emotionele
4.33 (2.47)
5.33 (4.5)
5.35 (3.87)
4.42 (2.91)
.08
.59
steun
Aantal personen praktische
3.88 (3.1)
4.96 (3.65)
4.39 (3.50)
3.39 (2.57)
.02
.62
steun
Aantal personen
2.48 (1.86)
3.26 (3.83)
3.69 (4.38)
2.38 (1.44)
.14
.60
informatie/advies
25
Aangezien de Levene test aantoonden dat de variantie niet homogoon zijn voor de variabelen ‘hard straffen’, ‘algemene beoordeling aankunnen probleemgedrag pleegkind ‘
en ‘algemene beoordeling zien zitten van de plaatsing’, is de p-waarde voor deze variabelen de p-waarde voor de independent sample t-test voor de verschilscores.
26
Een positieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de experimentele groep, een negatieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de controlegroep.
166 |H o o f d s t u k 8 a
Tabel 8a.4 (vervolg)
Overzicht van gemiddeldes en standaarddeviaties in de experimentele en de controlegroep voor de verschillende uitkomstmaten op T0 en T1 met
de p-waarde voor de ANCOVA’s en de berekende effectgrootte per uitkomstmaat
Experimentele groep
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
p-waarde27
Effectgrootte28
Algemene tevredenheid
7.36 (2)
7.86 (2.05)
7.53 (1.89)
8.43 (1.22)
.20
-.20
over pleeggezinplaatsing
Algemene beoordeling
5.5 (2.12)
6.89 (2.17)
7 (1.3)
7.45 (1.33)
.09
.53
aankunnen probleemgedrag
pleegkind
Algemene beoordeling zien
8.15 (1.68)
8.56 (1.89)
8.80 (1.19)
8.9 (1.09)
.41
.21
zitten van de
pleeggezinplaatsing
Pleeggezin
Gezinsfunctioneren
42.93 (3.59)
43.38 (4.45)
41.86 (4.6)
41.69 (5.06)
.15
.15
27
Aangezien de Levene test aantoonden dat de variantie niet homogoon zijn voor de variabelen ‘hard straffen’, ‘algemene beoordeling aankunnen probleemgedrag pleegkind ‘
en ‘algemene beoordeling zien zitten van de plaatsing’, is de p-waarde voor deze variabelen de p-waarde voor de independent sample t-test voor de verschilscores.
28
Een positieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de experimentele groep, een negatieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de controlegroep.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 167
Zoals weergegeven in Tabel 8a.4, vonden we een randsignificant effect voor de
internaliserende gedragsproblemen van het pleegkind (zie Figuur 8a.3). Pleegkinderen in de
experimentele groep (M = 58.26, sd = 10.47) hadden randsignificant minder internaliserende
gedragsproblemen dan pleeggezinnen in de controlegroep (M = 61.36, sd = 9.92, F(1, 60) =
3.17, p = .08). Dit effect was middelgroot (d = .45). Wat de totale problemen betreft, werd
geen statisch significant, maar volgens de effecgrootte middelgroot effect gevonden (d = .45).
De aanpassing van het pleegkind in het pleeggezin was significant beter in de experimentele
groep (M = 44.72, sd = 6.15, F(1, 60) = 92.47, p = .04) dan in de controlegroep (M = 43.68, sd
= 5.18) (zie Figuur 8a.3). Dit effect was middelgroot (d = .59).
Experimentele groep
Controlegroep
66
64
62
60
58
56
54
T0
T1
Aanpassing pleegkind
Internaliserende
gedragsproblemen
Experimentele groep
Controlegroep
45
43
41
39
37
35
T0
T1
Figuur 8a.3: Ontwikkeling in de internaliserende gedragsproblemen van het pleegkind en zijn
aanpassing in het pleeggezin tussen T0 en T1 in de experimentele en de controlegroep.
Wat
de
gezinsbelasting
van
pleegmoeders
betreft,
waren
behalve
de
totale
gezinsbelastingsscore ook de scores op drie subschalen (rand)significant lager in de
experimentele groep. Figuur 8a.4 toont dat pleegmoeders in de controlegroep significant
hoger scoorden op de subschalen ‘aankunnen’ (M = 17.45, sd = 4.11, F(1, 60) = 3.86, p = .05)
en ‘situatie anders willen’ (M = 13.85, sd = 4.05, F(1, 60) = 7.1, p = .01) dan pleegmoeders
uit de experimentele groep (M = 17.02, sd = 5.59; M = 12.95, sd = 4.27). Pleegmoeders in de
controlegroep scoorden ook randsignificant hoger op de subschaal ‘problemen hebben’ (M =
17.85, sd = 5.33, F(1, 60) = 3.23, p = .08) dan pleegmoeders in de experimentele groep (M =
17.06, sd = 4.81). De effectgroottes voor deze drie subschalen van de NVOS wezen op
middelgrote effecten op gezinsbelasting (d = .46 tot d = .76). Enkel voor de subschaal ‘kind is
belasting’ werd een verwaarloosbaar effect gevonden (d = .19).
168 |H o o f d s t u k 8 a
Experimentele groep
Controlegroep
Situatie anders willen
Aankunnen
20
18
16
14
12
10
T0
Experimentele groep
T1
Problemen hebben
Experimentele groep
Controlegroep
20
18
16
14
12
10
T0
T1
Controlegroep
22
20
18
16
14
12
10
T0
T1
Figuur 8a.4: Ontwikkeling in de gezinsbelastingssubschalen tussen T0 en T1 in de
experimentele en de controlegroep.
Wat het opvoedgedrag van de pleegmoeders betreft, werden twee significante verschillen
gevonden. Pleegmoeders in de experimentele groep stelden meer positief ouderlijk gedrag (M
= 4.13, sd = .75, F(1, 60) = 5.43, p = .02) dan pleegmoeders in de controlegroep (M = 4.01, sd
= .54). Dit effect was middelgroot (d = .53). Bovendien verschilden pleegmoeders van de
experimentele en de controlegroep wat de ontwikkeling in het gebruik van hard straffen
betreft (t(61) = -2.23, p = .03), zie Figuur 8a.5. Ook op dit vlak werd een middelgroot effect
gevonden (d = .54).
Controlegroep
Experimentele groep
5
Controlegroep
3
Hard straffen
Positief ouderlijk gedrag
Experimentele groep
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
T0
T1
T0
T1
Figuur 8a.5: Ontwikkeling opvoedgedrag tussen T0 en T1 in de experimentele en de
controlegroep.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 169
Voor de overige opvoedgedragingen (materieel belonen, regels en disciplineren) werden
verwaarloosbare effecten gevonden (d < .20).
Wat de sociale steun betreft, vonden we een significant verschil in het aantal personen waarbij
men terecht kan voor praktische steun. Figuur 8a.6 toont dat pleegmoeders uit de
experimentele groep hiervoor bij meer mensen terecht konden (M = 4.96, sd = 3.65, F(1, 46)
= 5.63, p = .02) dan pleegmoeders uit de controlegroep (M = 3.39, sd = 2.57). Dit effect was
middelgroot (d = .62). Voor het aantal mensen waarbij men terecht kon voor emotionele steun
werd een randsignificant verschil gevonden. Figuur 8a.6 toont dat pleegmoeders uit de
experimentele groep hiervoor bij randsignificant meer mensen terecht konden (M = 5.33, sd =
4.50, F(1, 50) = 3.21, p = .08) dan pleegmoeders uit de controlegroep (M = 4.42, sd = 2.91).
Ook dit was een middelgroot effect (d = .59). Voor aantal mensen waarbij men terecht kan
voor informatie of advies werd geen signficant verschil gevonden, maar wel een middelgroot
effect (d = .60). Met betrekking tot de medewerking vanuit de sociale context, werd tot slot
een klein negatief effect gevonden (d = -.34).
Controlegroep
Experimentele groep
Aantal mensen
emotionele steun
aantal mensen praktische
steun
Experimentele groep
5
4,5
4
3,5
3
Controlegroep
5,5
5
4,5
4
3,5
3
T0
T1
T0
T1
Figuur 8a.6: Ontwikkeling aantal mensen waarbij men terecht kan voor praktische en
emotionele steun tussen T0 en T1 in de experimentele en de controlegroep.
Wat de algemene beoordelingen betreft, verschilden pleegmoeders van de experimentele en
de controlegroep wat de ontwikkeling in het aankunnen van het probleemgedrag van het
pleegkind betreft (t(55) = 1.74, p = .09), zie Figuur 8a.7. Dit effect was middelgroot (d = .53).
Voor de algemene beoordeling over de tevredenheid over de pleeggezinplaatsing werd een
klein negatief effect gevonden (d = -.20) en voor de algemene beoordeling over het zien zitten
van de pleeggezinplaatsing een klein positief effect (d = .21).
170 |H o o f d s t u k 8 a
Aankunnen probleemgedrag
pleegkind
10
9
8
Experimentele groep
Controlegroep
7
6
5
T0
T1
Figuur 8a.7: Ontwikkeling algemene beoordeling aankunnen probleemgedrag pleegkind
tussen T0 en T1 in de experimentele en de controlegroep.
Met betrekking tot het gezinsfunctioneren, werden tot slot geen significante verschillen
gevonden tussen de experimentele en controlegroep. De effecgrootte duidde ook op een
verwaarloosbaar effect (d = .15).
8a.2.4. Cliënttevredenheid
Een analyse van de tevredenheid over de trainer, toonde dat de gemiddelde item-score voor
elke vraag van de c-toets boven de kritische waarde van drie lag. De laagste gemiddelde itemscore was 3.81 (maximumscore = 4) en gold voor het item ‘Ik krijg duidelijk antwoord op
mijn vragen’. Alle pleegmoeders waren het met alle items eens of helemaal eens.
Met betrekking tot de tevredenheid over de interventie werden enkel de gegevens over de
pleeggezinnen die het programma volledig volgden (n = 28) geanalyseerd29. De meerderheid
van de pleegmoeders (96%) en de pleegzorgbegeleiders (88%) scoorden boven de cut-off
waarde (i.e. 12) voor effectiviteit. De gemiddelde effectiviteitscore van pleegmoeders (M =
14.36, sd = 1.8) was randsignificant hoger dan de Nederlandse normen voor ouders (M =
13.62, sd = 2.21, t(24) = 2.06, p = .05). Met betrekking tot de beoordeling door de
pleegzorgbegeleiders (M = 13.76, sd = 1.71) vonden we geen verschil met de Nederlandse
normen voor aanmelders (M = 13.48, sd = 2.25, t(24) = .82, p = .42).
29
Drie pleegmoeders en drie pleegzorgbegeleiders vulden niet alle items van BESTE in en konden om die reden
niet meegenomen worden in de analyses.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 171
Tabel 8a.5 geeft een overzicht van de antwoorden van de pleegmoeders en
pleegzorgbegeleiders op de verschillende vragen uit BESTE.
Voor de vier domeinen rapporteerden de meerderheid van de pleegmoeders en
pleegzorgbegeleiders dat het minstens wel wat verbeterde. Hoewel de helft van de
pleegmoeders (50%) en pleegzorgbegeleiders (59.1%) aangaven dat de interventie precies
lang genoeg duurde, vond ook een belangrijke groep pleegmoeders (45.8%) en
pleegzorgbegeleiders (40.9%) de duur van PVO te kort. Alle pleegmoeders en
pleegzorgbegeleiders zouden PVO aanraden. De meeste pleegzorgbegeleiders (87.5%) waren
van mening dat de ondersteuning niet beter had gekund. Pleegzorgbegeleiders die wel
verbeteringen mogelijk zagen, gaven volgende tips: meer tijd laten tussen de verschillende
huisbezoeken, de pleegzorgbegeleiders ook opleiden in de interventie zodat ze het pleeggezin
na PVO beter verder kunnen ondersteunen en de interventie in groep aanbieden zodat
pleegouders elkaar kunnen versterken.
172 |H o o f d s t u k 8 a
Tabel 8a.5
Overzicht antwoorden op BESTE
Beoordeling verandering
Is het gedrag van uw pleegkind veranderd
door de begeleiding vanuit PVO?
Is er door het contact met de PVOmedewerker in het functioneren van uw
gezin iets veranderd?
Is er door het contact met de PVOmedewerker iets veranderd in de manier
waarop u uw pleegkind opvoedt?
Is door het contact met de PVOmedewerker uw zicht op het gedrag van
uw pleegkind verhelderd?
Beoordeling duur
Niets
veranderd
1
Wel wat
verbeterd
12
Goed vooruit
gegaan
14
Ontbrekend
PM
Eerder
slechter
0
PB
PM
0
0
1
2
14
9
11
14
2
3
PB
0
1
15
11
1
PM
0
1
7
18
2
PB
0
0
14
13
1
PM
0
0
7
19
2
PB
0
4
7
15
2
Te Kort
Precies lang
genoeg
12
Te lang
Ontbrekend
1
4
Wat vindt u van de periode die de PM
ondersteuning vanuit PVO heeft geduurd? PB
?Aanraden PVO
Zou u PVO aanraden?
PM
PB
Verbetering PVO
Had de geboden ondersteuning vanuit PB
PVO achteraf bezien beter gekund?
11
9
Beslist niet
0
0
Beslist niet
10
13
0
Waarschijnlijk Waarschijnlijk
niet
wel
0
4
0
5
Waarschijnlijk Waarschijnlijk
niet
wel
11
3
1
6
Beslist wel
Ontbrekend
22
23
Beslist wel
2
0
Ontbrekend
0
4
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 173
8a.2.5. Langetermijneffecten
Tussen T1 en T2 (drie maand later) werden in de experimentele groep 2 pleeggezinplaatsing
(tijdelijk) beëindigd. Één pleeggezinplaatsing werd beëindigd omwille van problemen in de
relatie pleegkind-pleegouders. Dit pleegkind werd in een residentiële voorziening geplaatst.
De andere pleeggezinplaatsing werd tijdelijk onderbroken omwille van de gedragsproblemen
van het pleegkind. Dit pleegkind werd tijdelijk in een kinderpsychiatrische dienst opgenomen,
maar verbleef terug in het pleeggezin op T2. In de controlegroep werd tussen T1 en T2 één
pleeggezinplaatsing tijdelijk beëindigd. Dit pleegkind werd omwille van gedragsproblemen
tijdelijk in een kinderpsychiatrische dienst opgenomen, maar verbleef op T2 terug in het
pleeggezin. Dit verschil in aantal breakdowns tussen T1 en T2 was niet significant (Fisher’s
Exact test, p = .60). De hele onderzoeksperiode overschouwend (van instroom (T1) tot followup (T2, ongeveer 6.5 maanden later)), waren er vier tijdelijke breakdowns in de controlegroep
en één tijdelijke en één permanante breakdown in de experimentele groep. Dit verschil was
niet significant (Fisher’s Exact test, p = .60).
Tabel 8a.6 geeft een overzicht van de gemiddeldes en standaardafwijkingen voor de
verschillende uitkomstmaten op T0, T1 en T2, alsook de resultaten van beide ANCOVA’s
(beschreven in paragraaf 7.4.6). De eerste p-waarde geeft aan of de ANCOVA met de
verschilscore tussen nameting en follow-up (T2-T1) als afhankelijke variabele significant (p <
.05) is. De tweede p-waarde geeft aan of de ANCOVA met de follow-up gegevens (T2-data)
als afhankelijke variabele significant (p < .05) is. Daarnaast worden de effectgroottes voor de
langetermijneffecten weergegeven.
Wat de ontwikkeling tussen T1 en T2 betreft, dus tussen nameting en drie maand later, werden
er drie significante verschillen gevonden tussen de controle- en de experimentele groep. De
externaliserende gedragsproblemen en de totale problemen daalden tussen T1 en T2 in de
experimentele groep terwijl deze stegen in de controlegroep (F(1, 60) = 5.14, p = .03 en F(1,
60) = 5.08, p = .03). Het aantal personen waarbij men terecht kan voor praktische steun daalde
tussen T1 en T2 in de experimentele groep, terwijl dit aantal steeg in de controlegroep (F(1,
43) = 7.98, p = .007). Voor de ontwikkeling van de internaliserende gedragsproblemen van
het pleegkind tussen T1 en T2 werd een randsignificant verschil gevonden (F(1, 60) = 3.48, p
= .06). Deze daalden in de experimentele groep en stegen in de controlegroep.
174 |H o o f d s t u k 8 a
Tabel 8a.6
Overzicht van de gemiddeldes en standaarddeviaties voor de verschillende uitkomstmaten op de drie meetmomenten in de experimentele en de
controlegroep met de resultaten van beide ANCOVA’s voor elke variabele, alsook de effectgrootte voor de langetermijneffecten
Experimentele groep
Controlegroep
ANCOVA
ANCOVA T2
T2−T1
pEffectM0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
p30
31
waarde
grootte32
waarde
Pleegkind
Internaliserende
63.70
58.26
56.73
63.06
61.36
63.35
.06
< .001
.88
gedragsproblemen
(9.01)
(10.47)
(12.30)
(7.37)
(9.92)
(9.11)
Externaliserende
70.47
64.51
63.01
70.18
65.94
68.33
.03
.003
.84
gedragsproblemen
(6.76)
(7.50)
(8.96)
(6.43)
(8.77)
(7.46)
Totale problemen
69.23
62.70
61.63
68.24
64.70
67.82
.03
< .001
1.08
(7.08)
(7.62)
(9.17)
(6.08)
(10.58)
(7.65)
Aanpassing
aan
40.38
44.72
43.16
42.90
43.68
43.00
.47
.22
.44
pleeggezin
(6.56)
(6.15)
(5.57)
(5.37)
(5.18)
(6.66)
Pleegmoeder
Aankunnen
19.60
17.02
17.18
17.58
17.45
18.40
.41
.03
.61
(5.88)
(5.59)
(6.04)
(4.61)
(4.11)
(5.22)
Problemen hebben
20.83
17.06
18.10
18.67
17.85
19.37
.67
.03
.64
(5.54)
(4.81)
(5.02)
(4.91)
(5.33)
(5.08)
30
Aangezien de Levene-test aantoonde dat de variantie niet homogeen was voor de variabelen ‘situatie anders willen’ en ‘hard straffen’, is de p-waarde voor deze variabelen
gelijk een de p-waarde voor de independent sample t-test waarbij deze homogeniteit niet verondersteld wordt
31
Aangezien de Levene test aantoonde dat de variantie niet homogoon was voor de variabele ‘hard straffen’ , is de p-waarde voor deze variabelen de p-waarde voor de
independent sample t-test voor de verschilscores (T2 – T0).
32
Een positieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de experimentele groep, een negatieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de controlegroep.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 175
Tabel 8a.6 (vervolg)
Overzicht van de gemiddeldes en standaarddeviaties voor de verschillende uitkomstmaten op de drie meetmomenten in de experimentele en de
controlegroep met de resultaten van beide ANCOVA’s voor elke variabele, alsook de effectgrootte voor de langetermijneffecten
Experimentele groep
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
p-waarde p-waarde
Effectpleegmoeder
grootte
Situatie
anders
16.50
12.95
13.53
13.97
13.85
15.40
.28
.001
.98
willen
(4.95)
(4.27)
(4.27)
(3.91)
(4.05)
(3.94)
Kind is belasting
22.43
20.43
20.89
20.81
19.74
21.48
.32
.19
.45
(5.56)
(6.53)
(6.65)
(4.08)
(5.12)
(5.03)
Totale
79.37
67.40
69.82
71.11
68.88
74.61
.40
.02
.72
gezinsbelasting
(19.89)
(19.60)
(20.36)
(15.87)
(16.06)
(17.95)
Positief ouderlijk
4.03 (.68)
4.13 (.75)
4.13 (.63)
4.21 (.42)
4.01 (.54)
4.05 (.47)
.59
.04
.46
gedrag
Materieel belonen
2.88 (.89)
2.70 (.78)
2.72 (.77)
2.86 (.80)
2.69 (.78)
2.52 (.82)
.28
.19
.21
Regels
4.58 (.40)
4.58 (.42)
4.48 (.44)
4.51 (.44)
4.43 (.46)
4.49 (.43)
.10
.68
-.19
Disciplineren
2.95 (.70)
3.02 (.76)
2.93 (.79)
2.87 (.74)
2.80 (.76)
2.99 (.88)
.09
.45
-.19
Hard straffen
1.16 (.42)
1.06 (.19)
1.06 (.19)
1.16 (.26)
1.25 (.41)
1.22 (.35)
.72
.72
.46
Medewerking
38.93
39.56
39.50
38.95
41.09
40.57
.67
.38
-.18
vanuit de sociale
(5.82)
(5.88)
(6.19)
(5.65)
(4.86)
(6.09)
context
Aantal
personen 4.33 (2.47)
5.33 (4.5)
4.28 (1.95) 5.35 (3.87) 4.42 (2.91) 4.92 (2.74)
.11
.92
.12
emotionele steun
Aantal
personen
3.88 (3.1)
4.96 (3.65)
4.08 (3.16) 4.39 (3.50) 3.39 (2.57) 4.24 (2.80)
.83
.10
.007
praktische steun
176 |H o o f d s t u k 8 a
Tabel 8a.6 (vervolg)
Overzicht van de gemiddeldes en standaarddeviaties voor de verschillende uitkomstmaten op de drie meetmomenten in de experimentele en de
controlegroep met de resultaten van beide ANCOVA’s voor elke variabele, alsook de effectgrootte voor de langetermijneffecten
Experimentele groep
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
p-waarde p-waarde
Effectpleegmoeder
grootte
Aantal
personen 2.48 (1.86)
3.26 (3.83)
2.25 (1.39) 3.69 (4.38) 2.38 (1.44) 2.88 (2.35)
.19
.70
.17
informatie/advies
Algemene
7.36 (2)
7.86 (2.05)
7.61 (1.95) 7.53 (1.89) 8.43 (1.22) 7.79 (1.81)
.22
.86
-.005
tevredenheid over
pleeggezinplaatsing
Algemene
5.5 (2.12)
6.89 (2.17)
6.93 (2.05)
7 (1.3)
7.45 (1.33) 7.11 (1.42)
.68
.67
.74
beoordeling
aankunnen
probleemgedrag
pleegkind
Algemene
8.15 (1.68)
8.56 (1.89)
8.14 (2.12) 8.80 (1.19)
8.9 (1.09)
8.34 (1.54)
.96
.97
.31
beoordeling
zien
zitten
van
de
pleeggezinplaatsing
Pleeggezin
Gezinsfunctioneren
42.93
43.38
43.29
41.86
41.69
41.71
.88
.39
.12
(3.59)
(4.45)
(4.51)
(4.60)
(5.06)
(4.81)
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 177
Wanneer op T2, dus drie maand na beëindiging van PVO-SIM, gekeken wordt naar de
verschillen tussen de controle- en de experimentele groep, werden een aantal significante
resultaten gevonden. Daarnaast werden voor deze langetermijneffecten van PVO-SIM
effectgroottes berekend. Slechts voor twee opvoedingsschalen (namelijk disciplineren en
regels), de verschillende sociale steunschalen, de algemene tevredenheid over de
gezinsplaatsing en het gezinsfunctioneren werden verwaarloosbare langetermijneffecten
gevonden. De overige uitkomstmaten, verschilden ofwel bij follow-up statistisch significant
(p < .05) ofwel was het effect gemeten met de effectgroottes minstens klein (d > .20).
Wat het pleegkind betreft, werden significante langetermijneffecten gevonden inzake
internaliserende gedragsproblemen (F(1, 60) = 15.33, p < .001), externaliserende
gedragsproblemen (F(1, 60) = 9.94, p = .003) en totale problemen (F(1, 60) = 15.47, p <
.001). De effectgroottes (d = .84 tot 1.08) wezen op grote langetermijneffecten. Pleegkinderen
in de experimentele groep hadden op T2 minder internaliserende (M = 56.73, sd = 12.3),
externaliserende (M = 63.01, sd = 8.96) en totale problemen (M = 61.63, sd = 9.17) dan
pleegkinderen in de controlegroep (respectievelijk M = 63.35, sd = 9.11; M = 67.82, sd = 7.65
en M = 68.33, sd = 7.46). De aanpassing van het pleegkind aan het pleeggezin verschilde niet
significant. De effectgrootte (d = .44) duidde echter wel op een klein tot middelgroot
langetermijneffect op dit domein. De ontwikkelingen op deze domeinen tussen T0 en T2
worden weergegeven in Figuur 8a.8.
178 |H o o f d s t u k 8 a
Experimentele groep
Experimentele groep
Controlegroep
75
Externaliserende
problemen
Internaliserende
problemen
75
70
65
60
55
70
65
60
55
T0
T1
T2
T0
75
70
65
60
55
T0
T1
T2
T1
Experimentele groep
Controlegroep
Aanpassing pleegkind
Experimentele groep
Totale problemen
Controlegroep
T2
Controlegroep
45
44
43
42
41
40
T0
T1
T2
Figuur 8a.8: Ontwikkeling gedragproblemen en aanpassing pleegkind tussen T0 en T2 in de
experimentele en de controlegroep.
Wat de gezinsbelasting betreft, werd voor drie subschalen en voor de totale gezinsbelasting
een significant effect gevonden. Pleegmoeders uit de experimentele groep (M = 69.82, sd =
20.36) hadden op T2 een significant lagere totale gezinsbelasting dan pleegmoeders uit de
controlegroep (M = 74.61, sd = 17.95, F(1, 60) = 6.17, p = .02). Pleegmoeders uit de
experimentele groep hadden ook significant lagere scores op de schalen ‘aankunnen’ (M =
17.18, sd = 6.04, F(1, 60) = 4.69, p = .03), ‘problemen hebben’ (M = 18.10, sd = 5.02, F(1,
60) = 4.89, p = .03) en ‘situatie anders willen’ (M = 13.53, sd = 4.27, F(1, 60) = 12.05, p =
.001) dan pleegmoeders uit de controlegroep (respectievelijk M = 18.40, sd = 5.22; M = 19.37
sd = 5.08 en M = 15.40, sd = 3.94). De effectgroottes wezen op een middelgroot effect (d =
.72) voor de totale gezinsbelasting. Ook voor de subschalen ‘aankunnen’, ‘problemen hebben’
en ‘kind is belasting’ werden middelgrote effecten gevonden (d = .45 tot d = .64). Voor de
subschaal ‘situatie anders willen’ werd een groot effect gevonden (d = .98). De ontwikkeling
in gezinsbelasting is weergegeven in Figuur 8a.9.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 179
Totale gezinsbelasting
Experimentele groep
80
75
70
65
60
T0
T1
T1
Experimentele groep
Experimentele groep
T0
Controlegroep
T2
T1
Experimentele groep
Kind is belasting
T1
Controlegroep
24
22
20
18
16
14
12
T2
24
22
20
18
16
14
12
T0
T2
Controlegroep
24
22
20
18
16
14
12
T0
Situatie anders willen
85
Problemen hebben
Aankunnen
Experimentele groep
Controlegroep
T2
Controlegroep
24
22
20
18
16
14
12
T0
T1
T2
Figuur 8a.9: Ontwikkeling gezinsbelasting pleegmoeder tussen T0 en T2 in de experimentele
en de controlegroep.
Inzake opvoedgedrag, werd een significant effect gevonden voor ‘positief ouderlijk gedrag’.
Pleegmoeders uit de experimentele groep stelden significant meer positief ouderlijk gedrag
(M = 4.13, sd = .63, F(1, 60) = 4.3, p = .04) dan pleegmoeders uit de controlegroep (M = 4.05,
sd = .47). Het effect was middelgroot (d = .46). Daarnaast werd een middelgroot effect (d =
.46) gevonden voor ‘hard straffen’ en een klein effect (d = .21) voor ‘materieel belonen’. De
ontwikkeling van deze opvoedgedragingen is weergegeven in Figuur 8a.10.
180 |H o o f d s t u k 8 a
Controlegroep
Experimentele groep
5
Controlegroep
3
Hard straffen
Positief ouderlijk gedrag
Experimentele groep
4,5
4
3,5
2,5
2
1,5
3
1
T0
T1
T2
T0
Materieel belonen
Experimentele groep
T1
T2
Controlegroep
4
3,5
3
2,5
2
T0
T1
T2
Figuur 8a.10: Ontwikkeling opvoedgedrag pleegmoeder tussen T0 en T2 in de experimentele
en de controlegroep.
Met betrekking tot de sociale steun, was er geen enkel significant langetermijneffect. De
effectgroottes zijn eveneens verwaarloosbaar.
Ook wat de algemene beoordelingen betreft, werd geen enkel significant langetermijneffect
gevonden. Een analyse van de effectgroottes toonde wel een klein effect (d = .31) voor ‘het
zien zitten van de pleeggezinplaatsing’ en een middelgroot effect (d = .74) voor ‘het
aankunnen van het probleemgedrag van het pleegkind’. De ontwikkeling in deze algemene
beoordelingen is weergegeven in Figuur 8a.11.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 181
Controlegroep
Experimentele groep
10
Controlegroep
10
Aankunnen
probleemgedrag
pleegkind
Pleeggezinplaatsing zien
zitten
Experimentele groep
9
8
7
6
5
9
8
7
6
5
T0
T1
T2
T0
T1
T2
Figuur 8b.11: Ontwikkeling algemene beoordelingen tussen T0 en T2 in de experimentele en
de controlegroep.
Tot slot werd geen significant effect gevonden op het gezinsfunctioneren. De effectgrootte (d
= .12) duidde ook op een verwaarloosbaar langetermijneffect.
8a.3. Discussie
In hoofdstuk 8c worden de resultaten van PVO als geheel besproken. Er wordt ingegaan op
het effect van PVO als geheel op alle primaire uitkomstmaten, namelijk het aantal
breakdowns, de ernst van externaliserende gedragsproblemen bij het pleegkind en de
gezinsbelasting van de pleegmoeder, en op enkele secundaire uitkomstmaten. In dit hoofdstuk
focust de discussie op specifieke SIM-elementen. Vooreerst wordt ingegaan op de
behandelintegriteit. Daarna worden de resultaten van deze pleegouderinterventie op de
externaliserende gedragsproblemen van het pleegkind en de gezinsbelasting van de
pleegmoeder gekaderd binnen effecten van (pleegouder)oudertrainingen met een gelijkaardige
theoretische achtergrond. Tot slot worden de effecten van de interventie op één secundaire
uitkomstmaat, namelijk het opvoedgedrag van de pleegmoeders, apart besproken aangezien
beide modules verschillende nadruk legden op specifieke opvoedingsvaardigheden.
Zoals gepland, bestond de interventie uit gemiddeld 10 huisbezoeken aan de pleegouders. Een
analyse van de inhoud van deze huisbezoeken toonde dat de trainers de interventie met hoge
therapietrouw implementeerden. Bij bijna alle pleeggezinnen, behandelde de trainer eerst de
verplichte modules rond het creëren/verhogen van positieve interacties, het creëren van
voorspelbaarheid en effectief grenzen stellen, terwijl de modules rond de negatieve gevolgen
voor ongewenst gedrag niet altijd behandeld werden. Ook wanneer we kijken naar de
182 |H o o f d s t u k 8 a
implementatie van de verschillende opvoedingsvaardigheden door de pleegouders, werd het
doel, om positieve interacties te doen toenemen in combinatie met voorspelbaarheid en
effectief grenzen stellen, voor bijna elk pleeggezin bereikt. Zoals beoogd, werd er selectief
gebruik gemaakt van negatieve gevolgen voor ongewenst gedrag. Met betrekking tot twee
aspecten werd het trainingsprotocol echter onvoldoende gevolgd. Vooreerst werden de
verplichte modules met betrekking tot de algemene opvoedingsvaardigheden (problemen
voorkomen, problemen oplossen en autonomie & monitoring) niet altijd behandeld door de
trainers. De trainers gaven hiervoor meestal als reden dat de pleegouders op deze domeinen
geen problemen ervoeren en het dus niet nodig was de modules te bespreken of dat de
modules niet geschikt waren voor zeer jonge kinderen. Ook het aantal pleegouders dat deze
opvoedingsvaardigheden implementeerde was beperkt. Misschien zijn deze modules
onvoldoende aangepast aan jonge pleegkinderen. Een meer geschikt maken van deze modules
kan mogelijks resulteren in een grotere implementatie ervan (bijv. bij de module ‘problemen
oplossen’ expliciteren dat bij zeer jonge kinderen vooral stil gestaan moet worden bij het
herkennen en uiten van emoties). Wanneer de pleegouders weldegelijk deze vaardigheden
bezitten, staat de noodzaak van deze modules ter discussie. Het verplichte karakter van deze
modules voor het bereiken van de korte- en langetermijndoelen zou verder moeten worden
geanalyseerd. Een tweede aspect van het behandelprotocol dat onvoldoende geïmplementeerd
werd, zijn de groepssessies. Slechts een minderheid van de pleegouders volgde een
groepssessie tijdens het individuele traject of als follow-up sessie. Redenen hiervoor kunnen
onder andere zijn dat trainers slechts met drie pleeggezinnen gelijktijdig aan de slag waren.
Hierdoor was het moeilijk om groepssessies te organiseren wanneer één pleeggezin de
groepssessies niet kon bijwonen. Bovendien werden alle pleeggezinnen uit eenzelfde
provincie uitgenodigd voor dezelfde groepssessie waardoor het bijwonen van een
groepssessie (qua tijd en afstand) voor de pleegouders een (te) grote investering was. Redenen
voor het niet doorgaan van de groepssessies situeren zich dus zowel bij de pleegouders als bij
de trainers. Er moet verder onderzocht worden hoe het wel mogelijk is om groepsessies te
organiseren. Bovendien moet de zinvolheid van het behouden van de groepssessies (eventueel
op andere wijze georganiseerd) verder geanalyseerd worden aangezien pleegouders die
deelnamen aan een groepssessie dit wel een positieve ervaring vonden. Hierbij dient
opgemerkt te worden dat de resultaten, hieronder beschreven, vooral gezien moeten worden
als het resultaat van een pleegouderinterventie zonder groepssessies.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - S I M | 183
Met betrekking tot de primaire uitkomsten, de externaliserende gedragsproblemen van het
pleegkind en de gezinsbelasting van de pleegmoeder, kunnen de effecten van PVO-SIM
vergeleken worden met gelijkaardige programma’s binnen pleegzorg en binnen de reguliere
populatie. Turner, Macdonald en Dennis (2007) concludeerden op basis van een meta-analyse
over de effecten van (cognitief-)gedragsmatige pleegouderinterventies dat dergelijke
interventies slechts kleine effecten hebben. Afhankelijk van het gebruikte meetinstrument,
rapporteerden deze auteurs effectgroottes van -.41 tot .25 inzake de kortetermijneffecten op de
externaliserende gedragsproblemen van het pleegkind. In vergelijking met deze gegevens, kan
de effectgrootte van het kortetermijneffect op de externaliserende gedragsproblemen die bij
PVO-SIM gevonden werd (.26) dus als zeer goed beschouwd worden. In de meta-analyse van
Turner et al. (2007) werd slechts voor één studie een effectgrootte voor de mate van stress bij
de pleegouders gerapporteerd. Deze bedroeg -.40. De effectgrootte die bij PVO-SIM
gevonden werd op dit domein (.54) kan dus eveneens als zeer goed beschouwd worden. PVOSIM lijkt het dus, qua kortetermijneffecten op deze primaire uitkomsten beter te doen dan
andere pleegouderinterventies met een gelijkaardige theoretische achtergrond. Bovendien zijn
de kortetermijneffecten van PVO-SIM sterk gelijkend op de effecten van gedragsmatige
trainingen in een reguliere populatie. In een meta-analyse van 59 studies over oudertrainingen
werd een effectgrootte van .42 gevonden voor de gedragsproblemen van het kind (Lundahl et
al., 2006), terwijl de effectgroottes van PVO-SIM van .26 voor externaliserende problemen
tot .45 voor internaliserende en totale problemen bedroeg. Deze auteurs bestudeerden ook de
effectgrootte van 38 studies op de percepties van ouders over opvoeden (waaronder
opvoedingsstress) en vonden een effectgrootte van .53, terwijl de effectgrootte van PVO-SIM
voor gezinsbelasting .54 bedroeg. De langetermijneffecten van PVO-SIM zijn moeilijk
vergelijkbaar met de langetermijneffecten van de oudertrainingen die opgenomen zijn in deze
meta-analyse omdat de follow-up periode in deze meta-alayse één jaar bedroeg. Toch is het
feit dat de effectgroottes groter waren bij de follow-up (drie maanden na de interventie)
hoopgevend voor de langetermijneffecten van PVO-SIM op deze primaire uitkomstmaten.
Wat de secundaire uitkomstmaten betreft, wordt in deze discussie het opvoedgedrag
uitgelicht. De uitkomstmaten rond sociale steun zijn bij PVO-SIM minder relevant aangezien
in deze module niet gewerkt werd rond het verhogen van de sociale steun. Deze uitkomstmaat
wordt dan ook enkel in de discussie van de effecten van PVO-GV besproken. De overige
secundaire uitkomstmaten, namelijk de internaliserende gedragsproblemen van het pleegkind,
de aanpassing van het pleegkind aan het pleeggezin, het gezinsfunctioneren en de algemene
184 |H o o f d s t u k 8 a
beoordelingen over de pleeggezinplaatsing zullen worden besproken in de algemene discussie
over de effecten van PVO als geheel. Bij PVO-SIM werden middelgrote korte- en
langetermijneffecten gevonden voor positief ouderlijk gedrag en hard straffen en kleine
langetermijneffecten voor materieel belonen. De bevinding (samen met de gegevens over de
implementatie van de verschillende opvoedingsvaardigheden door de pleegouders) duidt erop
dat pleegmoeders de beoogde aanpassingen deden aan hun opvoedingsgedrag, namelijk
focussen op positieve interacties met het pleegkind (dus hogere scores voor positief ouderlijk
gedrag) en positieve aandacht/gevolgen geven aan gewenst gedrag (dus hogere scores op
materieel belonen) in combinatie met effectief grenzen stellen (lagere scores op hard straffen).
Deze bevinding wijst er ook op dat het doel om de negatieve spiraal van coërcieve interacties
tussen pleegkind en pleegouders te doorbreken/niet te starten bereikt is. Het feit dat
verwaarloosbare langetermijneffecten gevonden werden voor regels en disciplineren kan
misschien worden verklaard door het feit dat voor deze opvoedgedragingen, meer dan voor de
anderen, niet de frequentie, maar vooral de wijze waarop dit gebeurt (bijv., duidelijkheid van
de regels, consistentie in grenzen stellen) belangrijk is. Toch is het belangrijk om in
toekomstig
onderzoek
na
te
gaan
of
pleegouders
de
veranderingen
in
hun
opvoedingsomgeving op langere termijn kunnen volhouden. Dit belang wordt ook ingegeven
door het feit dat, hoewel pleegmoeders uit de experimentele groep ook bij follow-up minder
gezinsbelasting ervoeren dan de controlegroep, ze niet verschilden van de controlegroep wat
de ontwikkeling tussen nameting en drie maand later betreft. Toekomstig onderzoek naar de
langetermijneffecten van PVO-SIM zal moeten uitwijzen of er verdere acties nodig zijn ter
handhaving van de bereikte resultaten.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 185
8b. Effectiviteit van PVO-GV: resultaten van een Randomized
Controlled Trial
In dit hoofdstuk worden de resultaten van de GV-module besproken. Analoog met het vorige
hoofdstuk, wordt eerst een overzicht van de onderzoeksgroep gegeven. Hierna worden de
korte- en langetermijneffecten besproken. Tot slot volgt een discussie van deze resultaten.
8b.1. Onderzoeksgroep
Zoals eerder beschreven, is de onderzoeksgroep samengesteld uit nieuwe plaatsingen met een
langdurig perspectief aangevuld met vrij aangemelde reeds langer lopende plaatsingen met
een langdurig perspectief.
8b.1.1. Instroom nieuwe plaatsingen
In de onderzoeksperiode werden 304 nieuwe pleegzorgsituaties met een langdurig perspectief
opgestart die voor de GV-module gescreend moesten worden. Van deze nieuwe plaatsingen
waren er op het moment van de screening reeds 62 (20.4%) beëindigd. Van de overige 242
pleegzorgplaatsingen vulden in 184 gevallen (76%) zowel de pleegzorgbegeleider als de
pleegmoeder de screeningsvragenlijsten in, in 34 situaties (14%) vulde enkel de
pleegzorgbegeleider de vragenlijst in, in 2 situaties enkel de pleegmoeder (0.8%) en in 22
situaties (9.1%) geen van beide.
Van de 184 pleegzorgplaatsingen waarvoor beide partijen de screeningsvragenlijst invulden
vertoonden 72 pleegkinderen (39.1%) externaliserende gedragsproblemen. Na exclusie
(verstandelijke beperking (n = 11), perspectief onduidelijk (n = 4), broer/zus neemt reeds deel
(n = 2), plaatsing staat op springen en pleegouders psychische problemen (n = 2), autisme (n =
2), pas gestart of instabiel psychotroop medicatiegebruik (n = 2), psychiatrische problematiek
pleegkind in combinatie met psychische problemen pleegouders (n = 2) en reeds hulp (n = 1)),
kwamen 46 pleegkinderen in aanmerking voor PVO. Hiervan namen er 23 (50%) uiteindelijk
deel. Redenen van weigering waren: pleegouders hebben geen hulpvraag (n = 17), problemen
zijn al aan het verminderen (n = 2), pleegouders willen er geen energie meer insteken (n = 1),
pleegouders willen dat pleegkind naar Begeleid Zelfstandig Wonen gaat (n = 1) en onbekend
(n = 2).
186 |H o o f d s t u k 8 b
8b.1.2. Instroom vrije aanmeldingen
Voor de GV-module werden tijdens de onderzoeksfase 89 vrije aanmeldingen gedaan,
waarvan voor 72 pleegzorgsituaties de nodige vragenlijsten door zowel de pleegouders als de
pleegzorgbegeleider ingevuld werden. 51 pleegkinderen (70.8%) vertoonden externaliserende
gedragsproblemen. Na exclusie (verstandelijke beperking (n = 4), plaatsing staat op springen
en psychische problemen pleegouders (n = 3), verkeerde leeftijdcategorie (n = 2), en kind
verblijft slechts 1 dag per week in pleeggezin (n = 1)) kwamen er 41 in aanmerking. Hiervan
namen er 39 (95.1%) deel. Redenen van weigering waren: pleegouders hebben geen tijd (n =
1) en willen resultaten lopend onderzoek afwachten (n = 1).
8b.1.3. Uiteindelijke onderzoeksgroep
De combinatie van instroom van nieuwe plaatsingen en van vrije aanmeldingen leidde dus tot
een instroom van in totaal 62 pleeggezinnen. Deze pleeggezinnen werden via de
minimisatiemethode als volgt ingedeeld in experimentele en controlegroep: 31 in de
experimentele groep en 31 in de controlegroep. Onderstaand diagram (Figuur 8b.1) geeft voor
deze onderzoeksgroep weer hoeveel pleeggezinnen op de verschillende meetmomenten de
vragenlijsten invulden.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 187
Nieuwe plaatsing met
Lopende plaatsing
langdurig perspectief
(Vrije aanmelding)
(n = 304)
(n = 89)
Pleegkind heeft
Pleegkind heeft
externaliserende
externaliserende
gedragsproblemen
gedragsproblemen
(n = 72)
In aanmerking
(n = 51)
Onderzoek naar
Onderzoek naar
geschiktheid voor GV
geschiktheid voor GV
(maand 4-5) (n = 184)
(n = 72)
In aanmerking
(n = 41)
(n = 46)
Deelname
Deelname
Randomisatie (n = 62)
(n = 39)
(n = 23)
Toegewezen aan
Toegewezen aan
experimentele groep
controlegroep
(n = 31)
(n = 31)
Nulmeting
Start GV-training
T0
Nulmeting ingevuld
(n = 31)
(n = 29)
Breakdown plaatsing (n = 0 )
Breakdown plaatsing (n = 4, 0
vulden nameting in )
Lopende plaatsing (n = 31)
- Volledige training
(n = 31, 31 vulden
nameting in )
Lopende plaatsing (n = 27, 26
Nameting
vulden nameting in)
T1
- Geen volledige training
(n = 0)
Breakdown plaatsing (n = 4, 2
Follow-up
Breakdown plaatsing (n = 5, 0
vulden follow-upmeting in )
T2
vulden follow-upmeting in)
Plaatsing lopende (n = 27, 27
Plaatsing lopende (n = 26, 25
vulden follow-upmeting in)
vulden follow-upmeting in)
Figuur 8b.1.: Procedure en het aantal deelnemende gezinnen doorheen iedere fase van het
onderzoek voor de GV-training.
188 |H o o f d s t u k 8 b
8b.2. Resultaten
8b.2.1. Vergelijking tussen controle- en experimentele groep op T0
Eenendertig pleeggezinnen werden toegewezen aan de experimentele groep en 31 aan de
controlegroep. Een vergelijking tussen beide groepen op vlak van de minimisatiefactoren,
toonde geen verschil (voor alle χ2-tests, p > .05). Tabel 8b.1 geeft een overzicht van deze
minimisatiefactoren in beide groepen.
Tabel 8b.1
Overzicht van de minimisatiefactoren in de experimentele en de controlegroep
Minimisatiefactor
Experimentele groep n (%) Controlegroep n (%)
Geslacht pleegkind
Jongen
15 (48.4)
17 (54.8)
Meisje
16 (51.6)
14 (45.2)
Leeftijd pleegkind
< 12 jaar
13 (41.9)
11 (35.5)
≥ 12 jaar
18 (58.1)
20 (64.5)
Ernst externaliserende
gedragsproblemen
Grensklinisch gebied
7 (22.6)
7 (22.6)
Klinisch gebied
24 (77.4)
24 (77.4)
Aantal
eerdere
uithuisplaatsingen
Geen
11 (35.5)
9 (29.0)
20 (64.5)
22 (71.0)
Minstens één
Soort pleeggezinplaatsing
Netwerk
17 (54.8)
20 (64.5)
Bestand
14 (45.2)
11 (35.5)
Duur van de pleeggezinplaatsing
< 18 maanden
16 (51.6)
15 (48.4)
≥ 18 maanden
15 (48.4)
16 (51.6)
Gezinssamenstelling pleeggezin
Één-ouder-gezin
8 (25.8)
7 (22.6)
Twee-ouder-gezin
23 (74.2)
24 (77.4)
Onderwijsniveau pleegouders
Geen diploma hoger onderwijs
18 (58.1)
19 (61.3)
Minstens één pleegouder met
13 (41.9)
12 (38.7)
diploma hoger onderwijs
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 189
Ingestroomde pleeggezinnen waren voornamelijk twee-ouder-gezinnen (75.8%) met
gemiddeld 1.68 biologische kinderen (sd = 1.35) en 1.48 pleegkinderen (sd = .65).
Pleegmoeders waren gemiddeld 46.93 jaar (sd = 12.51), pleegvaders 47.11 jaar (sd = 13.00).
Het pleegkind was in 51.6% van de pleeggezinnen een jongen, was gemiddeld 11.95 jaar (sd
= 3.47) en was meestal (67.7%) al eens eerder uit huis geplaatst. De huidige
pleeggezinplaatsing duurde gemiddeld 40.87 maanden (sd = 47.20). Het aantal
netwerkpleeggezinnen was groter (59.7%) dan het aantal bestandpleeggezinnen.
Via two-sample t-tests werd nagegaan of de experimentele en controlegroep significant
verschilden op de verschillende uitkomstmaten op T0 (zie Tabel 8b.4 voor deze gemiddelde
waardes). Deze analyses toonden slechts één significant verschil. De gemiddelde score voor
de schaal ‘negeren’ van de SOG was hoger in de experimentele groep (t(60) = -2.79, p =
.007).
8b.2.2. Behandelintegriteit
a. Experimentele groep
Alle 31 pleeggezinnen die startten met GV, volgden het volledige trainingstraject. De
gemiddelde duur van de interventie bedroeg 3.7 maanden (Min. = 2, Max. = 7.3, sd = 1.19).
Tijdens deze periode had de trainer gemiddeld 10.16 persoonlijke contacten met de
pleegouders (al dan niet in aanwezigheid van het sociale netwerk en/of externe diensten)
(Min. = 7, Max. = 15, sd = 1.92). De pleeggezinnen werden tussen de sessies door telefonisch
of per mail door de PVO-medewerker ondersteund: gemiddeld hadden de PVO-medewerkers
6.74 keer telefonisch contact met het pleeggezin (Min. = 0, Max. = 11, sd = 3.2) en zonden ze
2.23 mails (Min. = 0, Max. = 14, sd = 4.33). De PVO-medewerkers volgden in alle 23 tweeouder-gezinnen het protocol om pleegvaders bij de training te betrekken. In 20 van deze
gezinnen (87%) was de pleegvader tijdens iedere sessie aanwezig, in de overige situaties
miste de pleegvader respectievelijk één (n = 1), twee (n = 1) of vier (n = 1) individuele
sessies. De PVO-trainers maakten bij 27 pleeggezinnen (87.1%) gebruik van gemiddeld 2.42
getuigenissen van andere pleegouders (Min. = 0, Max. = 4, sd = 1.18). In ieder pleeggezin
eindigde de interventie met een geïndividualiseerde brief die terugblikt op de training en
vooruitblikt naar de toekomst. De groepssessies werden ook hier minder vaak dan gepland
gevolgd: slechts 41.9% van de pleeggezinnen nam aan minstens één groepssessie deel tijdens
190 |H o o f d s t u k 8 b
het individuele traject en slechts 16.1% van de pleeggezinnen volgde één of meerdere followup groepssessies.
Tabel 8b.2 geeft een overzicht van de interventies die tijdens de sessies door de PVO-trainer
werden behandeld en de interventies die door de pleegouders daadwerkelijk werden
uitgevoerd. De verplichte interventies werden door de trainers zo goed als altijd behandeld
(cfr. vermijden van escalatie, relatiegebaren, acties van actieve weerstand tegen
probleemgedrag). Enkel het thema ondersteuning werd door de PVO-trainer in 9.68% van de
pleeggezinnen niet aangeboden. Een grote meerderheid van de pleegouders heeft deze
verplichte onderdelen ook in hun reële context geïmplementeerd. Alle pleegouders gingen
actief aan de slag met het vermijden van escalaties en het aanbieden van relatiegebaren. In iets
meer dan de helft van de pleeggezinnen (54.80%) werd hierbij ook gebruik gemaakt van de
doos of album met positieve herinneringen. Meer dan 1/3 van de pleeggezinnen (38.71%)
betrok leden uit de biologische familie van het pleegkind actief bij het aanbieden van
relatiegebaren. Het thema ondersteuning werd door 83.87% van de pleeggezinnen in de
praktijk gebracht. Zij activeerden leden uit hun sociaal en familiaal netwerk ter ondersteuning.
Niettemin liet slechts een minderheid van de pleeggezinnen (22.58%) een supportersmeeting
plaatsvinden. Alle pleegouders voerden één of meerdere acties van actieve weerstand tegen
probleemgedrag uit. De aankondiging werd door 96.77% van de pleegouders gedaan. De
overige acties zijn afhankelijk van de leeftijd van het pleegkind en de aard van het
probleemgedrag en werden niet steeds door de PVO-trainer aangeboden, laat staan door de
pleegouders uitgevoerd. Bijna 2/3 van de pleegouders (61.29%) gingen meer gericht toezicht
houden op hun pleegkind hoewel de PVO-trainers deze interventie bij iets minder
pleeggezinnen (58.06%) aanboden. Een sit-in werd bij 90.32% van de pleeggezinnen
aangeboden, maar werd slechts door 25.8% van de pleegouders in de praktijk gebracht. Een
herstelgerichte actie werd in 45.16% van de gezinnen behandeld en door 25.81% van de
gezinnen gebruikt. Een campagne van bezorgdheid werd in 64.52% van de pleeggezinnen
aangeboden en door 22.58% van de gezinnen uitgevoerd. De telefoonronde, volgen en
documentatie van probleemgedrag werden zelden aangeboden en bijna nooit in de praktijk
gebracht.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 191
Tabel 8b.2
Overzicht behandelintegriteit PVO-trainer en implementatie pleegouders
Interventies
Behandeld door
Geïmplementeerd
PVO-trainer (%)
door pleegouders (%)
Vermijden van escalatie*
100
100
Ondersteuning (overall)*
90.3
83.9
74.2
22.6
100
100
Supportersmeeting
Relatiegebaren (overall)*
Doos/album positieve herinneringen
54.8
Betrekken biologische familie
38.7
Acties van actieve weerstand (overall)*
100
100
Aankondiging*
100
96.8
Gericht toezicht houden
58.1
61.3
Sit-in
90.3
25.8
Herstelgerichte actie
45.2
25.8
Campagne van bezorgdheid
64.5
22.6
Telefoonronde
12.9
3.2
Volgen
16.1
0
Documentatie
6.7
0
Boodschappen naar biologische familie
19.4
*Verplicht
Naast
de
GV-begeleiding,
pleegzorgbegeleiding
door
bleef
lopen.
in
de
Zoals
experimentele
getoond
wordt
groep
in
ook
Tabel
de
gewone
8a.3
hadden
pleegzorgbegeleiders gemiddeld .52 individuele persoonlijke contacten met de pleegouders
(min. = 0, max. = 3, sd = .81). Rekening houdend met de inhoud van deze contacten, waren er
tijdens het GV-traject slechts .29 (min. = 0, max. = 2, sd = .59) individuele persoonlijke
contacten met de pleegouders waarbij gewerkt werd rond de gedragsproblemen van het
pleegkind of het opvoedgedrag van de pleegouders. In het totaal hadden pleegzorgbegeleiders
gemiddeld 1.65 contacten (min. = 0, max. = 5, sd = 1.31) met minstens één lid van het
pleeggezin (zonder externen of ouders) waarvan bij 1.10 contacten (min. = 0, max. = 3, sd =
1.19) gewerkt werd rond de gedragsproblemen van het pleegkind of het opvoedgedrag van de
192 |H o o f d s t u k 8 b
pleegouders. Tabel 8b.3 geeft een overzicht van de andere soorten contacten die de
pleegzorgbegeleiders hadden met het pleeggezin en de biologische familie.
Tot slot werd er in de experimentele groep ook gebruik gemaakt van externe ondersteuning
voor het pleegkind en/of de pleegouders. Zoals getoond wordt in Tabel 8b.3 kreeg 25.8% van
de pleegkinderen extra hulp tijdens het PVO-traject. Dit werd meestal geboden door een
CGGZ (bij 37.5% van de cases) of door een zelfstandig psycholoog (bij 25% van de cases).
Bij 12.5% van de cases werd de ondersteuning geboden door een zelfstandig psychiater, bij
12.5% door een psycholoog op school en bij 12.5% via een CAW. De meerderheid (75%) van
de pleegkinderen die extra ondersteuning kreeg, had tweewekelijks contact met deze
persoon/dienst. Één pleegkind werd wekelijks begeleid, een ander maandelijks. Slechts drie
pleegouders kregen extra ondersteuning. Één pleegouder(paar) kreeg maandelijks
ondersteuning via de zelfstandige psychiater van het pleegkind. Een ander pleegouder(paar)
kreeg maandelijks ondersteuning via het CAW dat het pleegkind begeleidde. Een ander
pleegouder(paar) kreeg minder dan maandelijks ondersteuning via de zelfstandige psycholoog
van het pleegkind.
b. Controlegroep
In de controlegroep bestond de begeleiding uit de combinatie van de begeleiding door de
pleegzorgbegeleider en extra hulp voor het pleegkind en/of pleegouders. Pleegzorgbegeleiders
hadden gemiddeld .63 individuele persoonlijke contacten met de pleegouders (min. = 0, max.
= 3, sd = .81). Rekening houdend met de inhoud van deze contacten, hadden
pleegzorgbegeleiders uit de controlegroep gemiddeld .43 (min. = 0, max. = 2, sd = .68)
persoonlijke contacten met de pleegouders waarbij gewerkt werd rond de gedragsproblemen
van het pleegkind of het opvoedgedrag van de pleegouders. In het totaal hadden
pleegzorgbegeleiders gemiddeld 2.83 contacten (min. = 0, max. = 10, sd = 1.95) met minstens
één lid van het pleeggezin (zonder externen of ouders) waarvan bij 2.13 contacten (min. = 0,
max. = 6, sd = 1.25) gewerkt werd rond de gedragsproblemen van het pleegkind of het
opvoedgedrag van de pleegouders. Tabel 8b.3 geeft een overzicht van de andere soorten
contacten die de pleegzorgbegeleiders hadden met het pleeggezin en de biologische familie.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 193
Tabel 8b.3
Overzicht begeleiding experimentele en controle gezinnen
Experimentele
groep
M (sd)
PVO-trainer
Individuele contacten met pleegouders
9.77 (1.87)
Contacten met het pleeggezin en sociaal
.19 (.48)
netwerk
Gezamenlijke overleggen pleegouders en
.19 (.48)
externe dienst
Pleegzorgbegeleider
Contacten met het pleeggezin
Individuele contacten met de pleegouders
.52 (.81)
Waarvan over gedrag/opvoeding
.29 (.59)
Individuele contacten met het pleegkind
.32 (.65)
Waarvan over gedrag
.23 (.56)
.68 (.83)
Gezinscontacten met het pleeggezin
.45 (.77)
Waarvan over gedrag/opvoeding
Contacten met het pleeggezin en sociaal
.13 (.34)
netwerk
.29 (.59)
Gezamenlijke overleggen pleegouders en
externe dienst
Contacten met de biologische familie
Individuele contacten met de biologische
.32 (.70)
ouders
Gezamenlijke overleggen biologische ouders
.23 (.56)
en externe dienst
Gezamenlijke overleggen pleegouders en
.13 (.43)
biologische ouders
N (%)
Extra hulp
Frequentie hulp pleegkind
Geen
23 (74.2)
Minder dan maandelijks
0
Maandelijks
1 (3.2)
Tweewekelijks
6 (19.4)
Wekelijks
1 (3.2)
Dagelijks
0
Controlegroep
M (sd)
nvt
nvt
nvt
.63 (.81)
.43 (.68)
.40 (.62)
.33 (.55)
1.70 (1.58)
1.27 (1.01)
.10 (.31)
.37 (.56)
.37 (.49)
.03 (.18)
17 (.46)
N (%)
24 (77.4)
0
3 (9.7)
3 (9.7)
1 (3.2)
0
194 |H o o f d s t u k 8 b
Tabel 8b.3 (vervolg)
Overzicht begeleiding experimentele en controle gezinnen
Experimentele
groep
M (sd)
Soort hulp pleegkind
CGGZ
3 (9.7)
2 (6.5)
Zelfstandig psycholoog
1 (3.2)
Psycholoog op school
Zelfstandig psychiater
1 (3.2)
1 (3.2)
CAW
Frequentie hulp pleegouders
Geen
28 (90.3)
Minder dan maandelijks
1 (3.2)
Maandelijks
2 (6.5)
Tweewekelijks
0
Wekelijks
0
Dagelijks
0
Soort hulp pleegouders
1 (3.2)
Zelfstandig psycholoog pleegkind
1 (3.2)
Zelfstandig psychiater pleegkind
1 (3.2)
CAW pleegkind
0
CGGZ pleegkind
0
Pleegouderbegeleider pleegzorgdienst
Controlegroep
M (sd)
3 (9.7)
4 (12.9)
0
0
0
28 (90.3)
1 (3.2)
1 (3.2)
1 (3.2)
0
0
0
0
0
1 (3.2)
2 (6.5)
Ook in de controlegroep werd gebruik gemaakt van extra ondersteuning voor het pleegkind
en/of de pleegouders. Zoals getoond wordt in Tabel 8b.3 kreeg 22.6% van de pleegkinderen
extra hulp tijdens de onderzoeksperiode. Dit gebeurde bij 57.1% van de cases via een CGGZ
en bij 42.9% van de cases via een zelfstandig psycholoog. Bij 14.3% van de pleegkinderen
was deze ondersteuning wekelijks, bij 42.9% tweewekelijks en bij 42.9% maandelijks. Ook
drie pleegouders (11.11%) kregen extra ondersteuning. Één pleegouder(paar) kreeg
tweewekelijks ondersteuning via een speciale functie van de pleegzorgdienst, één
pleegouder(paar) kreeg maandelijks ondersteuning via een speciale functie van de
pleegzorgdienst en één pleegouder(paar) kreeg minder dan maandelijks ondersteuning via de
CGGZ-dienst van het pleegkind.
Een vergelijking van de pleegzorgbegeleiding in de controlegroep met de combinatie van GV
en pleegzorgbegeleiding in de experimentele groep, toonde enkele verschillen. Zoals bedoeld,
hadden experimentele pleeggezinnen meer individuele contacten met de trainer of
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 195
pleegzorgbegeleider waarbij er over het gedrag van het pleegkind of de opvoeding door de
pleegouders gewerkt werd (M = 10.06, sd = 2.06) dan pleeggezinnen in de controlegroep (M =
.43, sd = .68, Mann U = 0, p < .001). Wanneer alle persoonlijke contacten over gedrag of
opvoeding met minstens één lid van het pleeggezin meegeteld worden, ligt dit aantal ook
hoger in de experimentele groep (M = 11.06, sd = 2.77) dan in de controlegroep (M = 2.13, sd
= 1.25, Mann U = 0, p < .001). In de controlegroep vonden er meer gezinscontacten met het
pleeggezin plaats (M = 1.70, sd = 1.58, U = 267, p = .0013) en meer gezinscontacten met het
pleeggezin waarbij rond gedrag of opvoeding werd gewerkt (M = 1.27, sd = 1.01, U = 238, p
<. 001) dan in de experimentele groep (M = .68, sd = .83; M = .45, sd = .77). Er werden geen
verschillen gevonden in het aantal andere soorten contacten (individuele contacten met het
pleegkind, individuele contacten met de biologische ouders, contacten met het pleeggezin en
sociaal netwerk, gezamenlijke overleggen met pleegouders en externe dienst, gezamenlijke
overleggen met de biologische ouders en een externe dienst en gezamenlijke overleggen met
pleegouders en biologische ouders). Het aantal pleegkinderen en pleegouders dat extra hulp
kreeg verschilde niet significant tussen de experimentele en controlegroep.
8b.2.3. Kortetermijneffecten
Op T1 waren in de controlegroep vier pleeggezinplaatsingen reeds beëindigd. Bij al deze
plaatsingen was het een voortijdige ongeplande beëindiging om negatieve redenen en ging het
dus om een breakdown. Bij drie pleeggezinnen was de reden het gedrag van het pleegkind, bij
het andere pleeggezin vormden conflicten tussen ouders en pleegouders de reden tot
verbreking van de plaatsing. In de experimentele groep waren er geen breakdowns. Op basis
van de Fisher’s Exact Test33 is dit geen significant verschil (p = .11).
Via ANCOVA’s werd voor de verschillende uitkomstmaten34 nagegaan of er een verschil was
in de ontwikkeling tussen T0 en T1 tussen de experimentele en de controlegroep.
33
Aangezien bij 50% van de cellen de verwachte waarde lager was dan 5, werd niet voldoen aan de assumpties
voor het gebruik van een chi kwadraattest. Om die reden wordt het resultaat van de Fisher’s Exact Test
gerapporteerd.
34
Twee schalen (de schalen ‘negeren’ en ‘materieel belonen’ van de SOG) werden niet meegenomen in deze
analyses omdat de alpha waarden voor interne consistentie onvoldoende waren (zie bijlage 13). Een alpha
waarde werd als voldoende beschouwd als deze op minstens één meetmoment ≥.65 en de gemiddelde alpha
voor beide meetmomenten ≥ 60.
196 |H o o f d s t u k 8 b
Figuren 8b.1 en 8b.2 geven een overzicht van de ontwikkeling in de experimentele en de
controlegroep tussen T0 en T1 op de twee primaire uitkomstmaten. Er werd geen significant
verschil gevonden tussen de experimentele en de controlegroep wat de externaliserende
gedragsproblemen van het pleegkind betreft (F(1, 59) = .44, p = .51, zie Figuur 8b.1). De
effectgrootte duidde ook op een verwaarloosbaar effect (d = .13).
Externaliserende gedragsproblemen
30
25
20
Experimentele groep
15
Controlegroep
10
5
0
T0
T1
Figuur 8b.1: Ontwikkeling in externaliserende gedragsproblemen tussen T0 en T1 in de
experimentele en de controlegroep.
Ook met betrekking tot de totale gezinsbelasting van de pleegmoeder, werd geen significant
verschil gevonden tussen de experimentele en de controlegroep (F(1, 69) = .61, p = .44, zie
Figuur 8b.2). De effectgrootte duidde echter wel op een klein effect (d = .20).
80
Totale gezinsbelasting
78
76
74
72
Experimentele groep
70
Controlegroep
68
66
64
T0
T1
Figuur 8b.2: Ontwikkeling in totale gezinsbelasting tussen T0 en T1 in de experimentele en
controlegroep.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 197
Tabel 8b.4 geeft een overzicht van de gemiddeldes en standaardafwijkingen voor alle
uitkomstmaten op T0 en T1, apart voor de experimentele en de controlegroep. De significantie
van de verschillende ANCOVA’s wordt weergegeven in de kolom ‘p-waarde’. Ook de
effectgroottes van de verschillende effecten worden weergegeven.
Zoals blijkt uit Tabel 8b.4, werd noch wat het gedrag van het pleegkind betreft, noch wat de
gezinsbelasting van de pleegmoeder betreft significante verschillen gevonden tussen de
experimentele en de controlegroep. De effectgroottes wezen wel op kleine effecten voor de
totale problemen van het pleegkind (d = .35) en voor drie subschalen van gezinsbelasting
(‘aankunnen’ (d = .22), ‘problemen hebben’ (d = .35) en ‘situatie anders willen’ (d = .23).
Wat het opvoedgedrag van de pleegmoeder betreft, werd wel een statistisch significant effect
gevonden. Pleegmoeders uit de experimentele groep scoorden significant hoger (M = 19.36,
F(1, 59) = 9.08, p = .004) op monitoring dan de pleegmoeders uit de controlegroep (M =
15.88). Dit effect was klein (d = .28). Figuur 8b.3 toont dit verschil in ontwikkeling.
25
Monitoring
20
Experimentele groep
15
Controlegroep
10
5
T0
T1
Figuur 8b.3: Ontwikkeling in monitoring tussen T0 en T1 in de experimentele en
controlegroep.
Ook voor andere opvoedingsgedragingen werden kleine effecten gevonden, namelijk voor
‘positief ouderlijk gedrag’ (d = .34), ‘regels’ (d = .29) en ‘inconsequent straffen’ (d = .30).
198 |H o o f d s t u k 8 b
Tabel 8b.4
Overzicht van gemiddeldes en standaarddeviaties in de experimentele en controlegroep voor de verschillende uitkomstmaten op T0 en T1 met de
p-waarde voor de ANCOVA’s en de berekende effectgrootte per uitkomstmaat
Experimentele groep
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
p-waarde35
Effectgrootte36
Pleegkind
Internaliserende
15.71 (8.51)
11.29 (5.87)
12.81 (8.02)
9.75 (6.24)
.78
.16
gedragsproblemen
Externaliserende
23.06 (7.39)
18.23 (9.79)
24.32 (8.2)
20.48 (9.51)
.51
.13
gedragsproblemen
Totale problemen
66.77 (20.03)
50.9 (23.27)
62.61 (20.36)
53.9 (19.5)
.19
.35
Aanpassing aan pleeggezin
40.85 (5.98)
42.67 (4.84)
41.86 (5.95)
42.62 (5.93)
.58
.18
Pleegmoeder
Aankunnen
20.69 (3.87)
18.72 (5.72)
18.67 (5.39)
17.75 (5.14)
.66
.22
Problemen hebben
19.65 (4.6)
17.93 (4.71)
17.91 (4.42)
17.78 (4.84)
.23
.35
Situatie anders willen
16.93 (3.81)
14.55 (4.9)
15.32 (3.77)
13.81 (3.98)
.67
.23
Kind is belasting
20.91 (3.95)
20.56 (5.43)
21.32 (4.84)
20.43 (5.4)
.58
-.12
Totale gezinsbelasting
78.1 (13.71)
71.42 (19.06)
73.28 (17.01)
69.77 (17.69)
.44
.20
35
Aangezien de Levene test aantoonden dat de variantie niet homogoon zijn voor de variabelen ‘totale problemen’, ‘positief ouderlijk gedrag’, ‘hard straffen’, ‘medewerking
vanuit de sociale context’, ‘aantal mensen bij wie men terecht kan voor informatie of advies’ en ‘algemene beoordeling zien zitten van de plaatsing’, is de p-waarde voor deze
variabelen de p-waarde voor de independent sample t-test voor de verschilscores.
36
Een positieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de experimentele groep, een negatieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de controlegroep.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 199
Tabel 8b.4 (vervolg)
Overzicht van gemiddeldes en standaarddeviaties in de experimentele en controlegroep voor de verschillende uitkomstmaten op T0 en T1 met de
p-waarde voor de ANCOVA’s en de berekende effectgrootte per uitkomstmaat
Experimentele groep
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
p-waarde
Effectgrootte
Pleegmoeder
Positief ouderlijk gedrag
40.78 (7.82)
43.92 (6.64)
44.2 (5.88)
44.98 (5.21)
.11
.34
Monitoren
18.03 (4.32)
19.36 (3.59)
15.88 (4.89)
15.89 (4.44)
.005
.28
Autonomie stimuleren
10.53 (1.96)
10.84 (2.1)
11.45 (1.70)
11.99 (.36)
.13
-.12
Regels
26.1 (3.28)
27.19 (3.28)
27.27 (2.13)
27.54 (2.2)
.99
.29
Disciplineren
17.94 (4.04)
17.9 (4.19)
18.46 (4.8)
18.52(4.14)
.69
.02
Inconsequent straffen
9.35 (2.69)
8.98 (2.35)
8.7 (2.16)
9.08 (2.93)
.33
.30
Hard straffen
4.16 (.37)
4.13 (.43)
4.47 (1.25)
4.51 (1.5)
.70
.07
Mate van steun totaal
17 (6.34)
19.47 (6.81)
17.32 (7.07)
18.47 (6.45)
.19
.19
Medewerking vanuit de
37.85 (5.31)
39.06 (6.12)
37.55(5.51)
39.22 (5.6)
.79
-.08
sociale context
Aantal personen emotionele
4.68 (3.74)
5.82 (4.59)
4.81 (2.93)
4.86 (3.04)
.30
.31
steun
Aantal personen praktische
3.5 (3.05)
4.15 (4)
4 (3.6)
3.45 (2.31)
.20
.36
steun
Aantal
personen
2.58 (1.94)
3.81 (4.66)
3.95 (3.28)
2.4 (1.47)
.01
1.05
informatie/advies
200 |H o o f d s t u k 8 b
Tabel 8b.4 (vervolg)
Overzicht van gemiddeldes en standaarddeviaties in de experimentele en controlegroep voor de verschillende uitkomstmaten op T0 en T1 met de
p-waarde voor de ANCOVA’s en de berekende effectgrootte per uitkomstmaat
Experimentele groep
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
p-waarde
Effectgrootte
Pleegmoeder
Algemene
tevredenheid 7.17 (2.04)
7.66 (1.47)
7.92 (1.93)
8.08 (1.38)
.39
.16
over pleeggezinplaatsing
Algemene
beoordeling 6.87 (1.66)
7.03 (1.87)
6.54 (1.82)
7.42(1.41)
.26
-.41
aankunnen probleemgedrag
pleegkind
Algemene beoordeling zien 8.27 (2)
7.97 (2.55)
8.5 (1.91)
9.21 (1.29)
.05
-.49
zitten
van
de
pleeggezinplaatsing
Pleeggezin
Gezinsfunctioneren
38.94 (5.47)
40.71 (5.9)
41.07 (5.88)
41.36 (5.77)
.85
.28
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 201
Wat de verschillende aspecten van sociale steun betreft, werd één statistisch significant effect
gevonden. Pleegmoeders uit de experimentele groep konden bij meer mensen terecht voor
informatie of advies (M = 3.81, t(44) = 2.54, p = .01) dan pleegmoeders uit de controlegroep
(M = 2.4). Dit effect was groot (d = 1.05). Deze ontwikkeling in het aantal mensen waarbij
men terecht kan voor informatie of advies wordt getoond in Figuur 8b.4.
Aantal mensen informatie/advies
5
4
Experimentele groep
3
Controlegroep
2
1
T0
T1
Figuur 8b.4: Ontwikkeling in het aantal mensen waarbij men terecht kan voor informatie of
advies tussen T0 en T1 in de experimentele en de controlegroep.
Voor het aantal mensen waarbij men terecht kan voor emotionele en praktische steun werden
kleine effecten gevonden (respectievelijk d = .31 en d = .36).
Voor het laatste aspect met betrekking tot de pleegmoeder, namelijk de algemene
beoordelingen over de tevredenheid over de pleeggezinplaatsing, het aankunnen van het
probleemgedrag van het pleegkind en het zien zitten van de pleeggezinplaatsing, werd ook
één significant verschil gevonden. Pleegmoeders uit de experimentele groep zagen de
pleeggezinplaatsing minder zitten (M = 7.97, t(52) = -1.98, p = .05) dan pleegmoeders uit de
controlegroep (M = 9.21). Dit effect was middelgroot (d = -.49). Dit verschil in ontwikkeling
in het zien zitten van de pleeggezinplaatsing, wordt getoond in Figuur 8b.5. Voor de algemene
beoordeling over het aankunnen van het probleemgedrag van het pleegkind werd een klein
negatief effect gevonden (d = -.41).
202 |H o o f d s t u k 8 b
Pleeggezinplaatsing zien zitten
10
9
8
7
6
Experimentele groep
5
Controle groep
4
3
2
1
T0
T1
Figuur 8b.5: Ontwikkeling in het zien zitten van de pleeggezinplaatsing tussen T0 en T1 in de
experimentele en de controlegroep.
Met betrekking tot het gezinsfunctioneren, tot slot, werd geen significant verschil gevonden
tussen de controle- en de experimentele groep. De effectgrootte wees wel op een klein effect
(d = .28) op dit domein.
8b.2.4. Cliënttevredenheid
Een analyse van de tevredenheid over de trainer, toonde dat de gemiddelde item-score voor
elke vraag van de c-toets boven de kritische waarde van drie lag. De laagste gemiddelde itemscore was 3.86 (maximumscore = 4) en gold voor het item ‘ik krijg goede adviezen’. Voor elk
van de items gold dat iedere pleegmoeder het eens of helemaal eens was met de stelling.
Slechts voor het item ‘ik krijg goede adviezen’ was er één pleegmoeder die het hier niet mee
eens was.
Met betrekking tot de tevredenheid over de interventie37, vonden we dat de meerderheid van
de pleegmoeders (80.8%) en de pleegzorgbegeleiders (80%) boven de cut-off waarde (i.e. 12)
voor effectiviteit scoorden. Een vergelijking van de somscores voor effectiviteit met
Nederlandse normgegevens toonde noch voor de pleegmoeders (t(25) = .43, p = .67), noch
voor de pleegzorgbegeleiders (t(29) = -.87, p = .39) een significant verschil.
Tabel 8b.5 geeft een overzicht van de antwoorden van de pleegmoeders en
pleegzorgbegeleiders op de verschillende vragen uit BESTE. Zoals blijkt uit deze tabel, gaf de
37
Vijf pleegmoeders en één pleegzorgbegeleiders vulden niet alle vragen van BESTE in en konden om die reden
niet meegenomen worden in deze analyses.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 203
meerderheid van de pleegmoeders (68%) en pleegzorgbegeleiders (57.14%) aan dat PVO
precies lang genoeg duurde, al gaf ook een belangrijke groep pleegmoeders (32%) en
pleegzorgbegeleiders (35.14%) aan dat de begeleiding te kort duurde. Bijna alle pleegmoeders
(96.30%)
en
pleegzorgbegeleiders
(93.55%)
zouden
PVO
aanraden.
De
meeste
pleegzorgbegeleiders (92.86%) waren van mening dat de ondersteuning niet beter had
gekund. Pleegzorgbegeleiders die wel verbeteringen mogelijk zagen, gaven volgende tips: de
wekelijkse huisbezoeken naar het einde toe afbouwen zodat de sprong naar de gewone
pleegzorgbegeleiding minder groot is, meer doorstroom van informatie naar de
pleegzorgbegeleider tijdens het PVO-traject in plaats van enkel op het einde en meer concrete
handvatten.
204 |H o o f d s t u k 8 b
Tabel 8b.5
Overzicht antwoorden op BESTE
Beoordeling verandering
Is het gedrag van uw pleegkind veranderd
door de begeleiding vanuit PVO?
Is er door het contact met de PVOmedewerker in het functioneren van uw
gezin iets veranderd?
Is er door het contact met de PVOmedewerker iets veranderd in de manier
waarop u uw pleegkind opvoedt?
Is door het contact met de PVOmedewerker uw zicht op het gedrag van
uw pleegkind verhelderd?
Beoordeling duur
Niets
veranderd
5
Wel wat
verbeterd
9
Goed vooruit
gegaan
14
Ontbrekend
PM
Eerder
slechter
0
PB
PM
2
0
4
1
18
16
7
12
0
2
PB
1
3
16
11
0
PM
0
2
8
19
2
PB
0
4
9
17
1
PM
0
4
10
13
4
PB
0
2
15
14
0
Te Kort
Precies lang
genoeg
17
Te lang
Ontbrekend
0
6
Wat vindt u van de periode die de PM
ondersteuning vanuit PVO heeft geduurd? PB
Aanraden PVO
Zou u PVO aanraden ?
PM
PB
Verbetering PVO
Had de geboden ondersteuning vanuit PB
PVO achteraf bezien beter gekund?
8
10
Beslist niet
0
0
Beslist niet
12
16
2
Waarschijnlijk Waarschijnlijk
niet
wel
1
8
2
9
Waarschijnlijk Waarschijnlijk
niet
wel
14
2
3
Beslist wel
3
Ontbrekend
18
20
Beslist wel
4
Ontbrekend
0
3
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 205
8b.2.5. Langetermijneffecten
Tussen T1 en T2 (drie maand later) werd in de controlegroep 1 pleeggezinplaatsing beëindigd
omwille van problemen in de relatie pleegkind-pleegouders. Dit pleegkind werd in een ander
netwerkpleeggezin geplaatst. In de experimentele groep werden tussen beëindiging van PVO
en drie maand later vier pleeggezinplaatsingen beëindigd. Bij al deze breakdowns was de
voornaamste reden het gedrag van het pleegkind. Één pleegkind keerde terug naar huis, één
pleegkind werd in een OOOC geplaatst, één pleegkind in een residentiële voorziening binnen
bijzondere jeugdbijstand en één pleegkind in een residentiële voorziening van VAPH. Dit
verschil in aantal breakdowns tussen T1 en T2 was niet significant (Fisher’s Exact test, p =
.18). De hele onderzoeksperiode overschouwend (van instroom (T1) tot follow-up (T2,
ongeveer 6.5 maanden later)), waren er vijf breakdowns in de controlegroep en vier in de
experimentele groep. Dit was geen significant verschil (Fisher’s Exact test, p = .50).
Tabel 8b.6 geeft een overzicht van de gemiddeldes en standaardafwijkingen voor de
verschillende uitkomsten maten op T0, T1 en T2, alsook de resultaten van beide ANCOVA’s
(beschreven in paragraaf 7.4.6). De eerste p-waarde geeft aan of de ANCOVA met de
verschilscore tussen nameting en follow-up (T2-T1) als de afhankelijke variabele een
significant verschil (p < .05) toont tussen de experimentele en de controlegroep. De tweede pwaarde geeft aan of de ANCOVA met de follow-up gegevens (T2-data) als afhankelijke
variabele een significant verschil (p < .05) toonde. De effectgroottes voor deze
langetermijneffecten zijn ook weergegeven.
Wat de ontwikkeling tussen T1 en T2 betreft, dus tussen nameting en drie maand later, werd er
slechts één significant verschil gevonden tussen de controle- en de experimentele groep. De
algemene tevredenheid over de pleeggezinplaatsing steeg in de experimentele groep, terwijl
deze daalde in de controlegroep (F(1, 45) = 9.70, p = .003). Voor alle overige uitkomsten
maten, verschilden de experimentele en de controlegroep niet wat de ontwikkeling tussen
nameting en follow-up betreft.
Wanneer op T2, dus drie maand na beëindiging van PVO-GV, gekeken wordt naar de
verschillen tussen de controle- en de experimentele groep, worden wel significante
langetermijn resultaten gevonden. Bovendien werd voor deze langetermijneffecten van PVOGV effectgroottes berekend. Voor de meeste uitkomstmaten werd ofwel een statistisch
significant (p < .05) resultaat gevonden, ofwel een minstens klein effect op basis van de
effectgrootte (d > .20). Slechts voor één gezinsbelastingsschaal (‘kind is belasting’), vijf
206 |H o o f d s t u k 8 b
opvoedingsschalen (‘positief ouderlijk gedrag’, ‘autonomie stimuleren’, ‘monitoring’, ‘regels’
en ‘hard straffen’), de totale mate van steun en de medewerking vanuit de sociale context en
voor het zien zitten van de pleeggezinplaatsing werd een verwaarloosbaar langetermijneffect
gevonden.
Wat het pleegkind betreft, werden geen statistisch significante resultaten gevonden. De
effectgroottes toonden, echter voor zowel de internaliserende, externaliserende en totale
problemen als voor de aanpassing van het pleegkind kleine langetermijneffecten (d = .21 tot
.33). De ontwikkeling op deze domeinen tussen T0 en T2 wordt weergegeven in Figuur 8b.6.
Experimentele groep
Totale problemen
20
10
0
T0
T1
Experimentele groep
15
10
5
0
T0
65
60
55
50
45
T0
Controlegroep
20
T1
T2
Controlegroep
70
T2
T1
Experimentele groep
Aanpassing pleegkind
Externaliserende
problemen
30
Internalisernde
problemen
Experimentele groep
Controlegroep
T2
Controlegroep
45
44
43
42
41
40
T0
T1
T2
Figuur 8b.6: Ontwikkeling gedragproblemen en aanpassing pleegkind tussen T0 en T2 in de
experimentele en de controlegroep.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 207
Tabel 8b.6
Overzicht van de gemiddeldes en standaarddeviaties voor de verschillende uitkomstmaten op de drie meetmomenten in de experimentele en
controlegroep met de resultaten van beide ANCOVA’s voor elke variabele, alsook de effectgrootte voor de langetermijneffecten
Experimentele groep
Pleegkind
Internaliserende
gedragsproblemen
Externaliserende
gedragsproblemen
Totale problemen
Aanpassing
pleeggezin
38
aan
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
ANCOVA
T2−T1
p-waarde38
15.71 (8.51)
11.29 (5.87)
9.94 (6.36)
12.81 (8.02)
9.75 (6.24)
8.83 (6.53)
23.06 (7.39)
18.23 (9.79) 16.94 (7.64) 24.32 (8.20) 20.48 (9.51)
66.77
(20.03)
40.85 (5.98)
50.9
48.13
62.61
53.9
(23.27)
(22.28)
(20.36)
(19.5)
42.67 (4.84) 43.90 (4.89) 41.86 (5.95) 42.62 (5.93)
ANCOVA T2
pwaarde39
Effectgrootte
.70
.84
.21
20.08 (10.09)
.49
.21
.24
50.81
(21.20)
43.44 (5.77)
.94
.22
.33
.85
.52
.24
Aangezien de Levene test aantoonde dat de varianties niet homogeen waren voor de variabelen ‘internaliserende gedragsproblemen’, ‘totale gezinsbelasting’, ‘positief
ouderlijk gedrag’ en ‘inconsequent straffen’, is de p-waarde voor deze variabelen de p-waarde voor de independent sampe t-tests voor de verschilscores (T2-T1) waarbij deze
homogeniteit niet verondersteld werd.
39
Aangezien de Levene test aantoonde dat de varianties niet homogoon waren voor de variabelen ‘totale gezinsbelasting’, ‘gezinsfunctioneren’ en ‘aantal mensen bij wie men
terecht kan voor emotionele steun’, is de p-waarde voor deze variabelen de p-waarde voor de independent sample t-tests voor de verschilscores (T2 – T0).
208 |H o o f d s t u k 8 b
Tabel 8b.6 (vervolg)
Overzicht van de gemiddeldes en standaarddeviaties voor de verschillende uitkomstmaten op de drie meetmomenten in de experimentele en
controlegroep met de resultaten van beide ANCOVA’s voor elke variabele, alsook de effectgrootte voor de langetermijneffecten
Experimentele groep
M0 (sd0)
Pleegmoeder
Aankunnen
M1 (sd1)
20.69
18.72
(3.87)
(5.72)
Problemen hebben
19.65 (4.6) 17.93 (4.71)
Situatie
anders 16.93 (3.81) 14.55 (4.9)
willen
Kind is belasting
20.91 (3.95) 20.56 (5.43)
Totale
78.1
71.42
gezinsbelasting
(13.71)
(19.06)
Positief
ouderlijk 40.78 (7.82) 43.92 (6.64)
gedrag
Monitoren
18.03 (4.32) 19.36 (3.59)
Autonomie
10.53 (1.96) 10.84 (2.1)
stimuleren
Regels
26.1 (3.28) 27.19 (3.28)
Disciplineren
17.94 (4.04) 17.9 (4.19)
Inconsequent
9.35 (2.69) 8.98 (2.35)
straffen
Hard straffen
4.16 (.37)
4.13 (.43)
Controlegroep
M2 (sd2)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
ANCOVA
T2−T1
p-waarde
ANCOVA T2
pwaarde
Effectgrootte
17.78
18.67
17.75
(5.61)
(5.39)
(5.14)
16.76 (4.73) 17.91 (4.42) 17.78 (4.84)
14.55 (4.86) 15.32 (3.77) 13.81 (3.98)
18.28
(4.89)
18.23 (4.70)
14.10 (3.84)
.19
.20
.53
.12
.99
.01
.69
.70
.30
19.73 (5.89) 21.32 (4.84) 20.43 (5.4)
68.84
73.28
69.77
(19.80)
(17.01)
(17.69)
41.97 (7.49) 44.2 (5.88) 44.98 (5.21)
20.60 (4.68)
71.24
(16.72)
45.06 (5.18)
.21
.19
.60
.08
.10
.53
.12
.40
.05
18.33 (4.05) 15.88 (4.89) 15.89 (4.44)
11 (2.21)
11.45 (1.70) 11.99 (.36)
15.59 (4.81)
12.01 (1.65)
.25
.73
.12
.22
.13
-.05
26.35 (2.74) 27.27 (2.13)
17.10 (4.03) 18.46 (4.8)
8.35 (2.51)
8.7 (2.16)
27.54 (2.2)
18.52(4.14)
9.08 (2.93)
27.05 (2.86)
18.95 (4.36)
8.95 (2.73)
.92
.16
.41
.92
.07
.03
.17
.29
.51
4.51 (1.5)
4.49 (1.63)
.78
.80
-.01
4.19 (.60)
4.47 (1.25)
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 209
Tabel 8b.6 (vervolg)
Overzicht van de gemiddeldes en standaarddeviaties voor de verschillende uitkomstmaten op de drie meetmomenten in de experimentele en
controlegroep met de resultaten van beide ANCOVA’s voor elke variabele, alsook de effectgrootte voor de langetermijneffecten
Experimentele groep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
Controlegroep
M2 (sd2)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
Mate van steun
17 (6.34)
19.47 (6.81) 17.79 (5.77) 17.32 (7.07) 18.47 (6.45)
totaal
Medewerking vanuit 37.85 (5.31) 39.06 (6.12) 38.22 (5.63) 37.55(5.51) 39.22 (5.6)
de sociale context
Aantal personen bij 4.68 (3.74) 5.82 (4.59) 6.16 (5.27) 4.81 (2.93) 4.86 (3.04)
wie men terecht kan
voor
emotionele
steun
Aantal personen bij 3.5 (3.05)
4.15 (4)
3.83 (2.66)
4 (3.6)
3.45 (2.31)
wie men terecht kan
voor
praktische
steun
Aantal personen bij 2.58 (1.94) 3.81 (4.66) 3.04 (2.42) 3.95 (3.28)
2.4 (1.47)
wie men terecht kan
voor
informatie/advies
M2 (sd2)
ANCOVA
T2−T1
p-waarde
17.29 (7.17)
ANCOVA T2
.25
pwaarde
.40
Effectgrootte
.12
38.96 (5.40)
.60
.36
-.19
3.81 (2.29)
.13
.03
.72
3.15 (2.35)
.70
.09
.35
2.50 (1.34)
.74
.30
.72
210 |H o o f d s t u k 8 b
Tabel 8b.6 (vervolg)
Overzicht van de gemiddeldes en standaarddeviaties voor de verschillende uitkomstmaten op de drie meetmomenten in de experimentele en
controlegroep met de resultaten van beide ANCOVA’s voor elke variabele, alsook de effectgrootte voor de langetermijneffecten
Experimentele groep
Pleegmoeder
M0 (sd0)
Algemene
7.17 (2.04)
tevredenheid over
pleeggezinplaatsing
Algemene
6.87 (1.66)
beoordeling
aankunnen
probleemgedrag
pleegkind
Algemene
8.27 (2)
beoordeling
zien
zitten
van
de
pleeggezinplaatsing
Pleeggezin
Gezinsfunctioneren
38.94 (5.47)
Controlegroep
M1 (sd1)
M2 (sd2)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
ANCOVA
T2−T1
p-waarde
7.66 (1.47)
8.25 (1.30)
7.92 (1.93)
8.08 (1.38)
7.91 (1.48)
7.03 (1.87)
7.36 (1.52)
6.54 (1.82)
7.42(1.41)
7.97 (2.55)
8.72 (1.75)
8.5 (1.91)
40.71 (5.9)
ANCOVA T2
.003
pwaarde
.05
Effectgrootte
.54
7.39 (1.62)
.30
.97
-.20
9.21 (1.29)
9.13 (1.25)
.39
.41
-.09
42.36 (5.33) 41.07 (5.88) 41.36 (5.77)
42.13 (4.52)
.38
.07
.41
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O - G V | 211
Wat de gezinsbelasting betreft, werd op één subschaal (‘problemen hebben’) een significant
effect gevonden. Pleegmoeders uit de experimentele groep rapporteerden significant minder
problemen (M = 16.76, F(1, 59) = 7.18, p = .01) dan pleegmoeders uit de controlegroep (M =
18.23). Het effect was middelgroot (d = .70). Voor de totale gezinsbelasting werd een
randsignificant verschil gevonden (t(56.04) = 1.80, p = .08). Ook dit effect was middelgroot
(d = .35). Ook voor de subschaal ‘aankunnen’ werd een middelgroot effect gevonden (d =
.53). Voor de subschaal ‘situatie anders willen’ werd een klein effect gevonden (d = .30). De
ontwikkeling in gezinsbelasting is weergegeven in Figuur 8b.7.
Controlegroep
Problemen hebben
80
75
70
65
60
T0
T1
Experimentele groep
19
18
17
16
T0
T1
19
18
17
16
15
T0
Controlegroep
20
T2
Controlegroep
20
T2
21
Aankunnen
Experimentele groep
T1
Experimentele groep
Situatie anders willen
Totale gezinsbelasting
Experimentele groep
T2
Controlegroep
18
17
16
15
14
13
T0
T1
T2
Figuur 8b.7: Ontwikkeling gezinsbelasting pleegmoeder tussen T0 en T2 in de experimentele
en de controlegroep.
Op het domein van het opvoedgedrag, werd een significant effect gevonden voor
‘inconsequent straffen’. Pleegmoeders uit de experimentele groep straffen significant minder
inconsequent (M = 8.35, F(1, 59) = 4.93, p = .03) dan pleegmoeders uit de controlegroep (M =
8.95). Dit effect was middelgroot (d = .51). Voor ‘disciplineren’ werd een randsignificant
effect gevonden. Pleegmoeders uit de experimentele groep disciplineerden randsignificant
minder (M = 17.10, F(1, 59) = 3.43, p = .07) dan pleegmoders uit de controlegroep (M =
212 |H o o f d s t u k 8 b
18.95). Dit effect was klein (d = .29). De ontwikkeling in deze opvoedgedragingen is
weergegeven in Figuur 8b.8.
Controlegroep
Experimentele groep
10
Controlegroep
20
9
Disciplineren
Inconsequent straffen
Experimentele groep
8
7
6
5
19
18
17
16
T0
T1
T2
T0
T1
T2
Figuur 8b.8: Ontwikkeling opvoedgedrag pleegmoeder tussen T0 en T2 in de experimentele en
de controlegroep.
Met betrekking tot de sociale steun, werd een significant effect gevonden voor het aantal
personen waarbij men terecht kan voor emotionele steun. Pleegmoeders uit de experimentele
groep konden hiervoor bij significant meer mensen terecht (M = 6.16, t(41.46) = -2.20, p =
.03) dan pleegmoeders uit de controlegroep (M = 3.81). Dit effect was middelgroot (d = .72).
Voor het aantal mensen waarbij men terecht kon voor praktische steun, werd een
randsignificant verschil gevonden. Pleegmoeders uit de experimentele groep konden hiervoor
bij randsignificant meer mensen terecht (M = 3.83, F(1, 40) = 3.00, p = .09) dan pleegmoeders
uit de controlegroep (M = 3.15). Dit effect was klein (d = .35). Voor het aantal mensen
waarbij men terecht kon voor informatie of advies, werd een middelgroot effect gevonden (d
= .72). De ontwikkeling in sociale steun is weergegeven in Figuur 8b.9.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 213
Controlegroep
Experimentele groep
7
Aantal mensen
informatie/advies
Emotionele steun
Experimentele groep
6
5
4
3
T0
T1
Praktische steun
5
4
3
2
1
T2
T0
Experimentele groep
Controlegroep
T1
T2
Controlegroep
5
4
3
2
1
T0
T1
T2
Figuur 8b.9: Ontwikkeling sociale steun tussen T0 en T2 in de experimentele en de
controlegroep.
Wat de algemene beoordelingen betreft, werd een significant verschil gevonden voor de
tevredenheid over de pleeggezinplaatsing. Pleegmoeders uit de experimentele groep gaven
hierop een significant hogere score (M = 8.25, F(1, 47) = 4.18, p = .05) dan pleegmoeders uit
de controlegroep (M = 7.91). Dit effect was middelgroot (d = .54). Met betrekking tot de
algemene beoordeling over het aankunnen van het probleemgedrag van het pleegkind, werd
een klein negatief effect (d = -20) gevonden. De ontwikkeling in deze algemene
beoordelingen is weergegeven in Figuur 8b.10.
Controlegroep
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
Experimentele groep
Aankunnen
probleemgedrag
pleegkind
Tevredenheid
pleeggezinplaatsing
Experimentele groep
T0
T1
T2
Controlegroep
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
T0
T1
T2
Figuur 8b.10: Ontwikkeling algemene beoordelingen tussen T0 en T2 in de experimentele en
de controlegroep.
214 |H o o f d s t u k 8 c
Tot slot werd een randsignificant verschil gevonden voor gezinsfunctioneren (t(47.22) = 1.87, p = .07). Dit effect was klein (d = .41). Deze ontwikkeling in gezinsfunctioneren is
weergegeven in Figuur 8b.11.
45
44
Gezinsfunctioneren
43
42
41
40
Experimentele groep
39
Controlegroep
38
37
36
35
T0
T1
T2
Figuur 8b.11: Ontwikkeling gezinsfunctioneren tussen T0 en T2 in de experimentele en de
controlegroep.
8b.3. Discussie
In hoofdstuk 8c worden de resultaten van PVO als geheel besproken. Er wordt ingegaan op
het effect van PVO als geheel op alle primaire uitkomstmaten, namelijk het aantal
breakdowns, de ernst van externaliserende gedragsproblemen bij het pleegkind en de
gezinsbelasting van de pleegmoeder, en op enkele secundaire uitkomstmaten. In deze
paragraaf wordt gefocust op de specifieke GV-elementen. Vooreerst wordt ingegaan op de
behandelintegriteit. Daarna worden de resultaten van deze pleegouderinterventie op de
externaliserende gedragsproblemen van het pleegkind en de gezinsbelasting van de
pleegmoeder gekaderd binnen ander GV-onderzoek. Tot slot worden de effecten van de
interventie op één secundaire uitkomstmaat, namelijk sociale steun, apart besproken
aangezien binnen GV hier specifiek aandacht aan werd gegeven.
Zoals gepland, bestond de interventie uit gemiddeld 10 huisbezoeken aan de pleegouders en
namen de trainers tussen de individuele huisbezoeken bijna steeds contact met de pleegouders
(gemiddeld 9 keer). In alle twee-oudergezinnen werd het protocol om pleegvader bij de
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 215
behandeling te betrekken gevolgd. Van de getuigenissen van andere pleegouders die de
interventie reeds hadden doorlopen werd iets minder gebruik gemaakt dan gepland
(gemiddeld 2.4 in plaats van 3). Iedere interventie werd zoals gepland beëindigd met een
geïndividualiseerde brief. Een analyse van de inhoud van de huisbezoeken toonde dat de
trainers de interventie met hoge therapietrouw implementeerden. In bijna alle pleeggezinnen,
behandelde de trainer de verplichte onderdelen. Van de niet-verplichte onderdelen werden
specifieke
interventies
(met
name
telefoonronde,
volgen
en
documentatie
van
probleemgedrag) zelden aangeboden omdat ze gericht zijn op specifieke gedragingen die in
de behandelde pleeggezinnen zelden voorkwamen (cfr. wegloopgedrag, ’s nachts niet naar
huis komen, gedurende lange periodes verdwijnen, gewelddadig gedrag). Deze interventies
werden dan ook zelden of niet door de pleegouders in de praktijk gebracht. Bij bepaalde
interventies bestaat er een grote discrepantie tussen het aanbod door de trainer en de
implementatie ervan in de praktijk door de pleegouders. Dit geldt met name voor de
supportersmeeting, de sit-in, de campagne van bezorgdheid en (in mindere mate) voor de
herstelgerichte actie. Aangaande het niet organiseren van een supportersmeeting (in ¾ van de
pleeggezinnen) haalden de trainers bijna steeds weerstand bij de pleegouders als belangrijkste
reden aan. Het was zeer moeilijk om pleegouders hiertoe te overhalen. Met betrekking tot de
sit-in en de campagne van bezorgdheid waren oorzaken vermoedelijk weerstand bij de
pleegouders of het tijdens de begeleidingsperiode niet meer voorkomen van specifiek
probleemgedrag. De sit-in en de campagne van bezorgdheid worden immers ingezet als
reactie op specifiek probleemgedrag dat werd vermeld in de aankondiging. Het zich niet meer
manifesteren van specifiek probleemgedrag resulteerde ook in het niet tot uitvoering brengen
van een herstelgerichte actie. Het is niet geweten of de pleegouders na de training vooralsnog
gebruik maakten van deze interventies.
Bovenstaande resultaten inzake therapietrouw liggen in de lijn van buitenlands GV-onderzoek
in Israel (Weinblatt & Omer, 2008) en Duitsland (Ollefs et al., 2009). Het vermijden van
escalatie en relatiegebaren werd ook in het buitenland, zij het door ouders in reguliere
opvoedsituaties, steeds in de praktijk gebracht (Ollefs, 2008; Weinblatt & Omer, 2008), een
aankondiging bijna steeds (98% bij Ollefs (2008)) en sociale steun meestal (in 96% van de
gezinnen bij Ollefs (2008), in 90% van de gezinnen bij Weinblatt en Omer (2008)). Het
activeren van ondersteuning werd door onze pleegouders net iets minder gerealiseerd (84%).
Het openbaar maken van problemen en steun zoeken in de omgeving vraagt veel moed. Het is
niet ondenkbaar dat pleeggezinnen moeilijker te overtuigen zijn om deze stap te zetten.
216 |H o o f d s t u k 8 c
Immers, zij hebben gekozen voor pleegzorg en niet hun omgeving. De implementatie van
niet-verplichte interventies uit het PVO-protocol blijkt zeer variabel. Buitenlands onderzoek
rapporteert enkel over de sit-in, de telefoonronde en volgen. De sit-in werd bij Ollefs (2008)
in slechts 2% van de behandelingen gebruikt tegenover 65% in het onderzoek van Weinblatt
en Omer (2008). Wij liggen hier met 26% tussenin. De telefoonronde en volgen werden door
Ollefs (2008), evenals in PVO, nauwelijks gebruikt (respectievelijk in 4% en 6% van de
situaties), terwijl bij Weinblatt en Omer (2008) 70% van de behandelde gezinnen dit in de
praktijk bracht. De oorzaken van deze verschillen zijn onduidelijk. Het is niet ondenkbaar dat
hier culturele verschillen spelen. Bovendien stelt zich de vraag of het hier gaat om essentiële
interventies die moeten worden behouden. Hiervoor is verder onderzoek noodzakelijk.
In 39% van de pleegzorgplaatsingen slaagden pleegouders er in om de biologische familie te
betrekken. De frequentie waarmee het ‘betrekken van de biologische familie’ werd
aangeboden door de trainer werd niet geregistreerd.
Eén aspect van het behandelprotocol dat onvoldoende geïmplementeerd werd, zijn de
groepssessies. Minder dan de helft van de pleegouders volgde minstens één groepssessie
tijdens het individuele traject of als follow-up. Een te kleine capaciteit en een te grote
regionale spreiding zijn hiervoor de belangrijkste oorzaken. Trainers waren slechts met drie
pleeggezinnen gelijktijdig aan de slag. Hierdoor was het moeilijk om groepssessies te
organiseren wanneer één pleeggezin de groepssessies niet kon bijwonen. Bovendien werden
alle pleeggezinnen uit eenzelfde provincie uitgenodigd voor dezelfde groepssessie waardoor
het bijwonen van een groepssessie (qua tijd en afstand) voor de pleegouders een (te) grote
investering was. Er moet verder onderzocht worden hoe het wel mogelijk is om groepsessies
te organiseren. Bovendien moet de zinvolheid van het behouden van de groepssessies
(eventueel op andere wijze georganiseerd) verder geanalyseerd worden aangezien pleegouders
die deelnamen aan een groepssessie dit wel een positieve ervaring vonden. Hierbij dient
opgemerkt te worden dat de resultaten, hieronder beschreven, vooral gezien moeten worden
als het resultaat van een pleegouderinterventie zonder groepssessies.
Met betrekking tot de primaire uitkomsten, de externaliserende gedragsproblemen van het
pleegkind en de gezinsbelasting van de pleegmoeder, kan worden vastgesteld dat de kortetermijneffecten van PVO-GV verwaarloosbaar zijn. De korte-termijneffecten op de totale
problemen (internaliserende en externaliserende problemen samen) zijn klein. Daarnaast
werden kleine lange-termijn effecten gevonden voor internaliserende, externaliserende en
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 217
totale problemen. Voor het ontbreken van duidelijke effecten inzake externaliserend
probleemgedrag op korte termijn kunnen vijf verklaringen aangedragen worden: (1) het
betreft oudere kinderen, (2) de focus van GV, (3) kenmerken van pleegouders en (4)
verschillen in positie tussen ouder en pleegouders en (5) de evolutie van de experimentele
groep wordt in een RCT vergeleken met de controlegroep. Hieronder gaan we in op deze vijf
verklaringen. Een eerste punt betrof dat de kinderen die in aanmerking kwamen voor GV
ouder waren met een gemiddelde leeftijd van 12 jaar. Het is geweten dat de effectiviteit van
therapeutische interventies die een vermindering beogen van externaliserend gedrag bij
adolescenten veeleer klein is (Kazdin, 1987, 1997). Daarenboven blijkt externaliserend
probleemgedrag zeer stabiel waardoor het moeilijk kan worden omgebogen (Grietens, 2005).
Een tweede verklaring betreft de focus van GV. GV is in eerste instantie gericht op de
houding van pleegouders en minder op concrete vaardigheden. Aan de pleegouder wordt
gevraagd verzet te tonen tegen niet-gewenste gedrag. De pleegouder wordt gestimuleerd om
vooral zichzelf te controleren en niet meer te proberen om het pleegkind te controleren. De
groeiende erkenning van pleegouders van het feit dat ze geen controle kunnen uitoefenen over
het pleegkind, weerspiegelt zich geleidelijk aan in het gedrag van het pleegkind. Het opgeven
van negatief gedrag is in deze context geen toegeven aan de pleegouders maar een keuze van
het pleegkind voor de samenwerking met de pleegouders (Omer, 2011). Deze gerichtheid op
een houding kan verantwoordelijk zijn voor een uitblijven van snelle effecten en er voor
verantwoordelijk zijn dat slechts na een langere periode de eerste effecten zichtbaar worden.
Als derde element kunnen kenmerken van de pleegouders naar voor worden geschoven. GV is
een nieuw model dat nog niet heel lang wordt ingezet bij de begeleiding van kinderen en
jongeren met externaliserend probleemgedrag. Het is dan ook nog slechts in beperkte mate
onderzocht op zijn effectiviteit in kleine groepen (slechts twee gepubliceerde studies (Ollefs
et al., 2009; Weinblatt & Omer, 2008)). In deze studies bleek GV wel degelijk effectief.
Echter wanneer we zicht hebben op de kenmerken van de gezinnen die participeerden aan het
onderzoek betrof het voornamelijk gezinnen uit de middenklasse (Weinblatt & Omer, 2008).
De meerderheid van de pleegouders uit de experimentele groep waren echter laaggeschoold
(ongeveer 60% heeft slechts een diploma secundair onderwijs). Bovendien waren 55% van de
pleegouders uit de experimentele groep netwerkpleegouders. Netwerkpleegouders zijn vaak
alleenstaande, oudere pleegmoeders (voornamelijk grootmoeders) met een slechtere
gezondheid uit lagere socio-economische klassen. Ze doorliepen voorafgaandelijk aan de
pleegzorgplaatsing geen selectieprocedure of werden niet voorbereid op het pleegouderschap
218 |H o o f d s t u k 8 c
(Berrick, Barth, & Needell, 1994; Harden, Clyman, Kriebel, & Lyons, 2004). Een verschil in
doelgroep kan hebben bijgedragen aan een verminderde effectiviteit. Een vierde verklaring
betreft het verschil in positie tussen ouders met biologische kinderen die in therapie gaan en
pleegouders die worden begeleid. GV speelt heel erg op de bloedband tussen ouders en
kinderen. Het stelt dat ouders niet anders kunnen dan kiezen voor hun kinderen, dat het hun
plicht is om van hun kind te houden en het op te voeden. Dit impliceert dat wanneer een kind
wegloopt de ouder het kind moet gaan zoeken en zich hierbij soms zelf aan gevaar moet
blootstellen (wanneer dit ’s nachts is in een drugbuurt) om aan het kind te tonen dat je als
ouder voor hem kiest en je je als ouder wel degelijk verantwoordelijk voelt voor de opvoeding
van het kind. Dit is voor een stuk anders voor pleegouders. Wanneer een pleegkind wegloopt
dan wordt een pleegzorgsituatie meestal beëindigd. Ze wordt (terecht) beschouwd als
onwerkbaar. (Adolescente) pleegkinderen weten dit en spelen dit gegeven soms ook uit. De
minder sterke basis (lees de afwezigheid van een bloedband) waarop de relatie tussen
pleegkind en pleegouder is gefundeerd, kan misschien bijdragen aan een verminderde
werking van GV. Een vijfde element betreft de evolutie van de controlegroep. De effecten van
de PVO-GV begeleiding zijn het resultaat van een vergelijking van de evolutie van de
pleegkinderen in de PVO-GV groep met de ontwikkeling van pleegkinderen in de
controlegroep. Indien echter door pleegzorgbegeleiders heel veel inspanningen worden
geleverd om de pleeggezinnen in de controlegroep bijkomend te ondersteunen, dan is het
natuurlijk moeilijker voor de experimentele groep om effecten groter dan de controlegroep te
bereiken. Hiervoor bestaan enkele aanwijzingen. Zo hadden pleegzorgbegeleiders uit de
controlegroep meer gezinscontacten met het pleeggezin en specifiek meer gezinscontacten
omtrent gedrag en opvoeding dan pleegzorgbegeleiders van gezinnen uit de experimentele
groep. Dit fenomeen wordt bovendien nog op een meer onderbouwde manier aangetoond in
hoofdstuk 9 (zie later). Kortom, de routinezorg aan de controlepleeggezinnen was geen
routinezorg maar een versterkte routinezorg. Het is dan ook zeer verheugend om te kunnen
vaststellen dat op langere termijn (3,5 maanden na de beëindiging van de interventie) wel
degelijk kleine effecten kunnen worden vastgesteld op de effectmaten internaliserende,
externaliserende en totale problemen. Deze lagen echter nog wel lager dan deze gerapporteerd
in Weinblatt en Omer (2008). Zij rapporteerden een d van .80 voor externaliseren terwijl hier
slechts een d van .24 werd gevonden. Verder onderzoek en opvolgen van deze gezinnen zou
zeer zinvol zijn.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 219
Wat de effecten op de gezinsbelasting betreft, werden op korte termijn kleine effecten
vastgesteld die op lange termijn groter werden en konden worden gecategoriseerd als
middelgroot. Het is zeer positief om vast te stellen dat PVO-GV wel degelijk effect ressorteert
inzake opvoedingsstress, aangezien Weinblatt en Omer (2008) geen effecten inzake
opvoedingsstress vonden. De effecten betreffen slechts de schalen: aankunnen, problemen
hebben en situatie anders willen. Pleegouders hebben na een PVO-GV begeleiding het gevoel
de situatie beter aan te kunnen, rapporteren minder problemen met het pleegkind en zijn meer
tevreden met de pleegzorgsituatie. Ze ervaren het kind nog wel als lastig. Dit laatste is
logisch. Immers, een begeleiding kan bijdragen aan een vermindering van de problemen.
Hiermee is echter niet gezegd dat alle problemen zijn verdwenen, dat een normaal
functioneringsniveau is gehaald en dat het pleegouders geen inspanningen vraagt om deze
daling in probleemgedrag te bestendigen. De opvoeding van een adolescent met
gedragsproblemen zal zelfs met een gunstige evolutie inzake gedragsproblemen een hele
opgave blijven.
Het feit dat de effectgroottes betreffende gedragsproblemen en gezinsbelasting groter waren
bij de follow-up (drie maanden na de interventie) kan hoopgevend zijn voor de lange-termijn
effecten van PVO-GV op deze primaire uitkomstmaten. Mogelijk is er sprake van een
‘sleeper-effect’ waarbij effecten niet op korte maar op lange termijn tot uiting komen. Enkel
vervolgonderzoek kan hierover uitsluitsel geven.
Wat de secundaire uitkomstmaten betreft, wordt in deze discussie sociale steun uitgelicht. Het
systematisch mobiliseren van ondersteuning is immers een typisch element voor de GVbenadering.
De
overige
secundaire
uitkomstmaten,
namelijk
de
internaliserende
gedragsproblemen van het pleegkind, het opvoedgedrag, de aanpassing van het pleegkind aan
het
pleeggezin,
het
gezinsfunctioneren
en
de algemene beoordelingen
over de
pleeggezinplaatsing zullen worden besproken in de algemene discussie over de effecten van
PVO als geheel.
Met betrekking tot sociale steun werd aan de pleegmoeders gevraagd om de mate van hulp die
ze krijgen vanuit verschillende sociale contexten (familie, vrienden, hulpverleners, ouders,
enzovoort) aan te duiden. Daarnaast werd gevraagd om voor drie vormen van sociale steun
(emotionele, praktische en informatie/advies) te noteren bij wie ze terecht kon. De mate
waarin pleegouders hulp kregen vanuit verschillende contexten bleef ongewijzigd. Niettemin
konden pleegouders bij meer mensen terecht voor genoemde vormen van ondersteuning. Met
betrekking tot het aantal personen waarbij de pleegmoeders terecht konden voor emotionele
220 |H o o f d s t u k 8 c
ondersteuning werden op korte termijn kleine effecten vastgesteld die op lange termijn groter
werden en kunnen worden gecategoriseerd als middelgroot. Met betrekking tot het aantal
personen waarbij pleegouders terecht konden voor praktische ondersteuning werden op zowel
korte als lange termijn middelgrote effecten gevonden. Aangaande het aantal personen
waarbij ze voor informatie en advies terecht konden, werden op korte termijn grote effecten
gevonden die op lange termijn afnamen en als middelgroot kunnen worden gecategoriseerd.
Zowel op korte als op lange termijn zijn we erin geslaagd om het netwerk van de pleegouders
uit te breiden. Het is bemoedigend dat deze effecten ook op lange termijn blijven of
aangaande emotionele ondersteuning zelfs toenemen en dit ondanks het stopzetten van een
zeer intensief begeleidingstraject. Niettemin bleven onverwacht de scores op de schaal
‘medewerking /ondersteuning vanuit de sociale context’ ongewijzigd en dit zowel op korte als
op lange termijn. We zien hiervoor twee verklaringen: (1) de vragenlijst is overgenomen uit
een ‘gewone’ niet-pleegzorg context en (2) de begeleiding in de controlegroep. De vragenlijst
is overgenomen uit onderzoek waarbij de behandeling van ouders uit een reguliere
opvoedcontext vergeleken wordt met niet-begeleide ouders (Ollefs, 2008). Het feit dat
pleegouders begeleid worden door een dienst voor pleegzorg en dat er in de controlegroep
bovendien sprake was van versterkte routinezorg kan de wijze waarop pleegmoeders de items
invulden hebben beïnvloedt. Ter illustratie geven we enkele voorbeelditems uit deze schaal:
‘In noodgevallen kan ik hulp krijgen’, ‘Als ik problemen heb met mijn pleegkind, durf ik
niemand om hulp te vragen’, ‘Als het over opvoeding van mijn pleegkind gaat, ben ik zeker
dat niemand mij kan helpen’, ‘Ik ken andere (pleeg)ouders met wie ik mijn ervaringen kan
delen’. De begeleiding vanuit een dienst voor pleegzorg brengt per definitie met zich mee dat
pleegouders voor hulp en ondersteuning terecht kunnen bij hun pleegzorgbegeleider en dit
kan positieve antwoorden genereren op genoemde items. Dit geldt eens te meer wanneer de
pleegzorgbegeleider extra inspanningen doet om het pleeggezin te ondersteunen wat het geval
was in de controlegroep. Bovendien zijn er diensten die inspanningen leveren om pleegouders
met mekaar in contact te brengen wat ook de antwoorden op het item dat daarop betrekking
heeft kan hebben beïnvloed. De hypothese dat de begeleidingscontext de antwoorden op deze
items beïnvloedt wordt versterkt door de resultaten uit het onderzoek van Ollefs (2008). Ze
vergeleek drie groepen. Beide groepen ouders die een verschillende behandeling kregen (één
Geweldloos Verzet en één Tripple P) boekten vooruitgang terwijl de oudergroep uit een
wachtlijstconditie zonder behandeling stabiel bleef.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 221
8c. Effectiviteit van PVO: resultaten van een Randomized
Controlled Trial
PVO is één project waarbinnen in functie van de leeftijd van de pleegkinderen twee aparte
modules werden ontwikkeld. Ook wanneer gekozen wordt voor een verdere implementatie zal
PVO als één geheel geïmplementeerd worden. Het is dan ook logisch om de resultaten van
PVO als geheel te presenteren. Op die manier is duidelijk wat de meerwaarde is van PVO dat,
aan de hand van twee modules, voor pleegkinderen van 3 tot 18 jaar met externaliserende
gedragsproblemen een pleegouderinterventie aanbiedt. Een bijkomend voordeel van de
gezamenlijke analyse van PVO-SIM en PVO-GV is dat de power van de statistische analyses
wordt vergroot. De gegevens over behandelintegriteit zijn modulespecifiek en worden daarom
niet samengevoegd in dit hoofdstuk. In dit hoofdstuk wordt enkel een overzicht gegeven van
de resultaten van de statistische analyses van de korte- en langetermijneffecten. Hiertoe
werden de onderzoeksgegevens van SIM en GV samengevoegd, dus de beschrijving van de
onderzoeksgroep en hoe omgegaan werd met ontbrekende gegevens is te lezen in
bovenstaande paragrafen. In dit hoofdstuk bestaat de experimentele groep uit 61
pleeggezinnen die ondersteuning kregen vanuit PVO (SIM of GV) en 64 controle gezinnen
die care-as-usual ontvingen.
8c.1. Kortetermijneffecten
Tussen T0 en T1 werden in het totaal in de controlegroep zeven pleeggezinplaatsingen
(tijdelijk) beëindigd. Bij zes plaatsingen was de reden hiervoor het gedrag van het pleegkind.
In de experimentele groep kwamen er tijdens de eerste onderzoeksperiode geen breakdowns
voor. De Fisher’s Exact Test40 toonde aan dat dit verschil statistisch significant was (p = .01).
Figuren 8c.1 en 8c.2 bieden een overzicht van de ontwikkeling in de experimentele en de
controlegroep tussen T0 en T1 voor de twee primaire uitkomstmaten, de externaliserende
gedragsproblemen van het pleegkind en de gezinssbelasting van de pleegmoeder. De
40
Aangezien bij 50% van de cellen de verwachte waarde lager was dan 5, werd niet voldoen aan de assumpties
voor het gebruik van een chi kwadraattest. Om die reden wordt het resultaat van de Fisher’s Exact Test
gerapporteerd.
222 |H o o f d s t u k 8 c
ANCOVA toonde een bijna marginaal significant verschil tussen de experimentele en de
controlegroep wat de externaliserende gedragsproblemen van het pleegkind betreft (F(1, 122)
= 2.64, p = .11). Dit effect was klein (d = .27).
Externaliserende gedragsproblemen
70
69
68
67
66
Experimentele groep
65
Controlegroep
64
63
62
61
T0
T1
Figuur 8c.1: Ontwikkeling in externaliserende gedragsproblemen tussen T0 en T1 in de
experimentele en de controlegroep.
De totale gezinsbelasting daalde significant meer bij pleegmoeders in de experimentele groep
(M = 69.45, sd = 19.27) dan bij pleegmoeders in de controlegroep (M = 69.31, sd = 16.74,
F(1, 122) = 4.76, p = .04). Ook dit effect was klein (d = .38).
80
Totale gezinsbelasting
78
76
74
Experimentele groep
72
Controlegroep
70
68
66
64
T0
T1
Figuur 8c.2: Ontwikkeling in totale gezinsbelasting tussen T0 en T1 in de experimentele en de
controlegroep.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 223
Tabel 8c.1 geeft een overzicht van de gemiddeldes en standaardafwijkingen voor de
verschillende uitkomstmaten41 op T0 en T1, apart voor de experimentele en controlegroep. De
significantie van de verschillende ANCOVA’s wordt weergegeven in de kolom ‘p-waarde’.
Ook de effectgroottes van de verschillende effecten worden weergegeven.
Zoals weergegeven in Tabel 8c.1, vonden we (rand)significante verschillen voor de totale
problemen van het pleegkind, de internaliserende problemen van het pleegkind en de
aanpassing van het pleegkind in het pleeggezin. Pleegkinderen uit de experimentele groep
hadden significant minder totale problemen (M = 62.87, sd = 7.58, F(1, 122) = 4.76, p = .03),
randsignificant minder internaliserende problemen (M = 58.91, sd = 9.15, F(1, 122) = 3.01, p
= .09) en een randsignificant betere aanpassing aan het pleeggezin (M = 43.68, sd = 5.57, F(1,
122) = 3.49, p = .06) dan pleegkinderen uit de controlegroep (respectievelijk M = 64.46, sd =
8.74, M = 59.90, sd = 9.57 en M = 43.17, sd = 5.54). De ontwikkelingen op deze domeinen
zijn weergegeven in Figuur 8c.3. De effectgroottes op deze domeinen (d = .34 tot d = .43)
wezen op kleine effecten.
Experimentele groep
Controlegroep
Controlegroep
70
44
Internaliserende
problemen
Aanpassing aan
pleeggezin
Experimentele groep
42
40
38
T0
60
55
T1
T0
Experimentele groep
Totale problemen
65
T1
Controlegroep
70
65
60
55
T0
T1
Figuur 8c.3: Ontwikkeling in de internaliserende en totale problemen van het pleegkind en
diens aanpassing aan het pleeggezin tussen T0 en T1 in de experimentele en de controlegroep.
41
Twee schalen (de schalen ‘negeren’ en ‘inconsequent straffen’ van de SOG) werden niet meegenomen in deze
analyses omdat de alpha waarden voor interne consistentie onvoldoende waren (zie bijlage 13 ).
224 |H o o f d s t u k 8 c
Tabel 8c.1
Overzicht van gemiddeldes en standaarddeviaties in de experimentele en controlegroep voor de verschillende uitkomstmaten op T0 en T1 met de
p-waarde voor de ANCOVA’s en de berekende effectgrootte per uitkomstmaat
Experimentele groep
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
p-waarde42
Effectgrootte43
Pleegkind
Internaliserende
63.98 (8.95)
58.91 (9.15)
61.94 (8.62)
59.90 (9.57)
.09
.34
gedragsproblemen
Externaliserende
69.44 (6.15)
64.10 (7.98)
69.56 (6.09)
65.90 (8.17)
.11
.27
gedragsproblemen
Totale problemen
68.67 (6.27)
62.87 (7.58)
67.64 (5.96)
64.46 (8.74)
.03
.43
Aanpassing aan pleeggezin
40.62(6.22)
43.68 (5.57)
42.4 (5.64)
43.17 (5.54)
.06
.38
Pleegmoeder
Aankunnen
20.15 (4.95)
17.88 (5.67)
18.11 (4.99)
17.59 (4.60)
.12
.35
Problemen hebben
20.23(5.07)
17.50 (4.74)
18.31 (4.66)
17.81 (5.06)
.04
.46
Situatie anders willen
16.72 (4.37)
13.76 (4.63)
14.62 (3.87)
13.83 (3.98)
.04
.52
Kind is belasting
21.66 (4.83)
20.49 (5.96)
21.05 (4.44)
20.08 (5.23)
.87
.04
Totale gezinsbelasting
78.72 (16.90)
69.45 (19.27)
72.16 (16.34)
69.31 (16.74)
.04
.38
42
Aangezien de Levene test aantoonde dat de varianties niet homogoon zijn voor de variabelen ‘hard straffen’, ‘aantal mensen bij wie men terecht kan voor informatie of
advies’ en ‘algemene beoordeling zien zitten van de plaatsing’, is de p-waarde voor deze variabelen de p-waarde voor de independent sample t-test voor de verschilscores
tussen nul- en nameting.
43
Een positieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de experimentele groep, een negatieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de controlegroep.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 225
Tabel 8c.1 (vervolg)
Overzicht van gemiddeldes en standaarddeviaties in de experimentele en controlegroep voor de verschillende uitkomstmaten op T0 en T1 met de
p-waarde voor de ANCOVA’s en de berekende effectgrootte per uitkomstmaat
Experimentele groep
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
p-waarde Effectgrootte
Pleegmoeder
Positief ouderlijk gedrag
3.87 (.71)
4.06 (.67)
4.12 (.49)
4.04 (.49)
.04
.44
Materieel belonen
2.83 (.85)
2.79 (.72)
2.95 (.73)
2.92 (.79)
.75
-.01
Regels
4.46 (.49)
4.55 (.40)
4.52 (.41)
4.46 (.54)
.30
.33
Disciplineren
2.97(.68)
3.00 (.72)
2.94 (.77)
2.97 (.73)
.54
0
Hard straffen
1.1 (.31)
1.04 (.16)
1.14 (.28)
1.21 (.41)
.04
.44
Mate van steun totaal
18.12 (6.07)
19.83 (6.08)
18.99 (5.89)
19.29 (5.83)
.23
.23
Medewerking vanuit de sociale
38.38 (5.55)
39.31 (5.96)
38.27 (5.58)
40.19 (5.28)
.26
-.18
context
Aantal personen emotionele steun
4.51 (3.16)
5.58 (4.51)
5.11 (3.45)
4.62 (2.95)
.04
.47
Aantal personen praktische steun
3.69 (3.05)
4.56 (3.81)
4.21 (3.51)
3.42 (2.42)
.01
.50
Aantal personen
2.53 (1.88)
3.55 (4.25)
3.8 (3.9)
2.39 (1.44)
.002
.80
informatie/advies
Algemene tevredenheid over
7.26 (2.01)
7.75 (1.77)
7.7 (1.90)
8.28 (1.30)
.15
-.05
pleeggezinplaatsing
Algemene beoordeling aankunnen
6.21 (2.00)
6.97 (2.00)
6.79 (1.56)
7.43 (1.35)
.37
.07
probleemgedrag pleegkind
Algemene beoordeling zien zitten
8.21 (1.84)
8.25 (2.26)
8.67 (1.54)
9.04 (1.18)
.29
-.19
van de pleeggezinplaatsing
Pleeggezin
Gezinsfunctioneren
40.9 (5.02)
42.02 (5.37)
41.48 (5.23)
41.53 (5.38)
.33
.21
226 |H o o f d s t u k 8 c
Wat
de
gezinsbelasting
van
pleegmoeders
betreft,
waren
behalve
de
totale
gezinsbelastingsscore ook de scores op de twee subschalen significant lager in de
experimentele groep. Figuur 8c.4 toont dat pleegmoeders in de controlegroep significant
hoger scoorden op de subschalen ‘problemen hebben’ (M = 17.81, sd = 5.06, F(1, 122) =
4.35, p = .04) en ‘situatie anders willen’ (M = 13.83, sd = 3.98, F(1, 122) = 4.52, p = .04) dan
pleegmoeders uit de experimentele groep (M = 17.50, sd = 4.74; M = 13.76, sd = 4.63). Deze
effecten waren middelgroot (d = .46 en d = .52). Voor de subschaal ‘aankunnen’ werden
kleine effecten gevonden (d = .35).
Controlegroep
21
19
17
15
13
T0
T1
Experimentele groep
Situatie anders willen
Problemen hebben
Experimentele groep
Controlegroep
21
19
17
15
13
T0
T1
Figuur 8c.4: Ontwikkeling in de gezinsbelastingssubschalen tussen T0 en T1 in de
experimentele en de controlegroep.
Wat het opvoedgedrag van de pleegmoeders betreft, werden twee significante verschillen
gevonden. Pleegmoeders in de experimentele groep stelden significant meer positief ouderlijk
gedrag (M = 4.06, sd = .67, F(1, 122) = 4.15, p = .04) dan pleegmoeders in de controlegroep
(M = 4.04, sd = .49). Bovendien verschilden pleegmoeders van de experimentele en
controlegroep wat de ontwikkeling in het gebruik van hard straffen betreft (t(123) = 2.10, p =
.04), zie Figuur 8c.5. Deze effecten waren klein tot middelgroot (d = .44). Voor de subschaal
‘regels’ werden kleine effecten gevonden (d = .33).
Controlegroep
Experimentele groep
Controlegroep
3
5
Hard straffen
Positief ouderlijk
gedrag
Experimentele groep
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
T0
T1
T0
T1
Figuur 8c.5: Ontwikkeling in opvoedgedrag tussen T0 en T1 in de experimentele en de
controlegroep.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 227
Wat de sociale steun betreft, vonden we significante verschillen in het aantal personen waarbij
men terecht kon voor emotionele en praktische steun en informatie of advies. Figuur 8c.6
toont dat pleegmoeders uit de experimentele groep bij meer mensen terecht konden voor
emotionele steun (M = 5.58, sd = 4.51, F(1, 99) = 4.25, p = .04), praktische steun (M = 4.56,
sd = 3.81, F(1, 92) = 7.00, p = .01) en informatie/advies (M = 3.55, sd = 4.25, t(93) = 3.23, p
= .002) dan pleegmoeders uit de controlegroep (M = 4.62, sd = 2.95; M = 3.42, sd = 2.42; M =
2.39, sd = 1.44). De effectgroottes wezen op middelgrote effecten voor het aantal mensen
waarbij men terecht kon voor emotionele steun (d = .47) en praktische steun (d = .50). Voor
het aantal mensen waarbij men terecht kon voor informatie of advies werden grote effecten
gevonden (d = .80).
Experimentele groep
Controlegroep
Experimentele groep
6
Aantal mensen
praktische steun
Aantal mensen
emotionele steun
6
Controlegroep
5
4
3
5
4
3
2
2
T0
T1
T0
Aanral mensen
informatie/advues
Experimentele groep
T1
Controlegroep
6
5
4
3
2
T0
T1
Figuur 8c.6: Ontwikkeling aantal mensen waarbij men terecht kan voor emotionele steun,
praktische steun en informatie/advies tussen T0 en T1 in de experimentele en de controlegroep.
Wat de algemene beoordelingen betreft over de tevredenheid over de pleeggezinplaatsing, het
aankunnen van het probleemgedrag van het pleegkind en het zien zitten van de
pleeggezinplaatsing, werden geen statistisch significante verschillen gevonden. De
effectgroottes wezen ook op verwaarloosbare effecten op dit vlak.
228 |H o o f d s t u k 8 c
De experimentele en controlegroep verschilden, tot slot, ook niet significant op vlak van
gezinsfunctioneren. De effectgrootte wees hier wel op een klein effect (d = .21).
8c.2. Langetermijneffecten
Tussen T1 en T2 (drie maand later) werden in de controlegroep 2 pleeggezinplaatsingen
beëindigd en 6 in de experimentele groep. Dit verschil in aantal breakdowns tussen T1 en T2
was niet significant (Fisher’s Exact test, p = .16). De hele onderzoeksperiode overschouwend
(van instroom (T1) tot follow-up (T2, ongeveer 6.5 maanden later)), waren er 9 (14.1%)
(tijdelijke) breakdowns in de controlegroep en 6 (9.8%) (tijdelijke) breakdowns in de
experimentele groep. Ook dit verschil was niet significant (Fisher’s Exact test, p = .59).
Tabel 8c.2 geeft een overzicht van de gemiddeldes en standaardafwijkingen voor de
verschillende uitkomstmaten op T0, T1 en T2, alsook de resultaten van beide ANCOVA’s
(beschreven in paragraaf 7.4.6). De eerste p-waarde geeft aan of de ANCOVA met de
verschilscore tussen nameting en follow-up (T2-T1) als afhankelijke variabele een significant
effect (p < .05) toonde. De tweede p-waarde geeft aan of de ANCOVA met de follow-up
gegevens (T2-data) als afhankelijke variabele een significant effect (p < .05) toonde. De
effectgroottes voor deze langetermijneffecten zijn ook weergegeven.
Wat de ontwikkeling tussen T1 en T2 betreft, dus tussen nameting en drie maand later, werden
er twee significante verschillen gevonden tussen de controle- en de experimentele groep. Het
gebruik van disciplineren daalde tussen T1 en T2 in de experimentele groep terwijl het gebruik
ervan steeg in de controlegroep (F(1, 122) = 5.38, p = .02). De algemene tevredenheid over de
pleeggezinplaatsing steeg tussen T1 en T2 in de experimentele groep, terwijl dit daalde in de
controlegroep (F(1, 100) = 8.57, p = .004). Voor de externaliserende en totale problemen van
het pleegkind waren de verschillen randsignificant (respectievelijk F(1, 122) = 2.95, p = .09
en F(1, 122) = 2.79, p = .10). Deze problemen namen af T1 en T2 in de experimentele groep
terwijl ze toenamen in de controlegroep.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 229
Tabel 8c.2
Overzicht van de gemiddeldes en standaarddeviaties voor de verschillende uitkomstmaten op de drie meetmomenten in de experimentele en
controlegroep met de resultaten van beide ANCOVA’s voor elke variabele, alsook de effectgrootte voor de langetermijneffecten
Experimentele groep
Pleegkind
Internaliserende
gedragsproblemen
Externaliserende
gedragsproblemen
Totale problemen
Aanpassing
pleeggezin
44
aan
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
63.98
(8.95)
69.44
(6.15)
68.67
(6.27)
40.62
(6.22)
58.91
(9.15)
64.1
(7.98)
62.87
(7.58)
43.68
(5.57)
57.14
(10.59)
63.17
(8.21)
61.87
(8.46)
43.53
(5.20)
61.94
(8.62)
69.56
(6.09)
67.64
(5.96)
42.40
(5.64)
59.90
(9.57)
65.91
(8.17)
64.46
(8.74)
43.17
(5.54)
59.84
(10.41)
66.85
(8.04)
65.40
(7.89)
43.21
(6.20)
ANCOVA
T2−T1
pwaarde44
ANCOVA T2
pwaarde45
Effectgrootte46
.13
.002
.54
.09
.003
.58
.10
< .001
.74
.66
.21
.35
Aangezien de Levene-test aantoonde dat de variantie niet homogeen was voor de variabelen ‘positief ouderlijk gedrag’ en ‘hard straffen’, is de p-waarde voor deze
variabelen gelijk een de p-waarde voor de independent sample t-test waarbij deze homogeniteit niet verondersteld wordt.
45
Aangezien de Levene test aantoonde dat de variantie niet homogoon was voor de variabelen ‘hard straffen’ en ‘gezinsfunctioneren’ , is de p-waarde voor deze variabelen de
p-waarde voor de independent sample t-test voor de verschilscores (T2 – T0).
46
Een positieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de experimentele groep, een negatieve waarde duidt op een positiever resultaat voor de controlegroep.
230 |H o o f d s t u k 8 c
Tabel 8c.2 (vervolg)
Overzicht van de gemiddeldes en standaarddeviaties voor de verschillende uitkomstmaten op de drie meetmomenten in de experimentele en
controlegroep met de resultaten van beide ANCOVA’s voor elke variabele, alsook de effectgrootte voor de langetermijneffecten
Experimentele groep
Controlegroep
Pleegmoeder
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
M0 (sd0)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
Aankunnen
20.15
(4.95)
20.23
(5.07)
16.72
(4.37)
21.66
(4.83)
78.72
(16.9)
3.87 (.71)
17.88
(5.67)
17.5
(4.74)
13.76
(4.63)
20.49
(5.96)
69.45
(19.27)
4.06 (.67)
17.49
(5.79)
17.42
(4.88)
14.05
(4.57)
20.30
(6.25)
69.32
(19.92)
3.97 (.67)
18.11
(4.99)
18.31
(4.66)
14.62
(3.87)
21.05
(4.44)
72.16
(16.34)
4.12 (.49)
17.59
(4.60)
17.81
(5.06)
13.83
(3.98)
20.08
(5.23)
69.31
(16.74)
4.04 (.49)
18.34
(5.03)
18.82
(4.90)
14.77
(3.92)
21.06
(4.85)
72.97
(17.31)
4.07 (.47)
2.83 (.85)
4.46 (.49)
2.97(.68)
1.10 (.31)
2.79 (.72)
4.55 (.40)
3.00 (.72)
1.04 (.16)
2.76 (.70)
4.44 (.45)
2.89 (.73)
1.05 (.17)
2.95 (.73)
4.52 (.41)
2.94 (.77)
1.14 (.28)
2.92 (.79)
4.46 (.54)
2.97 (.73)
1.21 (.41)
2.81 (.83)
4.50 (.45)
3.07 (.81)
1.18 (.38)
Problemen hebben
Situatie
anders
willen
Kind is belasting
Totale
gezinsbelasting
Positief ouderlijk
gedrag
Materieel belonen
Regels
Disciplineren
Hard straffen
ANCOVA
T2−T1
p-waarde
ANCOVA T2
p-waarde
.13
.02
Effectgrootte
.58
.15
.001
.68
.50
.01
.68
.11
.16
.29
.18
.005
.61
.17
.47
.25
.65
.20
.02
.57
.85
.74
.09
.10
.09
0
.29
.30
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 231
Tabel 8c.2 (vervolg)
Overzicht van de gemiddeldes en standaarddeviaties voor de verschillende uitkomstmaten op de drie meetmomenten in de experimentele en
controlegroep met de resultaten van beide ANCOVA’s voor elke variabele, alsook de effectgrootte voor de langetermijneffecten
Experimentele groep
Pleegmoeder
Mate van steun
totaal
Medewerking
vanuit de sociale
context
Aantal
personen
emotionele steun
Aantal
personen
praktische steun
Aantal
personen
informatie/advies
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
M0 (sd0)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
ANCOVA
T2−T1
p-waarde
ANCOVA T2
18.12
(6.07)
38.38
(5.55)
19.83
(6.08)
39.31
(5.96)
19.11
(5.51)
38.85
(5.90)
18.99
(5.89)
38.27
(5.58)
19.29
(5.83)
40.19
(5.28)
18.63 (5.95)
.40
.57
Effectgrootte
.22
39.79
(5.78)
.92
.19
-.19
4.51 (3.16)
5.58 (4.51)
5.21 (3.97)
5.11 (3.45)
4.62 (2.95)
4.46 (2.62)
.84
.05
.41
3.69 (3.05)
4.56 (3.81)
3.92 (2.96)
4.21 (3.51)
3.42 (2.42)
3.82 (2.70)
.13
.50
.19
2.53 (1.88)
3.55 (4.25)
2.68 (1.94)
3.8 (3.9)
2.39 (1.44)
2.74 (1.98)
.25
.40
.40
p-waarde
232 |H o o f d s t u k 8 c
Tabel 8c.2 (vervolg)
Overzicht van de gemiddeldes en standaarddeviaties voor de verschillende uitkomstmaten op de drie meetmomenten in de experimentele en
controlegroep met de resultaten van beide ANCOVA’s voor elke variabele, alsook de effectgrootte voor de langetermijneffecten
Experimentele groep
Pleegmoeder
Algemene
tevredenheid over
pleeggezinplaatsing
Algemene
beoordeling
aankunnen
probleemgedrag
pleegkind
Algemene
beoordeling
zien
zitten
van
de
pleeggezinplaatsing
Pleeggezin
Gezinsfunctioneren
Controlegroep
M0 (sd0)
M1 (sd1)
M2 (sd2)
M0 (sd0)
M0 (sd0)
M1 (sd1)
ANCOVA
T2−T1
p-waarde
ANCOVA T2
7.26 (2.01)
7.75 (1.77)
7.93 (1.67)
7.70 (1.90)
8.28 (1.30)
7.93 (1.60)
.004
.22
Effectgrootte
.22
6.21 (2.00)
6.97 (2.00)
7.19 (1.83)
6.79 (1.56)
7.43 (1.35)
7.18 (1.58)
.60
.93
.32
8.21 (1.84)
8.25 (2.26)
8.44 (1.95)
8.67 (1.54)
9.04 (1.18)
8.66 (1.43)
.44
.72
.14
40.9
(5.02)
42.02
(5.37)
42.82
(4.92)
41.48
(5.23)
41.53
(5.38)
41.91
(4.64)
.55
.07
.29
p-waarde
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 233
Wanneer op T2, dus drie maand na beëindiging van PVO, gekeken wordt naar de verschillen
tussen de controle- en experimentele groep, worden meer statistisch significante langetermijn
resultaten gevonden. Bovendien werd voor deze langetermijneffecten van PVO effectgroottes
berekend. Voor de meeste uitkomstmaten werd ofwel een statistisch significant (p < .05)
resultaat gevonden, ofwel een minstens klein effect op basis van de effectgrootte (d > .20).
Slechts voor twee opvoedingsschalen (‘materieel belonen’ en ‘regels’), de medewerking
vanuit de sociale context, het aantal personen waarbij men terecht kan voor praktische steun
en voor het zien zitten van de pleeggezinplaatsing werd een verwaarloosbaar
langetermijneffect gevonden.
Wat het pleegkind betreft, werden significante effecten gevonden voor de externaliserende,
internaliserende en totale problemen van het pleegkind. Pleegkinderen uit de experimentele
groep hadden significant minder externaliserende (M = 63.17, sd = 8.21, F(1, 122) = 9.53, p =
.003), internaliserende (M = 57.14, sd = 10.59, F(1, 122) = 9.70, p = .002) en totale
problemen (M = 61.87, sd = 8.46, F(1, 122) = 13.83, p < .001) dan pleegkinderen uit de
controlegroep (respectievelijk M = 66.85, sd = 8.4; M = 59.84, sd = 10.41; M = 65.40, sd =
7.89). De effectgroottes duidden op middelgrote (d = .54 tot .74) effecten op deze domeinen.
Wat de aanpassing van het pleegkind aan het pleeggezin betreft, werd geen significant effect
gevonden. De effectgrootte duidde wel op een klein effect
(d = .35) op dit vlak. De
ontwikkeling op deze kindgerelateerde variabelen tussen T0 en T2 wordt weergegeven in
Figuur 8c.7.
234 |H o o f d s t u k 8 c
Controlegroep
Controlegroep
70
Internaliserende
problemen
75
70
65
60
55
T0
T1
Experimentele groep
Totale problemen
Experimentele groep
65
60
55
T0
T1
T2
60
T0
Controlegroep
70
65
55
T2
T1
Experimentele groep
Aanpassing pleegkind
Externaliserende
gedragsproblemen
Experimentele groep
T2
Controlegroep
45
43
41
39
37
35
T0
T1
T2
Figuur 8c.7: Ontwikkeling pleegkind tussen T0 en T2 in de experimentele en de controlegroep.
Wat de gezinsbelasting van de pleegmoeder betreft, werden significante effecten gevonden
voor de totale schaal, alsook voor drie subschalen. Pleegmoeders uit de experimentele groep
hadden significant lagere scores op de totale gezinsbelastingsschaal (M = 69.32, sd = 19.92,
F(1, 122) = 8.07, p = .005) dan pleegmoeders uit de controlegroep (M = 72.97, sd = 17.31. Dit
effect was middelgroot (d = .61). Pleegmoeders uit de experimentele groep scoorden ook
significant lager op de subschalen ‘aankunnen’ (M = 17.49, sd = 5.79, F(1, 122) = 6.11, p =
.02), ‘problemen hebben’ (M = 17.42, sd = 4.88, F(1, 122) = 12.16, p = .001) en ‘situatie
anders willen’ (M = 14.05, sd = 4.57, F(1, 122) = 6.60, p = .01) dan pleegmoeders uit de
controlegroep (respectievelijk M = 18.34, sd = 5.03; M = 18.82, sd = 4.90; M = 14.77, sd =
3.92). Ook dit waren middelgrote effecten (d = .58 tot .68). Voor de subschaal ‘kind is
belasting’ werd geen statistisch significant effect gevonden, maar de effectgrootte duidde wel
op een klein effect voor deze subschaal (d = .29). De ontwikkeling in de gezinsbelasting van
de pleegmoeder tussen T0 en T2 wordt weergegeven in Figuur 8c.8.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 235
Totale gezinsbelasting
Experimentele groep
Experimentele groep
80
75
70
65
60
T0
21
19
17
15
13
T0
T2
Experimentele groep
Problemen hebben
Aankunnen
T1
Controlegroep
23
T1
Experimentele groep
21
19
17
15
13
T0
Controlegroep
Controlegroep
23
T2
T1
Experimentele groep
23
T2
Controlegroep
23
Kind is belasting
Situatie anders willen
Controlegroep
21
19
17
15
13
21
19
17
15
13
T0
T1
T2
T0
T1
T2
Figuur 8c.8: Ontwikkeling gezinsbelasting pleegmoeder tussen T0 en T2 in de experimentele
en de controlegroep.
Wat het opvoedgedrag van de pleegmoeder betreft, werden twee randsignificante effecten
gevonden. Pleegmoeders uit de experimentele groep scoorden randsignificant lager op de
subschalen ‘disciplineren’ (M = 2.89, sd = .73, F(1, 122) = 2.90, p = .09) en ‘hard straffen’ (M
= 1.05, sd = .17, t(123) = 1.65, p = .10) dan pleegmoeders uit de controlegroep
(respectievelijk M = 3.07, sd = .81 en M = 1.18, sd = .38). De effectgroottes duidden op kleine
effecten op deze opvoedgedragingen (d = .29 en d = .30). Ook voor ‘positief ouderlijk gedrag’
werden kleine effecten gevonden (d = .25). De ontwikkeling in deze opvoedgedragingen van
de pleegmoeder tussen T0 en T2 wordt weergegeven in Figuur 8c.9.
236 |H o o f d s t u k 8 c
Controlegroep
Experimentele groep
5
Controlegroep
4
Disciplineren
Positief ouderlijk gedrag
Experimentele groep
4,5
4
3,5
3
3,5
3
2,5
2
T0
T1
T2
T0
Experimentele groep
T1
T2
Controlegroep
Hard straffen
3
2,5
2
1,5
1
T0
T1
T2
Figuur 8c.9: Ontwikkeling opvoedgedrag pleegmoeder tussen T0 en T2 in de experimentele en
de controlegroep.
Op het domein van de sociale steun, werd één significant effect gevonden. Pleegmoeders uit
de experimentele groep konden bij meer personen terecht voor emotionele steun (M = 5.21, sd
= 3.97, F(1, 93) = 4.14, p = .05) dan pleegmoeders uit de controlegroep (M = 4.46, sd = 2.62).
Dit effect was klein (d = .41). Ook voor de totale mate van steun (d = .22) en het aantal
personen waarbij men terecht kan voor informatie of advies (d = .40) werden kleine effecten
gevonden. De ontwikkeling in de sociale steun, ervaren door de pleegmoeder, tussen T0 en T2
wordt weergegeven in Figuur 8c.10.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 237
Mate van steun totaal
Experimentele groep
20
19,5
19
18,5
18
17,5
17
T0
T1
Controlegroep
6
5
4
3
2
T0
T1
T2
Experimentele groep
Aanral mensen
informatie/advues
Aantal mensen
emotionele steun
Experimentele groep
Controlegroep
Controlegroep
6
5
4
3
2
T2
T0
T1
T2
Figuur 8c.10: Ontwikkeling sociale steun tussen T0 en T2 in de experimentele en de
controlegroep.
Wat de algemene beoordelingen over de pleeggezinplaatsing betreft, werden geen significante
effecten gevonden. De effectgroottes duidden wel op kleine effecten voor de algemene
tevredenheid over de pleeggezinplaatsing (d = .22) en voor de algemene beoordeling over het
aankunnen van het probleemgedrag van het pleegkind (d = .32). De ontwikkeling in deze
algemene beoordelingen tussen T0 en T2 wordt weergegeven in Figuur 8c.11.
Controlegroep
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
Experimentele groep
Aankunnen
probleemgedrag
pleegkind
Tevredenheid
pleeggezinplaatsing
Experimentele groep
T0
T1
T2
Controlegroep
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
T0
T1
T2
Figuur 8c.11: Ontwikkeling algemene beoordelingen tussen T0 en T2 in de experimentele en
de controlegroep.
238 |H o o f d s t u k 8 c
Met betrekking tot het gezinsfunctioneren, tot slot, werd een randsignificant verschil
gevonden. Pleegmoeders uit de experimentele groep scoorden op deze variabele
randsignificant hoger (M = 42.82, sd = 4.92, t(99.18) = -1.82, p = .10) dan pleegmoeders uit
de controlegroep (M = 41.91, sd = 4.64). Dit effect was klein (d = .29). De ontwikkeling in
gezinsfunctioneren tussen T0 en T2 wordt weergegeven in Figuur 8c.12.
Gezinsfunctioneren
Experimentele groep
Controle groep
45
44
43
42
41
40
T0
T1
T2
Figuur 8c.12: Ontwikkeling gezinsfunctioneren tussen T0 en T2 in de experimentele en de
controlegroep.
8c.3. Discussie
In dit hoofdstuk werden de resultaten van PVO als geheel gepresenteerd. Het primaire
langetermijndoel van PVO was een vermindering van het aantal breakdowns omwille van
gedragsproblemen van het pleegkind. Op korte termijn werd er een significant effect
gevonden op het aantal breakdowns, op lange termijn echter niet. Gedurende de gehele
onderzoeksperiode (ongeveer 6.5 maanden) waren er 6 (9.8%) (tijdelijke) breakdowns in de
exprimentele groep en 9 (14.1%) (tijdelijke) breakdowns in de controlegroep. Wanneer enkel
de breakdowns omwille van de gedragsproblemen van het pleegkind of omwille van
problemen in de relatie pleegouders-pleegkind meegerekend worden, waren er 5 in de
experimentele groep en 9 in de controlegroep. Hoewel dit verschil in aantal breakdowns niet
statistisch significant was, kan het wel als positieve uitkomst geïntepreteerd worden. Lipsey
en Wilson (1993) stellen immers de betekenis van een effect afhankelijk is van de soort
uitkomst en dat heel kleine of niet significante resultaten in situaties die gaan over leven of
dood als positief geïnterpreteerd worden. In deze context is het concept van odds ratio
waardevol. Een odds ratio drukt uit wat de kans op een uitkomst in de experimentele groep is,
relatief ten opzichte van de kans op deze uitkomst in de controlegroep (Scott, 2008). Een odds
ratio wordt berekend volgens de formule:
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 239
ܱ݀݀‫= ݋݅ݐܽݎ ݏ‬
ܽ݀
ܾܿ
waarbij a en c het aantal gewenste uitkomsten zijn in de experimentele en controlegroep en b
en d het aantal ongewenste uitkomsten in beide groepen.
Wanneer een ononderbroken pleeggezinplaatsing als gewenste uitkomst wordt gezien en een
(tijdelijke) breakdown omwille van gedragsproblemen als ongewenste, is de odds ratio in dit
onderzoek dus:
ܱ݀݀‫= ݋݅ݐܽݎ ݏ‬
ହ଺∗ ଽ
ହ ∗ହହ
=
ହ଴ସ
ଶ଻ହ
= 1.83.
De kans op een breakdown omwille van gedragsproblemen van het pleegkind is dus 1.83 keer
groter in de controlegroep dan in de experimentele groep. Dus hoewel geen statistisch
significant effect gevonden werd voor het aantal breakdowns omwille van gedragsproblemen,
kan het effect van PVO op dit domein toch als positief worden geïnterpreteerd. Bovendien
werd in dit onderzoek slechts een beperkt tijdskader gehanteerd. De beslissing tot het
beëindigen van een pleeggezinplaatsing is een complex proces. Ze wordt slechts genomen
nadat pleegouders alles geprobeerd hebben (Brown & Bednar, 2006; Gilbertson & Barber,
2003; Khoo & Skoog, 2013). Het is dus mogelijk dat pleegouders uit de controlegroep minder
geneigd waren om de plaatsing te beëindigen tijdens de korte onderzoeksperiode, zeker
wanneer ze wisten dat ze na deze periode beroep konden doen op PVO. Mogelijk is de
prevalentie van breakdown in de controlegroep dus een onderschatting van het aantal
breakdowns dat er zou geweest zijn als de onderzoeksperiode langer was geweest of als de
pleegouders niet het aanbod van PVO zouden gekregen hebben na de dataverzameling. Op
basis van dit onderzoek kunnen we besluiten dat PVO vermoedelijk het aantal breakdowns
omwille van gedragsproblemen kan verminderen, maar dat verder onderzoek noodzakelijk is.
Gezien de beperkte tijdsduur van het onderzoek werden ook de effecten op twee andere
primaire uitkomsten nagegaan, namelijk de externaliserende gedragsproblemen van het
pleegkind en de gezinsbelasting van de pleegmoeder. Indien de problemen op deze domeinen
verminderen, vermindert immers mogelijks ook de kans op een breakdown. Zowel voor de
externaliserende gedragsproblemen van het pleegkind als voor de gezinsbelasting van de
pleegmoeder werden kleine kortetermijn- en middelgrote langetermijneffecten gevonden. In
de afzonderlijke discussies van de effecten van PVO-SIM en PVO-GV werden deze effecten
gekaderd binnen effecten van gelijkaardige (pleeg)ouderinterventies. Hier willen we enkel
opmerken dat PVO als geheel erin geslaagd is om de mate van externaliserende
gedragsproblemen van het pleegkind te doen afnemen en dat deze afname zich zelfs verder
240 |H o o f d s t u k 8 c
zette na het beëindigen van de interventie. Op vlak van externaliserende gedragsproblemen
bleek de relatief korte maar intensieve interventie voldoende om een vermindering van
problemen op lange termijn (3 maanden) te bereiken. Bovendien bleek de extra ondersteuning
vanuit PVO te leiden tot een verminderde gezinsbelasting bij pleegmoeders. Gezien de
belangrijke rol van gedragsproblemen en stress ervaren door pleegmoeders in de beslissing tot
het beëindigen van een pleeggezinplaatsing, zijn dit zeer positieve resultaten.
Naast deze primaire uitkomsten zijn ook enkele secundaire uitkomsten nagegaan, dit om na te
gaan of de interventie onbedoelde of ongewenste effecten heeft.
Met betrekking tot het pleegkind, werd ook de ernst van internaliserende gedragsproblemen
en de aanpassing aan het pleeggezin geëvalueerd. PVO had kleine kortetermijn- en
middelgrote langetermijneffecten op de internaliserende gedragsproblemen van het pleegkind.
Hoewel de interventies ontwikkeld waren voor de externaliserende gedragingen van
pleegkinderen (e.g., agressief gedrag, ongehoorzaam zijn, driftbuien), bleek PVO ook een
effect te hebben op internaliserend probleemgedrag (e.g., angsten, zich waardeloos voelen).
Deze bevinding is conform de conclusie van McKee, Colletti, Rakow, Jones en Forehand
(2008) die stellen dat er weinig empirische steun is voor specificieke relaties tussen
opvoedgedrag enerzijds en internaliserende en externaliserende gedragsproblemen bij
pleegkinderen anderzijds. Volgens deze auteurs zijn interventies die veranderingen in
ouderlijke warmte, vijandigheid en gedragscontrole beogen ook effectief voor kinderen met
internaliserende gedragsproblemen. De resultaten van dit onderzoek laten niet toe te bepleiten
om PVO (in de huidige vorm) aan te bieden aan pleegouders van pleegkinderen met een
louter internaliserende problematiek. Ze tonen wel dat het zinvol kan zijn PVO in te zetten bij
pleegkinderen met een comorbide problematiek. Het is bovendien een positieve bevinding dat
PVO ook leidt tot een vermindering van co-morbide internaliserende gedragingen en dus
betere uitkomsten bij het pleegkind. Gerelateerd hieraan is de bevinding dat PVO ook kleine
korte- en langetermijneffecten heeft op de aanpassing van het pleegkind aan het pleeggezin.
Deze bevinding toont dat PVO niet enkel leidde tot een vermindering van symptomen, maar
ook tot een toename van (een aspect) van het welzijn van het pleegkind. Tegenwoordig wordt
immers steeds meer gepleit niet enkel te focussen op een vermindering van symptomen, maar
ook, vanuit een positief perspectief, aandacht te hebben voor een toename van geestelijke
gezondheid. Deze bevinding suggereert dat PVO tevens een positief effect heeft op de
geestelijke gezondheid van pleegkinderen.
E f f e c t i v i t e i t v a n P V O | 241
Een andere secundaire uitkomstmaat was het gezinsfunctioneren van het pleeggezin. Hiervoor
werden kleine korte- en langetermijneffecten gevonden. Hoewel in PVO dus expliciet
gewerkt werd rond de gedragsproblemen van het pleegkind en het opvoedgedrag van de
pleegouders, bleek de begeleiding ook effecten te hebben op het bredere gezinsfunctioneren.
De laatste secundaire uitkomstmaten betreffen de algemene beoordelingen over de
pleegzorgplaatsing. Hierbij dient opgemerkt te worden dat dit methodologisch de zwakste
maten zijn omdat dit telkens via slechts één item bevraagd werd. Op korte termijn werden hier
geen effecten op gevonden. Op lange termijn werden wel kleine effecten gevonden voor de
algemene tevredenheid over de pleeggezinplaasting en voor de algemene beoordeling over het
aankunnen van het probleemgedrag van het pleegkind.
8d. Conclusie
In bovenstaande onderdelen werden de resultaten van PVO besproken, zowel wat betreft de
behandelintegriteit als wat betreft de uitkomsten op verschillende domeinen.
Met betrekking tot de behandelintegriteit kunnen we besluiten dat PVO met een grote mate
van therapietrouw geïmplemteerd werd. Vooreerst was het, in beide modules, mogelijk om de
interventie volledig te doorlopen via ongeveer 10 sessies met de pleegouders en binnen een
termijn van ongeveer 3.5 maanden. Het kortdurende en intensieve karakter van de
pleegouderinterventie bleek dus realiseerbaar. Bovendien werd, bij beide modules, de
belangrijkste verplichte inhoud ook behandeld door de trainers en implementeerden de
pleegouders effectief bepaalde opvoedingsvaardigheden. Bij beide modules was er echter een
probleem met het organiseren van groepssessies. Bovendien werd in geen van beide modules
alle verplichte inhoud door alle trainers behandeld. Zoals in hoofdstuk 10 verder zal
besproken worden, wijzen deze gegevens op de noodzaak aan supervisie om therapietrouw te
garanderen alsook een analyse van de zinvolheid van de groepssessies en een verdere
ontwikkeling van de trainingshandboeken.
Op basis van een vergelijking met een controlegroep die care-as-usual ontving, werden
bevredigende resultaten gevonden voor alle primaire en secundaire uitkomstmaten. Verder
onderzoek zou, echter, zinvol zijn om meer inzicht te krijgen in langere termijn effecten en in
eventuele mediërende en modererende factoren. Bovendien kon (omwille van het kleine
aantal deelnemers) niet nagegaan worden of er een verschil was in de effecten van beide
modules (SIM of GV) voor de overlappende leeftijdsgroep (6- tot 12-jarigen). Meer
242 |H o o f d s t u k 8 c
onderzoek hiernaar kan zinvol zijn om ondermeer ook de indicatiestelling voor beide modules
verder te verfijnen.
De positieve resultaten op de tevredenheidsvragenlijst en het feit dat de meerderheid PVO zou
aanraden aan andere pleeggezinnen, wijst er, tot slot, op dat PVO aanvaardbaar is voor zowel
pleegouders als pleegzorgbegeleiders. Suggesties ter verbetering van PVO, zoals het opleiden
van pleegzorgmedewerkers in beide modules, moeten meegenomen worden in de verdere
ontwikkeling en implementatie van PVO (zie hoofdstuk 10).
D e c o n t r o l e g r o e p o n d e r c o n t r o l e ? | 243
9. De controlegroep onder controle? Beïnvloedt de toewijzing aan
een ‘treatment as usual- controleconditie’ in een RCT de
routinezorg die pleegouders ontvangen?
9.1. Inleiding
“Sound scientific clinical investigation almost always demands that a control group be used
against which the new intervention can be compared” (Friedman, 1998 in et al., 2008, p.
942).
Controlecondities kunnen evenwel een substantiële impact hebben op de uitkomsten van
RCT’s (Mohr et al., 2009). Ze worden grofweg onderverdeeld in drie groepen, namelijk: (1)
controlecondities met een behandeling gedefinieerd en gecontroleerd door de onderzoeker, (2)
controlecondities met een behandeling die niet is gedefinieerd door de onderzoeker en (3)
controlecondities zonder behandeling (Mohr et al., 2009). Het reeds bestaande zorgaanbod in
de context waarin het onderzoek plaatsvindt en de populatie waaruit deelnemers worden
gerekruteerd bepalen het soort controleconditie (Freedland, Mohr, Davidson, & Schwartz,
2011). Mensen geïncludeerd in controlecondities hebben meestal toegang tot externe
hulpverlening. Freedland en collega’s (2011) spreken over ‘nonstudy care’ die aanwezig is in
haast alle controlegroepen maar die vaak over het hoofd wordt gezien wanneer
onderzoeksdesigns worden beschreven. Aangezien de resultaten van een RCT evenveel
afhankelijk zijn van de geselecteerde controleconditie als van de experimentele interventie
(Mohr et al., 2009) is het belangrijk om de nodige aandacht te besteden aan de zorg en
ondersteuning in een controleconditie. Dit geldt zeker indien routinezorg wordt aangeboden,
in de literatuur ook wel ‘care as usual’ of ‘routine care’ genoemd. Routinezorg verwijst naar
gebruikelijke zorg en ondersteuning die de onderzoekspopulatie zou ontvangen buiten een
gerandomiseerd onderzoeksopzet. Routinezorg is in hoge mate kwetsbaar voor onbedoelde
intensivering (Freedland et al., 2011) door het besef deel uit te maken van een
onderzoeksopzet, geobserveerd en geëvalueerd te worden en niet onmiddellijk ‘potentieel
betere zorg’ te kunnen ontvangen die wordt geboden in de experimentele groep.
Wat de Vlaamse pleegzorgcontext betreft, schrijft de wetgever voor dat pleegzorgsituaties
worden begeleid door daarvoor specifiek erkende voorzieningen (Besluit van de Vlaamse
regering inzake de erkenningsvoorwaarden en de subsidienormen voor de voorzieningen van
244 |H o o f d s t u k 9
de bijzondere jeugdbijstand, 1994). Dit heeft voor een RCT-onderzoeksdesign tot gevolg dat
pleeggezinnen die worden toegewezen aan een controleconditie, los van eventuele ethische
bezwaren, minimaal in een controlegroep met routinezorg worden geplaatst. Dit gebeurde ook
in de RCT over ‘Pleegouders Versterken in Opvoeden’ (PVO).
Aangezien pleeggezinnen uit de controlegroep van beide RCT’s ook op verschillende vlakken
vooruit gingen tussen de nul- en nameting, werd de ‘routinezorg’ die deze pleeggezinnen
ontvingen verder geanalyseerd. De zorg en ondersteuning die pleeggezinnen in de PVOcontroleconditie ontvingen werd in kaart gebracht en er werd nagaan of deze routinezorg
representatief is voor de reguliere pleegzorgondersteuning. Meerbepaald werd onderzocht of
toewijzing aan de controleconditie een effect had op de reguliere begeleiding die deze
pleeggezinnen tijdens de wachttijd ontvingen. We bespreken eerst de kenmerken van
routinezorg in de Vlaamse pleegzorgcontext. Daarna formuleren we de onderzoeksvraag om
tot slot de onderzoeksresultaten te rapporteren en te bespreken.
9.2. Routinezorg in de Vlaamse pleegzorgcontext
De wetgever schrijft voor dat de begeleiding van een pleegzorgsituatie uit minimum zeven
begeleidingscontacten op jaarbasis moet bestaan (Sprangers, 2009). Het is echter niet
vastgelegd met wie deze contacten moeten plaatsvinden. Begeleidingscontacten kunnen
gebeuren met pleegouders, pleegkinderen, ouders, de ruimere context van het pleegkind
(grootouders, …) en combinaties van bovengenoemde betrokkenen (bijvoorbeeld pleegouders
en pleegkind samen). Eén voltijds pleegzorgbegeleider is verantwoordelijk voor 25
pleegzorgsituaties (Vanschoonlandt, Vanderfaeillie, Van Holen, De Mayer, & Robberechts,
2013). Dergelijke caseload laat niet toe om in een intensieve individuele begeleiding te
voorzien. In het onderzoek van Bronselaer et al. (2011) geeft de meerderheid van de
pleegzorgers (56%), ongeacht de pleegzorgsector, aan slechts enkele keren per jaar contact te
hebben (via telefoon, bezoek thuis of ontmoeting op de pleegzorgdienst) met de
pleegzorgbegeleider. Voor 32% is dat maandelijks, voor 7% om de twee weken en voor 3%
wekelijks of meer. Een zeer klein percentage zegt nooit (1%) of een keer per jaar (2%) contact
te hebben. Hiermee is nog niets gezegd over de inhoud van het contact en de methodieken
gehanteerd door de begeleider. Naast individuele ondersteuning bieden diensten voor
pleegzorg gemiddeld vier groepsvormingen per jaar, maar deze worden beperkt gevolgd:
77.7% van de pleegouders geeft aan dat ze gedurende de voorbije vijf jaar geen
groepsvorming hebben gevolgd (Bronselaer et al., 2011).
D e c o n t r o l e g r o e p o n d e r c o n t r o l e ? | 245
Buiten deze reguliere pleegzorgbegeleiding kunnen pleegouders voor hun pleegkind en/of
voor zichzelf gebruik maken van het buiten de pleegzorg aanwezig hulpverleningsaanbod
(bijvoorbeeld: geestelijke gezondheidszorg). Een beperkt aantal diensten voor pleegzorg heeft
bovendien zelf een bijkomend hulpverleningsaanbod uitgewerkt door een beperkt
personeelscontingent vrij te stellen om pleegkind, ouders of pleegouders intensief te
begeleiden.
Internationaal
lopen
prevalentiecijfers
aangaande
het
gebruik
van
hulpverleningsinstanties die geestelijke gezondheidszorg aanbieden sterk uiteen, gedeeltelijk
door verschillen in definiëring van geestelijke gezondheidszorg, in onderzoeksperiode en in
onderzoekspopulatie (o.m. met betrekking tot de onderzochte leeftijd van pleegkinderen en de
tijd die pleegkinderen in pleegzorg verbleven) en verschillen in beleid. Het gebruik van
diensten geestelijke gezondheidszorg voor pleegkinderen uit de VS varieert van 26%
(Bellamy, Gopalan, & Traube, 2010) tot 56% (Garland, Landsverk, Hough, & Ellis-MacLeod,
1996). Leslie et al. (2004) vonden in een nationale studie in de VS van pleegkinderen die 12
maanden zijn geplaatst, dat 75.8% van de kinderen met een klinische score op minstens één
brede-band-schaal van de CBCL geestelijke gezondheidszorg ontving. In een Australisch
onderzoek ontving 26.9% van de pleegkinderen tussen 6 en 17 jaar oud professionele hulp,
terwijl 53.4% van de pleegouders rapporteerde dat hun pleegkind extra professionele hulp
behoefde (Sawyer et al., 2007). In een ander Australisch onderzoek ontving 44% van de
pleegkinderen tussen 4 en 9 jaar oud individuele therapie (Tarren-Sweeney, 2010). Minnis,
Everett, Pelosi, Dunn, & Knapp (2006) vonden dat 18% van de Schotse pleegkinderen tussen
5 en 16 jaar oud contact had met een kinderpsycholoog of een psychiater. Een Vlaamse studie
gebaseerd op de PVO-screening bij 212 nieuwe langdurige pleegzorgplaatsingen van
pleegkinderen tussen 3 en 12 jaar oud toont dat aan respectievelijk 17.5% van de
pleegkinderen en aan 9.1% van de pleegouders extra hulp werd aangeboden of werd gepland
(Vanschoonlandt, Vanderfaeillie, Van Holen, De Maeyer, & Robberechts, 2013). Slechts
20.9% van de pleegkinderen met externaliserende problemen (gemeten met de CBCL) en
13.9% van de pleegouders die kinderen met externaliserende problemen opvingen, ontving
extra hulp. Bronselaer en collega’s (2011) rapporteren in een ruimer onderzoek waarin alle
leeftijden en pleegzorgsectoren vervat waren, dat respectievelijk 32% van de pleegzorgers
tijdens afgelopen 12 maanden gebruik maakte van een opvoedingsondersteunende dienst en
25% van een dienst voor geestelijke gezondheidszorg.
Kortom, uit bovenstaande blijkt dat de hulp geboden gedurende een pleegzorgplaatsing zeer
divers kan zijn en dat de zorg en ondersteuning van pleeggezinnen zeer heterogeen is en over
246 |H o o f d s t u k 9
de verschillende pleegzorgsituaties heen sterk kan variëren. Het is dan ook niet ondenkbaar
dat de routinezorg die pleeggezinnen in een controleconditie ontvangen aanzienlijk verschilt
tussen de participanten. Niettemin is het gebruikelijk om ook bij dergelijke controlegroepen te
spreken over routinezorg of care as usual, al blijkt dergelijk label de actuele condities waaraan
de participanten werden blootgesteld te oversimplificeren (Freedland et al., 2011).
9.3. Onderzoeksvraag
In dit onderzoek brengen we de zorg en ondersteuning in kaart voor pleegouders die werden
toegewezen aan een controleconditie in een RCT-onderzoeksdesign. Deze hulpverlening
wordt vergeleken met de zorg en ondersteuning die een vergelijkbare groep pleegouders die
niet deelneemt aan een RCT ontvangt. Volgende onderzoeksvraag wordt gesteld: “Beïnvloedt
toewijzing aan een controlegroep in een RCT de gebruikelijke zorg en ondersteuning vanuit
de pleegzorgdienst en/of vanuit externe hulpverleningsinstanties?”
9.4. Methode
9.4.1. Participanten
De PVO-controlegroep bestond in totaal uit 64 pleeggezinnen met pleegkinderen tussen 3 en
18 jaar oud met een klinische of grensklinische score op de brede-bandschaal externaliseren
van de CBCL of op één van de externaliserende smalle-bandschalen. Om na te gaan of het
deel uitmaken van een controleconditie invloed had op de routinezorg werd een groep
gezinnen geselecteerd die een maximale gelijkenis vertoonde met deze controlegroep van
PVO, maar die geen deel uitmaakte van een RCT controlegroep. Hiervoor werd ieder
pleeggezin uit de PVO-controlegroep gematcht met een pleeggezin uit een groep van in totaal
185 pleeggezinnen uit twee pools, namelijk:
•
een groep van 66 pleeggezinnen die gescreend werden voor deelname aan PVO maar
die niet in aanmerking kwamen wegens exclusiecriteria of die niet wensten deel te
nemen;
•
een groep van 119 pleeggezinnen die niet voor PVO werden gescreend uit twee
diensten voor pleegzorg die afname van de CBCL standaard in hun werking voorzien.
In deze diensten worden alle nieuwe pleegzorgplaatsingen met een langdurig
perspectief systematisch gescreend gebruik makend van de CBCL en wordt bij langer
D e c o n t r o l e g r o e p o n d e r c o n t r o l e ? | 247
lopende
plaatsingen
ook
geregeld
de
CBCL
afgenomen
in
geval
van
gedragsproblemen bij de pleegkinderen.
De matching gebeurde op basis van vijf kenmerken, namelijk externaliserende
gedragsproblemen (op basis van de T-score op de bredebandschaal externaliseren), soort
plaatsing (familie/netwerk versus bestand), duur van de plaatsing, leeftijd pleegkind (in jaren)
en geslacht pleegkind. Met het oog op de matching werden de T-scores op de brede
bandschaal externaliseren gegroepeerd (groep 1: T < 65, groep 2: 65 ≤ T<70, groep 3: 70 ≤ T
< 75, groep 4: 75 ≤ T < 80 en groep 5: T ≥ 80). Dit gebeurde eveneens voor de duur van de
plaatsing (1 = 0 t.e.m. 6 maanden, 2 = 6 t.e.m. 13 maanden, 3 = 13 t.e.m. 24 maanden, 4 = 25
t.e.m. 36 maanden, 5 = 37 t.e.m. 48 maanden en 6 = 49 maanden of langer). Vervolgens werd
per pleegzorgsituatie uit de PVO-controlegroep als volgt tewerk gegaan: eerst werd gematcht
voor externaliserend probleemgedrag door uit de vergelijkingsgroep alle pleegzorgsituaties te
weerhouden met dezelfde gegroepeerde T-score. Vervolgens werd binnen deze groep
gematcht op het soort plaatsing, dan opeenvolgend op gegroepeerde duur van de plaatsing,
leeftijd pleegkind en geslacht pleegkind. Indien meer dan één goede match werd gevonden op
basis van de ‘gegroepeerde’ gegevens werd op basis van de continue T-scores en/of de reële
plaatsingsduur in maanden het meest gelijkende dossier verkozen.
9.4.2. Procedure
In de PVO-controlegroep registreerden pleegzorgbegeleiders gedurende een periode van 3.5
maanden volgend op de screening (i.e. gemiddelde duur van de behandeling in de
experimentele groep) al hun handelingen met behulp van een daartoe specifiek ontwikkeld
registratieinstrument (Herdewyn, 2011). Hieruit werden volgende variabelen voor analyse
weerhouden: aantal telefonische contacten met de pleegouder(s), aantal face-to-face contacten
met het pleeggezin, aantal overlegsituaties van de pleegzorgbegeleider met de pleegouders en
externe hulpverleningsinstanties, aantal telefonische contacten en aantal face-to-face
contacten met de ouders, aantal overlegsituaties van de pleegzorgbegeleider met de ouders en
externe hulpverleningsinstanties, aantal gesprekken van de begeleider met ouders en
pleegouders,
aantal telefonische contacten
met de verwijzende instanties, aantal
telefoongesprekken met externe hulpverleningsinstaties en aantal face-to-face gesprekken met
externe diensten. Daarnaast werd aan de pleegzorgbegeleiders gevraagd of er gedurende de
genoemde periode extra ondersteuning is geweest voor het pleegkind en/of de pleegouders,
waaruit die ondersteuning bestond en de frequentie ervan.
248 |H o o f d s t u k 9
In
de
vergelijkingsgroep
werden
op
basis
van
dossieranalyse
(bestaande
uit
handelingsregistraties, persoonlijke verslaggeving en verslaggeving gericht aan de
verwijzende instanties) gedurende een periode van 3.5 maanden volgend op de afname van de
CBCL dezelfde variabelen in kaart gebracht. Bij onduidelijkheden of twijfel werd de
pleegzorgbegeleider gecontacteerd.
9.4.3. Statistische analyse
Met Chi-kwadraat-testen en t-testen (ongepaarde steekproeven) werd de PVO-controlegroep
vergeleken met de vergelijkingsgroep voor volgende pleegkind-, pleeggezin- en
plaatsingskenmerken: geslacht en leeftijd pleegkind, externaliserend probleemgedrag (Tscores op de brede-bandschaal externaliseren), soort pleeggezin (familie/netwerk versus
bestand), gezinssituatie (éénouder- versus tweeoudergezin), leeftijd pleegouders, aantal eigen
kinderen,
aantal
pleegkinderen,
voorgeschiedenis
(al
dan
niet
voorgaande
pleegzorgplaatsingen, aantal voorgaande residentiële en/of pleegzorgplaatsingen), duur van de
plaatsing, verwijzende instantie (jeugdrechtbank versus comité voor bijzondere jeugdzorg) en
contacten met de ouders (gedichotomiseerd tot wel of geen contact).
Vervolgens werd met Chi-kwadraat-testen en met t-testen (ongepaarde steekproeven) het
reguliere begeleidingsaanbod en het extra begeleidingsaanbod voor de pleegouders en/of het
pleegkind en voor de ouders tussen beide groepen vergeleken.
9.5. Resultaten
9.5.1. Beschrijving van de proefgroep
De totale proefgroep bestaat uit 65 jongens (50.8%) en 63 meisjes (49.2%). Zij zijn gemiddeld
8.87 jaar oud (sd = 4.07, Min. = 2, Max. = 18). Iets minder dan de helft (47.7%) is geplaatst in
een bestandspleeggezin, de overige kinderen (52.3%) zijn geplaatst bij familie of in hun
sociaal netwerk. In 74.2% (n = 95) gaat het om tweeoudergezinnen. De overige pleegkinderen
zijn geplaatst bij alleenstaande pleegouders (n = 33, 25.8%). De pleegmoeders zijn gemiddeld
46.16 jaar oud (sd = 11.26, Min. = 19, Max. = 71), de pleegvaders 47.01 (sd = 11.10, Min. =
24, Max. = 75). 69.5% van de pleeggezinnen heeft eigen kinderen (M = 1.35, sd = 1.26, Min.
= 0, Max. = 5), 46.9% vangt meer dan één pleegkind op (M = 1.70, sd = 0.94, Min.= 0, Max.
= 6). De meerderheid is geplaatst door de jeugdrechtbank (59.4%), de overige 40.6% door een
comité voor bijzondere jeugdzorg. Zij zijn gemiddeld 33.2 maanden in hun huidig pleeggezin
D e c o n t r o l e g r o e p o n d e r c o n t r o l e ? | 249
geplaatst (sd = 36.58, Min. = 0, Max. = 156). Zesenveertig kinderen (35.9%) waren eerder
reeds één tot vier keer residentieel of in pleegzorg geplaatst (M = .52, sd = .83). 75.4% van de
pleegkinderen heeft nog contact met zijn/haar moeder, 40.9% met zijn/haar vader. Het contact
met de moeder is wekelijks voor 26.4%, tweewekelijks voor 41.1%, maandelijks voor 20.7%
en minder dan maandelijks voor 11.8% van de pleegkinderen. De pleegkinderen die nog
contact hebben met hun vader zien deze wekelijks (19.2%), tweewekelijks (32.7%),
maandelijks (36.5%) of minder dan maandelijks (11.5%). In zeven pleegzorgsituaties uit de
PVO-controlegroep liep de plaatsing tijdens de onderzoeksperiode voortijdig ongepland en
om negatieve redenen af (breakdown)47.
9.5.2. Vergelijking PVO-controlegroep met de vergelijkingsgroep
Tabel 9.1 brengt de pleegkind-, pleeggezin- en plaatsingskenmerken van de PVOcontrolegroep en de vergelijkingsgroep in beeld en geeft ook de vergelijking tussen beide
groepen weer. De PVO-controlegroep en de vergelijkingsgroep verschillen niet wat betreft de
kenmerken waarop ze werden gematcht, namelijk externaliserend probleemgedrag (t(126) = 0
.44, p = .66), soort plaatsing (χ²(1, N = 128) = 0.282, p = .60), duur plaatsing (t(126) = 0.45, p
= .65), leeftijd pleegkind (t(126) = 0.85, p = .40) en geslacht pleegkind (χ²(1, N=128) = 0.031,
p = .86). Ook op de meerderheid van de andere onderzochte kenmerken zijn er geen
significante verschillen tussen beide groepen, namelijk op de pleeggezinkenmerken
‘gezinssituatie’ (χ²(1, N = 128) = 0.041, p= .84), ‘leeftijd pleegmoeder’ (t(121) = -0.32, p =
.75), ‘leeftijd pleegvader’ (t(94) = 0.78, p =.44) en op de plaatsingskenmerken ‘al dan niet
eerder in pleegzorg geplaatst’ (χ²(1, N = 127) = 1.02, p = .31), ‘al dan niet contact met
moeder’ (χ²(1, N = 126) = 0.39, p = .54) en ‘al dan niet contact met vader’ (χ²(1, N = 127) =
0.42, p = .52). Beide groepen verschillen wel van mekaar met betrekking tot het aantal eigen
kinderen (t(126) = 2.66, p = .009), het aantal pleegkinderen dat ze opvangen (t(107.59) = 2.09, p = .04), de verwijzende instantie (χ²(1, N = 128) = 8.29, p = .004) en het aantal eerdere
uithuisplaatsingen (t(109.74) = -2.24, p = .03). Meerbepaald hebben de pleegouders uit de
47
We hebben alle volgende analyses ook uitgevoerd na exclusie van de PVO-dossiers waarin een breakdown
optrad en van de hiermee gematchte dossiers. Deze analyses leverden gelijkaardige resultaten op. Enkel het
significant verschil in aantal telefoongesprekken van de pleegzorgbegeleiders met externe instanties (significant
meer in de PVO-controlegroep dan in de vergelijkiingsgroep) vervalt. Voor het overige blijven alle conclusies
ongewijzigd. We geven hier dan ook enkel de analyses weer voor de onderzoeksgroep waarin de PVO-dossiers
met een breakdown ook opgenomen zijn.
250 |H o o f d s t u k 9
PVO-controlegroep meer eigen kinderen (M = 1.64, sd = 1.24, Min. = 0, Max. = 5) ten
opzichte van de vergelijkingsgroep (M = 1.06, sd = 1.22, Min. = 0, Max. = 4) en minder
pleegkinderen (M = 1.53, sd = .71, Min. = 1, Max. = 3) ten opzichte van de
vergelijkingsgroep (M = 1.88, sd = 1.11, Min. = 1, Max. = 6), zijn de pleegkinderen uit de
PVO-controlegroep vaker geplaatst door de jeugdrechtbank en hebben ze minder voorgaande
uithuisplaatsingen (M = .36, sd = .65, Min. = 0, Max. = 3) ten opzichte van de
vergelijkingsgroep (M = .68, sd = .95, Min. = 0, Max. = 4).
Tabel 9.1
Kenmerken van gezinnen in de PVO-controlegroep en de vergelijkingsgroep
PVO-controle
Vergelijkingsgroep
t-test of χ²-test
(n = 64)
(n = 64)
33 (51.6%)
31 (48.4%)
M = 9.17 (sd = 4.29)
M = 69.56 (sd =
32 (50%)
32 (50%)
8.56 (sd = 3.85)
M = 69.08 (sd =
6.10)
6.29)
29 (45.3%)
35 (54.7%)
32 (50%)
32 (50%)
χ²(1, N = 128) =
16 (25.0%)
48 (75.0%)
17 (26.6%)
47 (73.4%)
χ²(1, N = 128) =
M = 45.84 (sd =
M = 47.92 (sd =
M = 1.64 (sd = 1.24)
M = 46.49 (sd =
M = 46.14 (sd =
M = 1.06 (sd = 1.22)
t(121) = -0.32, p =
t(94) = 0.78, p = .44
t(126) = 2.66, p =
M = 1.88 (sd = 1.11)
.009
t(107.59) = -2.09, p =
Pleegkind
Geslacht
Mannelijk
Vrouwelijk
Leeftijd
Externaliserend
probleemgedrag
Pleeggezin
Soort pleeggezin
Bestand
Familie/netwerk
Gezinssituatie
Eénoudergezin
Tweeoudergezin
Leeftijd pleegouder
Leeftijd pleegmoeder
Leeftijd pleegvader
Aantal eigen
kinderen*
Aantal
pleegkinderen*
M = 1.53 (sd = .71)
χ²(1, N = 128) =
0.031, p = .86
t(126) = 0.85, p = .40
t(126) = 0.44, p = .66
0.282, p = .60
0.041, p = .84
.04
D e c o n t r o l e g r o e p o n d e r c o n t r o l e ? | 251
Tabel 9.1 (vervolg)
Kenmerken van gezinnen in de PVO-controlegroep en de vergelijkingsgroep
PVO-controle
Vergelijkingsgroep
t-test of χ²-test
(n = 64)
(n = 64)
Comité
18 (28.1%)
34 (53.1%)
χ²(1, N = 128) =
Jeugdrechtbank
46 (71.9%)
30 (46.9%)
8.29, p = .004
M = 34.70 (sd =
M = 31.77 (sd =
t(126) = 0.45, p = .65
36.26)
37.13)
18 (28.1%)
23 (36.5%)
Plaatsing
Verwijzer*
Duur (in maanden)
Eerdere
1.02, p = .31
pleegzorgplaatsingen
Aantal
eerdere
M = .36 (sd = .65)
M = .68 (sd = .95)
uithuisplaatsingen*
Contact moeder
χ²(1, N = 127) =
t(109.74) = -2.24, p =
.027
(n = 63) 49 (77.8%)
(n = 63) 46 (73.0%)
χ²(1, N = 126) =
0.39, p = .54
Contact vader
28 (43.8%)
(n = 63) 24 (38.1%)
χ²(1, N = 127) =
0.42, p = .52
Significante verschillen zijn aangeduid met * als p<.05
9.5.3. Begeleidingsaanbod vanuit de dienst voor pleegzorg
Specifiek naar de pleegouders toe gerichte contacten tijdens de onderzoeksperiode van 3.5
maanden bestonden uit gemiddeld 4.5 telefonische contacten (sd = 3.95, Min. = 0, Max. = 18)
en 1.91 face-to-face contacten (sd = 1.50, Min. = 0, Max. = 10), gesprekken van pleegouders
met pleegzorgbegeleider en verwijzende instantie inbegrepen. In 21.3% van de
pleegzorgsituaties vond gezamenlijk overleg plaats met de pleegzorgbegeleider, de
pleegouders en de school of een externe gespecialiseerde hulpverleningsinstantie (M = .30, sd
= 0.65, Min. = 0, Max. = 3). Met de ouders werd gemiddeld 1.9 keer getelefoneerd (sd =
2.92, Min. = 0, Max. = 19) en 0.60 een face-to-face contact georganiseerd (sd = .83, Min. = 0,
Max. = 3). In 6.5% van de pleegzorgplaatsingen vond gezamenlijk overleg plaats met
pleegzorgbegeleider, ouders en een externe hulpverleningsinstantie (M = .11, sd = .48, Min. =
0, Max. = 3). Gezamenlijk overleg tussen ouders en pleegouders begeleid door de
pleegzorgmedewerker vond in 18.9% van de situaties plaats (M = .21, sd = .47, Min. = 0,
252 |H o o f d s t u k 9
Max. = 2). Voorts telefoneerde de pleegzorgbegeleider gemiddeld 1 keer met de verwijzende
instantie (sd = 1.72, Min. = 0, Max. = 8) en 1.6 keer met externe hulpverleningsdiensten (sd =
2.45, Min. = 0, Max. = 12). Een overleg tussen pleegzorgbegeleider en externe diensten
zonder aanwezigheid van andere betrokkenen vond bij 16.4% van de pleegzorgsituaties plaats
(M = .24, sd = .63, Min. = 0, Max. = 4).
Tabel 9.2 vergelijkt de zorg en ondersteuning vanuit de pleegzorgdienst tussen de PVOcontrolegroep en de vergelijkingsgroep. Het begeleidingsaanbod aan de pleeggezinnen uit de
PVO-controlegroep en de vergelijkingsgroep verschilt significant voor wat betreft de face-toface-contacten met het pleeggezin (t(125) = 3.44, p = .001) en de overlegmomenten met
externe hulpverleningsinstanties (t(79.11) = 4.44, p < .001): pleeggezinnen uit de PVOcontrolegroep hadden meer face-to-face contacten met hun pleegzorgbegeleider (M = 2.35, sd
= 1.68, Min. = 0, Max. = 10) en kenden meer overlegmomenten met externe diensten (M =
.54, sd = .80, Min. = 0, Max. = 3) dan gezinnen uit de vergelijkingsgroep (respectievelijk M =
1.47, sd = 1.17, Min. = 0, Max. = 5; M = .06, sd = .30, Min. = 0, Max. = 2). Voorts had de
pleegzorgbegeleider uit de PVO-controlegroep significant meer contact met externe
hulpverleningsinstanties, en dit zowel telefonisch (PVO-controle: M = 2.07, sd = 2.53, Min. =
0, Max. = 12; vergelijkingsgroep: M = 1.19, sd = 2.31, Min. = 0, Max. = 12; t(120) = 2.01, p
= .05) als face-to-face (PVO-controle: M = .36, sd = .69, Min. = 0, Max. = 3;
vergelijkingsgroep: M = .13, sd = .55, Min. = 0, Max. = 4; t(120) = 2.079, p = .04). Het
ondersteuningsaanbod naar de ouders toe verschilde niet tussen beide groepen, noch wat
betreft telefonische contacten (t(125) = .28, p = .78), noch voor de face-to-face-contacten
(t(125) = .28, p = .78). Ook het gezamenlijk overleg tussen ouders en pleegouders in
aanwezigheid van de begeleider (t(108.27) = 1.38, p = .17) en het aantal telefonische
contacten met de verwijzende instantie verschilden niet tussen beide groepen (t(120) = .69, p
= .49).
D e c o n t r o l e g r o e p o n d e r c o n t r o l e ? | 253
Tabel 9.2
Vergelijking regulier begeleidingsaanbod voor pleegouders (PO) en ouders (O) tussen de
PVO-controlegroep en de vergelijkingsgroep
Aantal telefonische contacten
met PO
Aantal face-to-face-contacten
met pleeggezin**
Gezamenlijk
overleg
PVO-controle
Vergelijkingsgroep
(n=64)
(n=64)
M = 4.27 (sd =
M = 4.64 (sd =
t(125) = -.53, p =
4.16)
3.75)
.60
M = 2.35 (sd =
M = 1.47 (sd =
t(125) = 3.44, p
1.68)
1.17)
= .001
M = .06 (sd = .30)
t(79.11) = 4.44,
PO- M = .54 (sd = .80)
externe diensten**
p<.001
Aantal telefonische contacten
met O
M = 1.49 (sd =
M = 2.23 (sd =
t(124.34) = -
2.77)
3.03)
1.44, p = .15
M = .58 (sd = .81)
t(125) = .28, p =
Aantal face-to-face-contacten M = .62 (sd = .85)
met O
Gezamenlijk
t-test
.78
overleg
O- M = .14 (sd = .56)
M = .08 (sd = .38)
externe diensten
t(121) = .68, p =
.50
Gezamenlijk overleg PO en O
M = .27 (sd = .55)
M = .16 (sd = .37)
t(108.27) = 1.38,
p = .17
Telefoon
verwijzende
instantie
Telefoon externe diensten*
M = 1.14 (sd =
M = .92 (sd = 1.72)
1.73)
t(120) = .69, p =
.49
M = 2.07 (sd =
M = 1.19 (sd =
t(120) = 2.01, p
2.53)
2.31)
= .05
M = .13 (sd = .55)
t(120) = 2.079, p
Overleg (face-to-face) PZB - M = .36 (sd = .69)
externe dienst(en)*
= .04
Significante verschillen zijn aangeduid met * als p≤.05 en ** als p≤.001
Secundaire analyses (met behulp van pearson correlaties en chi-kwadraat-testen) toonden dat
de variabelen waarop de PVO-controlegroep en de vergelijkingsgroep significant van elkaar
verschilden (namelijk: aantal eigen kinderen, aantal pleegkinderen, verwijzende instantie,
254 |H o o f d s t u k 9
aantal
eerdere
uithuisplaatsingen)
nauwelijks
geassocieerd
waren
met
het
hulpverleningsaanbod vanuit de dienst voor pleegzorg, noch met de extra ondersteuning die in
de pleegzorgsituatie werd geboden. Zo was het aantal eerdere plaatsingen matig positief
gecorreleerd met het aantal telefoongesprekken met de pleegouders (r = .23, p = .01) en met
het aantal telefoongesprekken met de ouders (r = .24, p = .007) maar niet met de andere
variabelen. Het aantal pleegkinderen was enkel matig positief gecorreleerd met het aantal
telefoongesprekken met ouders (r = .19, p = .032). Het aantal eigen kinderen en de plaatsende
instantie was met geen enkele begeleidingsvariabele significant geassocieerd.
9.5.4. Extra begeleidingsaanbod
Tabel 9.3 brengt de extra ondersteuning in beeld die gedurende de onderzoeksperiode aan het
pleegkind of de pleegouders werd aangeboden. Respectievelijk 30 pleegkinderen (23.4%) en
12 pleegouder(paren) (9.4%) konden rekenen op extra ondersteuning. De hulp aan de
pleegouders was meestal gekoppeld aan de hulp voor het pleegkind. Slechts in twee situaties
werd enkel aan de pleegouders extra ondersteuning aangeboden. In geval van extra
ondersteuning voor het pleegkind ging het meestal om een individuele therapeutische
begeleiding (63.3%) of om extra ondersteuning vanuit een kinderteam dat aan een dienst voor
pleegzorg is verbonden (16.7%). De hulp aan het pleegkind werd meestal op wekelijkse
(51.9%) of tweewekelijkse (33.3%) basis aangeboden. De extra ondersteuning voor de
pleegouders was veel minder intensief, namelijk tweewekelijks in 27.3%, maandelijks in
9.1% en minder dan maandelijks in 63.6% van de pleeggezinnen.
Tabel 9.3 toont eveneens dat significant meer pleegkinderen uit de PVO-controlegroep op
extra ondersteuning konden rekenen, respectievelijk 31.3% tegenover 15.6% (χ²(1, N = 128)
= 4.35, p = .04). Ook aan meer pleegouders uit de PVO-controlegroep werd extra
ondersteuning geboden, namelijk 14.1% ten opzichte van 4.7%, al is dit verschil slechts
randsignificant (χ²(1, N = 128) = 3.31, p = .07). Indien de extra ondersteuning aan kind of
pleeggezin samen wordt bekeken dan blijken significant meer pleegzorgsituaties uit de PVOcontrolegroep extra begeleiding te krijgen, namelijk 32.8% ten opzichte van 17.2% (χ²(1, N =
128) = 4.17, p = .041).
D e c o n t r o l e g r o e p o n d e r c o n t r o l e ? | 255
Tabel 9.3
Extra ondersteuning voor pleegkind en/of pleegouder(s)
PVO-controle (n=64)
Vergelijkingsgroep
χ²-test
(n=64)
Ondersteuning
20 (31.3%)
10 (15.6%)
pleegkind*
= .04
Ondersteuning
9 (14.1%)
3 (4.7%)
pleegouder
Pleegkind
χ²(1, N = 128) = 4.35, p
χ²(1, N = 128) = 3.31, p
= .07
of
21 (32.8%)
pleegouder*
11 (17.2%)
χ²(1, N = 128) = 4.17, p
= .04
Significante verschillen zijn aangeduid met * als p<.05
9.6. Discussie
Van de in totaal 125 aan PVO participerende pleeggezinnen werden er 61 at random
toegewezen aan een experimentele en 64 aan een controlegroep. In de controlegroep werd
routinezorg (Treatment as Usual) aangeboden. Mohr en collega’s (2009) stellen dat dit een
goede manier kan zijn om een behandeling te evalueren in de mate waarin routinezorg
representatief is voor de huidige behandelingspraktijk. Routinezorg is echter in hoge mate
kwetsbaar voor onbedoelde intensivering en wordt bovendien zelden onderzocht (Freedland et
al., 2011). Meestal is onduidelijk wat routinezorg inhoudt, wat het interpreteren en
generaliseren van de resultaten bemoeilijkt (Mohr et al., 2009). In deze bijdrage onderzochten
we of de routinezorg die de PVO-controlegroep ontving representatief was voor de
gebruikelijke zorg en ondersteuning die aan pleeggezinnen met pleegkinderen met ernstig
externaliserend probleemgedrag wordt geboden. Dit werd nagegaan door de zorg en
ondersteuning voor de pleeggezinnen uit de PVO-controlegroep te vergelijken met de zorg en
ondersteuning voor een groep pleeggezinnen die geen deel uitmaakte van een RCT. Hiervoor
werden de PVO-controlegezinnen op basis van volgende vijf kenmerken gematcht met een
pool van pleeggezinnen die geen deel uitmaakte van een controleconditie in een RCTonderzoeksdesign (vergelijkingsgroep), namelijk: externaliserende gedragsproblemen, soort
plaatsing (familie/netwerk versus bestand), duur van de plaatsing, leeftijd pleegkind en
geslacht pleegkind. De vergelijkingsgroep verschilde nauwelijks van de PVO-controlegroep.
Beide groepen verschilden enkel met betrekking tot het aantal eigen en het aantal
256 |H o o f d s t u k 9
pleegkinderen, de plaatsingsgeschiedenis en de verwijzende instantie: de pleegouders uit de
PVO-controlegroep hadden meer eigen kinderen en minder pleegkinderen, de pleegkinderen
uit de PVO-controlegroep waren vaker geplaatst door de jeugdrechtbank en hadden minder
voorgaande uithuisplaatsingen. Secundaire analyses toonden aan dat deze variabelen niet of
nauwelijks geassocieerd waren, noch met het hulpverleningsaanbod vanuit de dienst voor
pleegzorg, noch met de extra ondersteuning die in de pleegzorgsituatie werd geboden. We
zouden er dus van kunnen uitgaan dat het al dan niet deel uitmaken van een controleconditie
in een RCT het enige substantiële verschil was tussen beide populaties.
Gedurende een periode van 3.5 maanden volgend op de screening/diagnosestelling werd via
handelingsregistratie door de pleegzorgbegeleiders in de PVO-controlegroep en via
dossieranalyse in de vergelijkingsgroep de ondersteuning (met name de frequentie van de
contacten) vanuit de pleegzorgdienst in kaart gebracht. Bovendien werd bevraagd of er
gedurende deze periode extra ondersteuning bovenop de pleegzorgbegeleiding is geweest
voor het pleegkind en/of de pleegouders en waaruit die ondersteuning bestond (naar inhoud en
frequentie).
Eerder onderzoek toont dat de hulp geboden gedurende een pleegzorgplaatsing over
verschillende pleegzorgsituaties heen sterk kan variëren (Bronselaer et al., 2011). Onze
resultaten tonen aan dat dit ook geldt voor de hulp die wordt geboden aan diverse betrokkenen
in geval van pleegzorgplaatsingen van kinderen met ernstig externaliserend probleemgedrag.
Ongeacht de groep waartoe de pleegzorgplaatsingen behoorden (PVO-controlegroep of
vergelijkingsgroep) liep het aantal contacten met de ouders sterk uiteen van nul tot negentien
telefonische contacten, van nul tot drie face-to-face contacten en van nul tot drie
overlegsituaties samen met ouders en externe instanties. Het aantal begeleide gesprekken met
ouders en pleegouders varieerde van nul tot twee. Het spreekt voor zich dat genoemde
contacten gerelateerd zijn aan het al dan niet in beeld en aanwezig zijn van ouders en aan het
perspectief van de plaatsing. Echter, ook de ondersteuning aan het pleeggezin liep sterk
uiteen: het aantal telefoongesprekken met pleegouders varieerde gedurende de onderzochte
periode van nul tot achttien gesprekken, het aantal face-to-face contacten van nul tot tien. Het
aantal telefonische gesprekken tussen de pleegzorgbegeleider en de verwijzende instantie liep
uiteen van nul tot acht. Het aantal overlegsituaties tussen de pleegzorgdienst en externe
instanties in aanwezigheid van de betrokkenen varieerde zowel voor pleegouders als voor
ouders
tussen
nul
en
drie
gesprekken,
het
aantal
gesprekken
met
externe
hulpverleningsinstanties zonder betrokkenen varieerde van nul tot vier. Voorts bleek (slechts)
D e c o n t r o l e g r o e p o n d e r c o n t r o l e ? | 257
23.4% van de pleegkinderen te genieten van extra hulpverlening bovenop de reguliere
pleegzorgbegeleiding, meestal intensief (in meer dan 4/5 van deze plaatsingen wekelijks of
twee-wekelijks). In 2/3 van de situaties betrof het een individuele therapeutische begeleiding.
Extra hulpverlening aan pleegouders kwam minder frequent (9.4%) voor, had een beperktere
intensiteit (in 63.6% van de situaties minder dan maandelijks) en was meestal verbonden aan
de hulpverlening aan het pleegkind.
Voorts toonden onze resultaten dat het al dan niet deel uitmaken van een controlegroep in een
RCT-onderzoeksdesign een duidelijke impact had op zowel de begeleidingsfrequentie vanuit
de dienst voor pleegzorg als op het extern hulpzoekgedrag (het zoeken en installeren van extra
ondersteuning). Immers, de pleeggezinnen uit de PVO-controlegroep werden intensiever
begeleid dan de gezinnen buiten een RCT-controleconditie en dit ondanks het feit dat er in de
PVO-controleconditie gedurende de onderzoeksperiode zeven breakdowns voorkwamen en de
begeleidingsduur in deze situaties minder lang was. Meerbepaald hadden de PVO-controle
gezinnen meer face-to-face contacten met hun pleegzorgbegeleider en samen met de
pleegzorgbegeleider meer overleg met externe instanties. In de PVO-controleconditie
overlegde de pleegzorgmedewerker bovendien frequenter face-to-face met externe
hulpverleningsinstanties. Voorts werd in de PVO-controlegroep frequenter bijkomende hulp
georganiseerd voor het pleegkind en voor de pleegouders. De pleegouders wisten na screening
dat ze recht hadden op de extra begeleiding van PVO omwille van gediagnosticeerd
zorgwekkend probleemgedrag bij het pleegkind. Ze wilden hiervan gebruik maken maar
toeval had hen toegewezen aan een controleconditie met als gevolg dat ze ten vroegste zeven
maanden later extra begeleiding door het project zouden kunnen krijgen. Dit had een
duidelijke invloed op het hulpzoekgedrag. Niet enkel werden ze intensiever begeleid door hun
pleegzorgbegeleider, bovendien werd vaker beroep gedaan op een bijkomend zorgaanbod. De
PVO-controlegroep was hierdoor niet meer een routinezorg-conditie, maar een ‘enhanced
usual care’- conditie. Dit bemoeilijkt de interpretatie van de onderzoeksresultaten (Mohr et
al., 2009). Immers, hoe meer routinezorg verbeterd wordt, hoe minder ze de gebruikelijke
zorg en ondersteuning voor pleegouders benadert, en hoe meer ze lijkt op de experimentele
interventie (Freedland et al., 2011). Wanneer routinezorg niet beschreven is en
behandeltrouwprocedures in controle- en experimentele condities een verschillend niveau van
specificiteit en rigoureusheid kennen, kan de interne validiteit bedreigd zijn (Mohr et al.,
2009). Het verdient alleszins aanbeveling om routinezorg duidelijk te omschrijven en te
258 |H o o f d s t u k 9
monitoren en om potentiële bedreiging voor de interne validiteit zoals verwachtingen en
hulpzoekgedrag gedurende de experimentele fase te monitoren.
Een beperking van dit onderzoek is de exclusieve focus op de frequentie van het zorg- en
ondersteuningsaanbod. Hiermee is niets gezegd over de inhoud en de kwaliteit van de
ondersteuning. Bovendien hebben we slechts een zeer korte periode van 3.5 maanden na
diagnosestelling onderzocht. Het is niet ondenkbaar dat ook in de vergelijkingsgroep verder
gespreid over de tijd nog bijkomende hulpverlening wordt geïnstalleerd. Voorts hebben we bij
de
vrij
aangemelde
PVO-gezinnen
en
bij
de
onderzochte
langer
lopende
pleeggezinplaatsingen uit de vergelijkingsgroep weinig zicht op de beslissingscriteria die
worden gehanteerd door de pleegzorgbegeleiders/diensten om een pleeggezin aan te melden
en/of om de vraag naar afname van een CBCL te stellen. Tot slot werden de handelingen van
de pleegzorgbegeleider in beide groepen op verschillende manieren geregistreerd: in de PVOgroep
rechtstreeks
via
de
pleegzorgbegeleider
door
het
invullen
van
een
handelingsregistratieinstrument, in de vergelijkingsgroep op basis van dossieranalyse.
Dit onderzoek staaft de stelling van Freedland en collega’s (2011) dat care-as-usual in hoge
mate kwetsbaar is voor onbedoelde intensivering. Deel uitmaken van een controleconditie in
een RCT en hierdoor niet onmiddellijk de gewenste hulp ontvangen verhoogt hulpzoekgedrag
en het installeren van extra ondersteuning. Dit bemoeilijkt de interpretatie van de resultaten
van de RCT. Mohr en collega’s (2009) stellen bijvoorbeeld dat ongepaste controlecondities de
effecten van een behandeling kunnen overschatten of potentieel bruikbare behandelingen
kunnen ondermijnen. De resultaten van PVO (toegelicht in hoofdstuk 8) moeten dan ook
geïntepreteerd worden met deze informatie in het achterhoofd. Omwille van de toewijzing aan
de controlegroep, ontvingen deze pleeggezinnen een ‘enhanced usual care’. Dit verklaart
mogelijks het feit dat, in tegenstelling tot de verwachtingen, ook de controlegroep op
verschillende domeinen vooruitging tussen nul- en nameting. De meerwaarde van PVO ten
opzichte van de controlegroep die uit hoofdstuk 8 bleek is dus wellicht een onderschatting van
de meerwaarde van PVO ten opzichte van de reële routinezorg binnen pleegzorg.
I m p l e m e n t a t i e e n d o o r o n t w i k k e l i n g v a n P V O | 259
10. Implementatie en doorontwikkeling van PVO
In dit hoofdstuk werpen we een blik op de toekomst en doen we aanbevelingen met
betrekking tot de implementatie en de doorontwikkeling van de uitgewerkte methodieken.
Doorontwikkeling en implementatie gaan hand in hand. De ontwikkeling van een
behandelinterventie voor een specifieke populatie is geen eenmalige gebeurtenis, maar is een
progressief proces gericht op verbetering, nuancering, verfijning en zodoende op het verhogen
van de effectiviteit van de behandeling. Dit proces wordt best continu afgestemd op de
implementatie in de dagdagelijkse hulpverleningspraktijk. Immers, slechts een effectieve
methodiek die ook goed wordt geïmplementeerd zal voldoende effecten ressorteren bij
cliënten (Fixsen, Naoom, Blase, Friedman, & Wallace, 2005). Of, zoals Ogden (2012) het
stelt:
“The quality of the implementation is a key to good outcomes, and interventions
‘that work’ are of little value without proper implementation”.
Naast een goede implementatie en borging (i.e. met de interventie werken zoals wordt
bedoeld en ze niet laten ‘verwateren’) is ook doorontwikkeling cruciaal (van Yperen, 2010).
In dit hoofdstuk bespreken we eerst summier empirische bevindingen met betrekking tot deze
thema’s. Vervolgens staan we stil bij subjectieve ervaringen van de PVO-trainers, de
pleegouders en de pleegzorgbegeleiders. Daarna maken we op basis van de ervaringen tijdens
de projectfase een inschatting van de noden aan PVO-begeleiding en van de potentiële
begeleidingscapaciteit. Tot slot worden op basis van voorgaande concrete aanbevelingen
gedaan om het implementatieproces te ondersteunen en de effectiviteit van de
behandelprogramma’s aan te scherpen.
10.1. Empirische bevindingen
10.1.1. Implementatie
We gebruiken onderstaand Noors implementatiemodel van Ogden, Amlund-Hagen,
Christensen en Askeland (2009 in Ogden, 2012) als leidraad om aanbevelingen te doen met
betrekking tot het implementatieproces van PVO. Programmaontwikkeling en -implementatie
staan centraal in dit model. Daarnaast worden echter ook andere belangrijke elementen (nl.:
disseminatie, het aanvaarden van de methodiek, therapietrouw, lokale aanpassingen,
260 |H o o f d s t u k 1 0
uitkomsten) en hun onderlinge interactie weergegeven. Het is van essentieel belang om
rekening te houden met het individuele belang van elk van deze thema’s, alsook met hun
continue onderlinge beïnvloeding. Een voorbeeld: wanneer met het oog op het verhogen van
de therapietrouw effectmonitoring wordt ingevoerd dan komt dit de borging ten goede; dit kan
een effect hebben op de uitkomsten van de behandeling; de effectmonitoring wordt best
uitvoerig omschreven in het trainingshandboek (programmaontwikkeling); deze vernieuwing
moet worden gecommuniceerd, de deelnemers moeten overtuigd worden van het nut ervan, de
effecten ervan op de dagelijkse werking en de inbreng vanuit de praktijk moet in kaart worden
gebracht e.d. (disseminatie) wat op zijn beurt de bereidheid om het behandelprogramma in te
zetten kan beïnvloeden (aanvaarding), enzovoort.
Disseminatie
Therapietrouw
Programma
ontwikkeling
Implementatie
Uitkomsten
Lokale
Aanvaarding
aanpassingen
Bereidheid
Context
Figuur 10.1. Implementatiemodel van Ogden, Amlund-Hagen, Christensen en Askeland
(2009 in Ogden, 2012).
a. Implementatie
Fixsen et al. (2005) onderscheiden op basis van een review van de implementatieliteratuur
volgende kerncomponenten voor implementatie: rekrutering en selectie van medewerkers,
training (zowel pre-service als in-service), consultatie en coaching, evaluatie (van het
programma, van de prestaties van trainers, van hun therapietrouw), faciliterende
I m p l e m e n t a t i e e n d o o r o n t w i k k e l i n g v a n P V O | 261
administratieve ondersteuning en systeeminterventies (bijvoorbeeld strategieën om met
externe subsidiërende instanties om te gaan). Deze implementatiecomponenten staan los van
de kwaliteit van het programma dat wordt geïmplementeerd (Ogden et al., 2012). Hoewel de
verschillende componenten interactief zijn, mekaar aanvullen en enigszins kunnen
compenseren (bijvoorbeeld: een goed geselecteerde medewerker heeft misschien minder
training nodig), moet iedere component volgens Fixsen et al. (2005) zorgvuldig worden
afgewogen.
Eén van de belangrijkste conclusies uit de literatuur met een verregaande impact op het
implementatieproces van behandelmethodieken is dat een competente goed geselecteerde
hulpverlener, een goede opleiding in een methodiek en een degelijk trainingshandboek
onvoldoende zijn om goede resultaten te genereren. Effectieve implementatie noodzaakt
daarbovenop een continue feedback over en bijsturing van het hulpverleningsproces (bij
voorkeur
met
behulp
van
effectmeting),
bewaking
en
monitoring
van
de
behandelingsintegriteit en een praktijkgeoriënteerde coaching (zie o.a. Fixsen et al., 2005;
Ogden, 2012). Feedbacklussen vormen een kritische factor om programma’s op het goede
spoor te houden (Fixsen et al., 2005). Met betrekking tot organisatie- en systeeminvloeden
bestaat er volgens Fixsen et al. (2005) weinig empirische evidentie. Niettemin stellen ze dat er
weinig twijfel over bestaat dat ook deze van invloed zijn en de nodige aandacht verdienen.
b. Programma-integriteit – locale aanpassingen
Wil een effectieve methodiek goede resultaten opleveren dan moet ze worden uitgevoerd
zoals ze beschreven wordt. Programma-integriteit is evenwel geen keurslijf; een goede
professional moet de ruimte krijgen om van een aanpak af te wijken als dit in het individuele
geval nodig blijkt (Bruinsma & Konijn, 2008; van Yperen, 2010). Dit wordt het
responsiviteitsbeginsel genoemd. Aangaande dit spanningsveld tussen methode en de
individuele cliënt stelt van Yperen (2010) dat effectieve hulp bestaat uit een goede match
tussen wat de methode voorschrijft en wat de cliënt behoeft. Het vasthouden aan een methode
is dus geen doel op zich, doel is de beoogde effecten te bereiken. Afwijken kan zolang het
beredeneerd gebeurt en de overwegingen helder zijn (Bruinsma & Konijn, 2008; van Yperen,
2010). Daarnaast moet ook monitoring van de resultaten een functionele plaats krijgen in een
gezamenlijke ambitie om de zorg te verbeteren (van Yperen, 2010). Fixsen et al. (2005)
omschrijven het als een kritische implementatiecomponent. Zowel meting van behandeltrouw
als effectmonitoring (effectmeting gericht op resultaatindicatoren zoals doelrealisatie, afname
262 |H o o f d s t u k 1 0
van problemen, uitval, enzovoort) moeten structureel worden ingebed. Dit geeft zowel
aanleiding tot aanscherping van de professionele ontwikkeling van trainers, als tot verdere
programmaontwikkeling (Fixsen et al., 2005; van Yperen, 2010). Zo geeft monitoring soms
aanleiding tot aanpassing van de interventie omdat ze niet helemaal bij bepaalde cliënten lijkt
te passen en leidt ze soms tot de signalering van succesvolle, nieuwe handelswijzen (van
Yperen, 2010). Bij evaluatie kan op basis van de geboekte resultaten worden nagegaan of het
beredeneerd afwijken van het behandelprotocol inderdaad goed heeft gewerkt en of het zinvol
is om het programma voor bepaalde cliënten aan te passen. De ruimte om te variëren zonder
de werkzaamheid aan te tasten moet goed worden overwogen. Duidelijkheid aangaande
elementen die gezien worden als ‘essentieel’ om behandeltrouw te bereiken versus elementen
die ‘optioneel’ zijn, is essentieel en zal bovendien de attractiviteit voor clinici verhogen
(Carroll & Rounsaville, 2008).
c. Disseminatie – aanvaarding
Hoewel er weinig empirisch onderzoek is over theorieën en best-practices met betrekking tot
disseminatie (Turner & Sanders, 2006), heeft implementatie weinig kans op slagen wanneer
de context het probleem niet erkent en niet mee de keuze maakt voor het programma (Fixsen
et al., 2005). Steun mobiliseren, participatie in beslissingsprocessen nastreven, betrokkenheid
onderhouden en de haalbaarheid en functies uitklaren zijn dan ook belangrijke aspecten bij
implementatie (Fixsen et al. 2005).
Besluit: implementatie van behandelprogramma’s is een ingewikkeld proces waarin
verschillende kerncomponenten moeten worden uitgewerkt (cfr. rekrutering en selectie van
medewerkers, training, consultatie en coaching, evaluatie, faciliterende administratieve
ondersteuning en systeeminterventies). Wil een implementatie succesvol zijn dan moet de
nodige aandacht worden besteed aan thema’s die er voortdurend mee interageren (cfr.
programma-ontwikkeling, disseminatie, aanvaarding van de methodiek, therapietrouw, lokale
aanpassingen, uitkomsten).
10.1.2. Doorontwikkeling trainingshandboeken
De ontwikkeling van handleidingen is geen eenmalige gebeurtenis maar een reeks van
progressieve stappen waarbij in iedere fase meer complexe klinische onderwerpen worden
I m p l e m e n t a t i e e n d o o r o n t w i k k e l i n g v a n P V O | 263
behandeld (Carroll & Rounsaville, 2008). Carroll en Rounsaville (2008) beschrijven een
proces bestaande uit drie fasen gaande van een ‘basishandleiding’ tot een ‘gedetailleerde,
gesofisticeerde handleiding’. Dit model is bruikbaar bij de ontwikkeling en doorontwikkeling
van trainingshandboeken. Onvolledig en zeer summier moeten in fase I volgende
onderwerpen in het handboek worden beschreven: een overzicht, beschrijving en theoretische
verantwoording van de behandeling; een beschrijving van de oorsprong van de problemen
waarop de behandeling gericht is; de theoretische mechanismen van verandering; een
beschrijving van gelijkenissen en verschillen met bestaande behandelingen (om de unieke
elementen in kaart te brengen); een beschrijving van de behandeling (structuur, duur, formaat,
intensiteit, flexibiliteit, enz…), de doelstellingen van de sessies en de inhoudelijke thema’s die
moeten worden overgebracht naar de cliënt. In fase II worden richtlijnen beschreven om
veelvoorkomende klinische problemen op te lossen (bijvoorbeeld: hoe omgaan met gemiste
sessies, met niet gemotiveerde cliënten), strategieën om klinische keuzes te maken
(bijvoorbeeld: hoe en wanneer gaan we over naar een nieuwe fase in de behandeling). Voorts
worden in deze fase beschreven: niet specifieke (algemene) werkzame elementen van de
behandeling (bijvoorbeeld: therapeut-cliënt relatie); verenigbaarheid met andere veel
gebruikte benaderingen; procedures en standaarden voor de selectie, training en supervisie
van therapeuten; verduidelijking van de manier van evaluatie van therapeuten en van hun
behandelintegriteit. Voor fase III ten slotte zijn verschillende effectonderzoeken nodig. Ze
beschrijft vooral populatiespecifieke varianten en de limieten van de toepasbaarheid bij
verschillende cliëntpopulaties. Carroll en Rounsaville (2008) stellen dat de ontwikkeling van
vele handboeken eindigt bij fase I of in een vroeg stadium van fase II.
Naast goede handleidingen is ook de ontwikkeling van gebruiksvriendelijke professionele
programmamaterialen belangrijk. Ze verhogen de kans op therapietrouw en moeten geregeld
herzien en verfijnd worden als antwoord op theoretische vooruitgang, nieuwe empirische data
(zie verder) en feedback van praktijkmedewerkers en families (Turner & Sanders, 2006).
Besluit: doorontwikkeling van de trainingshandboeken is noodzakelijk, onder meer om de
effectiviteit van de programma’s te verhogen. Modellen zoals dat van Carroll en Rounsaville
(2008) bieden concrete handvatten, enerzijds voor de evaluatie van de huidige
trainingshandboeken, anderzijds voor de doorontwikkeling ervan.
264 |H o o f d s t u k 1 0
10.2. Subjectieve ervaringen tijdens de projectfase
In dit onderdeel gaan we in op de ervaringen van de PVO-medewerkers die voor de
implementatie en doorontwikkeling belangrijk kunnen zijn. Deze kwamen tijdens de
projectfase herhaaldelijk aan de oppervlakte en hebben betrekking op eigen bevindingen van
de PVO-medewerkers of zijn het gevolg van gesprekken die ze in het kader van de interventie
voerden met pleegouders en reguliere pleegzorgbegeleiders of werden verkregen via de
tevredenheidsmeting bij de pleegzorgbegeleiders.
10.2.1. PVO-Trainers
Tijdens
de
gehele
projectfase
werden
voor
beide
modules
tweewekelijks
intervisiebijeenkomsten georganiseerd. De belangrijkste doelstellingen waren:
-
emotionele en inhoudelijke ondersteuning van de trainers door middel van
dossierbespreking en uitwisseling van ervaringen;
-
bewaken van de behandelintegriteit;
-
inhoudelijke evaluatie van de interventies met eventuele verfijning door aanpassing
van de trainingshandboeken.
Alle PVO-trainers benadrukken het belang van deze intervisiemomenten, niet enkel tijdens de
voorbereidende fase (trainingsfase), maar ook continu tijdens de uitvoering van de trainingen
in de onderzoeksfase. Ze argumenteren dat ze een intensief en diepgaand proces met de
pleegouders aangaan, een proces dat emotioneel belastend kan zijn, zowel voor de
pleegouders als voor hen zelf. Zij konden niet terecht bij collega’s van de eigen dienst, noch
voor emotionele, noch voor inhoudelijke ondersteuning. Niet enkel namen deze collega’s een
andere positie in, bovendien deden ze niet dezelfde ervaringen op als de trainers.
Ook voor de monitoring van de behandelintegriteit onderstrepen de PVO-trainers het belang
van deze bijeenkomsten. Ze helpen hen om de vinger aan de pols te houden en om
behandeltrouw in evenwicht te brengen met hun klinisch oordeel met betrekking tot
specifieke situaties en cliënten. Afwijken van de protocols gebeurde steeds na teambespreking
op een beredeneerde en beargumenteerde manier met doelrealisatie voor ogen. Ook de aanpak
van problemen die (nog) niet in de behandelprotocols waren opgenomen kwamen op deze
besprekingen aan bod. Bijvoorbeeld: “Hoe omgaan met pleegouders die volledig ingenomen
worden door een crisis, met niet gemotiveerde pleegouders, met pleegouders die sessies
herhaaldelijk uitstellen, enzovoort ?”
I m p l e m e n t a t i e e n d o o r o n t w i k k e l i n g v a n P V O | 265
Besluit: de PVO-trainers onderstrepen dat intervisiemomenten, met name dossierbespreking,
reflectie met andere trainers die gelijkaardige ervaringen opdoen, noodzakelijk blijven met het
oog op:
-
emotionele ondersteuning,
-
inhoudelijke ondersteuning,
-
bewaking therapietrouw / behandelintegriteit.
10.2.2. Pleegouders
Pleegouders worden tijdens PVO intensief begeleid: gedurende een periode van drie à vier
maanden is er haast wekelijks een begeleidingssessie, al dan niet met tussentijdse telefonische
of schriftelijke ondersteuning (cfr. GV-module). Na PVO blijft enkel de reguliere
pleegzorgbegeleiding over met een veel lagere intensiteit. Eén full-time pleegzorgmedewerker
begeleidt immers zo’n 25 pleegzorgplaatsingen en heeft gemiddeld 11.5 face-to-face
contacten per jaar verdeeld over de pleegouders, het pleegkind en de biologische familie
(Sprangers, 2009). Ongeveer 60% van de pleegouders rapporteert dan ook minder dan
maandelijks een contact te hebben met hun pleegzorgbegeleider (Bronselaer et al., 2011).
Meermaals uitten pleegouders bij de PVO-trainers hun ongerustheid met betrekking tot het
terugvallen op een reguliere begeleiding na PVO. Hun belangrijkste zorgen hadden
betrekking op:
-
de begeleidingsintensiteit na PVO (cfr. “Zal de reguliere pleegzorgbegeleiding
voldoende aan hun noden tegemoet komen na een zeer intensief trainingstraject?”);
-
de inhoud van de begeleiding na PVO (cfr. “Wordt de begeleiding inhoudelijk verder
opgevolgd, kunnen ze met de pleegzorgbegeleider ‘dezelfde taal’ blijven spreken?”);
-
de mogelijkheid om in de toekomst terug van het PVO-aanbod te kunnen genieten
(cfr. “Kunnen we in de toekomst opnieuw een PVO-begeleiding krijgen indien de
problemen terug de kop opsteken?”).
Bovendien uitten zowel de PVO-trainers als de pleegzorgbegeleiders de bezorgdheid
aangaande irrealistische verwachtingen van pleegouders na deze intensieve begeleiding, en dit
zowel naar begeleidingsintensiteit als naar inhoud.
Besluit: voor pleegouders moet continuïteit in de begeleiding na PVO bij implementatie de
nodige aandacht krijgen.
266 |H o o f d s t u k 1 0
10.2.3. Pleegzorgbegeleiders
De PVO-trainer legt vanuit zijn specifieke positie (losstaand van iedere beslissing aangaande
de plaatsing en los van andere beslommeringen zoals de bezoekfrequentie enzvoort) en de
hoge trainingsintensiteit een traject met pleegouders af dat voor pleegzorgbegeleiders niet
mogelijk is. Met een specifiek opgebouwde expertise richt de trainer zich op probleemgedrag
van het pleegkind en opvoedgedrag van de pleegouders. Herhaaldelijk kwam het voor, zowel
tijdens eindbesprekingen als tijdens intakegesprekken, dat pleegzorgbegeleiders werden
geconfronteerd met problemen waarvan ze niet op de hoogte waren of die ze onvoldoende
correct hadden ingeschat. Dit kon erg confronterend zijn voor pleegzorgbegeleiders.
Bovendien gaven meerdere pleegzorgbegeleiders aan dat ze na PVO zowel inhoudelijk als
naar
begeleidingsintensiteit
een
druk
ervoeren
waaraan
ze onvoldoende konden
beantwoorden. Het voorzien van een gezamenlijke intake- en afsluitende sessie bleek
onvoldoende aan deze noden tegemoet te komen. Hierbij moet worden opgemerkt dat het
PVO-team tijdens de projectfase, omwille van het gevaar voor contaminatie, terughoudend is
geweest voor het doorgeven van informatie over de inhoud van de trainingen. De vraag naar
een basisopleiding in de PVO-modules wordt vanuit verschillende diensten voor pleegzorg
steeds nadrukkelijker gesteld. Dit moet begeleiders beter zicht geven op het inhoudelijk
proces dat werd gelopen en om pleegouders volgens inhoudelijk dezelfde principes verder te
ondersteunen. Bovendien kan dergelijke opleiding de disseminatie van PVO in de
pleegzorgdiensten
ten
goede
komen,
kan
het
de
handelingsbekwaamheid
van
pleegzorgbegeleiders verhogen en kan het hen beter wapenen om potentieel in aanmerking
komende gezinnen met inhoudelijke argumenten te motiveren om in te stappen.
Voorts uitten pleegzorgbegeleiders hun ontgoocheling wanneer aangemelde pleeggezinnen
omwille van exclusiecriteria geen aanspraak konden maken op de PVO-interventie. Vanuit
het werkveld kwam dan ook herhaaldelijk de vraag om in de toekomst een ruimere toepassing
van PVO te overwegen.
Besluit: pleegzorgbegeleiders moeten een grondigere kennis krijgen van de inhoud van de
PVO-modules en de weg die de PVO-trainers met de pleegouders hebben afgelegd.
Bovendien stelt zich de vraag naar de ontwikkeling van populatiespecifieke aanpassingen.
I m p l e m e n t a t i e e n d o o r o n t w i k k e l i n g v a n P V O | 267
10.3. Inschatting van noden en begeleidingscapaciteit
10.3.1. Inschatting noden
Tabel 10.1 geeft per provincie een inschatting van de behoefte aan PVO-begeleidingen. Om
tot een zo realistisch mogelijke prognose te komen baseerden we ons op de instroom tijdens
de projectfase, een combinatie van ingestroomde nieuwe plaatsingen met een langdurig
perspectief en ingestroomde reeds langer lopende pleeggezinplaatsingen. Hierbij werd telkens
de meest conservatieve schatting gemaakt (bijvoorbeeld door rekening te houden met een
maximale uitval). Een maximale benutting van potentiële personeelscapaciteit stond in deze
gedachtegang voorop. De reële nood zal dus veeleer groter zijn dan kleiner.
a. Potentiële instroom van nieuwe pleegzorgplaatsingen met een langdurig perspectief
Alle provincies leverden cijfergegevens aan met betrekking tot het aantal nieuw opstartende
pleegzorgplaatsingen met een langdurig perspectief binnen de sector Bijzondere
Jeugdbijstand. Voor sommige provincies konden we ons baseren op gegevens van één
werkingsjaar, voor andere op gegevens van de laatste drie werkingsjaren. Het kwam voor dat
binnen eenzelfde provincie de schattingen van het aantal plaatsingen met een langdurig
perspectief verschilden tussen de gegevens aangeleverd door de provinciale samenwerking en
gegevens aangeleverd door de afzonderlijke pleeggezinnendiensten. In dergelijke situaties
gingen we uit van het gemiddelde. De totale instroom in Vlaanderen van nieuwe plaatsingen
van kinderen tussen 3 en 18 jaar met een langdurig perspectief wordt geschat op 517 (zie
Tabel 10.1). Tijdens de projectfase (screening van plaatsingen gestart sinds juli 2010 t.e.m.
mei 2012 gebeurde tussen november 2010 en september 2012) stroomden 45 van de 504
nieuwe pleegzorgplaatsingen in (+/-9%). Immers, van alle nieuwe plaatsingen met een
langdurig perspectief eindigden er reeds 83 (16.5%) voorafgaand aan de screening tussen
maand vier en vijf en werden er 92 onvolledig gescreend (18.3%) omdat de pleegouder en/of
de pleegzorgbegeleider de vragenlijsten niet invulde. Van de overige 329 geplaatste
pleegkinderen vertoonden er 124 externaliserende problemen. Hiervan stroomden 45
pleegzorgplaatsingen in (44 werden geëxcludeerd omwille van exclusiecriteria en 35
pleegouder(paren) weigerden deel te nemen). Deze gegevens dateren echter van het moment
dat de instroom in de RCT’s beëindigd werd (eind september). De screening bleef echter
doorlopen, waardoor pleegouders en pleegzorgbegeleiders nog de kans kregen om
achterstallige vragenlijsten in te vullen. Voor de plaatsingen gestart tussen juli 2010 tot mei
268 |H o o f d s t u k 1 0
2012 werden uiteindelijk voor 358 van de 504 gestartte pleegzorgsituaties beide vragenlijsten
ingevuld. Hiervan wensten 54 pleegouders uiteindelijk deel te nemen. Het percentage nieuwe
plaatsingen dat deelneemt wordt dus geschat op 54/504 = 10.71%. Dit komt neer op een totale
geschatte jaarlijkse instroom van 56 nieuwe pleegzorgplaatsingen met duidelijke regionale
verschillen: in Antwerpen wordt de grootste instroom verwacht (n = 17), in Brussel/VlaamsBrabant en Limburg de kleinste (n = 7). Deze prognose gaat uit van een ongewijzigde
instroom van nieuwe plaatsingen met een langdurig perspectief.
b. Potentiële instroom van reeds langer lopende pleegzorgplaatsingen
Tussen februari 2011 en september 2012 stroomden 80 reeds langer lopende
pleegzorgplaatsingen in na een vrije aanmelding (zie Tabel 10.1). Dit komt neer op een
instroom van 51 gezinnen per jaar voor Vlaanderen. Dit is evenwel een zeer conservatieve
schatting omdat:
-
tijdens de projectfase de mogelijkheid om vrij aan te melden in verschillende
provincies tijdelijk werd opgeschort wegens een volle caseload van de PVO-trainers,
-
geen rekening werd gehouden met de leeftijdsuitbreiding bij implementatie (tijdens de
projectfase konden afhankelijk van de aangeboden module slechts pleegkinderen van
een beperkte leeftijdcategorie worden aangemeld).
Bovendien vermoeden we dat het aantal vrije aanmeldingen zal toenemen naarmate PVO een
grotere bekendheid (disseminatie) krijgt binnen de provinciale pleegzorgdiensten.
Op basis van bovenstaande conservatieve berekeningen wordt de totale jaarlijkse instroom in
PVO ingeschat op minimaal 107 pleeggezinnen, ongelijkmatig verspreid over de
verschillende provincies. In Antwerpen wordt de nood het hoogst ingeschat, in
Brussel/Vlaams-Brabant het laagst.
I m p l e m e n t a t i e e n d o o r o n t w i k k e l i n g v a n P V O | 269
Tabel 10.1
Prognose instroom PVO op jaarbasis
Provincie
Nieuwe langdurige
Vrije aanmeldingen
plaatsingen
TOTAAL
INSTROOM
N (per
Instroom
N
Instroom
jaar)
(per jaar)
(feb.’11-
(per jaar)
(per jaar)
sept.‘12)
Antwerpen
155
17
24
15
32
Limburg
68
7
19
12
19
Brussel/Vlaams-Brabant
64
7
12
8
15
Oost-Vlaanderen
112
12
16
10
22
West-Vlaanderen
118
13
9
6
19
TOTAAL
517
56
80
51
107
10.3.2. Inschatting begeleidingscapaciteit
Het gemiddeld aantal PVO-sessies in het individuele traject was voor beide modules
vergelijkbaar en bedroeg respectievelijk 10.21 voor SIM (Min. = 8, Max. = 14, sd = 1.35) en
10.16 voor GV (Min. = 7, Max. = 15, sd = 1.92). De totale begeleiding duurde gemiddeld
3.32 maanden voor SIM (Min. = 2, Max. = 6, sd = 1.09) en 3.7 maanden voor GV (Min. = 2,
Max.= 7.3, sd = 1.19). Meer dan 1/3 van de pleegmoeders duidde aan dat de begeleiding te
kort was: respectievelijk 39.3% bij SIM en 34.8% bij GV. Ook een aanzienlijk deel van de
reguliere pleegzorgbegeleiders was deze mening toegedaan: respectievelijk 32.1% bij SIM en
32.3% bij GV vond de periode van ondersteuning door PVO te kort. Hoewel de PVO-trainers,
mits goede argumentatie en na een teambeslissing, konden afwijken van het maximum aantal
sessies en dit ook geregeld deden, kan op basis van deze gegevens een nog iets flexibeler
houding beargumenteerd worden. Tegelijkertijd willen we voldoende terughoudendheid aan
de dag leggen inzake het verlengen van een begeleiding. Het is immers geweten dat er een
optimum bestaat van het aantal sessies en dat bij het overschrijden van dit optimum de
effectiviteit afneemt (zie bijvoorbeeld Bakermans-Kranenburg, van Ijzendoorn, & Juffer,
2003). Meta-analyses over de werkzaamheid van oudertrainingen vinden eveneens dat het
aantal sessies niet van invloed is op de effectgrootte, of m.a.w. meer sessies resulteren niet in
een groter effect (Foolen, 2010).
270 |H o o f d s t u k 1 0
Op basis van bovenstaande gegevens en ervaringen tijdens de onderzoeksfase wordt volgende
inschatting gemaakt van de begeleidingscapaciteit per fulltime-equivalent (F.T.E). De totale
begeleidingsduur per gezin wordt gelegd op ongeveer 4 maanden. Dit geeft een marge ten
opzichte van bovengenoemde gemiddelde begeleidingsduur (respectievelijk 3.5 maanden voor
SIM en 3.7 maanden voor GV) die moet toelaten om de vakanties van de trainer op te vangen
en om - indien nodig – beperkt extra sessies te voorzien. De begeleidingsfrequentie is in
principe wekelijks met voor de GV-module tussentijdse telefonische ondersteuning. In
realiteit ligt de frequentie voor sommige gezinnen lager: nu en dan wordt een trainingsloze
week ingelast, sommige gezinnen vragen expliciet om een tweewekelijkse frequentie, tijdens
vakantieperiodes wordt het hoge ritme door vakantieplannen wel eens doorkruist. De
begeleidingscapaciteit per F.T.E. wordt, afhankelijk van de intensiteit van de lopende
begeleidingen, geschat op 6 à 8 dossiers. Op jaarbasis bedraagt de totale behandelcapaciteit
18-24 dossiers per F.T.E.
10.4. Besluit - implementatieplan
Uitgaande van de literatuur en ervaringen tijdens de onderzoeksfase worden volgende
adviezen geformuleerd om de kansen op een succesvolle implementatie en doorontwikkeling
naar nog effectievere modules te maximaliseren. Vervolgens wordt een inschatting gemaakt
van de personele middelen die hiervoor nodig zijn.
10.4.1. Adviezen aangaande de implementatie van PVO
a. Betrekken van de ‘provinciale’ diensten voor pleegzorg
Implementatie heeft weinig kans op slagen wanneer de context het probleem niet erkent en
niet mee de keuze maakt voor het programma (Fixsen et al., 2005). Gelet op de
allesomvattende ontwikkelingen binnen pleegzorg, met name de transitie naar één dienst per
provincie, en de tijdsinvestering die daarnaar uitgaat, zal het onder de aandacht houden van
PVO bijzondere inspanningen vragen. De pleegzorgorganisaties (zowel de huidige als de
toekomstige provinciale) en de medewerkers moeten bij de verdere implementatie worden
betrokken. Steun mobiliseren, participatie in beslissingsprocessen nastreven, betrokkenheid
onderhouden en de haalbaarheid en functies uitklaren zijn belangrijke aspecten bij
implementatie (Fixsen et al. 2005). Dit bleek reeds bij aanvang van het project. Ondanks het
feit dat we de pleegzorgorganisaties en hun medewerkers op alle niveaus en op verschillende
I m p l e m e n t a t i e e n d o o r o n t w i k k e l i n g v a n P V O | 271
manieren bij PVO poogden te betrekken kwam de instroom van pleegzorgsituaties zeer traag
op gang en heeft het geruime tijd geduurd vooraleer PVO een vaste plaats heeft kunnen
verwerven in de voorzieningen.
Om dit naar de toekomst verder te verzekeren moeten de inspanningen om diensten en
medewerkers op verschillende niveaus van de organisaties verder te informeren en te
betrekken worden gecontinueerd. Aangezien er weinig empirisch onderzoek is over theorieën
en best-practices met betrekking tot disseminatie (Turner & Sanders, 2006) pogen we zo
divers mogelijk en op verschillende niveaus te werken. We denken hierbij onder meer aan:
-
voortzetting van de activiteiten van de PVO-stuurgroep met een coördinerende en
beslissingsbevoegdheid.
Zij
moet
onder
andere
de
haalbaarheid
van
het
implementatieplan evalueren en toezien op de uitvoering ervan. Structurele
verankering en inbedding in de werking van de toekomstige pleegzorgdienst staat
hierbij voorop. In de stuurgroep moeten alle toekomstige provinciale diensten worden
vertegenwoordigd;
-
informatiedoorstroming middels nieuwsbrieven, publicaties in wetenschappelijke en
andere tijdschriften, voordrachten op studiedagen en congressen, blijvend actualiseren
van de website;
-
organiseren van uitwisselingsmomenten voor pedagogisch verantwoordelijken van de
vestigingsplaatsen van de verschillende diensten. Zij worden gemobiliseerd om PVO
levendig te houden binnen hun organisatie en om PVO op overlegmomenten
structureel een vaste plaats te geven. Dergelijke inspanningen om management (via de
stuurgroep) en staf (via deze overlegmomenten) te informeren en te betrekken bij de
disseminatie zijn belangrijk om eventuele mythes te ontkrachten en weerstanden tegen
de programma’s te counteren (Turner & Sanders, 2006);
-
organiseren van studiemomenten of basisopleidingen voor medewerkers van de
pleegzorgdiensten.
b. Bovenprovinciale aansturing
Boven genoemde kenmerken van een effectieve implementatie (zie 10.1.1.) kunnen niet
worden georganiseerd op het niveau van de provinciale pleegzorgdiensten. De PVO-trainers
moeten op boven-provinciaal-pleegzorgdiensten-niveau worden gecoacht en begeleid.
Bovenprovinciaal moeten ze elkaar ontmoeten voor intervisie, uitwisseling van ervaringen en
wederzijdse emotionele en inhoudelijke ondersteuning. Door behandelaars in contact te
272 |H o o f d s t u k 1 0
houden met programma-ontwikkelaars, met elkaar en met relevante onderzoeksbevindingen
wordt hun ‘zelf-effectiviteit’ bevorderd (Turner & Sanders, 2006). Bovendien zijn reflectie en
supervisie essentieel om (1) het gebruik van de methodiek na training te bevorderen en (2) te
beveiligen tegen programmadrift (Mazzucchelli & Sanders, 2010). De PVO-trainers hebben
het belang hiervan ook zelf benadrukt (zie 10.2.1.).
Fixsen et al. (2005) raden tevens aan om ervoor te zorgen dat behandelteams niet geïsoleerd
raken en om uitwisseling met de praktijk te verzorgen. Behandelaars blijven dus best gelieerd
aan hun provinciale dienst. Dit zal ook de disseminatie van PVO in de provinciale diensten
bevorderen. Een deeltijdse detachering naar PVO en deeltijds actief blijven binnen de
reguliere werking van de pleegzorgvoorziening geniet de voorkeur. Zij worden hierdoor ook
geëngageerd om aan collega’s informatie te verschaffen over het programma en mogelijke
voordelen ervan en kunnen de ondersteuning van de programma’s bevorderen. Turner en
Sanders (2006) stellen de invoering van dergelijke ‘interne advocaat’ centraal in de invoering
van innovaties. Ook de pedagogisch verantwoordelijken/contactpersonen (zie boven) kunnen
gestimuleerd worden om dergelijke rol op te nemen.
Bovenprovinciale aansturing is eveneens aangewezen in functie van het organiseren,
opvolgen en evalueren van de screening (indicatiestelling voor PVO), effectmetingen,
programma- en trainersevaluaties om zodoende de deskundigheid te bewaken, programma’s
verder te ontwikkelen en uit te dragen (zie ook verder). Zowel meting van behandeltrouw als
effectmonitoring moeten structureel worden ingebed. De ontwikkelde vragenlijsten gericht op
effectmeting en de checklists die de behandeltrouw in kaart brengen moeten verder worden
afgenomen, geïnterpreteerd en teruggekoppeld. Dit moet aanleiding geven tot aanscherping
van de professionele ontwikkeling van trainers en tot verdere programmaontwikkeling
(Fixsen et al., 2005; van Yperen, 2010).
c. Uitwerken van en voorzien in training
Voor PVO-trainers:
Bij aanvang van het project studeerden de trainers de trainingshandboeken in en genoten ze
een pre-service basistraining in respectievelijk het sociaal-interactioneel paradigma en
geweldloos verzet. Deze basistraining werd verzorgd door ontwikkelaars/specialisten van
genoemde of gelijkaardige methodieken. Vervolgens gingen de trainers in een proeffase, die
onderdeel uitmaakte van hun training (in-service), aan de slag met oefengezinnen en werden
de methoden en de pleegzorgspecifieke aanpassingen ingeoefend. Na de proeffase werden
I m p l e m e n t a t i e e n d o o r o n t w i k k e l i n g v a n P V O | 273
enkele supervisies door specialisten voorzien. Het team van trainers bleef gedurende de hele
looptijd van het project stabiel. Tot op heden was het niet nodig om een specifieke training uit
te werken. Indien PVO als behandelpleegzorgvariant in de reguliere pleegzorgwerking wordt
opgenomen moet rekening gehouden worden met personeelwissels. Indien onze
aanbevelingen aangaande de PVO-noden worden opgevolgd dan vertaalt zich dat in een
personeelsuitbreiding. Dit noodzaakt het bepalen van een functieprofiel voor potentiële
trainers (cfr. opleiding, ervaring, persoonlijkheidskenmerken, enzovoort) en het definiëren
van standaarden met betrekking tot zowel training als supervisie. Het is belangrijk dergelijke
training en supervisie goed uit te schrijven (zie o.a. Fixsen et al. 2005; Turner & Sanders,
2006). Carroll en Rounsaville (2008) situeren dit op niveau II van de ontwikkeling van
trainingshandboeken en stellen dat een goede training onder meer inhoudt: een gedetailleerde
studie van het trainingshandboek, kijken van tapes met effectieve implementaties van de
behandeling, rollenspel en gesuperviseerde praktijk en supervisie, allen met frequente
verwijzing naar de handleiding.
Voor pleegzorgbegeleiders:
Voor pleegzorgbegeleiders zou een basisopleiding moeten worden uitgewerkt met als
doelstellingen: hen een meer genuanceerd inzicht te verschaffen in het inhoudelijk traject dat
de PVO-trainer met de pleegouders is gelopen en hen beter toerusten om de pleegouders na
een PVO-traject te ondersteunen. In tegenstelling tot een ver doorgedreven specialistische
training voor PVO-trainers gaat het in deze basistraining veeleer om een kennismaking met de
basisbeginselen van de PVO-methodieken en de betreffende interventies. Dergelijke opleiding
zou niet enkel competentieverhogend zijn, maar zou tevens de kennis over PVO naar het
pleegzorgwerkveld verruimen en alzo de toewijzing van gezinnen en verdere disseminatie ten
goede komen. De frequentie van dergelijk aanbod, de aanbieders, de duur, de concrete
inhoud, het maximaal aantal participanten, enzovoort moeten nog concreet worden
uitgewerkt. De frequentie zal sterk bepaald worden door de extra werkbelasting die dit voor
de trainers met zich meebrengt. Deze tijdsinvestering gaat immers ten koste van de
behandeling van pleegouders. We stellen voor om te starten met een proeftraject
(bijvoorbeeld: één uitgewerkte basisopleiding van twee dagen (één per module) voor een 30tal begeleiders uit twee provincies aangeboden door leden van het PVO-team) en nadien te
evalueren en bij te sturen. We zouden bovendien voorstellen om pleegzorgbegeleiders of –
diensten die een sterke inbreng hebben gehad en in belangrijke mate hebben meegewerkt aan
274 |H o o f d s t u k 1 0
het welslagen van PVO eerst de mogelijkheid te bieden om in te stappen. Aan dergelijke
training zouden ook opvolgdagen voor pleegzorgmedewerkers kunnen worden gekoppeld.
Naast een basisopleiding moet de mogelijkheid voor pleegzorgbegeleiders worden voorzien
om voor pleeggezinnen die ze na een PVO-traject begeleiden, ondersteuning te krijgen vanuit
PVO. De mogelijkheid tot dergelijke ondersteuning werd tijdens de projectfase wegens
risico’s op contaminatie tot een minimum beperkt. Er kan bijvoorbeeld gedacht worden aan
een telefonische hulplijn waar pleegzorgbegeleiders met PVO-gerelateerde vragen terecht
kunnen.
d. Doorontwikkeling trainingshandboeken / behandelingen
Groepsessies:
De organisatie en uitvoering van groepsessies verliepen moeizaam. In sommige provincies
werden geen tot nauwelijks groepsessies georganiseerd. Dit was met name het geval in de
provincies Limburg en West-Vlaanderen. In de andere provincies kenden ze wisselend succes.
In totaal nam slechts 25% van de SIM-gezinnen en 41.9% van de GV-gezinnen deel aan
minstens één groepsessie tijdens het individuele traject. Respectievelijk 10.7% van de SIMgezinnen en 16.1% van de GV-gezinnen volgde een follow-up groepsessie. De doelstelling
om gezinnen drie groepsessies te laten volgen (twee tijdens het individuele traject en één in
het kader van nazorg) werd niet gehaald. Een te kleine capaciteit en een te grote regionale
spreiding zijn vermoedelijk de belangrijkste oorzaken. Er zijn op dit moment weinig
argumenten om de groepsessies zoals ze oorspronkelijk gepland waren verder te organiseren.
Niettemin uitten heel wat pleegouders die wel aan de groepsessies participeerden een grote
tevredenheid. In plaats van ze zonder meer af te schaffen stellen we volgend ontwikkeltraject
voor:
-
evaluatie van groepsessies door middel van interviews met stakeholders;
-
bepalen van vorm, frequentie en inhoud van eventuele sessies;
-
uitvoering en evaluatie van bovenstaande.
Nazorgformule:
Vanuit de bezorgdheden van pleegouders en pleegzorgbegeleiders stelt zich de vraag of in een
soort nazorgformule moet worden voorzien. Tezelfdertijd moet worden bewaakt dat
pleegouders niet afhankelijk worden van de PVO-trainer. In het kader van nazorg, kunnen
bijvoorbeeld volgende initiatieven genomen worden. Vooreerst kan nagegaan worden in
I m p l e m e n t a t i e e n d o o r o n t w i k k e l i n g v a n P V O | 275
hoeverre groepssessies kunnen ingezet worden als nazorgformule. Tijdens de onderzoeksfase
bleek het (mede door het kleine aantal pleeggezinnen waarmee gelijktijdig gewerkt werd)
moeilijk om groepssessies te organiseren. In het kader van nazorg kan het echter zinvol zijn
om pleegouders die de training doorliepen op systematische tijdstippen uit te nodigen op
groepssessies waarbij de belangrijkse opvoedingsvaardigheden opgefrist worden en eventuele
problemen waarmee ze nu geconfronteerd worden, besproken kunnen worden. Het is
aanbevolen de implementeerdbaarheid van dergelijke groepssessies te onderzoeken (o.a. via
bevraging van pleegouders die deelnamen aan PVO tijdens de projectfase) en op basis hiervan
de groepssessies als nazorgformule inhoudelijk verder te ontwikkelen. Een tweede
mogelijkheid is het voorzien van individuele nazorgsessies. Er kan bijvoorbeeld aan gedacht
worden om bij elk pleeggezin 1 maand na beëidinging van PVO een opvolggesprek te
plannen met de pleegouders, de pleegzorgbegeleider en de trainer. Indien er een terugval is,
kunnen bepaalde vaardigheden opgefrist worden en kan samen met de pleegouders en de
pleegzorgbegeleider bekeken worden hoe ze verder op weg kunnen. Een derde mogelijkheid
is om pleegouders die deelnamen aan PVO de kans te geven om terug in te stappen in een
verkort traject van PVO als er een ernstige terugval is in de gedragsproblemen van het
pleegkind en/of de gezinsbelasting van de pleegouders. Pleegouders zouden dan intensief
(wekelijks) terug aan de slag kunnen gaan met hun PVO-trainer tijdens een korte periode
(bijv. Gedurende 4 sessies) om de belangrijskte problemen aan te pakken en uit de negatieve
spiraal te geraken. Een laatste mogelijkheid is dat voorzien wordt in een hulplijn voor
pleegzorgbegeleiders. Op deze manier kunnen pleegzorgbegeleiders na een PVO-traject bij
hun pleeggezin steeds terecht bij een PVO-trainer met wie ze een eventuele terugval en/of
mogelijke adviezen voor het omgaan met bepaalde problemen kunnen bespreken.
Trainingshandboeken:
We stellen voor om het model van Carroll en Rounsaville (2008) te gebruiken bij de
doorontwikkeling van de trainingshandboeken. Volgens een eerste globale analyse voldoet de
huidige status van onze trainingshandboeken in grote lijnen aan de vereisten die gesteld
worden aan trainingshandboeken in fase I. Een gedetailleerde toets aan dit model is evenwel
aangewezen. Vervolgens moeten de thema’s die beschreven zijn in fase II van het model
overdacht worden ten einde de PVO-interventies steeds grondiger te beschrijven.
In eerste instantie denken we aan de ontwikkeling van procedures en standaarden voor de
selectie, training en supervisie van trainers, alsook van de manier waarop ze worden
276 |H o o f d s t u k 1 0
geëvalueerd. Ook andere auteurs onderstrepen het belang van een goed uitgeschreven
training, supervisie en begeleiding/coaching van praktijkwerkers (Fixsen et al. 2005; Turner
& Sanders, 2006).
Voorts zouden ook suggesties van Carroll en Rounsaville (2008) kunnen worden opgevolgd
om de handboeken nog ‘therapeutvriendelijker’ te maken. Dit verhoogt naar hun mening de
kans dat ze opgevolgd worden. De meeste van deze suggesties situeren zich overigens in Fase
II van de ontwikkeling van handboeken. We beschrijven enkel de suggesties die ons inziens
nog moeten worden uitgewerkt of verbeterd in de PVO-handboeken, namelijk:
-
het opnemen van expliciete richtlijnen om met veelvoorkomende problemen om te gaan
(cfr. cliënten die uitdagend, slecht gemotiveerd, ambivalent, weerstandig, sprakeloos,
cognitief beperkt zijn);
-
het opnemen van richtlijnen voor een reeks algemene klinische problemen (cfr. te laat
komen, sessies missen, crisissituaties, enzovoort);
-
het voorzien van richtlijnen voor het beëindigen van de behandeling en voor verwijzing
naar andere of meer intensieve behandelvormen;
-
het definiëren van fundamentele eisen en indicatoren van vooruitgang die aanwezig
moeten zijn vooraleer een nieuwe fase van de behandeling start of een nieuwe techniek
wordt gebruikt (cfr. beslissingsbomen of klinische vuistregels om complexe
behandelingen te organiseren en de fase te bepalen waarin patiënt zich bevindt);
-
te verduidelijken hoe behandeltrouw in evenwicht gebracht wordt met klinisch oordeel;
-
algemene werkzame elementen te specificeren en de manier waarop ze in evenwicht
gebracht worden met behandelspecifieke technieken;
-
flexibiliteit in te bouwen door te verduidelijken welke de essentiële, actieve ingrediënten
van de therapie zijn die moeten uitgevoerd worden in sommige of in alle sessies versus
degene die optioneel zijn of enkel geïndiceerd zijn bij specifieke patiënten of in
specifieke situaties;
-
te beschrijven welke interventies contratherapeutische effecten kunnen hebben.
We hebben heel wat gebruiksvriendelijke professionele programmamaterialen ontwikkeld
waaronder DVD’s met getuigenissen van pleegouders en met rollenspelen van enkele
interventies, schriftelijke getuigenissen van pleegouders, begeleidende werkmappen,
huiswerkmateriaal, hand-outs en slides. Het verdient aanbeveling om ze te herzien en te
verfijnen op basis van feedback van de pleeggezinnen, de PVO-trainers en de
pleegzorgbegeleiders.
I m p l e m e n t a t i e e n d o o r o n t w i k k e l i n g v a n P V O | 277
e. Samenwerking met de wetenschap
In het kader van de doorontwikkeling van de PVO-modules is samenwerking met de
wetenschappelijke wereld noodzakelijk. Fixsen et al. (2005) raden overigens aan om een
verregaande samenwerking uit te bouwen met onderzoekers en een lerende gemeenschap te
creëren waar kennis en ervaringen worden uitgewisseld.
Met name in het kader van de voortzetting van screenings (indicatiestelling voor PVO), de
effectmonitoring en de doorontwikkeling van de behandelmodules is verdere samenwerking
aangewezen. Daarnaast is ook voortgezet wetenschappelijk onderzoek noodzakelijk. Met
name wordt gedacht aan:
-
onderzoek gericht op het aanscherpen/verfijnen van de in- en exclusiecriteria door na
te gaan voor welke groep van de reeds behandelde gezinnen de respectieve modules
de meeste kans geven op effectiviteit, voor welke groep gezinnen vooruitgang dan
wel geen of onvoldoende vooruitgang werd geboekt;
-
onderzoek gericht op de evaluatie van de groepsessies;
-
effectonderzoek
van
pilots
met
populatiespecifieke
varianten
(bijvoorbeeld
allochtonen) en bij specifieke problemen die momenteel omwille van exclusiecriteria
niet worden toegelaten tot PVO maar waar goede effecten kunnen worden verwacht;
-
onderzoek gericht op het formuleren/ontwikkelen van criteria om gezinnen die voor
beide modules in aanmerking komen (6 tot 12-jarigen) gericht naar één specifieke
module te verwijzen;
-
onderzoek naar de werkzame factoren per module. Dit moet beter zicht geven op
welke interventies/acties voor de betreffende modules essentieel zijn;
-
onderzoek naar de langetermijneffecten van de behandelingen.
10.4.2. Personele middelen
Om aan de volledige vraag te voldoen is er op basis van conservatieve schattingen nood aan
minimaal 5 F.T.E.-trainers voor Vlaanderen. Eén F.T.E.-trainer staat op jaarbasis in voor de
behandeling van 18 à 24 pleeggezinnen (i.e. continu 6 à 8 begeleidingen), afhankelijk van de
inbreng van trainers in het aanbieden van de basisopleiding en in de hulplijn voor
pleegzorgmedewerkers.
Voor het overige ruime takenpakket dat wordt beschreven moeten 1 F.T.E.-coördinator en 1
F.T.E.-wetenschappelijk medewerker worden voorzien voor Vlaanderen.
278 |H o o f d s t u k 1 0
C o n c l u s i e s | 279
11. Conclusies
In dit laatste hoofdstuk trekken we de voornaamste algemene conclusies van het project dat in
2009 begon als ‘Ontwikkeling en implementatie van evidence-based trainingsprogramma’s
voor pleegouders’ en later werd omgedoopt tot ‘Pleegouders Versterken in Opvoeden’ (PVO).
Door projectmedewerkers werden twee begeleidingsmethodieken ontwikkeld. Deze
begeleidingsmethodieken
beogen een ondersteuning van pleegouders bij de opvang van
pleegkinderen met externaliserende gedragsproblemen. Deze ondersteuning was broodnodig.
Pleegzorg is immers een zeer waardevolle maar tevens een zeer kwetsbare interventie. Ze is
zeer waardevol omdat in een gezinssituatie beter kan worden voldaan aan de basisbehoeften
van een kind zoals overzichtelijkheid, persoonlijke aandacht, genegenheid en continuïteit in
de opvoeding (Strijker & Zandberg, 2001; van IJzendoorn, 2010). Pleegzorg wordt ook door
het beleid naar voor geschoven als eerste te onderzoeken hulpverleningsvorm voor kinderen
die omwille van een probleemsituatie niet in hun natuurlijk gezin kunnen verblijven (Van den
Bruel, 2012). Wil pleegzorg de steeds belangrijkere rol die ze toegewezen krijgt in de
jeugdzorg waarmaken, dan moeten de problemen waarmee pleegzorg wordt geconfronteerd
zo goed mogelijk worden aangepakt. De kwetsbaarheid houdt verband met ernstige
gedragsproblemen van pleegkinderen (bijvoorbeeld Armsden et al., 2000; Holtan et al., 2005;
Vanschoonlandt, Vanderfaeillie, & Van Holen, 2012), een verhoogde gezinsbelasting bij
pleegouders (bijvoorbeeld Bastiaensen, 2001; Jones & Morissette, 1999; Van Holen,
Vanderfaeillie, & Trogh, 2007) en niet-efficiënt opvoedgedrag door pleegouders
(bijvoorbeeld Linares, Montalto, Rosbruch et al., 2006; Vanderfaeillie, Van Holen,
Vanschoonlandt et al., 2013). Externaliserend probleemgedrag en een moeilijk temperament
hebben een negatieve invloed op de opvoedingsbeleving en gezinsbelasting (Groenendaal &
Dekovic, 2000; Van der Maes et al., 1994). Pleegouders ervaren dan ook meer
opvoedingsbelasting dan ouders in reguliere opvoedingssituaties. Verhoogde niveaus van
opvoedingsstress kunnen op hun beurt een schadelijk effect hebben op het opvoedgedrag. Het
kan leiden tot inconsistent opvoeden, harder disciplineren, meer bestraffen en een afwijzing
van het kind. Het resulteert in een lagere sensitiviteit en minder positieve controle en
ondersteuning van kinderen (McKelvey, Fitzgerald, Schiffman, & Von Eye, 2002; Shonkoff
& Philips 2000). Dergelijk opvoedgedrag heeft op zijn beurt een negatieve invloed op de
ontwikkeling van kinderen. Een verminderd ouderlijk welzijn en opvoedingsstress worden
280 |H o o f d s t u k 1 1
dan ook in verband gebracht met internaliserend probleemgedrag, agressief en disruptief
gedrag, antisociaal gedrag, sociale afwijzing, schoolse problemen en deelname aan groepen
met antisociale leeftijdgenoten (Olson, Ceballo, & Park, 2002; Shonkoff & Phillips, 2000).
Finaal, kan dit alles resulteren in een breakdown. Breakdowns komen veel voor. In
Vlaanderen wordt over twee onderzoeken (Michiels, 2007; Vanderfaeillie et al., 2008) heen
met een onderzoeksperiode van zes jaar bij drie pleegzorgvoorzieningen een gemiddeld
breakdownpercentage van 44 gevonden. De ervaring van één of meerdere breakdowns heeft
belangrijke negatieve gevolgen voor de ontwikkeling van pleegkinderen. Recent onderzoek
suggereert dat een breakdown een negatief effect heeft op de hersenontwikkeling (Fisher,
Bruce, Abdullev, Mannering, & Pears, 2011). Daarnaast resulteert het in moeilijkheden om
volwassenen te vertrouwen, in een toename of het ontstaan van gedragsproblemen, dalende
schoolresultaten, veelvuldige schoolveranderingen, een afname van de kans op hereniging
met de ouders en een langer verblijf in residentiële zorg (Gilbertson & Barber, 2003; James,
2004; Newton et al., 2000; Palmer, 1996; Sallnäs et al., 2004). Sommige jongeren gaan als
gevolg van een breakdown vroegtijdig zelfstandig wonen wat kan leiden tot een lagere
levenskwaliteit en sociaal isolement (Sallnäs et al., 2004). Een breakdown heeft ook een
negatief effect op de pleegzorgsector zelf. Het demoraliseert pleegouders en kan leiden tot een
beëindiging van het pleegouderengagement. Bovendien resulteert het in een bijkomende
werklast voor de pleegzorgvoorziening die een nieuwe geschikte verblijfplaats voor het kind
moet zoeken.
Om pleegzorg te versterken en de kwetsbaarheid te verkleinen was het noodzakelijk om
pleegouders te ondersteunen bij de omgang met de gedragsproblemen van hun pleegkind en
bij het zoeken naar een opvoedingsaanpak voor het pleegkind. Een specifieke
training/ondersteuning voor pleegouders kan pleegouders helpen om probleemgedrag efficiënt
aan te pakken en niet-effectief opvoedgedrag te voorkomen (Vanderfaeillie, Van Holen,
Trogh et al., 2012). Onderzoek toont dat pleegouders kunnen leren om op een positieve
manier met het probleemgedrag van hun pleegkind om te gaan en dat dit resulteert in een
afname van opvoedingsstress bij de pleegouders (Timmer et al., 2006), een afname van het
probleemgedrag bij het pleegkind (Fisher, Gunnar et al., 2000; Linares, Montalto, Li et al.,
2006) en/of minder breakdowns (Fisher et al., 2005; Kalland & Sinkkonen, 2001).
In Vlaanderen bestond er tot op heden geen methodisch onderbouwd programma gericht op
de ondersteuning van pleegouders bij de aanpak van gedragsproblemen. Een eerste opdracht
C o n c l u s i e s | 281
van de projectmedewerkers was dan ook het ontwikkelen van een interventie. Hiervoor werd
beroep gedaan op in het buitenland effectief gevonden interventies die werden vertaald naar
de Vlaamse pleegzorgcontext. Beide interventies werden geprotocolleerd en gedetailleerd
beschreven in twee trainingshandboeken. Beide interventies zijn gebaseerd op verschillende
theoretische modellen. De SIM-interventie is vooral gebaseerd op Parent Child Interaction
Therapy (Brinkmeyer & Eyberg, 2003), Incredible Years (Webster-Stratton & Reid, 2003),
Opstandige kinderen (Barkley, 1998), Kinderen … de baas (Merlevede et al., 2004) en Samen
Sterker Terug Op Pad (De Mey et al., 2005). De GV-interventie op beschrijvingen van de
methodiek door Omer (2007) en op geprotocolleerde toepassingen beschreven door von
Schlippe en Grabbe (2007) en Day en Heismann (2010). Nadat heel wat inspanningen waren
geleverd om de interventies in de dagelijkse pleegzorgpraktijk te implementeren bij zoveel
mogelijk pleegzorgorganisaties, werden ze rigoureus onder de wetenschappelijke loep
genomen en op hun werkbaarheid getoetst door middel van een RCT. Het onderzoek toonde
aan dat beide interventies afzonderlijk en PVO als geheel positieve effecten hadden voor alle
primaire en secundaire uitkomstmaten en dit zowel op korte als op lange termijn.
Externaliserende gedragsproblemen van de pleegkinderen verminderden, de gezinsbelasting
van de pleegmoeders nam af en het aantal breakdowns werd door de PVO-begeleiding (alvast
op korte termijn) gereduceerd tot een minimum. De effecten van de begeleiding reikten echter
verder. Het onderzoek toonde ook aan dat als gevolg van een PVO begeleiding
internaliserende gedragsproblemen van het pleegkind verminderden. Hieruit kan worden
besloten dat een internaliserende problematiek geen contra-indicatie is en dat in geval van comorbide internaliserende problemen PVO wel degelijk zinvol is. Gerelateerd hieraan is de
bevinding dat PVO ook kleine korte- en lange-termijn effecten heeft op de aanpassing van het
pleegkind aan het pleeggezin. Deze bevinding toont dat PVO niet enkel leidde tot een
vermindering van symptomen, maar ook resulteerde in een toename van (een aspect) van het
welzijn van het pleegkind.
De begeleiding had een belangrijke invloed op het opvoedgedrag van de pleegouders. Het
opvoedgedrag werd effectiever en negatieve interacties tussen pleegkind en pleegouder
namen af. De begeleiding resulteerde in meer positief ouderlijk gedrag en in functie van de
module werd minder hard gestraft (SIM) of minder inconsistent gestraft (GV). Daarnaast
leidde de begeleiding ook tot een groter gevoel van sociale steun.
Een andere secundaire uitkomstmaat was het gezinsfunctioneren van het pleeggezin. Ook
hiervoor werden alvast voor GV korte- en lange-termijn effecten gevonden. Hoewel in PVO
282 |H o o f d s t u k 1 1
expliciet gewerkt werd rond de gedragsproblemen van het pleegkind en het opvoedgedrag van
de pleegouders, bleek de begeleiding ook effecten te hebben op het bredere
gezinsfunctioneren. Ten slotte zagen pleegouders uit de SIM-module de plaatsing na afloop
van de begeleiding beter zitten. Kortom, de beoogde doelstellingen werden in beide modules
en dus in PVO als geheel in belangrijke mate bereikt.
Ondanks de positieve resultaten ligt er nog heel wat werk te wachten. Beide interventies
werden onderzocht in een context waarbinnen heel veel aandacht werd besteed aan de interne
validiteit van het onderzoek. Zo werden de trainers zeer goed gesuperviseerd en werd de
therapietrouw sterk bewaakt. Wordt PVO in de toekomst geïmplementeerd zoals het vandaag
wordt gerealiseerd (met intensieve supervisie, grote aandacht voor behandelintegriteit, strenge
controle van de pleegkinderen die mogen instromen e.d.), zal de effectiviteit ervan
vermoedelijk even groot blijven. De aandacht voor de interne validiteit ging voor een stuk ten
koste van de externe validiteit. Als gevolg van de strenge in- en exclusiecriteria werden heel
wat pleegkinderen uitgesloten (bijvoorbeeld verstandelijke beperking). Voor deze groepen
zou het aangewezen zijn om doelgroepspecifieke aanpassingen te doen. Tevens kan worden
gedacht aan aanpassingen aan de modules voor pleeggezinnen met een andere etnische
achtergrond, netwerkpleeggezinnen e.d. Verder onderzoek zal echter moeten uitwijzen of
deze aanpassingen noodzakelijk zijn. Tot op heden is immers geen onderzoek uitgevoerd naar
modererende
en
mediërende
factoren
die
de
effectiviteit
beïnvloeden.
Ook
de
doorontwikkeling van de handboeken is noodzakelijk om de effectiviteit te vergroten. Op dit
ogenblik verschaffen ze bijvoorbeeld nog geen antwoord op veel voorkomende problemen.
Een doorontwikkeld handboek heeft hier echter aandacht voor en biedt de behandelaar
oplossingen voor deze problemen. Zo’n handboek heeft bovendien een bijkomend effect.
Wanneer als gevolg van een grotere verspreiding van PVO en een toename van de gebruikers
ervan (meer trainers dan op heden), de supervisie iets minder intensief wordt, kan een
doorontwikkeld handboek toch nog een voldoende effectiviteit garanderen. Daarnaast zal een
bijzondere aandacht moeten worden besteed voor de verdere implementatie van PVO.
Hierboven formuleerden we reeds enkelen aanbevelingen.
Het hele project kostte veel tijd en energie van een heel team van mensen. Slechts wanneer
voldoende aandacht
zal
worden
besteed
aan
de
toekomstige
implementatie en
doorontwikkeling van de interventie en aan een nauwgezette monitoring van de resultaten,
C o n c l u s i e s | 283
zullen de inspanningen die gedurende dit project gedurende drie jaar zijn geleverd echt iets
opleveren voor het pleegzorgwerkveld en zal pleegzorg die steeds belangrijke rol die haar
wordt toegeschreven ook kunnen waarmaken.
L i t e r a t u u r | 285
Literatuur
Aarons, G. A., James, S., Monn, A. R., Raghavan, R., Wells, R. S., & Leslie, L.K.
(2010). Behavior problems and placement change in a national child welfare sample: A
prospective study. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 49,
70-80.
Achenbach, T. M., & Rescorla, L. A. (2000). Manual for Aseba preschool forms &
profiles. Burlington: ASEBA.
Achenbach, T. M., & Rescorla, L. A. (2001). Manual for the Aseba school-age forms
& profiles: Child behavior checklist for ages 6-18. Burlington: ASEBA.
Acock, A. C. (2005). Working with missing values. Journal of Marriage and Family,
67, 1012–1028.
Agentschap Jongerenwelzijn. (2013). Evolutie van het aantal begeleide jongeren naar
begeleidingsjaar en soort voorziening. Brussel: Author.
Ainsworth, M. D. S., Blehar, M. C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of
attachment: Assessed in the strange situation and at home. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Allen, J., & Vostanis, P. (2005). The impact of abuse and trauma on the developing
child. An evaluation of a training programme for foster carers and supervising social workers.
Adoption and Fostering, 29(3), 68-77.
Altman, D. G. (2009). Missing outcomes in randomized trials: Addressing the
dilemma. Open Medicine, 3(2), 51–53.
Anderson, K., Lytton, H., & Romnet, D. (1986). Morther’s interaction with normal
and conduct-disordered boys: Who affects whom? Developmental Psychology, 22, 604-609.
Armsden, G., Pecora, P. J., Payne, V. H., & Szatkiewicz. (2000). Children in longterm foster care: An intake profile using the Child Behavior Checklist/4-18. Journal of
Emotional and Behavioral Disorders, 8(1), 49-64.
Armstrong, M. I., Birnie-Lefcovitch, S., & Ungar, M. T. (2005). Pathways between
social support, family well being, quality of parenting, and child resilience: What we know.
Journal of Child and Family Studies, 14, 269-281.
Auslander, W. F., McMillen, J. C., Elze, D., Thompson, R., Jonson-Reid, M., &
Stiffman, A. (2002). Mental health problems and sexual abuse among adolescents in foster
care: relationship to HIV risk behaviors and intentions. AIDS and Behaviour, 6, 351-359.
286 |L i t e r a t u u r
Bagner, D. M. & Eyberg, S. M. (2003). Father involvement in parent training: When
does it matter? Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 32, 599-605.
Bakermans-Kranenburg, M. J., van Ijzendoorn, H., & Juffer, F. (2003). Less is more:
meta-analyses of sensitivity and attachment interventions in early childhood. Psychological
Bulletin, 129(2), 195-215.
Barber, J. G., & Delfabbro, P. H. (2003). The first four months in a new foster
placement: psychosocial adjustment, parental contact and placement disruption. Journal of
Sociology and Social Welfare, 30, 69-85.
Barber, J. G., Delfabbro, P. H., & Cooper, L. L. (2001). The predictors of unsuccessful
transition to foster care. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 42, 785-790.
Barkley, R.A. (1998). Opstandige kinderen. Een compleet oudertrainingsprogramma.
Lisse: Swets & Zeitlinger.
Barnes, G. M., Reifman, A. S., Farrell, M. P., & Dintcheff, B. A. (2000). The effects
of parenting on the development of adolescent alcohol misuse: A six-wave latent growth
model. Journal of Marriage and the Family, 62, 175-186.
Barth, R. P., Crea, T. M., John, K., Thoburn, J., & Quinton, D. (2005). Beyond
attachment theory and therapy: Towards sensitive and evidence-based intervention with foster
and adoptive families in distress. Child and Family Social Work, 10, 257-268.
Barth, R. P., Weigensberg, E. C., Fisher, P. A., Fetrow, B., & Green, R. L. (2008).
Reentry of elementary aged children following reunification from foster care. Children and
Youth Services review, 30, 353-364.
Bartholomew, K., & Horowitz, L. M. (1991). Attachment styles among young-adults:
A test of a 4-category model. Journal of Personality and Social Psychology, 61, 226-244.
Bastiaensen, P. (2001). Belaste pleegouders en verscheurde pleegkinderen?
Onderzoek naar de wijze waarop pleegouders de opvoedingssituatie beleven en pleegkinderen
de relatie met het pleeggezin en het gezin van oorsprong beleven. Zundert: Vorsselmans.
Bellamy, J. L., Gopalan, G., & Traube, D. E. (2010). A national study of the impact of
outpatient mental health services for children in long term foster care. Clinical Child
Psychology and Psychiatry, 15, 467–479.
Berrick, J. D., Barth, R. P., & Needell, B. (1994). A comparison of kinship foster
homes and foster family homes: Implications for kinship foster care as family preservations.
Children and Youth Services Review, 16, 33-63.
L i t e r a t u u r | 287
Besluit van de Vlaamse regering inzake de erkenningsvoorwaarden en de
subsidienormen voor de voorzieningen van de bijzondere jeugdbijstand. (1994). Belgisch
Staatsblad, 10 december 1994.
Blair, E. (2004). Gold is not always good enough: The shortcomings of randomization
when evaluating interventions in small heterogeneous samples. Journal of Clinical
Epidemiology, 57, 1219-1222.
Boer, E. (2009). Bestaat er een tendens dat er met de jaren meer kinderen met
ernstiger probleemgedrag in de pleegzorg opgenomen worden? Niet gepubliceerde
Masterthesis, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen.
Bögels, S., & Phares, V. (2008). Fathers’ role in the etiology, prevention and treatment
of child anxiety: A review and new model. Clinical Psychology Review, 28, 539–558.
Bosch, J. D., & Seys, D. M. (1998). Mediatietherapie en operante technieken bij
ouders, leerkrachten en in de residentiële setting. In P. J. M. Prins & J. D. Bosch (Red.),
Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jongeren (pp.51-88). Houten:
Bohn Stafleu.
Bowlby, J. (1969). Attachment and loss, Vol.1: Attachment. New York: Basic Books.
Brestan, E. V., & Eyberg, S. M. (1998). Effective psychosocial treatments of conductdisordered children and adolescents: 29 years, 82 studies, and 5272 kids. Journal of Clinical
Child Psychology, 27, 180-189.
Brezinka, V. (2002). Effectonderzoek naar preventieprogramma’s voor kinderen met
gedragsproblemen. Kind en Adolescent, 23, 4-23.
Brinkmeyer, M. Y., & Eyberg, S. M. (2003). Parent-child interaction therapy for
oppositional children. In A. E. Kazdin & J. R. Weisz (Eds.), Evidence-based psychotherapies
for children and adolescents (pp. 204–223). New York: Guilford.
Bronselaer, J., Vandezande, V., & Verreth, K. (2011). Vlaamse pleegzorgers in beeld:
Profielschets, kwaliteit van dienstverlening en duurzaam pleegzorgerschap. Brussel: Koning
Boudewijnstichting, Kenniscentrum WVG en Departement Welzijn, Volksgezondheid en
Gezin.
Brown, J. (2008). Foster parents’ perceptions of factors needed for successful foster
placements. Journal of Child and Family Studies, 17, 538-554.
Brown, J., & Bednar, L. M. (2006). Foster parent perceptions of placement
breakdown. Children and Youth Services Review, 28, 1497-1511.
288 |L i t e r a t u u r
Brown, J. & Calder, P. (1999). Concept mapping the challenges faced by foster
parents. Children and youth services review, 21, 481-495.
Brown, J. & Calder, P. (2000). Concept mapping the needs of foster parents. Child
Welfare, 79, 729-746.
Bruinsma, W., & Konijn, C. (2008). Antwoord op veelgestelde vragen over
effectiviteit. Jeugd en Co Kennis, 2(3), 17-23.
Burns, B. J., Phillips, S. D., Wagner, R., Barth, R. P., Kolko, D. J., Campbell, Y., &
Landsverk, J. (2004). Mental health need and access to mental health services by youths
involved with child welfare: A national survey. Journal of the American Academy of Child
and Adolescent Psychiatry, 43, 960-970.
Carbone, J. A. (2009). The mental health and well-being of children and adolescents
in home-based foster care in South Australia. Unpublished doctoral dissertation, University of
Adelaide: School of Psychology.
Carr, A. (1998). The inclusion of fathers in family therapy: A research based
perspective. Contemporary Family Therapy, 20, 371-383.
Carroll, K. M., & Rounsaville, B. J. (2008). Efficacy and effectiveness in developing
treatment manuals. In A. Nezu & C. Nezu (Eds.), Evidence-based outcome research: A
practical guide to conducting controlled trials for psychosocial interventions (pp. 219–244).
Oxford: University Press.
Chamberlain, P., Moreland, S., & Reid, K. (1992). Enhanced services and stipends for
foster parents: effects on detention rates and outcomes for children. Child Welfare, 71, 387401.
Chamberlain, P., Price, J., Leve, L. D., Laurent, H., Landsverk, J. A., & Reid, J. B.
(2008). Prevention of behavior problems for children in foster care: Outcomes and mediation
effects. Prevention Science, 9, 17-27.
Chamberlain, P., Price, J. M., Reid, J. B., Landsverk, J., Fisher, P. A., & Stoolmiller,
M. (2006). Who disrupts from placement in foster and kinship care? Child Abuse and Neglect,
30, 409-424.
Chevalier, P. (2010). Intention to treat analyse. Minerva, 9(1), 12.
Choy, J., & Schulze, E. (2009). Kiezen voor kinderen. Een nieuwe blik op het
samenspel in pleegzorg. Santpoort Zuid/Amsterdam: Nisto/Spirit.
L i t e r a t u u r | 289
Choy, J. & Schulze, E. (2010). Het beoordelen van het toekomstperspectief van
pleegkinderen. In P. van den Bergh, & T. Weterings (Red.), Pleegzorg in perspectief.
Ontwikkelingen in theorie en praktijk (pp. 305-318). Assen: Van Gorcum.
Cohen, J. (1988). Statistical power analysis for the behavioral sciences. Hillsdale, NJ:
Erlbaum.
Croft, C., O’Connor, T., Keaveney, L., Groothues, C., Rutter, M., & the English and
Romanian adoption study team (2001). Longitudinal change in parenting associated with
developmental delay and catch-up. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 42, 649-659.
Crum, W. (2010). Foster parent parenting characteristics that lead to increased
placement stability or disruption. Children and Youth Services Review, 32, 185-190.
Damen, H. (2010). Integrale pleegzorg in Gelderland. Meer indien nodig, minder als
het kan. Nijmegen: Praktikon.
Damen, H.R., & Pijnenburg, H.M. (2003). Vragenlijst Pleegkind (VPK). Nijmegen:
Katholieke Universiteit, ACSW/ Praktikon.
Damen, H. & Pijnenburg, H. (2005). Onbaatzuchtig én professioneel: innovatie in de
Brabantse pleegzorg. Eindrapport monitorproject versterking pleegzorg Noord-Brabant
2003-2004. Nijmegen: Praktikon.
Damen, H. & Veerman, J. W. (2005). Meer indien nodig, minder als het kan: een
evaluatieonderzoek naar de Integrale Pleegzorg Gelderland. Nijmegen: Praktikon.
Daniel, E. (2011) Gentle iron will: Foster parents’ perspectives. Children and Youth
Services Review, 33, 910-917.
Day, E. M., & Heismann, E. (2010). Non-violent resistance programma. For all those
working with parents and carers of children and adolescents with violent behaviours.
Brighton: Pavilion Publishing.
de Baat, M., & Bartelink, C. (2011). Wat werkt in de pleegzorg? Utrecht: Nederlands
Jeugdinstituut.
Deković, M., Janssens, J., & Van As, N. (2003). Family predictors of antisocial
behavior in adolescence. Family Process, 42, 223-235.
De Maeyer, S., Klingels, M., Vanderfaeillie, J., & Van Holen, F. (2012). Selectie van
bestandspleegouders in Vlaanderen: een kritische analyse. In J. Vanderfaeillie, F. Van Holen,
& F. Vanschoonlandt (Eds.), Op weg met pleegzorg: kansen en risico’s (pp. 249–264).
Leuven: Acco.
290 |L i t e r a t u u r
De Mey, W., Messiaen, V., Van Hulle, N., & Merlevede, E. (2005). Samen sterker
terug op pad: Een vroege interventie voorjonge kinderen met gedragsproblemen. Amsterdam:
SWP.
De Meyer, R. E., Janssen, J., & Veerman, J. W. (2004). Handleiding
beoordelingsschaal tevredenheid en effect (BESTE). Nijmegen: Praktikon.
Denby, R., Rindfleisch, N. & Bean, G. (1999). Predictors of foster parents’
satisfaction and intent to continue to foster. Child Abuse and Neglect, 23, 287-303.
Dishion, J. D. & Patterson, G. R. (1992). Age effects in parent training outcome.
Behavior Therapy, 23, 719-729.
Dorsey, S., Farmer, E. M. Z., Barth, R. P., Greene, K. M., Reid, J., & Landsverk, J.
(2008). Current status and evidence base of training for foster and treatment foster parents.
Children and Youth Services Review, 30, 1403-1416.
Dozier, M., Albus, K., Fisher, P. A., & Sepulveda, S. (2002). Interventions for foster
parents: Implications for the developmental theory. Development and Psychopathology, 14,
843-860.
Dozier, M., Higley, E., Albus, K., & Nutter, A. (2002). Intervening with foster infants’
caregivers: Targeting three critical needs. Infant Mental Health Journal, 23, 541-554.
Elzin, P. (1996). Pleegzorg: profiel van een alternatief in de jeugdhulpverlening.
Tijdschrift voor Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie en Klinische Kinderpsychologie, 21, 1322.
Evers, A., van Vliet-Mulder, J. C., & Groot, C. J. (2000). Documentatie van tests en
testresearch in Nederland. Deel 1 Testbeschrijvingen. Assen: Van Gorcum.
Faas, M. (2005). De wankele wetenschappelijke basis van de jeugdzorg. Nederlands
Tijdschrift voor Jeugdzorg, 9(1), 40-51.
Fairbairn, P., & Eisler, I. (2007). Thérapie multifamiliale intensive en unite de jour:
groupe thérapeutique et groupe de formation. In: S. Cook & A. Almosnino (Eds.), Thérapies
multifamiliales des groupes comme agents thérapeutique (pp. 179-203). Paris: érès.
Fees, B. S., Stockdale, D. F., Crase, S. J., Riggins-Caspers, K., Yates, A. M., Lekies,
K.S. & Gillis-Arnold, R. (1998). Satisfaction with foster parenting: Assessment one year after
training. Children and Youth Services Review, 20, 347-363.
Fernandez, E. (2008). Unravelling emotional, behavioural and educational outcomes
in a longitudinal study of children in foster-care. British Journal of Social Work, 38, 12831301.
L i t e r a t u u r | 291
Fernandez, E. (2009). Children’s wellbeing in care: evidence from a longitudinal study
of outcomes. Children and Youth Services Review, 31, 1092-1100.
Fisher, P. A., Bruce, J., Abdullev, Y., Mannering, A. M., & Pears, K. (2011). The
effects of early adversity on the development of inhibitory control: implications for the design
of preventive interventions and the potential recovery of function. In M. T. Bardo, D. H.
Fishbein & R. Milich (Eds.), Inhibitory control and drug abuse prevention: From research to
translation. (pp. 229-248). New York: Springer.
Fisher, P., Burraston, B., & Pears, K. (2005). The early intervention foster care
program: Permanent placement outcomes from a randomized trial. Child Maltreatment, 10,
61-71.
Fisher, P., Gunnar, M., Chamberlain, P., & Reid, J. (2000). Preventive intervention for
maltreated preschool children: impact on children’s behavior, neuroendocrine activity, and
foster parent functioning. Journal of the American Academy of Child and Adolescent
Psychiatry, 39, 1356-1364.
Fisher, T., Gibbs, I., Sinclair, I., & Wilson, K. (2000). Sharing the care: The qualities
sought of social workers by foster carers. Child and Family Social Work, 5, 225-233.
Fixsen, D. L., Naoom, S. F., Blase, K. A., Friedman, R. M., & Wallace, F. (2005).
Implementation research: A synthesis of the literature. Tampa: University of South Florida.
Fletcher, A. C., Steinberg, L., & Williams-Wheelers, M. (2004). Parental influences
on adolescent problem behavior: Revisiting Stattin and Kerr. Child Development, 75, 781796.
Foolen, N. (2010). Wat werkt bij oudertrainingen? Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Forgatch, M.S., Bullock, B.M., Patterson, G.R. (2004). From theory to practice:
Increasing effective parenting through role-play. In H. Steiner (Ed.), Handbook of mental
health interventions in children and adolescents (pp. 782-812). San Francisco: Jossey-Bass.
Freedland, K. E., Mohr, D. C., Davidson, K. W., & Schwartz, J. E. (2011). Usual and
unusual care: existing practice control groups in randomized controlled trials of behavioural
interventions. Psychosomatic Medicine, 73, 323-335.
Garland, A. F., Landsverk, J. L., Hough, R. L., & Ellis-MacLeod, E. (1996). Type of
maltreatment as a predictor of mental health service use for children in foster care. Child
Abuse and Neglect, 20, 675–688.
Gilbertson, R., & Barber, J. G. (2003). Breakdown of foster care placement: Carer
perspectives and system factors. Australian Social Work, 56, 329-339.
292 |L i t e r a t u u r
Golding, K. (2004). Providing specialist psychological support to foster carers: A
consultation model. Child and Adolescent Mental Health, 9, 71-76.
Golding, K., & Picken, J. (2004). Group work for foster carers caring for children with
complex problems. Adoption and Fostering, 28(1), 25-37.
Grabbe, M. (2009). Es gibt keinen weg zu einer guten beziehung – eine gute
beziehung ist der weg. Bündnisrhetorik und praktische beziehungsgestaltung von eltern mit
ihren kindern. Familiendynamik, 34, 266-274.
Green, B. L., Furrer, C., & McAllister, C. (2007). How do relationships support
parenting? Effects of attachment style and social support on parenting behaviour in an at-risk
population. American Journal of Community Psychology, 40, 96-108.
Greeson, J. K., Briggs, E. C., Kisiel, C. L., Layne, C. M., Ake, G. S., Ko, S. J.,
Gerrity, E. T., Steinberg, A. M., Howard, M. L., Pynoos, R. S., Fairbank, J. A. (2011).
Complex trauma and mental health in children and adolescents placed in foster care: findings
from the National Child Traumatic Stress Network. Child Welfare, 90(6), 91-108.
Grietens, H. (2005). Kinderen en jongeren met delinquent gedrag. In H. Grietens, J.
Vanderfaeillie, W. Hellinckx & A. J. Ruijssenaars (Eds.), Handboek orthopedagogische
hulpverlening 1. Een orthopedagogisch perspectief op kinderen en jongeren met problemen.
(pp. 329-366). Leuven: Acco.
Groenendaal, H., & Deković, M. (2000). Risicofactoren voor kwaliteit van de
opvoeding. Pedagogiek, 1, 3-22.
Groenwold, R. H. H., Donders, a R. T., Roes, K. C. B., Harrell, F. E., & Moons, K. G.
M. (2012). Dealing with missing outcome data in randomized trials and observational studies.
American Journal of Epidemiology, 175, 210–217.
Haans, G., Robbroeckx, L., Hoogeduin, J., & van Beem-Kloppers, A. (2004).
Ouderbegeleiding bij roldifferentiatie. Ouders helpen bij het invullen van de ouderrol na
plaatsing van hun kind in een pleeggezin. Amsterdam: SPW.
Hampson, R. B., Schulte, M. A., & Ricks, C. C. (1983). Individual vs. group training
for foster parents: Efficiency/effectiveness evaluations. Family Relations, 32, 191-201.
Han, B., Enas, N. H., & McEntegart, D. (2009). Randomization by minimization for
unbalanced treatment allocation. Statistics in Medicine, 28, 3329–3346.
Handleiding Integrale Jeugdhulp Modulering, geraadpleegd op 22 mei 2013 via
http://wvg.vlaanderen.be/jeugdhulp/04_onze_opdrachten/01_modulering/handleiding_webver
sie/help.htm
L i t e r a t u u r | 293
Hansen, R. L., Mawjee, F. L., Barton, K., Metcalf, M. B., & Joye, N. R. (2004).
Comparing the health status of low-income children in and out of foster care. Child Welfare,
83, 367-380.
Harden, B. J., Clyman, R. B., Kriebel, D. K., & Lyons, M. E. (2004). Kith and kin
care: Parental attitudes and resources of foster and relative caregivers. Children and Youth
Services Review, 26, 657-671.
Harder, A., Knorth, E., & Zandberg, T. (2006). Residentiële jeugdzorg in beeld. Een
overzichtsstudie naar de doelgroep, werkwijzen en uitkomsten. Amsterdam: SWP.
Haugaard, J., & Hazan, C. (2002). Foster Parenting. In M. H. Bornstein (Ed.),
Handbook of parenting. Vol 1. Children and parenting. (pp. 313-327). Mahwah, New Jersey:
Lawrence Erlbaum Associates.
Havlicek, J. R., Garcia, A. R., & Smith, D. C. (2013). Mental health and substance use
disorders among foster youth transitioning to adulthood: Past research and future directions.
Children and Youth Services review, 35, 194-203.
Heeren, V. (2009). Perspectief! Evaluatie van het Globaal Plan Jeugdzorg. Visie op
de toekomstperspectieven voor welzijn van kinderen en jongeren. Brussel: Auteur.
Heflinger, C. A., Simpkins, C. G., & Combs-Orme, T. (2000). Using the CBCL
to determine the clinical status of children in state custody. Children and Youth Services
Review, 21, 55–73.
Heller, S. S., Smyke, A. T., & Boris, N. W. (2002). Very young foster children and
foster families: clinical challenges and interventions. Infant Mental Health Journal, 23, 555575.
Hellinckx, W. & Grietens, H. (1994). Prevalence of problem behavior in foster
children in Flanders. International Journal of Family Care, 6(2), 27-46.
Herbert, M., & Wookey, J. (2007). The child wise programma: A course to enhance
the self-confidence and behaviour management skills of foster carers with challenging
children. Adoption & Fostering, 31(4), 27-37.
Herdewyn, A. (2011). Pleegzorgbegeleiding op de cover: Ontwikkeling van een
registratieformulier. Niet gepubliceerde masterthesis, Vrije Universiteit Brussel.
Hermanns, J. (2004). Van behandelingsplan naar opvoedingsarrangement. In G. M.
van der Aalsvoort (Red.), Een kind, een plan. Naar een betere afstemming van jeugdzorg en
onderwijs voor jonge risicokinderen (pp. 13-24). Leuven: Acco.
294 |L i t e r a t u u r
Hermanns, J. (2010). Pleegouders en het voogdijschap. In P. van den Bergh, & T.
Weterings (Red.), Pleegzorg in perspectief. Ontwikkelingen in theorie en praktijk (pp. 159174). Assen: Van Gorcum.
Hobbs, G. F., Hobbs, C. J., & Wynne, J. M. (1999). Abuse of children in foster and
residential care. Child Abuse and Neglect, 23, 1239–1252.
Holland, P., & Gorey, K. (2004). Historical, developmental, and behavioral factors
associated with foster care challenges. Child and Adolescent Social Work Journal, 21, 117135.
Holmes, B., & Silver, M. (2010). Managing behaviour with attachment in mind.
Adoption and Fostering, 34(1), 65-76.
Holtan, A., Ronning, J., Handegard, B., & Sourander, A. (2005). A comparison of
mental health problems in kinship and nonkinship foster care. European Child and Adolescent
Psychiatry, 14, 200-207.
Hudson, P., & Levasseur, K. (2002). Supporting foster parents: Caring voices. Child
Welfare, 81, 853–878.
Huh, D., Tristan, J., Wade, E., & Stice, E. (2006). Does problem behavior elict poor
parenting? A prospective study of adolescent girls. Journal of Adolescent Research, 21, 185204.
Hurlburt, M. S., Leslie, L. K., Landsverk, J., Barth, R. P., Burns, B., Gibbons, R. D.,
Slymen, D. J., & Zhang, J. (2004). Contextual predictors of mental health service use among
children open to child welfare. Archives of General Psychiatry, 61, 1217-1224.
Jakob, P. (2011). Re-connecting parents and young people with serious behaviour
problems – child focused practice and reconciliation work in non-violent resistance therapy.
Geraadpleegd op 23 december 2011 via http://www.newauthority.net/data/cntfiles/146_.pdf.
Jakobsen, R., & Solholm, R. (2009). Evaluering av PMTO-kurs for fosterforeldre – en
effektstudie. Bergen: Ubifob Helse.
James, S. (2004). Why do foster care placements disrupt? An investigation of reasons
for placement change in foster care. Social Service Review, 78, 601-627.
James, S., Landsverk, J., & Slymen, D. (2004). Placement movement in out-of-home
care: patterns and predictors. Children and Youth Services Review, 26, 185-206.
Jansma, J. B. M., & De Coole, R. L. (1996). Gezinsklimaatschaal: handleiding (GKSII). Amsterdam: Pearson.
L i t e r a t u u r | 295
Jones, G., & Morrissette, P. J. (1999). Foster Parent Stress. Canadian Journal of
Counselling, 33, 13-27.
Kalland, M., & Sinkkonen, J. (2001). Finnish children in foster care: Evaluating the
breakdown of long-term placements. Child Welfare, 80, 513-527.
Kaminski, J. W., Valle, L. A., Filene, J. H., & Boyle, C. L. (2008). A meta-analystic
review of components associated with parent training program effectiveness. Journal of
Abnormal Child Psychology, 36, 567-589.
Kazdin, A. E. (1987). Conduct disorders in childhood and adolescence. Newbury
Park, CA: Sage.
Kazdin, A. E. (1997). Practitioner review: Psychosocial treatments for conduct
disorder in children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 2, 161-182.
Keil, V., & Price, J. M. (2006). Externalizing behavior disorders in child welfare
settings: definition, prevalence, and implications for assessment and treatment. Children and
Youth Services Review, 28, 761-779.
Keller, T. E., Wetherbee, K., Le Prohn, N. S., Payne, V., Sim, K., & Lamont, E. R.
(2001). Competencies and problem behaviors of children in family foster care: Variations by
kinship placement status and race. Children and Youth Services Review, 23, 915-940.
Khoo, E., & Skoog, V. (2013). The road to placement breakdown: Foster parents’
experiences of the events surrounding the unexpected ending of a child's placement in their
care. Qualitative Social Work. doi:10.1177/1473325012474017.
King, K. A., Kraemer, L. K., Bernard, A. L., & Vidourek, R. A. (2007). Foster
parents’ involvement in authoritative parenting and interest in future parenting training.
Journal of Child and Family Studies, 16, 606–614.
Koeter, M. W. J., & Ormel, J. (1991). General Health Questionnaire, Nederlandse
bewerking: Handleiding. Lisse: Swets Test Services.
Kok, J. F. W. (1997). Specifiek opvoeden. Orthopedagogische theorie en praktijk.
Utrecht: De Tijdstroom.
Köllner, A., Ollefs, B., & von Schlippe, A. (2007). Elterliche präsenz. Entwicklung
eines fragebogens zur elterlichen präsenz. In A. von Schlippe & M. Grabbe (Eds.),
Werkstattbuch elterncoaching. Elterliche Präsenz und gewaltloser widerstand in der praxis.
(pp.237-268). Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
296 |L i t e r a t u u r
Lachin, J. M. (1981). Introduction to sample size determination and power analysis for
clinical trials. Controlled Clinical Trials, 113, 93–113.
Laird, R. D., Cris, M. M., Pettit, G. S., Dodge, K. A., & Bates, J. E. (2008). Parents’
monitoring knowledge attenuates the link between antisocial friends and adolescent
delinquent behaviour. Journal of Abnormal Child Psychology, 36, 299-310.
Laird, R. D., Marrero, M. D., & Sentse, M. (2010). Revisiting parental monitoring:
Evidence that parental solicitation can be effective when needed most. Journal of Youth and
Adolescence, 39, 1431-1441.
Laird, R. D., Pettit, G. S., Bates, J. E., & Dodge, K. A. (2003). Parents’ monitoringrelevant knowledge and adolescents’ delinquent behaviour: Evidence of correlated
developmental changes and reciprocal influences. Child Development, 74, 752-768.
Laybourne, G., Andersen, J., & Sands, J. (2008). Fostering attachments in looked after
childeren: Further insight into the group-based programme for foster carers. Adoption and
Fostering, 32(4), 64-76.
Leathers, S. J., Spielfogel, J. E., McMeel, L. S., & Atkins, M. S. (2011). Use of a
parent management training intervention with urban foster parents: A pilot study. Children
and Youth Services Review, 33, 1270-1279.
Lee, C. S., Anderson, J. R., Horowitz, J. L., & August, G. J. (2009). Family income
and parenting: the role of parental depression and social support. Family Relations, 58, 417430.
Le Prohn, N. S. (1994). The role of the kinship foster parent: a comparison of the role
conceptions of relative and non-relative foster parents. Children and Youth Services Review,
16, 65-84.
Leslie, L. K, Hurlburt, M. S., Landsverk, J., Barth, R., & Slymen, D. J. (2004).
Outpatient mental health services for children in foster care: A national perspective. Child
Abuse and Neglect, 28, 699–714.
Leslie, L. K., Kelleher, K. J., Burns, B. J., Landsverk, J., & Rolls, J. A. (2003). Foster
care and medicaid managed care. Child Welfare, 82, 367-392.
Leslie, L. K., Landsverk, J., Ezzet-Lofstrom, R., Tschann, J. M., Slymen, D. J., &
Garland, A. F. (2000). Children in foster care: Factors influencing outpatient mental health
service use. Child Abuse and Neglect, 24, 465-476.
L i t e r a t u u r | 297
Levavi-Lavi, I. (2009). Improvement in systemic intra-familial variables by “NonViolent Resistance” treatment for parents of children and adolescents with behavioral
problems. Unpublished doctoral dissertation, Tel Aviv University: Department of Psychology.
Linares, L. O., Montalto, D., Li, M., & Oza, V. S. (2006). A promising parenting
intervention in foster care. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 74, 32-41.
Linares, L., Montalto, D., Rosbruch, N., & Li, M. (2006). Discipline practices among
biological and foster parents. Child Maltreatment, 11, 157-167.
Lipsey, M. W., & Wilson, D. B. (1993). The efficacy of psychological, educational,
and behavioral treatment: Confirmation from meta-analysis. American Psychologist, 48,
1181–1209.
Little, R., & Yau, L. (1996). Intent-to-treat analysis for longitudinal studies with dropouts. Biometrics, 52, 1324–1333.
Loeffen, M. M., & Portengen, M. C. (1998). Opvoedingsondersteuning in de
pleegzorg. Een behoeftepeiling bij 75 pleegzorgadressen. Tijdschrift voor Orthopedagogiek,
37, 200-210.
Lucey, R., Fox, R., & Byrnes, J. B. (2007). Maternal characteristics and child problem
behaviors: A comparison of foster and biological mothers. Journal of Family Social Work,
10(4), 23–42.
Lundahl, B., Risser, H. J., Lovejoy, M. C. (2006). A meta-analysis of parent training:
Moderators and follow-up effects. Clinical Psychology Review, 1, 86-104.
Maaskant, A. (2010). Pleegkinderen in de CGGZ. In P. van den Bergh, & T.
Weterings (Red.), Pleegzorg in perspectief. Ontwikkelingen in theorie en praktijk (pp. 271284). Assen: Van Gorcum.
Maccoby, E. (1992). The role of parents in the socialisation of children: A historical
overview. Developmental Psychology, 28, 1006-1017.
MacGregor, T. E., Rodger, S., Cummings, A. L., & Leschied, A. W. (2006). The
Needs of foster parents: A qualitative study of motivation, support, and retention. Qualitative
Social Work, 5, 351-368.
MacMillan, K. M., & Violato, C. (2008). Pathways to competence: Parental adversity
and the roles of parenting quality and social support. The Journal of Psychology, 142, 427443.
298 |L i t e r a t u u r
Maughan, D. R., Christiansen, E., Jenson, W. R., Olympia, D., & Clark, E. (2005).
Behavioral parent training as a treatment for externalizing behaviors and disruptive behavior
disorders: A meta-analysis. School Psychology Review, 34, 267-286.
Mazzucchelli, T. G., & Sanders, M. R. (2010). Facilitating practitioner flexibility
within an empirically supported intervention: Lessons from a system of parenting
support. Clinical Psychology: Science and Practice, 17, 283-252.
McAuley, C. (1996). Children in long term foster care. Emotional and social
development. Aldershot: Avebury.
McAuley, C. & Trew, K. (2000). Children’s adjustment over time in foster care.
Cross-informant agreement, stability and placement disruption. British Journal of Social
Work, 30, 91-107.
McCarthy, G., Janeway, J., & Geddes, A. (2003). The impact of emotional and
behavioural problems on the lives of children growing up in the care system. Adoption and
Fostering, 27(3), 14–19.
McEntegart, D. (2003). The pursuit of balance using stratified and dynamic
randomization techniques: an overview. Drug Informant Journal, 37, 293-308.
McKee, L., Colletti, C., Rakow, A., Jones, D. J., & Forehand, R. (2008). Parenting and
child externalizing behaviors: Are the associations specific or diffuse? Aggression and Violent
Behavior, 13, 201–215.
McKelvey, L. M., Fitzgerald, H. E., Schiffman, R. F., & Von Eye, A. (2002). Family
stress and parent-infant interaction: the mediating role of coping. Infant Mental Health
Journal, 23(1-2), 164-181.
McMillen, J., Zima, B., Scott, L., Auslander, W., Munson, M., Ollie, M., &
Spitznagel, E. L. (2005). Prevalence of psychiatric disorders among older youths in the foster
care system. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 44, 8895.
Merlevede, E., Meerschaert, T., Bosmans, G., De Mey, W., & Braet, C. (2004).
Kinderen ... de baas: Praktijkboek voor deskundigen. Antwerpen: Garant.
Michiels, L. (2007). Breakdown in Vlaanderen: onderzoek naar het voorkomen van
breakdown en geassocieerde factoren in de Vlaamse pleegzorg. Niet gepubliceerde
masterthesis, Vrije Universiteit Brussel, Brussel.
L i t e r a t u u r | 299
Minneci, P. C., Eichacker, P. Q., Danner, R. L., Banks, S. M., Natanson, C., & Deans,
K. J. (2008). The importance of usual care control groups for safety monitoring and validity
during critical care research. Intensive Care Medicine, 34, 942-947.
Minnis, H., Everett, K., Pelosi, A. J., Dunn, J., & Knapp, M. (2006). Children in foster
care: Mental health, service use and costs. European Child and Adolescent Psychiatry, 15(2),
63–70.
Minty, B. (1999). Annotation: Outcomes in long-term foster family care. Journal of
Child Psychology and Psychiatry, 40, 991-999.
Mohr, D. C., Spring, B., Freedland, K. E., Beckner, V., Arean, P., Hollon, S. D.,
Ockene, J., & Kaplan, R. (2009). The selection and design of control conditions for
randomized
controlled
trials
of
psychological
interventions.
Psychotherapy
and
Psychosomatics, 78(5), 275-284.
Morris, S. B. (2008). Estimating effect sizes from pretest-posttest-control group
designs. Organizational Research Methods, 11, 364–386.
Murray, L., Tarren-Sweeney, M. & France, K. (2011) Foster carer perceptions of
support and training in the context of high burden of care. Child and Family Social Work, 16,
149-158.
Newton, R. R., Litrownik, A. J., & Landsverk, J. A. (2000). Children and youth in
foster care: Disentangling the relationship between problem behaviors and number of
placements. Child Abuse and Neglect, 24, 1363-1374.
Nich, C., & Carroll, K. M. (2002). Intention-to-treat meets missing data: Implications
of alternate strategies for analyzing clinical trials data. Drug and Alcohol Dependence, 68,
121–130.
Nilsen, W. (2007). Fostering futures: A preventive intervention program for schoolage children in foster care. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 12, 45-63.
O’Connor, T. (2002). Annotation: The ‘effects’ of parenting reconsidered: Findings,
challenges, and applications. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 43, 555-572.
Ogden, T. (2012). Applying an implementation perspective to improve services integrating research, policy and practice in Norway. Paper presented at the Eusarf
conference. Scotland, Glasgow. Retrieved from http://www.eusarf2012.org /Portals /13/
Documents/Terje-Ogden.pdf.
Ogden, T., Bjørnebekk, G., Kjøbli, J., Patras, J., Christiansen, T., Taraldsen, K., &
Tollefsen, N. (2012). Measurement of implementation components ten years after a
300 |L i t e r a t u u r
nationwide introduction of empirically supported programs: A pilot study. Implementation
Science, 7(49), 1-11.
Oke, N. (2010). Against the odds': Foster carers' perceptions of family, commitment
and belonging in successful placements. Unpublished doctoral dissertation, University of
Birmingham, UK.
Ollefs, B. (2008). Jugendliche mit externalem problemverhalten – effekte von
elterncoaching. Unpublished doctoral dissertation. Universität Osnabrück, Osnabrück.
Ollefs, B., von Schlippe, A., Omer, H., & Kriz, J. (2009). Jugendliche mit externalem
problemverhalten. Effekte von elterncoaching. Familiendynamik, 34, 256-265.
Olson, S. L., Ceballo, R., & Park, C. (2002). Early behavior among children from lowincome, mother-headed families: A multiple risk perspective. Journal of Clinical Child and
Adolescent Psychology, 31, 419-430.
Omer, H. (2007). Geweldloos verzet in gezinnen. Een nieuwe benadering van
gewelddadig en zelfdestructief gedrag van kinderen en adolescenten. Houten: Bohn Stafleu
van Loghum.
Omer, H. (2011). Nieuwe autoriteit. Samen werken aan een krachtige opvoedingsstijl
thuis, op school en in de samenleving. Amsterdam: Hogrefe, Molemann Mental Health.
Omer, H., & von Schlippe, A. (2009). Stärke statt macht. “Neue autorität” als rahmen
für bindung. Familiendynamik, 34, 246-254.
O’Neill, R. T., & Temple, R. (2012). The prevention and treatment of missing data in
clinical trials: An FDA perspective on the importance of dealing with it. Clinical
Pharmacology and Therapeutics, 91, 550–554.
Oosterman, M., Schuengel, C., Slot, N. W., Bullens, R. A. R., & Doreleijers, T. A. H.
(2007). Disruptions in foster care: A review and meta-analysis. Children and Youth Services
Review, 29, 53-76.
Orme, J. G., & Buehler, C. (2001). Foster family characteristics and behavioral and
emotional problems of foster children: A narrative review. Family Relations, 50, 3–15.
Orme, J. G., Cherry, D. J., & Rhodes, K. W. (2006). The help with fostering inventory.
Children and Youth Services Review, 28, 1293–1311.
Orobio de Castro, B., Veerman, J. W., Koops, W., Bosch, J. D., & Monshouwer, H.
(2002). Hostile attribution of intent and agressieve behavior: A meta-analysis. Child
Development, 73, 916-934.
L i t e r a t u u r | 301
Oswald, S. H., Heil, K., & Doldbeck, L. (2010). History of maltreatment and mental
health problems in foster children: a review of the literature. Journal of Pediatric Psychology,
35, 462-472.
Palmer, S. E. (1996). Placement stability and inclusive practice in foster care: An
empirical study. Children and Youth Services Review, 18, 589-601.
Patterson, G. R. (2002). The early development of coercive family process. In J. B.
Reid, G. R. Patterson & J. Snyder (Eds.), Antisocial behavior in children and adolescents: A
developmental analysis and model for intervention (pp. 203-218). Washington: American
Psychological Association.
Patterson, G. R. (2005). The next generation of PMTO models. The Behavior
Therapist, 28, 25-32.
Patterson, G., DeBaryshe, B., & Ramsey, E. (1989). A developmental perspective on
antisocial behavior. American Psychologist, 44, 329-335.
Patterson, G. R., Reid, J. B., & Dishion, T. J. (1992). A social learning approach. IV.
Antisocial boys. Eugene, OR: Castalia.
Patterson, G. R., Reid, J. B., Jones, R. R., & Conger, R. E. (1975). A social learning
approach to family intervention: Families with aggressive children. Eugene, OR: Castalia.
Pearl, E. S. (2009). Parent management training for reducing oppositional and
agressive behavior. Aggression and Violent Behavior, 14, 295-305.
Pecora, P. J., White, C. R., Jackson, L. J., & Wiggins, T. (2009). Mental health of
current and former recipients of foster care: a review of recent studies in the USA. Child and
Family Social Work, 14, 132-146.
Peeters, J. (1995). Moeilijke adolescenten. Leuven: Garant.
Peeters, J. (2000). Antisociale jongeren. Leuven: Garant.
Phares, V., Fields, S., & Binitie, I. (2006). Getting fathers involved in child-related
therapy. Cognitive and Behavioral Practice, 13, 42-52.
Pleegzorg Vlaanderen. (2011). De pleegzorgregistratie 2010. 13 jaar pleegzorg
geregistreerd. Leuven: Pleegzorg Vlaanderen.
Pleegzorg
Vlaanderen.
(2012).
Registratierapport
2011.
Leuven:
Pleegzorg
Vlaanderen.
Pleysier, S. & Van Garsse, L., (2012). Evidence-based beleid op het juiste pad?
Kanttekening bij het debat over onthemende tochten. Alert, 38, 40-45.
302 |L i t e r a t u u r
Rakover, Y. (2011). Telephone supporter: Amplifying the therapeutic effect. In F. Van
Holen, A. Lampo, & J. Vanderfaeillie (Eds.), Applications and illustrations of nonviolent
resistance and the new authority in family therapy, education and psychiatric care (pp. 3134). Brussels: University Press.
Ramos, C., Stams, G. J., Stoel, R., Faas, M., van Yperen, T. A., & Dekovic, M.
(2006). Het meten van cliënttevredenheid in de jeugdzorg. Kind en Adolescent, 3, 157-268.
Robberechts, M., Klingels, M., Van Holen, F., & Vanderfaeillie, J. (2012).
Samenwerken met ouders in pleegzorg. In J. Vanderfaeillie, F. Van Holen & F.
Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg: kansen en risico’s. (pp. 340-356). Leuven:
Acco.
Robbroeckx, L. M. H., & Wels, P. M. A. (1996). Nijmeegse vragenlijst voor de
opvoedingssituatie: Handleiding. Lisse: Swets & Zeitlinger.
Rodger, S., Cummings, A., & Leschied, A. W. (2006). Who is caring for our most
vulnerable children? The motivation to foster in child welfare. Child Abuse and Neglect, 30,
1129-1142.
Rork, K. E., & McNeil, C. B. (2011). Evaluation of foster parent training programs: A
critical review. Child and Family Behavior Therapy, 33, 139-170.
Rosnow, R. L., & Rosenthal, R. (2008). Assessing the effect size of outcome research.
In A. M. Nezu & C. M. Nezu (Eds.), Evidence-based outcome research: A practical guide to
conducting controlled trials for psychosocial interventions (pp. 379–401). Oxford: University
Press.
Rubin, D. B. (1987). Multiple imputation for nonresponse in surveys. New York:
Wiley.
Sagi, Y. (2011). Father recruitment in parents’ counselling. In F. Van Holen, A.
Lampo, & J. Vanderfaeillie (Eds.), Applications and illustrations of nonviolent resistance and
the new authority in family therapy, education and psychiatric care (pp. 27-30). Brussels:
University Press.
Sallnäs, M., Vinnerljung, B., & Westermark, P. K. (2004). Breakdown of teenage
placements in Swedish foster and residential care. Child and Family Social Work, 9, 141-152.
Sanchirico, A., Lau, W. J., Jablonka, K., & Russel, S. J. (1998). Foster parent
involvement in service planning: Does it increase job satisfaction? Children and Youth
Services Review, 20, 325-346.
L i t e r a t u u r | 303
Sanders, M. R., Markie-Dadds, C., Tully, L., & Bor, W. (2000). The triple p-positive
parenting program: A comparison of enhanced, standard, and self-directed behavioral family
interventions or parents of children with early onset conduct problems. Journal of Consulting
and Clinical Psychology, 68, 624-640.
Sawyer, M. G., Carbone, J. A., Searle, A. K., & Robinson, P. (2007). The mental
health and wellbeing of children and adolescents in home-based foster care. Medical Journal
of Australia, 186, 181-184.
Schofield, G., & Beek, M. (2005). Providing a secure base: Parenting children in longterm foster family care. Attachment and Human Development, 7, 3-25.
Scholte, E. M. (1995). Het plaatsen van jeugdigen in pleeggezinnen en residentiële
centra. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 34, 99-111.
Scaramella, L. V., & Leve, L. D. (2004). Clarifying parent-child reciprocities during
early childhood: The early childhood coercion model. Clinical Child and Family Psychology
Review, 7, 89-107.
Scott, I. (2008). Interpreting risks and ratios in therapy trials. Australian Prescriber,
31, 12–16.
Scott, N. W., McPherson, G. C., Ramsay, C. R., & Campbell, M. K. (2002). The
method of minimization for allocation to clinical trials. A Review. Controlled Clinical Trials,
23, 662-674.
Shachar-Lavie, I. (2011). Vigilant care. In F. Van Holen, A. Lampo, & J.
Vanderfaeillie (Eds.), Applications and illustrations of nonviolent resistance and the new
authority in family therapy, education and psychiatric care (pp. 21-26). Brussels: University
Press.
Shonkoff, J. P., & Phillips, D. A. (2000). From neurons to neighborhoods: The
science of early childhood development. Washington DC: National Academy Press.
Shore, N., Sim, K. E., Le Prohn, N. S., Keller, T. E. (2002). Foster parent and teacher
assessments of youth in kinship and non-kinship foster care placements: Are behaviors
perceived differently across settings? Children and Youth Services Review, 24, 109-134.
Simon, R. (1979). Restricted randomization designs in clinical trials. Biometrics, 35,
503-512.
Sinclair, I., & Wilson, K. (2003). Matches and mismatches: The contribution of carers
and children to the succes of foster placements. British Journal of Social Work, 33, 871-884.
304 |L i t e r a t u u r
Smith, D. K. (2001). Placement disruption in treatment foster care. Journal of
Emotional and Behavioral Disorders, 9, 200-205.
Smith, M. C. (1994). Child-rearing practices associated with better developmental
outcomes in preschool-age foster children. Child Study Journal, 24, 299-327.
Snyder, J., & Stoolmiller, M. (2002). Reinforcement and coercion mechanisms in the
development of antisocial behaviour: The family. In J. B. Reid, G. R. Patterson, & J. Snyder
(Eds.), Antisocial behaviour in children and adolescents: a developmental analysis and model
for intervention (pp. 65-100). Washington: American Psychological Association.
Spanjaard, H.,
& Haspels, M. (2005).
Families first. Handleiding voor
gezinsmedewerkers. Utrecht/Amsterdam: NIZW Jeugd/SWP.
Sprangers, A. (2009). Eindrapport Labofunctie. Project Pleegzorg-palet. Een
intersectoraal, gedifferentieerd en flexibel pleegzorgaanbod voor minderjarigen en hun gezin.
Brussel: Agentschap Jongerenwelzijn.
Stattin, H., & Kerr, M. (2000). Parental monitoring: A reinterpretation. Child
Development, 71, 1072-1085.
Stone, N. M., & Stone, S. F. (1983). The prediction of successful foster placement.
Social Casework, 64, 11-17.
Stoolmiller, M. (2001). Synergistic interaction of child manageability problems and
parent-discipline tactics in predicting future growth in externalising behavior for boys.
Developmental Psychology, 37, 814-825.
Strating, G., & Neijboer, D. (2012). Bureau jeugdzorg Overrijsel, C-toets 2011:
Onderzoek naar cliënttevredenheid als middel tot verbetering. Amsterdam: Stichting
Alexander.
Strijker, J. (2009). Kennisboek Pleegzorg. Utrecht: Stili Novi.
Strijker, J., & Knorth, E. J. (2009). Uitdagingen voor pleegouders: een empirisch
onderzoek naar factoren die samenhangen met de aanpassingen van het pleegkind. Tijdschrift
voor Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie en Klinische Kinderpsychologie, 34, 2-15.
Strijker, J. & Zandberg, T. J. (2001). Matching in de pleegzorg. Hulpvraag versus
aanbod. Amsterdam: SWP.
Strijker, J., & Zandberg, T. J. (2004). Over-Leven in de pleegzorg. Pedagogiek, 24,
230-245.
L i t e r a t u u r | 305
Strijker, J., Zandberg, T. J., & van der Meulen, B. F. (2000). Taxonomie van
probleemgedrag van pleegkinderen in pleeggezinnen. Tijdschrift voor Orthopedagogiek,
Kinderpsychiatrie en Klinische Kinderpsychologie, 3, 126-135.
Strijker, J., Zandberg, T. J., & van der Meulen, B. F. (2005). Typologies and outcomes
for foster children. Child and Youth Care Forum, 34(1), 43-55.
Tarren-Sweeney, M. (2010). Concordance of mental health impairment and service
utilization among children in care. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 15, 481–495.
Tarren-Sweeney, M. (2013a). The brief assessment checklist (BAC-C, BAC-A):
Mental health screening measures for school-aged children and adolescents in foster, kinship,
residential and adoptive care. Children and Youth Services Review, 35, 771-779.
Tarren-Sweeney, M. (2013b). The assessment checklist for adolescents (ACA): A
scale for measuring the mental health of young people in foster, kinship, residential and
adoptive care. Children and Youth Services Review, 35, 384-393.
Tarren-Sweeney, M., & Hazell, P. (2006). Mental health of children in foster and
kinship care in New South Wales, Australia. Journal of Paediatrics and Mental Health, 42,
89-97.
Tarren-Sweeney, M. J., Hazell, P. L., & Carr, V. J. (2004). Are foster parents reliable
informants of children’s behaviour problems? Child: Care, Health & Development, 30, 167175.
Taves, D. R. (2010). The use of minimization in clinical trials. Contemporary Clinical
Trials, 31, 180-184.
Terling-Watt, T. (2001). Permanency in kinship care: an exploration of disruption
rates and factors associated with placement disruption. Children and Youth Services Review,
23, 111-126.
Timmer, S. G., Urquiza, A. J., & Zebell, N. (2006). Challenging foster caregiver –
maltreated child relationships: The effectiveness of parent-child interaction therapy. Children
and Youth Services Review, 28, 1-19.
Treasure, T., & MacRae, K. D. (1998). Minimization: The platinum standard for
trials? British Medical Journal, 317, 362-363.
Tripp De Robertis, M., & Litrownik, A. J. (2004). The experience of foster care:
Relationship between foster parent disciplinary approaches and aggression in a sample of
young foster children. Child Maltreatment, 9, 92–102.
306 |L i t e r a t u u r
Turner, W., Macdonald, G., & Dennis, J. (Updated January 24, 2007). Cognitive
behavioural training interventions for assisting foster carers in the management of difficult
behaviour. [Cochrane Review]. In Cochrane Database of Systematic Reviews, 2007 (1).
Geraadpleegd op 8 augustus 2010 via The Cohcrane Library, Wiley Interscience.
Turner, K. M. T., & Sanders, M. R. (2006). Dissemination of evidence-based
parenting and family support strategies: Learning from the triple p positive parenting program
system approach. Aggression and Violent Behavior, 11, 176–193.
Tyrrel, C., & Dozier, M. (1999). Foster parents’ understanding of children’s
problematic attachment strategies: The need for therapeutic responsiveness. Adoption
Quarterly, 2, 49-64.
van den Bergh, P., & Weterings, T. (2007). Pleegzorg, jeugdzorg voor het kind.
Pedagogische besluitvorming bij uithuisplaatsing. Utrecht: Agiel.
van den Bergh, P., & Weterings, T. (2010a). De ontwikkeling van kinderen in een
pleeggezin. In P. van den Bergh & T. Weterings (Eds.), Pleegzorg in perspectief.
Ontwikkelingen in theorie en praktijk. (pp. 58-81). Assen: Van Gorcum.
van den Bergh, P., & Weterings, T. (2010b). Factoren die de pleeggezinsituatie
kunnen beïnvloeden. In P. van den Bergh, & T. Weterings (Red.), Pleegzorg in perspectief.
Ontwikkelingen in theorie en praktijk (pp. 211-220). Assen: Van Gorcum.
van den Bergh, P., Weterings, T., & Schoenmakers, M. (2010). Gehechtheid en
loyaliteit. In P. van den Bergh, & T. Weterings (Red.), Pleegzorg in perspectief.
Ontwikkelingen in theorie en praktijk (pp. 221-238). Assen: Van Gorcum.
Van den Bruel, B. (2012). Naar een nieuw Vlaams intersectoraal decreet pleegzorg. In
J. Vanderfaeillie, F. Van Holen & F. Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg. Kansen
en risico's. (pp. 43-63). Leuven: Acco.
Vanderfaeillie, J., Damen, H., van den Bergh, P., Pijnenburg, H., & Van Holen, F.
(submitted). Foster care assessment: Exploratory study of the placement assessment process
in Flanders and the Netherlands
Vanderfaeillie, J., & Van Holen, F. (2010). Het verloop van pleeggezinplaatsingen. In
P. van den Bergh & T. Weterings (Red.), Pleegzorg in perspectief. Ontwikkelingen in theorie
en praktijk. (pp. 177-193). Assen: Van Gorcum.
Vanderfaeillie, J, Van Holen, F., & Coussens, S. (2008). Why do foster care
placements break down? A study into the factors influencing foster care placement
breakdown in Flanders. International Journal of Child and Family Welfare, 11, 77-87.
L i t e r a t u u r | 307
Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., De Maeyer, S., Vanschoonlandt, F., & Andries, C.
(2012). De ontwikkeling van probleemgedrag bij pleegkinderen: een Vlaams longitudinaal
onderzoek. Pedagogiek, 32, 13-31.
Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., De Maeyer, S., Vanschoonlandt, F., & Stroobants, T.
(2013). Empowerment en pleegzorg: een (on)mogelijke combinatie? In K. De Corte, S. Bal, I.
Antrop, & E. Van den Haute (Red.), Empowerment van de context: een net van steun en
stimulatie voor kwetsbare en gekwetste kinderen. (pp. 109-130). Apeldoorn: Garant.
Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., & Trogh, L. (2010). The impact of foster children’s
behavioural problems on Flemish foster mothers’ parental behaviour. In E. J. Knorth, M. E.
Kalverboer & J. Knot-Dikscheit (Eds.), Insideout. How interventions in child and family care
work. An international source book. (pp. 243-245). Antwerpen/Apeldoorn: Garant.
Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., Trogh, L., & Andries, C. (2012). The impact of
foster children’s behavioural problems on Flemish foster mothers’ parenting behaviour. Child
and Family Social Work, 17, 34-42.
Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., & Vanschoonlandt, F. (2012). Op weg met
pleegzorg: kansen en risico’s. In J. Vanderfaeillie, F. Van Holen, & F. Vanschoonlandt
(Red.), Op weg met pleegzorg: kansen en risico’s (pp. 9-25). Leuven: Acco.
Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., Vanschoonlandt, F., De Mayer, S., & Das, C.
(2012). Verschillen pleegmoeders van pleegvaders? Onderzoek naar ondersteuningsbehoeften
en tevredenheid met de pleegzorgsituatie. Orthopedagodiek: Onderzoek en Praktijk, 51, 166180.
Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., Vanschoonlandt, F., Robberechts, M., & Stroobants,
T. (2013). Children placed in long-term family foster care: a longitudinal study into the
development of problem behavior and associated factors. Children and Youth Services
Review, 35, 587-593.
Van der Maes, J., Meijer, R. W. J., Wels, P. M. A., & Robbroeckx, L. M. H. (1994).
Eenoudergezinnen die hulp vragen. Een onderzoek naar de opvoedingsbelasting in relatie tot
de gedragsproblematiek van de kinderen. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 33, 303-315.
Van der Ploeg, J. D., & Scholte, E. M. (2008). Gezinsvragenlijst (GVL). Handleiding.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Van Holen, F. (2005) Ondersteuningsbehoeften van pleegouders in Vlaanderen.
Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 44, 472-483.
308 |L i t e r a t u u r
Van Holen, F., Haarsma, C., & Schittekatte, M. (2006). Het gebruik van
psychodiagnostisch
instrumentarium
in
de
voorzieningen
bijzondere
jeugdbijstand.
Bevindingen en bedenkingen bij een rondvraag. Agora, 22, 12-22.
Van Holen, F., Lampo, A., & Vanderfaeillie, J. (Eds.) (2011). Applications and
illustrations of non-violent resistance and the new authority in family therapy, education and
psychiatric care. Brussels: University Press.
Van Holen, F., & Vanderfaeillie, J. (2010). Geweldloos verzet. Kiezen voor een
waakzame en warme opvoeding. Alert, 4, 70-77.
Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., & Haarsma, C. (2007). Gezinsbelasting en
gedragsproblemen in netwerk- en bestandpleegzorg. Verslag van een Vlaams onderzoek.
Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 46, 127-137.
Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., & Trogh, L. (2007). Longitudinaal onderzoek naar
gezinsbelasting en gedrags- en emotionele problemen in pleegzorg. Tijdschrift voor
Orthopedagogiek, 46, 233-242.
Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., & Vanschoonlandt, F. (2010). Geweldloos verzet.
Werkmap voor pleegouders van pleegkinderen met ernstig probleemgedrag. Gent: Opvang.
Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., Vanschoonlandt, F., Devolder, J., Demyttenaere, J.,
& Berlize, T. (2011). Pleegouders versterken in opvoeden: Geweldloos verzet als interventie
in pleegzorg. Agora, 27, 10-21
Van Holen, F. & Vlaminck, B. (2004). Structurele kenmerken van pleeggezinnen en
het functioneren van pleegkinderen: een verkennend onderzoek. Tijdschrift voor
Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie en Klinische Kinderpsychologie, 29, 2, 88-98.
van IJzendoorn, R. (2010). Gehecht aan pleegouders. In P. van den Bergh & T.
Weterings (Red.), Pleegzorg in perspectief. Ontwikkelingen in theorie en praktijk. (pp. 14-23).
Assen: Van Gorcum.
Van Leeuwen, K. (2002). Beknopte handleiding voor het praktisch gebruik van de
schaal ouderlijk gedrag (SOG). Gent: Universiteit Gent.
Van Leeuwen, K. (2005). Handleiding schaal voor ouderlijk gedrag -8 jaar. Leuven:
Katholieke Universiteit Leuven.
Van Leeuwen, K. G., & Vermulst, A. A. (2004). Some psychometric properties of the
Ghent parental behavior scale. European Journal of Psychological Assessment, 20, 283–298.
L i t e r a t u u r | 309
Van Oijen, S. (2010). Resultaat van pleegzorgplaatsingen. Een onderzoek naar
breakdown
en
de
ontwikkeling
van
adolescente
pleegkinderen
bij
langdurige
pleegzorgplaatsingen. Groningen: Van Denderen.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., & Van Holen, F. (2012). De instroom in
Vlaamse pleegzorg nader bekeken. Welke kinderen worden om welke redenen geplaatst? In J.
Vanderfaeillie, F. Van Holen & F. Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg: kansen en
risico’s. (pp. 232-248). Leuven: Acco.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., & De Maeyer, S. (2012).
Development of an intervention for foster parents of young foster children with externalizing
behavior: Theoretical basis and program description. Clinical Child and Family Psychology
Review, 15, 330-344.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., De Maeyer, S., & Robberechts,
M. (2013). Externalizing problems in young foster children: Prevalence rates, predictors and
service use. Children and Youth Services Review,35, 716-724.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., De Maeyer, S., & Robberechts,
M. (accepted). Dysfunctional parenting and parenting stress among foster mothers of foster
children with externalizing problems. Children and Youth Services Review.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., Janssens, D., Holvoet, K., &
Bunckens, J. L. (2012). Pleegouders Versterken in Opvoeden: Ondersteuning volgens het
Sociaal-Interactioneel Model (SIM). Agora, 28, 40-48.
Vanschoonlandt, F., Van Holen, F., & Vanderfaeillie, J. (2012). Ontwikkeling en
proefimplementatie
van
twee
ondersteuningsprogramma’s
voor
pleegouders.
Orthopedagodiek: Onderzoek en Praktijk, 51, 69-83.
Vanschoonlandt, F., Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., De Maeyer, S., & Andries, C.
(2013). Flemish foster mothers’ perceptions of support needs regarding problem behaviors of
their foster child and their own parental approach. Child and Adolescent Social Work. Doi:
10.1007/s10560-013-0310-8.
van Yperen, T. (2010). 55 vragen over effectiviteit: Antwoorden voor de jeugdzorg.
Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
van Yperen, T., & Veerman, J. W. (2008). Zicht op effectiviteit. Handboek voor
praktijkgestuurd effectonderzoek in de jeugdzorg. Delft: Eburon.
310 |L i t e r a t u u r
Veerman, J. W. (2008). Methoden voor het kwantificeren en toetsen van effecten. In
T. van Yperen & J. W. Veerman (Red.), Zicht op effectiviteit. Handboek voor
praktijkgestuurd effectonderzoek in de jeugdzorg (pp. 307–329). Delft: Eburon.
Verreth, K. (2009). Pleegzorg: wanneer? Deel 1. (Rechts)vergelijkend onderzoek naar
beleid en wetgeving in Vlaanderen en enkele Europese landen. Brussel: Kenniscentrum
WVG, Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin.
Vervotte, I. (2006). Globaal Plan Jeugdzorg. De kwetsbaarheid voorbij ... Opnieuw
verbinding maken. Brussel: auteur.
Von Schlippe, A. (2007). Der mythos der macht und krankheiten der
erkenntnistheorie. In A. von Schlippe & M. Grabbe (Eds.). Werkstattbuch elterncoaching.
Elterliche präsenz und gewaltloser widerstand. (pp. 17-24). Göttingen: Vandenhoeck &
Ruprecht.
von Schlippe, A. & Grabbe, M. (Eds.) (2007). Werkstattbuch elterncoaching.
Elterliche präsenz und gewaltloser widerstand. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Walsh, J. A., & Walsh, R. A. (1990). Studies of maintenance of subsidized foster
placements in the Casey Family Program. Child Welfare, 69, 99-114.
Webster, D., Barth, R., & Needell, B. (2000). Placement stability for children in outof-home care: a longitudinal analysis. Child Welfare, 79, 614-632.
Webster-Stratton, C. (1985). The effects of father involvement in parent training for
conduct problem children. Journal of Child Psychology & Psychiatry and Allied Disciplines,
26, 801-810.
Webster-Stratton, C., & Reid, M. (2003). The incredible years parents, teachers, and
children training series: A multifaceted treatment approach for young children with conduct
problems. In A. E. Kazdin & J. R. Weisz (Eds.), Evidenced-based psychotherapies for
children and adolescents (pp. 224-240). New York: Guilford.
Weinblatt, U., & Omer, H. (2008). Nonviolent resistance: A treatment for parents of
children with acute behaviour problems. Journal of Marital and Family Therapy, 34, 75-92.
Weiss, H. B. (1993). Home visits: Necessary but not sufficient. The Future of
Children, 3(3), 113-128.
Wells, K. C. (1997). The death of discipline: Is the requiem premature? Aggression
and Violent Behavior, 2, 337–341.
L i t e r a t u u r | 311
Whenan, R., Oxlad, M., & Lushington, K. (2009). Factors associated with foster carer
well-being, satisfaction and intention to continue providing out-of-home care. Children and
Youth Services Review, 31, 752-760.
Whittaker, K., Sutton, C., & Burton, C. (2006). Pragmatic randomised controlled trials
in parenting research: The issue of intention to treat. Journal of Epidemiology and Community
Health, 60, 858–864.
Wilson, K. (2006). Can foster carers help children resolve their emotional and
behavioural difficulties? Clinical Child Psychology and Psychiatry, 11, 495-511.
Wilson, K., Sinclair, I., & Gibbs, I. (2000). The trouble with foster care: The impact of
stressful ‘events’ on foster carers. British Journal of Social Work, 30, 193-209.
Woods, S. B., Farineau, H. M., & McWey, L. M. (2012). Physical health, mental
health, and behaviour problems among early adolescents in foster care. Child: Care, Health
and Development, 39(2), 220-227.
Wouters, S., Janssens, A., & Deboutte, D. (2008). Prevalentie van psychopathologie
bij kinderen en jongeren in de Bijzondere Jeugdbijstand: een vergelijking van werkvormen.
Tijdschrift voor Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie en Klinische Kinderpsychologie, 33, 3448.
Wulczyn, F., Kogan, J., & Harden, B. J. (2003). Placement stability and movement
trajectories. Social Service Review, 77, 212-236.
Zima, B. T., Bussing, R., Yang, X., & Belin, T. R. (2000). Help-seeking steps and
service use for children in foster care. The Journal of Behavioral Health Services and
Research, 27, 271-285.
B i j l a g e n | 313
Bijlagen
Bijlage 1: Projectaanvraag
Projectaanvraag:
“Ontwikkeling
en
implementatie
van
evidence-based
trainingsprogramma’s voor pleegouders”.
1. Inleiding – Wetenschappelijk onderzoek in de Vlaamse pleegzorgcontext
Sinds 2004 vertaalt een samenwerking tussen de pleegzorgpraktijk (vzw Opvang) en de
wetenschap (Departement Klinische en Levenslooppsychologie van de Vrije Universiteit
Brussel)
zich
in
verschillende
wetenschappelijke
onderzoeken
in
de
Vlaamse
pleegzorgcontext. Dit resulteerde o.m. in publicaties in nationale en internationale
wetenschappelijke vaktijdschriften en presentaties op nationale en internationale congressen
(Eusarf International Conference, maart 2008 - Zesde Vlaams Congres Kinder- en
Jeugdpsychiatrie en –psychotherapie, februari 2008).
We zetten de belangrijkste resultaten uit ons onderzoek onderstaand bondig op een rij. De
gepresenteerde resultaten worden overigens op overtuigende wijze bevestigd in buitenlands
wetenschappelijk onderzoek. Ter volledigheid geven we in bijlage een overzicht van de
onderzoekspublicaties. Een uitgebreide resultaatbespreking, vergelijking met buitenlands
onderzoek en onderzoeksbeperkingen komen in deze publicaties aan bod.
1.1 Overzicht van de belangrijkste onderzoeksresultaten
1. Er is sprake van een ernstige gedrags- en emotionele problematiek bij 1/3 van onze
pleegkinderen. Internationaal ligt het percentage tussen 20 en 40 %. Onderzoekers verwachten
in de toekomst overigens nog een toename van het aantal pleegkinderen met gedrags- en
emotionele problemen. (cfr. Van Holen, Vanderfaeillie & Haarsma, 2007; Van Holen &
Vlaminck, 2004)
2. Probleemgedrag van pleegkinderen is ‘de’ bepalende factor voor de verklaring van de
gezinsbelasting die pleegmoeders ervaren. Ook internationaal onderzoek associeert
314 |B i j l a g e n
gedragsproblemen met opvoedingsbeleving en opvoedingsstress. (cfr. Van Holen,
Vanderfaeillie & Haarsma, 2007; Van Holen, Vanderfaeillie & Trogh, 2007)
3. Over een periode van 2 jaar plaatsing is er sprake van een significante toename van
probleemgedrag bij de pleegkinderen. In de meeste buitenlandse onderzoeken blijven de
gedrags- en emotionele problemen stabiel, van een afname is zelden sprake. Een plaatsing in
een pleeggezin – zelfs met ondersteuning door een pleegzorgvoorziening – leidt dus
onvoldoende tot een afname van de gedrags- en emotionele problemen en een normalisering
van de gezinsbelasting. (cfr. Van Holen, Vanderfaeillie & Trogh, 2007)
4. Een opmerkelijk groot aantal pleegplaatsingen loopt voortijdig en om negatieve redenen af.
Maar liefst 57 % van de door ons onderzochte pleegzorgdossiers (langdurige plaatsingen
binnen het Agentschap Jongerenwelzijn) eindigt met een breakdown. Wel hanteerden we een
ruime definitie van breakdown en een uitzonderlijk lange onderzoeksduur (6 à 7 jaar na
aanvang van de plaatsing). Waarschijnlijk ligt het breakdowncijfer internationaal hierdoor
lager. Het wordt geschat op 25-50%. (Cfr. Vanderfaeillie, Van Holen & Coussens, 2008)
5. De ernst van het probleemgedrag en de leeftijd van het kind bij aanvang van de plaatsing
zijn
de
belangrijkste
voorspellers
voor
het
voortijdig
negatief
beëindigen
van
pleegplaatsingen. Ook internationaal blijken deze variabelen het sterkst gerelateerd aan
breakdown. Probleemgedrag wordt overigens vaak één van de meest significante voorspellers
genoemd. (Cfr. Vanderfaeillie, Van Holen & Coussens, 2008)
6. Er bestaat een directe relatie tussen probleemgedrag van het pleegkind en opvoedgedrag
van de pleegouder. Internaliserend en externaliserend probleemgedrag geven aanleiding tot
meer negatieve controle (disciplineren, hard straffen en/of negeren). Het effect van
internaliserend probleemgedrag wordt gemedieerd door opvoedingsstress en kan dus worden
aangepakt via de ondersteuning van de pleegouders. Externaliserend probleemgedrag heeft
echter een direct effect op het opvoedgedrag en wordt slechts partieel gemedieerd door de
gezinsbelasting. Deze laatste bevinding impliceert dat ondersteuning van de pleegouders
onvoldoende is om negatieve controle te voorkomen. De begeleiding moet via bijvoorbeeld
trainingsessies e.d. dadelijk op het opvoedgedrag aangrijpen. (Cfr. Vanderfaeillie, Van Holen,
& Trogh, 2009)
B i j l a g e n | 315
7. De ondersteuningsbehoeften van pleegouders zijn complex en specifiek. Pleegouders uiten
evenwel
de
hoogste
nood
aan
ondersteuning
bij
kindgerelateerde
thema’s.
De
ondersteuningsbehoefte aangaande “gedrag en kenmerken van het pleegkind” scoort veruit
het hoogst. Talrijke studies in het buitenland bevestigen de vraag van pleegouders naar meer
specifieke training en meer adequate ondersteuning. Omgang met moeilijk gedrag wordt
internationaal als één van de belangrijkste thema’s voor training door pleegouders
aangehaald. (Cfr. Van Holen, 2005)
1.2 Besluit en aanbevelingen
Gedragsproblemen bij pleegkinderen zijn één van de belangrijkste voorspellers voor
breakdown. Gedragsproblemen oefenen een sterke invloed uit op de gezinsbelasting en
beïnvloeden het opvoedgedrag van pleegouders op een negatieve manier, wat op haar beurt de
ontwikkeling van kinderen negatief kan beïnvloeden en wederom kan leiden tot een toename
van probleemgedrag. Op deze manier dreigt een negatieve spiraal te ontstaan. Het doorbreken
van dergelijke spiraal en het terugdringen van het aantal breakdowns is noodzakelijk wil dit
fenomeen op termijn geen schade toebrengen aan pleegzorg als sector. Het hypothekeert de
ontwikkelingskansen van pleegkinderen, resulteert in een bijkomende werklast voor de
hulpverlenende instanties, demoraliseert pleegouders en kan leiden tot een beëindigen van het
pleegouderengagement. Terwijl de vraag naar plaatsing in pleegzorg onafgebroken blijft
stijgen, neemt het aantal bestandgezinnen in Vlaanderen sedert 2003 niet meer toe. Na een
gestage groei van het aantal bestandgezinnen tot 1718 gezinnen in 2003 daalt het aantal
bestandgezinnen in 2006 tot 1445. In 2007 is er sprak van een licht herstel tot 1702 gezinnen.
(cijfergegevens Federatie Pleegzorg : www.pleegzorgvlaanderen.be).
Onze gegevens bepleiten zowel een preventieve als een (pro)-actieve aanpak.
Enerzijds moet worden voorkomen dat pleegkinderen (te) veel probleemgedrag hebben. Dit
vergt een snelle identificatie en impliceert de bepaling van een bovengrens van nog te
hanteren probleemgedrag. Een verbetering van de mogelijkheden tot gedifferentieerde
diagnose- en indicatiestelling zijn hiervoor van essentieel belang.
Anderzijds is een specifieke training/ondersteuning voor pleegouders met als doel nieteffectief opvoedgedrag en overbelasting van pleegouders te voorkomen noodzakelijk. Talrijke
316 |B i j l a g e n
studies bevestigen de nood aan meer specifieke training en meer adequate ondersteuning.
Wanneer bij een breakdown omwille van probleemgedrag aan pleegouders wordt gevraagd
wat de plaatsing had kunnen redden, antwoorden bijna alle pleegouders een intensiever
begeleiding door de pleegzorgvoorziening.
2.
Naar de ontwikkeling
van
een
evidence-based
trainingsprogramma
voor
pleegouders48
2.1 Achtergrond
Een trainingsprogramma voor pleegouders gericht op de hantering van gedragsproblemen van
pleegkinderen moet :
-
implementeerbaar zijn in de pleegzorgpraktijk
-
een zo groot mogelijk doelpubliek kunnen bereiken : het moet inzetbaar zijn voor een
zo breed mogelijk leeftijdrange van pleegkinderen en in verschillende vormen van
pleegzorg (kort, lang / bestands- en familie-, netwerkpleegzorg).
-
gebaseerd zijn op evidence-based modellen
Vrij recent zijn enkele Nederlandstalige studies gepubliceerd waarin een overzicht wordt
gegeven van onderzoeken naar effectiviteit in de jeugdzorg. De grote lijn uit deze en studies
van eerdere datum is vrij helder: het zijn voornamelijk de op gedragstherapie en de leertheorie
gebaseerde methodieken en hulpverleningsvormen die op termijn blijvende effecten hebben
(Faas, 2005).
De meeste evidence-based trainingsprogramma’s voor (pleeg)ouders hebben dus een sterk
sociaal leertheoretische inslag. Zo leveren verschillende modellen ontwikkeld door Gerrald
Patterson en zijn medewerkers in de Oregon State Training Schools zeer goede resultaten op
aangaande de
behandeling van
gedragsproblemen.
Er bestaan
reeds
succesvolle
implementaties in onze Vlaamse context zoals ‘STOP 4-7’ en ‘Kinderen de baas’.
48
Conform ‘Werkprincipe 6’ (wetenschappelijk onderbouwd werken) van ‘Beleidskeuze 1’ (aansturen van het
actuele en toekomstige hulpaanbod) en van ‘Beleidskeuze 6’ (wetenschappelijk onderzoek om de jeugdzorg om
te buigen naar meer evidence-based werken) van het Globaal Plan van minster Vervotte (pag. 22 en pag. 68)
B i j l a g e n | 317
Toepassingen in de Vlaamse pleegzorg zijn vooralsnog onbestaande. In het buitenland
bestaan wel reeds succesvolle implementaties in de pleegzorgcontext. Meer bepaald trekken 2
modellen onze aandacht :
•
het bekendste in pleegzorg geïmplementeerde programma is het ‘Multidimensional
Treatment Foster Care Model – MTFC’ (Chamberlain, 2003). Dit is een extensieve,
hoog gestructureerde en doelgeoriënteerde behandelvorm, die wordt uitgevoerd door
een omvangrijk behandelteam. Afhankelijk van de leeftijd zijn er 3 versies
ontwikkeld. Een rigoureuze wetenschappelijke evaluatie heeft de effectiviteit van
iedere versie aangetoond. In haar oorspronkelijke vorm is MTFC gericht op ernstige
en chronisch delinquente adolescenten. Er bestaan ondertussen reeds enkele andere
vormen, waaronder MFTC-Lite, die ook bij iets minder ernstige problematieken wordt
ingezet en op het eerste zicht meer geschikt lijkt voor ons doelpubliek.
•
de ‘Parent Management Training - Oregon’ (PMTO). Deze methodiek werd recent
aangepast en geïmplementeerd in de Ijslandse en Noorse pleegzorgcontext en in de
Nederlandse hulpverlening. Momenteel is effectonderzoek van het programma in
zowel Noorwegen (Jakobsen, 2008) als in Nederland (zie www.PMTO.nl) lopende.
Toch hebben trainingsmodellen gebaseerd op sociaal leertheoretische principes hun
beperkingen : ze worden bvb. geconfronteerd met een aanzienlijke uitval bij oudere kinderen
(vanaf de puberteit) en bij (pleeg)ouders die weerstand vertonen tegen gedragsmodificerende
training.
Om deze redenen wordt de implementatie van een tweede vernieuwende benadering
voorgesteld. Het betreft ‘nonviolent resistance’, ontwikkeld door Prof. Haim Omer aan de
universiteit in Tel Aviv (Omer, 2001; Omer, 2007). Het is gericht op de training van ouders
bij het opvoeden van kinderen met ernstige gedragsproblemen. Wetenschappelijk onderzoek
naar de efficiëntie van deze benadering is vooral in Israël en Duitsland gebeurd, maar ook in
Nederland en Groot-Brittanië werd de methode reeds met succes geïmplementeerd. De
onderzoeksresultaten van 3 onafhankelijke studies met een randomised controle
onderzoeksopzet met follow up tonen de effectiviteit van de behandeling op overtuigende
manier aan (Levavi-Lavi, 2009; Ollefs, 2008; Weinblatt & Omer, 2008).
Twee medewerkers van Opvang vzw volgden in 2008 een opleiding in deze methodiek in ‘the
non-violent resistance center’ te Tel Aviv. Voor zover ons bekend zijn er momenteel enkel in
Groot-Brittanië
eerste
pogingen
tot
implementatie
van
deze
methodiek
in
de
318 |B i j l a g e n
pleegzorgcontext. Dr. Peter Jacob, een autoriteit die in Groot-Brittanië advies en training
verzorgt, onder andere met het oog op de implementatie van non-violent resistance in
pleegzorg (zie www.partnershipprojectsuk.com), werd aanvang 2009 geëngageerd voor een 4daagse training in de organisaties Opvang – afdeling Brabant (dienst voor pleegzorg) en
Cocon Vilvoorde (thuisbegeleiding en crisishulp aan huis). De focus lag op de implementatie
van NVR in het werk met ‘Multi-stressed families’ en ‘Looked After Children’
(pleegkinderen).
2.2 Interventiemodel
We beogen de ontwikkeling van een trainingsprogramma bestaande uit 2 modules. Op basis
van de indicatie- en de contra-indicatiecriteria geformuleerd door de programma’s en als
resultaat van het diagnostisch proces, zal één van beide modules worden aangeboden aan
pleegouders die kinderen met ernstige gedragsproblemen opvangen. Het aanbod van beide
modules is noodzakelijk om aan één van de basisdoelstellingen tegemoet te komen; nl. een zo
breed mogelijk doelpubliek bereiken met inbegrip van een zo groot mogelijke leeftijdrange.
Beide modules kennen inhoudelijk grote verschillen. Niettemin gaat het in beide modules, op
indicatiestelling, om een kortstondige intensieve interventie. Voor beide modules beogen we
een interventie bestaande uit 10 individuele sessies en 5 implementatiesessies. In de
individuele sessies staat de training van de pleegouders in de geïndiceerde module voorop. De
implementatiesessies zijn groepsgerichte interventies in het kader van het creëren van
ondersteuning en van follow up. Ze worden in kleine groepen van +/- 5 gezinnen aangeboden
en zijn onder andere gericht op de uitwisseling van ervaringen tussen pleegouders, op de
verfijning en toepassing van de aangeleerde technieken, op de ondersteuning van pleegouders
van mekaar, e.d. Deze implementatiesessies voldoen aan/garanderen minimaal volgende 4
essentiële effectiviteitsprincipes :
-
voorzien in nazorg,
-
integratie van technieken in de reële context van de cliënt,
-
creëren van sociale ondersteuning,
-
bewaken van de programma-integriteit (cfr. worden de technieken uitgevoerd zoals
bedoeld / aangeleerd ?)
B i j l a g e n | 319
Er worden in de loop van het project enkele momenten voorzien voor evaluatie en eventuele
bijsturing van het interventiemodel. Minimaal voorzien we een evaluatie na de oefenfase
(nadat de projectmedewerkers zijn opgeleid gaan ze ieder van start met 5 oefengezinnen - zie
verder) en na de experimentele fase en dit onder meer op basis van de ervaringen van de
pleegouders, de medewerkers en op basis van de effectmeting.
Het immers niet ondenkbaar dat het programma nog enigszins moet worden aangepast naar
inhoud en/of vorm (bvb. een verhoging van het aantal groepssessies ten koste van het aantal
individuele sessies, een compacter programma voor kleine kinderen, een uitgebreider voor
adolescenten).
We gaan evenwel bij start uit van 15 sessies (10 individueel, 5 in groep).
Na de interventie is het de bedoeling dat de begeleiding van het pleeggezin terug opgenomen
wordt in de reguliere pleegzorg (door de pleegzorgbegeleider). Het pleeggezin heeft de
aangeleerde technieken onder de knie. De pleegzorgbegeleiders van de deelnemende
pilootvoorzieningen (zie verder) hebben een basisopleiding in beide methodieken genoten (zie
verder). Dit dient een dubbel doel :
-
het creëren van een breed draagvlak voor de interventies binnen de
pilootvoorzieningen
-
het garanderen van de continuïteit in de begeleiding wanneer deze, na interventie,
terug in reguliere pleegzorg wordt opgenomen
Bovendien neemt de pleegzorgbegeleider van een doorverwezen pleeggezin deel aan
minimaal 2 implementatiesessies ten einde de continuïteit van de begeleiding te garanderen.
Doelgroep :
Behandelgezinnen : in de pilootfase richten we ons op pleeggezinnen die kinderen/jongeren
met ernstige gedragsproblemen in langdurige pleegzorg opvangen en die worden begeleid
door een pilootvoorziening (zie verder). De langdurige pleegplaatsingen van de deelnemende
pilootvoorzieningen worden gescreend, met ondersteuning van de wetenschappelijk
medewerker en de projectleider (zie verder). Bij screening wordt gebruik gemaakt van
gevalideerde en betrouwbare instrumenten die ook zullen gebruikt worden voor de
effectmeting.
320 |B i j l a g e n
Indicatie voor de interventie :
•
Inclusie criteria :
o gezinnen waar pleegkinderen zijn opgenomen die in hoofde van de pleegouders
een ernstige gedragsproblematiek vertonen (klinische score of score in het klinisch
grensgebied op de schaal externaliseren en/of internaliseren of op minimaal één
syndroomschaal van de CBCL)
o het kind verblijft grotendeels in het pleeggezin
•
Exclusie criteria :
o pleegouders zijn in echtscheiding op het moment van aanmelding
o gedragsproblemen die in verband staan met medische problemen of
medicamenteuze behandeling
o sterk vermoeden van psychiatrische stoornis met inbegrip van verstandelijke
beperking (IQ<70), maar met uitzondering van ODD, CD, ADHD.
o er lopen andere behandelprogramma’s gericht op het hanteren van
gedragsproblemen. Enerzijds voorzien we in een kortstondige maar intensieve
interventie die veel zal vragen van in eerste instantie de pleegouders. Anderzijds
gaan we vanuit bepaalde zienswijzen werken aan het opvoedingsklimaat en aan
opvoedingsvaardigheden. Wanneer gelijktijdig vanuit en andere zienswijze wordt
gewerkt kan dit verwarring scheppen.
Ook onderzoeksmatig (naar effectmeting toe) is het erg belangrijk dat er geen
andere interventies in het gezin worden aangeboden.
o het pleegkind neemt geen medicatie of het medicatiegebruik is stabiel
Schematische voorstelling interventiemodel
B i j l a g e n | 321
Module
gedragsmodificatie
(projectteam)
Indicatiestelling na
Screening in
pilootvoorziening
Reguliere pleegzorg
intake
(pleegzorgbegeleider)
(projectteam ism
Module NonViolent Resistance
(projectteam)
Locatie interventie :
De ontwikkelde programma’s moeten soepel kunnen worden ingezet. Pleegzorg kent een
lange traditie van in hoofdzaak mobiele begeleidingen. De individuele sessies kunnen bij de
pleegouders thuis worden aangeboden, de implementatiesessies zijn groepssessies en
gebeuren op locatie.
2.3 Algemene projectdoelstelling
In het buitenland effectief bevonden interventies vertalen naar de Vlaamse Pleegzorgcontext
en transformeren naar effectief bewezen interventies in de Vlaamse situatie.
Op deze manier een bijdrage leveren aan het onderzoek naar de effectiviteit van
behandelprogramma’s in Vlaanderen.
Indien we deze doelstelling bereiken dan moet na de experimentele fase een verdere
bijsturing/ vertaling / implementatie mogelijk zijn :
-
in pleegzorgvoorzieningen die niet geselecteerd zijn als pilootvoorziening
-
naar andere doelgroepen / invalshoeken (bv. in de pilootfase worden de
interventieprogramma’s toegepast bij pleeggezinnen, deze zouden ook dienst
kunnen doen bij de ouders in het kader van bijvoorbeeld ‘terug-naar-huistrajecten’,…)
322 |B i j l a g e n
-
naar andere hulpverleningscontexten (bv. thuisbegeleiding, dagcentra, …)
2.4 Verwachte effecten van het interventieprogramma – doelen
De interventiemodules beogen volgende behandeldoelen :
•
afname van gedragsproblemen bij pleegkinderen
•
toename van welbevinden van de minderjarige in de opvoedsituatie
•
toename van effectief opvoedgedrag bij pleegouders
•
verhoging van de gevoelens van competentie bij de pleegouders aangaande
opvoeding/ouderschap
•
daling van gezinsbelasting/opvoedingsstress bij pleegouders
•
daling van het breakdown-percentage omwille van gedragsproblemen
Het is niet ondenkbaar dat een afname van de uitval van pleegouders een bijkomend
onrechtstreeks effect kan zijn.
De concrete uitwerking van de modules zal leiden tot verdere en meer verfijnde
operationalisering van de behandeldoelen.
Effectonderzoek
De effecten van de interventie-modules worden onderzocht middels een onafhankelijk
separaat onderzoeksopzet dat uitgevoerd wordt door een wetenschappelijk medewerker die
rechtstreeks door de universiteit wordt aangestuurd (zie verder). Hiervoor wordt een
randomised controle onderzoeksopzet uitgewerkt, waarbij 2 experimentele groepen (een
experimentele groep waar de module ‘gedragsmodificatie’ werd toegepast en een
experimentele groep waar de module ‘non-violent resistance’ werd toegepast) vergeleken
worden met controlegroepen waar pas een interventie wordt aangeboden nadat de geplande
metingen zijn uitgevoerd. Op deze wijze blijven ook de gezinnen die initieel deel uitmaakten
van de controlegroepen niet in de kou staan.
Zowel voor de screening (in de intakefase) als voor de effectmeting (na interventie en in
follow up) wordt gebruik gemaakt van gevalideerde en betrouwbare instrumenten.
De meting gebeurt dus in experimentele- en controlegroepen bij aanvang van de interventie,
op het einde van de interventie en in follow up na 3 maanden.
B i j l a g e n | 323
2.5 Deelnemende ‘pilootvoorzieningen’
Tijdens de projectfase (pilootfase) beogen we een samenwerkingsverband met 3 à 4
pleegzorgvoorzieningen.
De selectie van de pilootvoorzieningen gebeurt met aandacht voor :
-
de grootte van de voorziening : de voorziening moet in staat zijn een voldoende aantal
cliënten aan te leveren
-
hun erkenning binnen het Agentschap Jongerenwelzijn
-
de bereidheid hebben om mee te werken aan wetenschappelijk onderzoek : cfr.
mogelijk maken dat een basisset instrumenten wordt afgenomen (pre- en postmeting +
follow-up), …
-
haar engagement om gezinnen die aan de indicatiecriteria voldoen voor interventie
door te verwijzen
-
het werkingsgebied : de pilootvoorziening moet werkzaam zijn in Brussel / VlaamsBrabant, rekening houdend met de provinciale samenwerkingsverbanden die in
pleegzorg worden uitgebouwd en met het oog op efficiëntie. Grote delen van de
interventie (individuele sessies) kunnen mobiel aangeboden worden (zie locatie
interventie). De tijd die opgenomen wordt door verplaatsingen moet tot een minimum
worden beperkt
-
de bereidheid om gedurende de loop van het project een medewerker tijdelijk af te
vaardigen als projectmedewerker (zie verder). Tijdelijke afvaardiging betekent dat
deze medewerker een opleiding krijgt in één van beide modules en als ‘therapeut’
wordt ingeschakeld.
-
de bereidheid om voorwaardenscheppende engagementen op te nemen (bvb. om
informatiemomenten voor het personeel te organiseren, gespreksruimten ter
beschikking te stellen, bureauruimte ter beschikking te stellen, enz…)
Geselecteerde pilootvoorzieningen kunnen rekenen op inhoudelijke en wetenschappelijke
ondersteuning maar nemen zelf ook een verregaand engagement op gedurende de loop van het
project. De samenwerking krijgt vorm in een samenwerkingsakkoord dat nog wordt
uitgewerkt en waarin de wederzijdse engagementen worden geëxpliciteerd.
2.6 Personele middelen – sturing – overleg – betrokken organisaties
324 |B i j l a g e n
Personele middelen
Voor de uitvoering van het project voorzien we :
-
1 Projectleider :
o 4/5-time gedurende de volledige looptijd van het project (van 1 september
2009 – 31 december 2012)
-
1 wetenschappelijk medewerker :
o full-time gedurende de eerste 3 jaar van het project (van 1 september 2009 – 1
september 2012)
-
3 FTE projectmedewerkers (van 1 maart 2010 – 31 december 2012) : met name 1,5
FTE voor het uitvoeren van de module gedragsmodificatie en 1,5 FTE voor het
uitvoeren van de module non-violent resistance (NVR)
Schematische voorstelling personele middelen en sturing van het project :
Stuurgroep
Promotor
Projectleider
4/5-time : 01.09.’09-31.12.’12
Wetenschappelijk medewerker
1 FT : 01.09.’09-01.09.’12
Gedragsmodificatie :
Non-violent resistance :
projectmedewerkers
projectmedewerker
Het promotorschap en de projectleiding worden opgenomen door resp. Prof. Johan
Vanderfaeillie (Vrije Universiteit Brussel, Faculteit Psychologie en Opvoedkunde) en Frank
B i j l a g e n | 325
Van Holen (Dienst voor Pleegzorg Opvang – afdeling Brabant), initiatiefnemers van het
project.
De wetenschappelijk medewerker wordt voor zijn onderzoeksopdracht rechtstreeks
aangestuurd door de promotor. Dit moet garant staan voor de onafhankelijkheid van het
onderzoek. De wetenschappelijk medewerker heeft evenwel ook de opdracht om op
inhoudelijk vlak mee te werken aan onder meer de ontwikkeling van de behandelmodule
gedragsmodificatie, aan de protocolisering van de interventiemethodieken, de implementatie,
de voorbereiding/training van de projectmedewerkers, enz… Met betrekking tot dit deel van
de opdracht wordt de medewerker aangestuurd door zowel de projectleider als de promotor.
De wetenschappelijk medewerker wordt voor 3 jaar full-time aangeworven als
‘doctoraatstudent’. Dit is financieel de meest voordelige manier om tot samenwerking met een
universiteit te komen. Bovendien is de kans reëel dat de universiteit zelf zal instaan voor de
aanwerving van de medewerker voor een 4de jaar gericht op de finalisering van een doctoraat.
De projectmedewerkers worden bij voorkeur geworven binnen de pilootvoorzieningen : nadat
voorzieningen zich hebben geëngageerd om als pilootvoorziening deel te nemen aan het
project worden wordt een vacature verspreid binnen de instelling voor projectmedewerker. In
de voorbereidende fase worden in iedere pilootvoorziening reeds informatiebijeenkomsten
georganiseerd waarop, naast inhoudelijke bespreking van het project, medewerkers worden
aangemoedigd om zich kandidaat te stellen voor de functie.
De functiebeschrijvingen moeten nog verder worden uitgewerkt, doch onderstaand de meest
centrale functievereisten.
Projectleider : Frank Van Holen, met volgende voor deze functie belangrijke kwalificaties :
-
Opleiding : universitaire basisopleiding psychologie + verschillende bijkomende
opleidingen waaronder opleiding tot systeemtherapeut, opleiding ‘non-violent
resistance, kind- en gezinsgerichte behandeling van kindermishandeling, …
-
17 jaar pleegzorgervaring
-
17 jaar diensthoofd, met sedert 5 jaar methodiekontwikkeling als bijkomende opdracht
-
ruime ervaring in coachen, supervisie en trainen van hulpverleners
-
auteur en medeauteur van meerdere wetenschappelijke bijdragen
326 |B i j l a g e n
-
4 jaar ervaring in wetenschappelijk onderzoek
Projectmedewerker :
-
Master / licentiaat in de psychologie of orthopedagogiek
-
bij voorkeur een bijkomende therapeutische opleiding of een bijkomende opleiding als
gezinsbegeleider
-
minimaal 5 jaar ervaring
-
ervaring in het begeleiden van complexe gezinssystemen
-
ervaring in het werken met kinderen met gedragsproblematieken
Wetenschappelijk medewerker :
-
master/ licentiaat in de psychologie of orthopedagogiek
-
bij voorkeur hulpverleningservaring
Sturing – overleg - betrokken organisaties
Betrokken organisaties
•
Opvang vzw – coördinerende dienst voor pleegzorg
Vaardigt de projectleider af en superviseert de hieraan verbonden opdrachten, staat in
voor de selectie van de pilootvoorzieningen, de projectmedewerkers, organiseert het
overleg met de wetenschappelijke instelling, staat in voor rapportering naar de
overheid, enz…
•
Pilootinstellingen : geselecteerde diensten voor pleegzorg die boven beschreven
engagementen opnemen (cfr. deelnemende pilootvoorzieningen)
•
Vrije Universiteit Brussel : werkt mee aan de vertaling en de aanpassing van de
methodieken, draagt zorg voor het onderzoek naar de effectiviteit van de
behandelmodules in de Vlaamse pleegzorgsituatie, is verantwoordelijk voor de
dataverzameling, ... Het effectonderzoek zelf is een separaat onafhankelijk project.
.
Volgende overlegvormen worden in het leven geroepen :
•
Stuurgroep : deze groep komt minimaal 3 keer per jaar samen en heeft een sturende
opdracht. Ze bestaat minimaal uit de projectleider, de directies van de deelnemende
B i j l a g e n | 327
pilootvoorzieningen en de promotor van de universiteit. Ze stuurt het project
inhoudelijk en organisatorisch aan en bewaakt de voortgang.
Deze groep kan worden aangevuld met een vertegenwoordiger van de Federatie
Pleegzorg, vertegenwoordigers uit de universitaire wereld en eventueel andere nog
nader te bepalen specialisten. Laatstgenoemden hebben een adviserend mandaat.
•
Projectteam : deze groep komt maandelijks samen en bestaat uit de projectleider, de
projectmedewerkers, de promotor en de wetenschappelijk medewerker. Ze bewaakt de
protocolisering van de behandelmethodieken, de implementatie, de
voorbereiding/training van de projectmedewerkers, de informatiedoorstroming naar de
pilootvoorzieningen, de dataverzameling, …
•
Begeleidingsteam : deze groep komt wekelijks samen en bestaat minimaal uit de
projectleider en de projectmedewerkers. Inhoudelijke bespreking van de lopende
interventies / casussen staat in dit overleg voorop. Andere specialisten kunnen met het
oog op een superviserende opdracht worden uitgenodigd.
2.7 Aantal bereikte gezinnen / interventies
Interventietijd per gezin :
Uitgaande van 10 individuele sessies en 5 implementatiesessies (in groep) wordt de
interventietijd als volgt ingeschat :
Individuele sessies :
- 10 keer 1 uur individuele sessie (mobiel in het gezin);
- Daarnaast per individuele sessie 3u30 extra, bestaande uit.:
- 15 min voorbereiding
- 30 min administratie en rapportage
- 2 keer 30 min telefoongesprek telkens tussen de sessies
- 15 min supervisietijd
- 10 min externe contacten
- 80 min verplaatsingstijd
TOTAAL individuele sessies per gezin = 10u + (10x3u30) = 45 uur
328 |B i j l a g e n
Implementatiesessies :
- 5 keer 1u30 groepssessie (+/- 5 gezinnen) op locatie
- Daarnaast per groepsessie 2uur15 extra, bestaande uit :
- 30 min voorbereiding
- 30 min administratie en rapportage
- 15 min supervisietijd
- 60 min externe contacten (in hoofdzaak met de pleegzorgbegeleiders die na
interventie de begeleiding van het pleeggezin terug opnemen)
TOTAAL implementatiesessies voor 5 gezinnen : (5x 1u30)+(5x2u15) = 18u45
TOTAAL implementatiesessies per gezin : 18u45 / 5 = 3u45
TOTALE INTERVENTIETIJD PER GEZIN : 45u + 3u45 = 48u45
In de experimentele fase betekent dit op jaarbasis, eens de projectmedewerkers een volledige
opleiding achter de rug hebben (zie verder), dat bij 60 gezinnen een interventie is uitgevoerd,
met name :
•
voor 1,5 FTE projectmedewerker in de module ‘gedragsmodificatie’ : 30 gezinnen
•
voor 1,5 FTE projectmedewerker in de module ‘non-violent resistance’ : 30 gezinnen
Eens op kruissnelheid moeten aanzienlijk meer gezinnen worden bereikt. Tijdens deze eerste
fase is de ontwikkeling van een inhoudelijk sterk en efficiënt programma de eerste zorg.
In deze aantallen is een marge voorzien rekening houdend met de tijd die zal uitgaan naar :
•
de indicatiestellingen (afname en interpretatie vragenlijsten, intakegesprekken) die niet
zijn meegeteld in de interventietijd
•
eventuele aanpassingen aan / bijsturingen van de interventiemodules in de loop van
het traject. Deze zouden een effect kunnen hebben op de interventieduur, zij het
beperkt.
2.8 Training projectmedewerkers
B i j l a g e n | 329
Voor de module ‘non-violent resistance’ wordt de basistraining van de medewerkers
uitgevoerd door de projectleider die een opleiding genoot in het ‘non-violent-resistance
center’ te Tel Aviv. De mogelijkheid om een gespecialiseerde opleiding te volgen in het ‘nonviolent-resistance center’ en de kosten hiervan worden onderzocht. Eveneens wordt de
mogelijkheid tot supervisie/ondersteuning vanuit het ‘non-violent-resistance center’ te Tel
Aviv tijdens de voorbereidingsfase onderzocht.
Voor de module gedragsmodificatie worden opleidingsmogelijkheden en samenwerking met
specialisten in binnen- en buitenland tijdens de voorbereidingsfase onderzocht.
De projectmedewerkers gaan, na intensieve training, van start met 5 ‘oefengezinnen’ die
zorgvuldig worden geselecteerd. Het is belangrijk dat het in deze gezinnen geen al te zware
problematiek betreft. De projectmedewerkers moeten immers in eerste instantie de
gelegenheid krijgen om de methodiek onder de knie te krijgen.
In deze fase wordt iedere sessie van nabij gesuperviseerd. Indien mogelijk worden de sessies
met supervisiedoeleinden op video opgenomen.
2.9 Tijdlijn
Onderstaand worden de verschillende fasen van het project duidelijk afgelijnd en omschreven.
Het spreekt voor zich dat er in de realiteit inhoudelijk overlap zal bestaan tussen de
verschillende projectfasen.
Voorbereidende fase : 01.09.’09 – 31.05.’10
•
Vertaling van bestaande gedragsmodificatieprogramma’s + ‘non-violent resistance’
naar de Vlaamse pleegzorgcontext in 2 modules. Deze worden neergeschreven in een
‘Trainingshandboek’
•
Selectie pilootvoorzieningen
•
Ontwikkeling van de samenwerkingsovereenkomst/engagementsverklaring voor de
pilootvoorzieningen
•
Uitwerken van informatiemomenten voor medewerkers van de pilootvoorzieningen
•
Uitschrijven functieprofielen projectmedewerkers
•
Selectie projectmedewerkers en aanwerving vanaf 01.03.’10
330 |B i j l a g e n
•
Ontwikkeling van een opleidingstraject voor medewerkers pilootinstellingen
•
Voor beide basismethodieken : ontwikkeling van een training / opleiding voor de
projectmedewerkers
•
Onderzoek van trainingsmogelijkheden / supervisie door specialisten in binnen- en
buitenland
•
Intensieve training projectmedewerkers
•
Samenstelling overlegorganen
•
Voorbereiding van pilootvoorzieningen op de screening van de pleeggezinnen en start
van de screening
•
Ontwikkeling informatiemateriaal :
o Uitwerken van een ‘huisstijl’ met logo
o Briefpapier
o Presentatiesjabloon
o Template voor powerpointpresentaties
o Internetsite
o Aanpassing website pilootoorzieningen
o Informatie voor pleegouders die deelnemen aan de piloot
Finalisering training medewerkers en start onderzoek : 01.06.’10 – 01.09.’10 :
•
Informeren verwijzers
•
Opleiding in de basismethodieken van de interventiemodules voor
pleegzorgbegeleiders van de pilootvoorzieningen
•
Uitgebreide screening pleegplaatsingen
•
Voortzetting van de training van de projectmedewerkers middels interventies bij
‘oefengezinnen’ (5 gezinnen per medewerker)
•
Evaluatie interventiemodules en eventuele bijsturing/verfijning van het
‘Trainingshandboek’
•
Samenstelling experimentele en controlegroepen
Interventie- en onderzoeksfase : 01.09.’10 – 01.09.’12
•
Voortzetting informeren verwijzers
•
Interventie van beide modules in de experimentele groepen (30 per module)
B i j l a g e n | 331
•
Start effectmeting bij aanvang van de interventie, op het einde en in follow up (na 3
maanden
•
Na effect- en controlemeting worden beide modules toegepast in de respectieve
controlegroepen (30 per module)
Finaliseringsfase : 01.09.’12 – 31.12.’12
•
Finalisering van de effectmeting in de ‘follow up-fase’
•
Evaluatie en eventuele bijsturing/verfijning van de interventiemodules
•
Finaliseren van het ‘Trainingshandboek’
•
Aanbieden van de eventueel ‘aangepaste’ interventiemodules aan andere dan de
pilootvoorzieningen pleegzorg + start interventies bij pleeggezinnen uit deze
voorzieningen
•
Rapportering op studiedag(en) – congressen
•
Onderzoek van implementatiemogelijkheden in andere werkvormen
•
‘Try-outs’ van de modules in andere werkvormen
•
Formuleren van beleidsaanbevelingen
2.10 Begroting
Wetenschappelijk medewerker :
De wetenschappelijk
medewerker wordt
voor 3
jaar fulltime aangeworven
als
‘doctoraatstudent’. Dit is financieel de meest voordelige manier om tot samenwerking met een
universiteit te komen. Met een externe subsidie van 3 jaar is de kans bovendien zeer reëel dat
de universiteit bereid is om de kosten voor een 4de jaar zelf te dragen. Onderstaand de
personeels-, werkings- en overheadkosten voor een wetenschappelijk medewerker :
10%
jaar
01.09.’0901.09.’10
01.09.’10-
loon
werking totaal
overhead
subtotaal
BTW
eindtotaal
34.93
4
2500
37.434
3743,4
41.177 8647,254
49.825
35.98
2500
38.482
3848,2
42.330 8889,342
51.220
332 |B i j l a g e n
01.09.’11
01.09.’11-
2
37.06
01.09.’12
2
2500
39.562
3956,2
43.518 9138,822
52.657
De overhead staat aan 10% indien de VUB een contract afsluit met de overheid. Indien het
contract met de VUB via een andere organisatie verloopt wordt een overhead van 17%
aangerekend.
Projectleider :
4/5-F.T.E. bijzondere functie met 20 jaar anciënniteit van 01.09.’09 tot 31.12.’12
Werking
jaar
loon
(15%)
totaal
01.09.’0931.12.’09
18.715,62
2.807,34
21.522,96
56.193,01
8.428,95
64.621,96
58.165,14
8.724,77
66.889,91
60.183,38
9.027,51
69.210,89
01.01.’1031.12.’10
01.01.’1131.12.’11
01.01.’1231.12.’12
Projectmedewerkers :
- voor de module NVR: 1,5 F.T.E. bijzondere functie met 5 jaar anciënniteit van 01.03.’10 tot
31.12.’12
jaar
Loon
Werking
Totaal per X
(15%)
F.T.E.
F.T.E.
76.628,91
01.03.’1031.12.’10
1,5
44.422,56
6.663,38
51.085,94
B i j l a g e n | 333
01.01.’11-
91.954,70
31.12.’11
53.307,07
7.996,06
61.303,13
01.01.’12-
95.510,87
31.12.’12
55.368,62
8.305,29
63.673,91
- voor de module gedragsmodificatie: 1,5 F.T.E. bijzondere functie met 5 jaar anciënniteit van
01.03.’10 tot 31.12.’12
jaar
loon
Werking
Totaal per X
(15%)
F.T.E.
01.03.’1031.12.’10
44.422,56
6.663,38
51.085,94
91.954,70
53.307,07
7.996,06
61.303,13
01.01.’1231.12.’12
F.T.E.
76.628,91
01.01.’1131.12.’11
1,5
95.510,87
55.368,62
8.305,29
63.673,91
Referenties
Chamberlain, P. (2003). The Oregon Multidimensional Foster Care Model: Features,
Outcomes, and Progress in Disemination. Cognitive and Behavioral Practice, 10, 303-312.
Faas, M. (2005). De wankele wetenschappelijke basis van de jeugdzorg. Nederlands
tijdschrift voor Jeugdzorg. 40-51.
Levavi-Lavi, I. (2009). Improvement in systemic intra-familial variables by “Non-Violent
Resistance” treatment for parents of children and adolescents with behavioral problems. A
work submitted to the Tel-Aviv University Senate in partial fulfillment of the requirements
for the degree of PhD.
334 |B i j l a g e n
Ollefs, B. (2008). Jugendliche miet externalem Problemverhalten – Effekte von
Elterncoaching. Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades Dr. Phil. der Psychologie des
Fachbereichs Humanwissenschaften der Universität Osnabrück.
Omer, H. (2001). Helping parents deal with children’s acute disciplinary problems without
escalation: the principles of nonviolent resistance. Family Process, 40/1, 53-66.
Omer, H. (2007). Geweldloos verzet in gezinnen. Een nieuwe benadering van gewelddadig en
zelfdestructief gedrag van kinderen en adolescenten. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Vanderfaeillie, J, Van Holen, F. & Coussens, S. (2008). Why do foster care placements break
down? A study into the factors influencing foster care placement breakdown in Flanders.
International Journal of Child and Family Welfare, 11, 77-87.
Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., Trogh, L. (2009). Gedragsproblemen van pleegkinderen:
hun relatie met de gezinsbelasting en het opvoedgedrag van pleegmoeders. Kind &
Adolescent, aanvaard – in druk.
Van Holen, F. (2005). Ondersteuningsbehoeften van pleegouders in Vlaanderen. Tijdschrift
voor Orthopedagogiek, 44, 472-483.
Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., Trogh, L. (2007). Longitudinaal onderzoek naar
gezinsbelasting en gedrags- en emotionele problemen in pleegzorg. Tijdschrift voor
Orthopedagogiek, 46, 233-242.
Van
Holen,
F.,
Vanderfaeillie,
J.
& Haarsma,
C.
(2007).
Gezinsbelasting en
gedragsproblemen in netwerk- en bestandpleegzorg. Verslag van een Vlaams onderzoek.
Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 46, 127-137.
Van Holen, F. & Vlaminck, B. (2004). Structurele kenmerken van pleeggezinnen en het
functioneren
van
pleegkinderen:
een
verkennend
onderzoek.
Tijdschrift
Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie en Klinische Kinderpsychologie, 29, 88-98.
voor
B i j l a g e n | 335
Weinblatt, U. & Omer, H. (2008). Nonviolent resistance: a treatment for parents of children
with acute behaviour problems. Journal of Marital and Family Therapy, 34/1, 75-92.
336 |B i j l a g e n
Bijlage 2: Engagementsverklaring
ENGAGEMENTSVERKLARING PROJECT ‘ONTWIKKELING EN
IMPLEMENTATIE VAN EVIDENCE-BASED TRAININGSPROGRAMMA’S VOOR
PLEEGOUDERS’
‘Pleegouders Versterken in Opvoeden’
Deelnemende diensten
Deze engagementsverklaring wordt afgesloten tussen de volgende initiatiefnemende diensten
en de volgende diensten voor pleegzorg.
Initiatiefnemende diensten
Opvang, Blaisantvest 105 in 9000 Gent, vertegenwoordigd door de heer Johan Van der Sypt,
directeur
Vrije Universiteit Brussel, Pleinlaan 2 in 1050 Brussel, vertegenwoordigd door Prof. Dr.
Johan Vanderfaeillie, promotor
Diensten voor pleegzorg
Begeleid Op Weg Antwerpen, Wittestraat 116 bus 1 in 2020 Antwerpen, vertegenwoordigd
door mevrouw Ann Bickel, directeur
Centrum Pleegzorg Kessel-Lo, Kerkstraat 42 in 3010 Kessel-Lo, vertegenwoordigd door de
heer Johan Ieven, directeur
De Mutsaard, Karel Mirystraat 2 in 2020 Antwerpen, vertegenwoordigd door mevrouw
Danielle Decorte, directeur
B i j l a g e n | 337
Jeugdzorg in Gezin, Schuttersvest 41-43 in 2800 Mechelen, vertegenwoordigd door
mevrouw Marijke Wieërs, directeur
Kiezen voor Kinderen, Firmin Lecharlierlaan 147 in 1090 Jette, vertegenwoordigd door
mevrouw Dominique Vervaet, directeur
Oikonde Brugge-Oostende, Langestraat 72 in 800 Brugge, vertegenwoordigd door de heer
Marc David, directeur
Onderweg, Paleizenstraat 90 in 1030 Brussel, vertegenwoordigd door de heer Joz Vanden
Eynden, directeur
Open Gezin, Karmelietenstraat 12-14 in 9500 Geraardsbergen, vertegenwoordigd door de
heer Luc Vervaet, directeur
Open Haard, Beekstraat 33 in 9031 Gent-Drongen, vertegenwoordigd door de heer William
Van Hecke, directeur
Open Thuis, Wipstraat 2a in 3010 Kessel-Lo, vertegenwoordigd door mevrouw Hermine
Marchand, verantwoordelijke Open Thuis Jeugd
Pleegzorg Limburg (pleeggezinnendienst Genk en Omgeving, Jeugdzorg in Gezin afdeling
Limburg, Open Thuis Limburg, Opvang antenne Limburg, Sopeh), vertegenwoordigd door
mevrouw Ann Vandersanden, directeur pleeggezinnendienst Genk en Omgeving
Sociaal Centrum, gezinsplaatsing, Visserij 153 in 9000 Gent, vertegenwoordigd door
Steven Derluyn, coördinator
WDSI – dienst voor pleegzorg, Hammestraat 67 in 8800 Roeselare, vertegenwoordigd door
mevrouw Hilde Dekiere, directeur
West-Vlaamse Pleeggezinnendienst,
Moorseelsesteenweg 133
vertegenwoordigd door de heer Yves Vandeghinste, directeur
in
8800
Roeselare,
338 |B i j l a g e n
Voorwerp van de engagementsverklaring
De deelnemende voorzieningen engageren zich om, volgens het hierna vooropgestelde
tijdspad, een samenwerking aan te gaan gericht op de realisatie van het project: ‘Ontwikkeling
en implementatie van evidence-based trainingsprogramma’s voor pleegouders’, ook genaamd
‘Pleegouders Versterken in Opvoeden’.
Dit project wordt gesubsidieerd door de Vlaamse Overheid en loopt van 1 december 2009 tot
30 juni 2013, tenzij één van de initiatiefnemende diensten of de Vlaamse Overheid zes
maanden op voorhand een opzegging betekent of tenzij de Vlaamse minister, bevoegd voor de
bijstand aan personen, de overeenkomst verlengt.
Objectief
Doel van het project is de ontwikkeling en implementatie van evidence-based
trainingsprogramma’s voor pleegouders die minderjarigen met ernstige gedragsproblemen in
langdurige pleegzorg opvangen en die worden begeleid door een erkende dienst voor
pleegzorg.
Doelstellingen van het project:
-
In het buitenland effectief bevonden interventies vertalen naar de Vlaamse
pleegzorgcontext en transformeren naar effectief bewezen trainingsprogramma’s in de
Vlaamse situatie.
-
Deze trainingsprogramma’s toepassen bij pleeggezinnen van de deelnemende diensten
voor pleegzorg.
-
Een bijdrage leveren aan het onderzoek naar de effectiviteit van deze interventies en
behandelprogramma’s voor pleegouders in Vlaanderen en Brussel.
-
Uit de opgedane ervaringen een trainingshandboek ontwikkelen waarmee de
behandelprogramma’s kunnen aangeboden worden aan alle diensten voor pleegzorg in
Vlaanderen en Brussel.
Werkwijze
B i j l a g e n | 339
Om deze doelstellingen te realiseren wordt een trainingsprogramma ontwikkeld dat uit twee
modules bestaat. Eén module zal worden gebaseerd op het sociaal interactioneel model van
Patterson en leertheoretische principes. Een tweede module zal gebaseerd zijn op de ideeën
van Non-Violent Resistance zoals uitgewerkt door Haim Omer. In beide modules gaat het om
een kortstondige interventie bestaande uit ongeveer 15 sessies (individuele en groepssessies).
De effecten van de interventiemodules worden onderzocht middels een separaat
wetenschappelijk onderzoek. Hiervoor wordt een randomized controlled trial onderzoeksopzet
uitgewerkt waarbij in elk van beide modules een experimentele groep (telkens minimaal 30
gezinnen) wordt vergeleken met een controlegroep (telkens minimaal 30 gezinnen). In de
controlegroepen wordt pas een interventie aangeboden nadat de geplande metingen zijn
uitgevoerd. Deze metingen gebeuren in de experimentele- en controlegroepen bij aanvang van
de interventie, op het einde van de interventie en in follow-up na drie maanden.
Zowel bij de screening als bij de effectmetingen wordt zo veel mogelijk gebruik gemaakt van
gevalideerde en betrouwbare instrumenten.
Tijdspad
Fase 1: voorbereidende fase: 01/12/2009 – 30/09/2010
Fase 2: finalisering training medewerkers en vooronderzoek: 01/10/2010 – 31/12/2010
Fase 3: interventie- en onderzoeksfase: 01/01/2011 – 31/12/2012
Fase 4: finaliseringsfase: 01/01/2013 – 30/06/2013
Middelen
Voor de realisatie van het project worden door de Vlaamse Overheid aan de initiatiefnemende
diensten subsidies toegekend als tegemoetkoming in de loonkosten, de werkingskosten en de
overhead van het project.
Volgende personele middelen zijn voorzien:
340 |B i j l a g e n
-
0,8 voltijdse equivalent projectleider (kwalificatie van master) voor de periode van 1
december 2009 tot 30 juni 2013
-
3 voltijdse equivalenten projectmedewerkers (kwalificatie minimaal begeleider klasse
1) voor de periode van 01 juli 2010 tot 30 juni 2013.
-
1 voltijdse equivalent wetenschappelijk medewerker (kwalificatie van master) voor de
periode van 1 december 2009 tot 30 juni 2013.
De wetenschappelijk medewerker wordt tewerkgesteld door de Vrije Universiteit Brussel, de
andere medewerkers door de vzw Opvang. De projectmedewerkers worden bij voorkeur
geworven binnen de deelnemende pleegzorgvoorzieningen.
Overlegorganen
Stuurgroep:
De stuurgroep komt minimaal 3 keer per jaar samen en heeft een sturende opdracht. Ze
bestaat minimaal uit de projectleider, de directies (of gemandateerden) van de deelnemende
voorzieningen die een personeelslid afvaardigen (zie verder), de promotor van de Vrije
Universiteit Brussel en vertegenwoordigers van het agentschap Jongerenwelzijn. Ze stuurt het
project inhoudelijk en organisatorisch aan en bewaakt de voortgang.
Deze groep kan worden aangevuld met een vertegenwoordiger van Pleegzorg Vlaanderen,
vertegenwoordigers uit de universitaire wereld en eventueel andere nog nader te bepalen
specialisten. Laatstgenoemden hebben een adviserend mandaat. Het kabinet Welzijn wordt
via verslaggeving op de hoogte gehouden van de evoluties van het project.
Projectteam:
Het
projectteam
komt
maandelijks
samen
en
bestaat
uit
de
projectleider,
de
projectmedewerkers, de promotor en de wetenschappelijk medewerker. Ze bewaakt de
protocollering van de behandelmethodieken, de implementatie, de voorbereiding/training van
de projectmedewerkers, de informatiedoorstroming naar de deelnemende voorzieningen, de
dataverzameling, …
Begeleidingsteam:
B i j l a g e n | 341
Het begeleidingsteam komt wekelijks samen en bestaat minimaal uit de projectleider en de
projectmedewerkers. Inhoudelijke bespreking van de lopende interventies / casussen staat in
dit overleg voorop. Andere specialisten kunnen met het oog op een superviserende opdracht
worden uitgenodigd.
Engagementen van de participerende voorzieningen
Opvang vzw:
-
Vaardigt de projectleider af en superviseert de hieraan verbonden opdrachten
-
Staat in voor de selectie van deelnemende voorzieningen en het opstellen van een
engagementsverklaring
-
Schrijft functieprofielen uit en staat in voor de selectie van de projectmedewerkers
-
Organiseert het overleg met de wetenschappelijke instelling
Vrije Universiteit Brussel:
-
Neemt het promotorschap op
-
Selecteert de wetenschappelijk medewerker
-
Draagt zorg voor het onderzoek naar de effectiviteit van de behandelmodules in de
Vlaamse pleegzorgsituatie
-
Is verantwoordelijk voor de dataverzameling en –verwerking
De initiatiefnemende organisaties samen:
-
Ontwikkelen:
o de trainingsmodules
o de training voor de projectmedewerkers
-
Stellen screenings- en inclusieprocedures op
-
Ontwikkelen informatiemateriaal
-
Informeren verwijzende instanties
-
Staan in voor de samenstelling van experimentele en controlegroepen
-
Passen de interventies toe bij de doorverwezen pleeggezinnen
-
Evalueren de interventiemodules en sturen ze desgevallend bij
-
Schrijven de interventiemodules uit in een ‘Trainingshandboek’
-
Staan in voor rapportering naar de overheid
342 |B i j l a g e n
-
Rapporteren naar het brede werkveld
Deelnemende diensten voor pleegzorg:
-
Diensten voor pleegzorg kunnen op 2 manieren deelnemen aan het project, namelijk
met of zonder afvaardiging van een personeelslid als projectmedewerker.
Afvaardiging van een personeelslid als projectmedewerker betekent dat deze
medewerker tijdelijk tewerkgesteld wordt bij Opvang vzw, een opleiding krijgt in
beide modules en als ‘trainer’ wordt ingeschakeld.
-
Van de diensten die een medewerker afvaardigen wordt de directie of een
gemandateerde opgenomen in de stuurgroep.
Deze diensten diensten verbinden zich ertoe om tijdens de interventiefase het
onderstaand aantal afgesproken aantal pleeggezinnen in te brengen:
-
-
De Mutsaard: 13 pleeggezinnen
-
Jeugdzorg in Gezin: 35 pleeggezinnen
-
Open Gezin: 10 pleeggezinnen
-
Opvang: 35 pleeggezinnen
-
Pleegzorg Limburg: 20 pleeggezinnen
-
West-Vlaamse Pleeggezinnendienst: 20 gezinnen
Alle deelnemende diensten:
-
Engageren zich ertoe om een maximale instroom te bewerkstelligen. Hiertoe
verwijzen ze alle gezinnen die aan de indicatiecriteria voldoen voor screening
en/of interventie door en motiveren hen om deel te nemen aan de training.
-
Werken mee aan het wetenschappelijk onderzoek. Hiertoe:
o stimuleren ze hun pleeggezinnen om mee te werken aan de screening en
indicatiestelling
o maken ze mogelijk dat een basisset instrumenten bij hun pleeggezinnen
wordt afgenomen (pre- en postmeting + follow-up)
o houden de pleegzorgbegeleiders een handelingsregistratie bij van alle
gezinnen die tot de controle- of interventiegroep behoren
-
Engageren zich ertoe om, na interventie, de begeleiding van het behandelde
pleeggezin verder te zetten in de geest van de begeleidingsmethodiek die tijdens de
interventie werd toegepast.
B i j l a g e n | 343
-
Streven per verwezen pleeggezin een constructieve samenwerking na tussen de
pleegzorgbegeleider
van
het
pleeggezin
en
de
projectmedewerker.
De
pleegzorgbegeleider is aanwezig bij het intakegesprek met het pleeggezin om een
vlotte verwijzing mogelijk te maken en samenwerkingsafspraken te maken. Op het
einde van de training neemt de pleegzorgbegeleider deel aan het afsluitend gesprek
waarin de toegepaste methodiek en de ervaringen van pleegouders en trainer
ruimschoots aan bod komen. Hiermee wordt een continuïteit van de begeleiding
beoogd.
-
Onderschrijven het protocol met betrekking tot de procedure van instroom,
onderzoek/interventie en uitstroom van pleeggezinnen. Dit protocol wordt als
bijlage toegevoegd en maakt integraal deel uit van de engagementsverklaring.
-
Nemen voorwaardenscheppende engagementen op (bvb. gespreksruimte ter
beschikking stellen, bureauruimte ter beschikking stellen, ter beschikking stellen
van ondersteunende administratieve mogelijkheden (cfr. printer, enz…)
Opgemaakt te Brussel, op datum van 31 oktober 2010
Naam van de Dienst
Gemandateerde
Opvang vzw
Johan Van der Sypt
Vrije Universiteit Brussel
Johan Vanderfaeillie
Begeleid Op Weg Antwerpen Ann Bickel
Centrum Pleegzorg Kessel- Johan Ieven
Lo
Handtekening
344 |B i j l a g e n
De Mutsaard
Danielle Decorte
Jeugdzorg in Gezin
Marijke Wieërs
Kiezen voor Kinderen
Dominique Vervaet
Oikonde Brugge-Oostende
Marc David
Onderweg
Joz Vanden Eynden
Open Gezin
Luc Vervaet
Open Haard
William Van Hecke
Open Thuis
Hermine Marchand
Pleegzorg Limburg
Ann Vandersanden
Sociaal Centrum
Steven Derluyn
WDSI
pleegzorg
–
dienst
voor Hilde Dekiere
B i j l a g e n | 345
West-Vlaamse
Pleeggezinnendienst
Yves Vandeghinste
346 |B i j l a g e n
Bijlage 3: Bijlage bij engagementsverklaring
Bijlage engagementsverklaring project ‘Ontwikkeling en implementatie van evidencebased trainingsprogramma’s voor pleegouders’
‘Pleegouders Versterken in Opvoeden’
Protocol procedure van instroom, onderzoek/interventie en uitstroom van pleeggezinnen
1.
Criteria voor deelname aan de interventie
Deze interventie richt zich op langdurige pleegzorgplaatsingen van pleegkinderen met
gedragsproblemen. Meer concreet gelden volgende criteria voor deelname:
Inclusiecriteria:
-
Nieuwe pleegzorgplaatsingen (binnen BJB of VAPH, Type 3) met langdurig
perspectief (≥ 1 jaar) in dit pleeggezin
-
Pleegkind is tussen 3 en 12 jaar voor module ‘Patterson’, tussen 6 en 17 jaar voor
module ‘Non-violent Resistance’
-
Pleegkind stelt externaliserende gedragsproblemen (geoperationaliseerd als CBCL score in klinisch gebied of klinisch grensgebied op de schaal externaliseren)
Exclusiecriteria:
-
Er is sprake van een mentale en/of fysieke handicap bij het pleegkind
-
De diagnose kernautisme is bij het pleegkind gesteld
-
Er lopen andere behandelprogramma’s gericht op (het hanteren van) externaliserende
gedragsproblemen
-
Eventueel psychotroop medicatiegebruik van het pleegkind is labiel
-
Pleegouders zijn in echtscheiding op het moment van aanmelding
-
Gedragsproblemen zijn het gevolg van medische problemen of medicamenteuze
behandeling
-
De pleegouders kunnen niet vlot een Nederlandstalige krant lezen.
B i j l a g e n | 347
2. Beschrijving onderzoeksopzet
Om na te gaan of de door ons ontwikkelde trainingsmodules ook effectief tot de gewenste
resultaten leiden, wordt een evaluatie-onderzoek uitgevoerd. De trainingsmodules beogen
volgende doelstellingen:
•
afname van gedragsproblemen bij pleegkinderen
•
toename van welbevinden van de minderjarige
•
toename van effectief opvoedgedrag bij pleegouders
•
verhoging van de gevoelens van competentie bij de pleegouders aangaande
opvoeding/ouderschap
•
daling van gezinsbelasting/opvoedingsstress bij pleegouders
•
daling van het breakdown-percentage omwille van gedragsproblemen
Om het effect van de trainingsmodules te onderzoeken wordt via een pre-test/post-test
onderzoeksdesign nagegaan of pleeggezinnen die deelnemen aan de interventiemodule (de
zogenaamde interventiegroep) meer vooruit gaan op vlak van deze behandeldoelen dan
pleeggezinnen die niet deelnemen aan de interventie (de zogenaamde controlegroep). Hiertoe
worden de behandeldoelen in de mate van het mogelijke geoperationaliseerd middels
betrouwbare en valide vragenlijsten. Door vóór, vlak na en drie maand na de interventie aan
de hand van deze vragenlijsten het functioneren van pleeggezinnen in de controle- en
interventiegroep te vergelijken, wordt nagegaan of de interventies tot positievere resultaten
leiden dan de standaardpleegzorgbegeleiding.
Opdat de eventueel gevonden effecten toegeschreven zouden kunnen worden aan de
interventie, moeten de interventie- en controlegroep op verschillende vlakken zoveel mogelijk
op elkaar lijken. Er zijn twee manieren om dit te doen. Een eerste manier is om variabelen
(waarvan geweten is dat ze invloed hebben op de bedoelde effecten) constant te houden. Een
tweede manier bestaat erin om pleeggezinnen op basis van toeval toe te wijzen aan de
interventie- of controlegroep (randomisering). Verdeling van pleeggezinnen over de
interventie- en controlegroep op basis van toeval minimaliseert de kans dat beide groepen
significant van elkaar verschillen.
In dit onderzoek worden beide methoden gecombineerd. Aangezien we de interventies aan
een zo gevarieerd mogelijke groep pleegouders willen aanbieden, werd er bewust voor
gekozen om slechts een beperkt aantal variabelen constant te houden, namelijk de duur van de
plaatsing en de aanwezige problematiek in het pleeggezin. Concreet houdt dit in dat enkel
348 |B i j l a g e n
nieuw
opstartende
pleeggezinplaatsingen
met
een
pleegkind
dat
externaliserende
gedragsproblemen of aandachtsproblemen stelt, worden geïncludeerd. Door exclusiecriteria
(zie boven) te hanteren, wordt ervoor gezorgd dat er geen andere problematieken aanwezig
zijn die effect zouden kunnen hebben op de beoogde doelstellingen. Op basis van een
screening zal bepaald worden welke pleeggezinnen in aanmerking komen voor deelname aan
het onderzoek. Bovendien wordt gebruik gemaakt van de tweede methode (randomisering):
louter op basis van toeval wordt beslist of een pleeggezin tot de controle- of tot de
interventiegroep behoort. Omdat onze interventie- en controlegroepen in aantal beperkt zijn
(ongeveer 30 per groep), wordt bovendien gekozen voor een soort begrenzing van de
randomisering. Dit houdt in dat pleeggezinnen wel op basis van toeval toegewezen worden
aan controle- of interventiegroep, maar dat wordt bewaakt dat beide groepen op vlak van
bepaalde, belangrijke variabelen vergelijkbaar zijn. In ons onderzoek kiezen we voor een
randomisering waarbij beide groepen op vlak van leeftijd en geslacht van het pleegkind, ernst
van de gedragsproblematiek van het pleegkind, soort plaatsing (bestand versus familie/netwerkplaatsing), opleidingsniveau van de pleegouders, gezinsamenstelling (één- of tweeoudergezin) en voorgaande plaatsingen (eerste plaatsing of meerdere) vergelijkbaar zijn. De
wetenschappelijk medewerker ontwikkelt hiertoe een randomiseringsprocedure.
Onderstaand worden de metingen meer in detail besproken.
- Screening
Op basis van de geformuleerde inclusie- en exclusiecriteria gebeurt een screening om te
bepalen of het gezin al dan niet in aanmerking komt voor deelname aan interventie en
onderzoek. Zowel de pleegouders als de pleegzorgbegeleider vullen hiervoor een vragenlijst
in.
- Nulmeting
Bij alle pleegouders die in aanmerking komen voor de interventie vindt de nulmeting plaats.
Deze nulmeting is nodig om de beginsituatie in beeld te brengen zodat nagegaan kan worden
of er na de interventie veranderingen waar te nemen zijn. Voor de nulmeting zal in de mate
van het mogelijke gebruik gemaakt worden van bestaande, betrouwbare en valide
vragenlijsten.
- Interventie
Na de nulmeting start voor de interventiegroep de trainingsmodule. Dit houdt in dat met de
pleegouders gedurende 15 sessies (individuele en groepsessies) gewerkt wordt rond
B i j l a g e n | 349
verschillende opvoedingsvaardigheden. Tijdens de individuele sessies ligt de nadruk op het
aanleren en inoefenen van opvoedingsvaardigheden die:
- voor de ‘Patterson’-module gebaseerd zijn op het sociaal-interactionele model van Patterson
en belangrijk zijn voor een goede ontwikkeling van kinderen, namelijk ouderlijke
betrokkenheid, monitoring, disciplinering, positieve bekrachtiging en probleem oplossen.
- voor de non-violent resistance-module gebaseerd zijn op de benadering zoals uitgewerkt
door Haim Omer, met name vermijden van escalatie, verhogen van ouderlijke aanwezigheid,
installeren van sociale ondersteuning en het gebruik van verzoeningsgebaren.
Tijdens de groepsessies ligt de nadruk op het integreren van deze vaardigheden, het
aanpakken van nieuwe probleemsituaties op basis van de geleerde principes en het vinden van
steun bij andere pleegouders. De individuele sessies en groepsessies vinden in principe
wekelijks plaats. Dit maakt dat de totale duur van de interventie ongeveer vier maanden is.
De controlegroep ontvangt de “care as usual”. Bij deze groep wordt de bestaande begeleiding
vanuit de betrokken pleeggezinnendienst dus gewoon verder gezet. Deze pleegouders worden
op de wachtlijst geplaatst en krijgen ten vroegste na afloop van de metingen (+/- 7 maanden)
de kans om de training te volgen.
- Eerste effectmeting
Onmiddellijk na de interventie (dus ongeveer vier maanden na de nulmeting) wordt er zowel
bij de controle als de experimentele groep een nieuwe meting gedaan. Hierbij zullen dezelfde
vragenlijsten afgenomen worden als bij de nulmeting, alsook de CBCL (die afgenomen werd
bij screening). Bovendien worden extra vragen gesteld om het gebruik van professionele hulp
voor pleegouder of pleegkind tijdens de afgelopen vier maanden in kaart te brengen. Ook
wordt geregistreerd of er al dan niet een verbreking van de pleeggezinplaatsing was. In de
experimentele groep wordt bovendien een vragenlijst toegevoegd om cliëntwaardering van de
training na te gaan.
- Follow-up
Drie maanden na de interventie worden de pleegouders uit beide groepen een laatste keer
bevraagd, dit om na te gaan of de eventueel gevonden effecten langdurig zijn. Voor dit derde
meetmoment worden dezelfde vragenlijsten gebruikt als op meetmoment twee (behalve de
vragenlijst rond cliëntwaardering).
3. Procedure voor screening pleeggezinnen, instap in onderzoek, nulmeting,
nameting, follow-up en uitstroom
350 |B i j l a g e n
TIJDSTIP
WIE
Stap 1: Screening pleeggezinnen
Informeren pleegouders bij aanvang plaatsing: vanaf 1 oktober 2010
Start
Dienst voor
worden, rekening houdend met de inclusie- en exlusiecriteria (zie boven), de
begeleiding
pleegzorg
Na maand 4
Dienst voor
- CBCL in te vullen door de pleegouders samen. Er wordt een online versie van
en voor
pleegzorg
de CBCL ter beschikking gesteld. Idealiter vullen de pleegouders de CBCL
maand 5
pleegouders van alle nieuwe pleeggezinplaatsingen bij aanvang van de
pleeggezinplaatsing (aanvang van de begeleiding) geïnformeerd over het
project en gestimuleerd om mee te werken. Aan de pleegouders wordt tevens
een standaard informatiebrief bezorgd. Pleegouders worden al bij de start van
de plaatsing geïnformeerd om problemen rond dataverzameling voor de
screening te vermijden.
Screening:
online in, zodat de resultaten sneller verwerkt kunnen worden door de
onderzoeker
(indien
de
pleegouders
niet
beschikken
over
een
internetverbinding, wordt een papieren versie van de CBCL afgenomen).
- vragenlijst met gegevens over het pleegkind, de pleegouders en de
hulpverleningsgeschiedenis in te vullen door de pleegzorgbegeleider.
Verder
informeren
pleegouders
over
het
onderzoek
en
de
instroomprocedure: hiervoor wordt een standaardbrochure aan de pleegouders
bezorgd.
Stap 2: Selectie van pleeggezinnen voor instroom
Verwerking van de CBCL: in geval van een score in het klinisch gebied of
grensgebied voor de schaal externaliseren, komt het pleeggezin in aanmerking
voor deelname aan het onderzoek (tenzij exclusiecriteria aanwezig zijn).
Toetsing mogelijkheden tot instroom binnen een periode van 3 maanden:
de effectieve instroom van pleeggezinnen is niet enkel afhankelijk van de
geformuleerde criteria maar wordt mede bepaald door de trainingscapaciteit van
het projectteam (afhankelijk van de caseload van de trainers). Enkel
pleeggezinnen aan wie binnen een periode van 3 maanden een training kan
Maand 5
Wetenschap
-pelijk
medewerker
B i j l a g e n | 351
worden aangeboden kunnen instromen.
Maand 5
Projectteam
Het pleeggezin wordt gerandomiseerd toegewezen aan interventie- of
Tussen
Wetenschap
controlegroep. Pleeggezin en pleegzorgbegeleider worden hiervan op de hoogte
maand 5 en
-pelijk
maand 8
medewerker
De pleegouders die tot de controlegroep behoren, worden onmiddellijk
Tussen
Wetenschap
gevraagd om de vragenlijst voor de nulmeting in te vullen. Ze kregen
maand 5 en
-pelijk
maand 8
medewerker
Voor gezinnen van de interventiegroep: uitwisseling van de nodige informatie
Tussen
Trainer en
over de plaatsing en het maken van afspraken rond taakverdeling en verdeling
maand 5 en
pleegzorg-
van verantwoordelijkheid (o.a. rapportering aan verwijzers, contacten met het
maand 8
Informeren pleegzorgbegeleider en pleeggezin:
Contacteren van de pleegzorgbegeleider om mee te delen of het pleeggezin in
aanmerking komt voor deelname aan het project.
In overleg met de pleegzorgbegeleider wordt het gezin dat in aanmerking komt
voor deelname aan het project telefonisch gecontacteerd. Tijdens het telefonisch
contact met het pleeggezin wordt uitgelegd dat het in aanmerking komt voor het
project, wordt nog eens kort uitgelegd wat deelname aan het project inhoudt,
worden eventuele vragen van de pleegouders beantwoord en wordt al
mondeling toestemming gevraagd.
Stap 3: Toewijzing aan interventie- of controlegroep
gebracht.
Aan pleeggezinnen die tot de interventiegroep behoren, wordt uitgelegd dat de
trainer hen en de pleegzorgbegeleider zo snel mogelijk zal contacteren om een
intakegesprek te plannen.
Aan pleeggezinnen die tot de controlegroep behoren, wordt uitgelegd dat ze op
de wachtlijst voor training worden geplaatst. Hen wordt gevraagd om in het
kader van het onderzoek mee te werken aan de vervolgmetingen.
Stap 4: Nulmeting
bovendien een toestemmingsformulier toegestuurd.
Bij pleegouders die tot de interventiegroep behoren, wordt de vragenlijst voor
de nulmeting en het toestemmingsformulier een tweetal weken voor de
effectieve start van de interventie opgestuurd.
Stap 5: Voorbereiding en intake interventie
352 |B i j l a g e n
natuurlijk milieu, ...) tussen trainer en pleegzorgbegeleider. De trainer krijgt
begeleider
inzage in het dossier. De trainer plant samen met de pleegzorgbegeleider een
intakegesprek in het pleeggezin. Deze uitwisseling van informatie en maken
van afspraken gebeurt bij voorkeur onmiddellijk na de nulmeting, zodat de
training zo snel mogelijk kan starten.
Stap 6: Training – begeleiding
Interventiegroep: intensieve interventie van mobiele individuele en van
Tussen
Trainer +
groepsessies, in principe wekelijks aangeboden. De totale duur van de training
maand 5 en
pleegzorg-
maand 12
begeleider
Tussen
Pleegzorg-
maand 5 en
begeleider
wordt
geschat
op
+/-
4
maanden.
Tijdens
de
training
doet
de
pleegzorgbegeleider in principe geen interventies meer in het pleeggezin gericht
op de hantering van probleemgedrag. Voorkomende interventies (bijvoorbeeld
crisissituaties, conflicten) worden door de pleegzorgbegeleider geregistreerd.
Het projectteam ontwikkelt hiervoor een handelingsregistratie.
Controlegroep:
‘care
Pleegzorgbegeleiders
as
usual’
registreren
–
hun
reguliere
pleegzorgbegeleiding.
interventies
(bijvoorbeeld
begeleidingscontacten en interventies in het pleeggezin en natuurlijk milieu).
maand 12
Het projectteam ontwikkelt hiervoor een handelingsregistratie.
Stap 7: Beëindiging training interventiegroep, herstart reguliere pleegzorgbegeleiding
De pleegzorgbegeleider neemt deel aan de laatste trainingsessie. Dit is een
Tussen
Trainer +
individuele sessie waarin informatieoverdracht centraal staat over de inhoud en
maand 9 en
pleegzorg-
maand 12
begeleider
De pleegouders uit de controlegroep ontvangen (vier maanden na de nulmeting)
Tussen
Wetenschap
per post een bundel vragenlijsten en een begeleidend schrijven met de vraag om
maand 9 en
-pelijk
alles zo spoedig mogelijk in te vullen en via een vooraf gefrankeerde enveloppe
maand 12
medewerker
het verloop van de training en de ervaringen van pleegouders en trainer.
Stap 8: Nameting
terug te sturen (of de vragenlijst online in te vullen).
De pleegouders uit de interventiegroep ontvangen na de laatste trainingssessie
van de trainer de vragenlijsten voor de nameting. Deze benadrukt dat het
belangrijk is om ze zo snel mogelijk in te vullen en terug te sturen (of online in
te vullen).
+ trainer
B i j l a g e n | 353
Stap 9: Follow-up-meting
Alle pleeggezinnen ontvangen 3 maanden na de nameting per post de
Tussen
Wetenschap
vragenlijsten voor follow-up meting en een begeleidend schrijven met de vraag
maand 12
-pelijk
om alles zo spoedig mogelijk in te vullen en via een vooraf gefrankeerde
en maand
medewerker
enveloppe terug te turen (of online in te vullen.
15
Doorheen de hele procedure engageren de deelnemende diensten voor pleegzorg en hun
medewerkers zich ertoe om hun pleegouders blijvend te motiveren en te stimuleren om
deel te nemen aan de training en de hieraan gekoppelde effectmetingen.
4. Procedure voor instroom training na onderzoeksperiode
Aangezien het ethisch onverantwoord is om een mogelijk effectieve interventie op basis van
toeval aan enkele pleeggezinnen wel en aan anderen niet aan te bieden, krijgen pleeggezinnen
uit de controlegroep ook de kans om deel te nemen aan de training. Pleegouders uit de
controlegroep kunnen echter pas deelnemen aan de training nadat de periode nodig voor de
dataverzameling in het kader van het effectiviteitsonderzoek afgerond is. In theorie kunnen
deze pleegouders dus ten vroegste zeven maanden na de nulmeting deelnemen aan de
training.
Per provincie wordt op basis van datum van de screening een wachtlijst aangemaakt van
pleeggezinnen in de controlegroep. Zodra de trainer, bevoegd voor de betreffende provincie,
een plaats vrij heeft, neemt deze contact op met de pleeggezinnendienst van het eerste
pleeggezin op de wachtlijst. De huidige pleegzorgbegeleider informeert bij het pleeggezin of
men al dan niet geïnteresseerd is in het volgen van de training. Indien de pleegouders de
training willen volgen, wisselen de pleegzorgbegeleider en de trainer de nodige informatie uit
en worden afspraken gemaakt rond rapportering voor verwijzers en rond contact met
biologische ouders. Hierna kunnen deze pleegouders starten met de training. Telkens de
trainer een extra plaats vrij krijgt, neemt deze contact op met het volgende pleeggezin op
diens wachtlijst en wordt dezelfde procedure gevolgd. Na afloop van de training worden deze
gezinnen weer verder begeleid door de oorspronkelijke pleegzorgbegeleiders.
354 |B i j l a g e n
Een nieuwe pleegplaatsing start?
Ga na of het pleeggezin in aanmerking voor deelname aan de screening!
-Langdurig perspectief (≥1 jaar)
-Kind tussen 3 en 12 (Patterson) of
tussen 6 en 17 (NVR)
-De pleegouders spreken Nederlands
Gezin komt in aamerking voor
screening
Gezin komt niet in aanmerking
voor screening.
ONMIDDELLIJK:
-- In dossier duidelijk maken dat
pleeggezin gescreend moet worden.
-- Pleegouders informatie geven over
PVO adhv de informatiebrief
Geen verdere
stappen nodig
TUSSEN MAAND 4 EN 5:
- Pleegouders vullen online of
schriftelijk screeningsvragenlijst in
- Begeleider vult korte vragenlijst in
- Brochure over PVO aan de
pleegouders bezorgen
Het gezin komt niet in aamerking voor
PVO
Het gezin komt in aanmerking voor PVO
- U wordt hiervan op de hoogte gebracht door de
wetenschappelijk medewerker
- Er worden afspraken gemaakt rond contacteren
van pleeggezin voor uitleg en motivering voor
deelname
Pleeggezin behoort tot de
interventiegroep
Geen verdere stappen
nodig.
Pleeggezin behoort tot de
controlegroep
- U wordt hiervan op de hoogte
gebracht door de trainer en u wisselt
de nodige informatie uit
- Het pedagogische luik van de
begeleiding van dit pleeggezin wordt
(voor ongeveer 4 maanden) stopgezet
- U wordt hiervan op de hoogte
gebracht door de
wetenschappelijk medewerker
- De huidige begeleiding wordt
gewoon verder gezet (en
geregistreerd)
Na vier maanden:
- Deelname aan laatste trainingssessie
- Verderzetting van de begeleiding in
dit pleeggezin
Na vier maanden:
Pleegouders motiveren om de
vragenlijst die ze via post zullen
ontvangen in te vullen en terug te
sturen
Na zeven maanden:
- Pleegouders motiveren om de
vragenlijst die ze via post zullen
ontvangen in te vullen en terug te
sturen
Na zeven maanden:
- Pleegouders motiveren om de
vragenlijst die ze via post zullen
ontvangen in te vullen en terug te
sturen
B i j l a g e n | 355
Bijlage 4: Voorbeeld nieuwsbrief
356 |B i j l a g e n
B i j l a g e n | 357
358 |B i j l a g e n
B i j l a g e n | 359
Bijlage 5: Bekendmaking PVO
Onderscheidingen
Dirk Deboutteprijs 2012
Publicaties over de PVO-trainingsmodules
Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., & Vanschoonlandt, F. (2010). Geweldloos verzet. Werkmap
voor pleegouders van pleegkinderen met ernstig probleemgedrag. Gent: Opvang.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., & Van Holen, F. (2011). Pleegouders Versterken in
Opvoeden. Werkmap voor pleegouders van pleegkinderen met ernstig probleemgedrag. Gent:
Opvang.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., & Van Holen, F. (2010). Proefproject: “Pleegouders
Versterken in Opvoeden”. Onder Dak - Tijdschrift voor pleegzorg, 20, 2.
Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., Vanschoonlandt, F., Devolder, J., Demyttenaere, J., &
Berlize, T. (2011). Pleegouders versterken in opvoeden: Geweldloos verzet als interventie in
pleegzorg. Agora, 27, 10-21.
Van Holen, F., Vanderfaeillie, J., & Vanschoonlandt, F. (2012). Pleegouders Versterken in
Opvoeden: ontwikkeling van een evidence-based trainingsprogramma voor de ondersteuning
van pleegouders bij de aanpak van moeilijk gedrag. In K. De Koster, K. De Vos, D. Kerger,
G. Roets, & R. Roose, (Red.). Handboek Integrale Jeugdhulp (pp. 473-499). Brussel: Politeia.
Van Holen, F., Vanschoonlandt, F., & Vanderfaeillie, J. (2012). Ondersteuningsprogramma
voor pleegouders gebaseerd op geweldloos verzet. In J. Vanderfaeillie, F. Van Holen, & F.
Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg: kansen en risico’s (pp. 323-339). Leuven:
Acco.
360 |B i j l a g e n
Vanschoonlandt, F., Van Holen, F., & Vanderfaeillie, J. (2012). Ontwikkeling en
proefimplementatie van twee ondersteuningsprogramma’s van pleegouders.
Orthopedagogiek: Onderzoek en Praktijk, 51,69-83.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., & Van Holen, F. (2012). Ondersteuningsprogramma
voor pleegouders van jonge kinderen met externaliserende gedragsproblemen. In J.
Vanderfaeillie, F. Van Holen, & F. Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg: kansen en
risico’s (pp. 308-322). Leuven: Acco.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., & De Maeyer, S. (2012). Development
of an intervention for foster parents of young foster children with externalizing behavior:
Theoretical basis and program description. Clinical Child and Family Psychology Review, 15,
330-344.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., Janssens, D., Holvoet, K., & Bunckens,
J. (2012). Pleegouders Versterken in Opvoeden: Ondersteuning volgens het SociaalInteractioneel Model (SIM). Agora, 28, 40-48
Aan PVO-screening gelinkte publikaties
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., & Van Holen, F. (2012). De instroom in Vlaamse
pleegzorg nader bekeken. Welke kinderen worden om welke redenen geplaatst? In J.
Vanderfaeillie, F. Van Holen, & F. Vanschoonlandt (Red.), Op weg met pleegzorg: kansen en
risico’s (pp. 231-248). Leuven: Acco.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., & De Maeyer, S. (2012). Een
vergelijkend onderzoek van netwerk- en bestandpleegzorg in Vlaanderen. Orthopedagogiek:
Onderzoek en Praktijk, 51, 432-446.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., De Maeyer, S., & Andries, C. (2012).
Kinship and non-kinship foster care: Differences in contact with parents and foster child’s
mental health problems. Children and Youth Services Review, 34, 1533-1539.
B i j l a g e n | 361
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., De Maeyer, S., & Andries, C. (2013).
Mental health of foster children: Do biological fathers matter? Child Welfare, 91(6), 149-166.
Vanschoonlandt, F., Vanderfaeillie, J., Van Holen, F., De Maeyer, S, & Robberechts, M.
(2013). Externalizing problems in young foster children: Prevalence rates, predictors and
service use. Children and Youth Services Review, 35, 716-724.
Nieuwsbrieven
-
Nieuwsbrief 1 – februari 2011
-
Nieuwsbrief 2 – mei 2011
-
Nieuwsbrief 3 – mei 2012
-
Nieuwsbrief 4 – december 2012
Pers
-
Radio 1 – Het Vrije Woord - 19.03.’12
-
Radio 1 – De Ochtend - 29.03.’12
-
VRT1: Reportage in ‘Koppen’ -17.05.’12
Studiedagen, congressen, gastcolleges
Sedert 2009 Vrije
Universiteit
Brussel
–
vakgroep
Ontwikkelings-
en
levenslooppsychologie
Jaarlijks gastseminarie in de cursus “Opvoeding en Opvoedingsproblemen” – 3de
bachelor orthopsychologie.
Sedert 2009 Vrije
Universiteit
Brussel
–
vakgroep
Ontwikkelings-
en
levenslooppsychologie
Jaarlijks gastseminarie in de cursus “Gevalstudies in de kinderpsychopathologie” –
2de master psychologie.
11/09/2009 Zevende Vlaams Congres Kinder- en Jeugdpsychiatrie en –psychotherapie :
Van hieraf kan je gaan…
“Oudertraining” in pleegzorg
14/10/2009 Erasmushogeschool Brussel
Gastcollege “Non-violent resistance” een vernieuwende benadering voor de aanpak
362 |B i j l a g e n
van probleemgedrag
17/09/2010 Zorgen voor pleegzorg. Uitdagingen en nieuwe wegen voor pleegzorg. Europees
Congres 2010.
“Ondersteuning van pleegouders gebaseerd op non-violent resistance”
21/01/2011 Conferentiedag ‘Geweldloos Verzet’ met Idan Amiel
Epilogue
29/03/2011 Erasmushogeschool Brussel
Gastcollege
“Pleegouders
versterken
in
Opvoeden:
een
ondersteuningsprogramma voor de aanpak van probleemgedrag.”
01/04/2011 Colloquium Opvang V.Z.W.
“Ondersteuningsprogramma’s voor pleegouders: hoe ver staan we in Vlaanderen?”
21/09/2011 Pleegouders Versterken in Opvoeden
Informatiedag voor contactpersonen van deelnemende voorzieningen.
23/09/2011 Achtste Vlaams Congres Kinder- en Jeugdpsychiatrie en –psychotherapie :
Timmeren aan de weg.
“Geweldloos Verzet / Nieuwe Autoriteit. Toepassingen in verschillende
contexten.”
30/09/2011 Contactcomité van organisaties voor Jeugdzorg
“Pleegouders Versterken in Opvoeden: aanleiding, werking en eerste resultaten”
15/12/2011 4de Vlaams Congres opvoedingsondersteuning: Sterk met kinderen, ouders en
de buurt
Geweldloos Verzet en Nieuwe Autoriteit: een bijzondere kijk op opvoeding.
17/01/2012 M.P.I. Dennenhof
Geweldloos Verzet en Nieuwe Autoriteit. Van ambulante gezinsbegeleiding tot
implementatie in de leefgroep.
04/02/2012 Hogeschool Gent – Banaba Buitengewoon Onderwijs.
‘Geweldloos Verzet’ en ‘Nieuwe Autoriteit’ in gezin en klas.
14/02/2012 Congres Signalen van Welzijn – Zeeland.
‘Signalen van Welzijn’ en ‘Geweldloos Verzet’. Een interessant huwelijk?
21/03/2012 Vredescentrum. Opleiding Vredeseducatie.
Panel: Delinquent/Grensoverschrijdend gedrag.
29/03/2012 New Trends in Nonviolent Resistance. “Between New Authority and
B i j l a g e n | 363
Attachment” - Second International Conference Nonviolent Resistance.
New authority in foster care: supporting foster parents in providing a secure base.
26/04/2012 Informatievoormiddag voor contactpersonen van deelnemende voorzieningen
Pleegouders Versterken in Opvoeden: stand van zaken
22/05/2012 ter Muren
Geweldloos Verzet en Nieuwe Autoriteit. Van ambulante gezinsbegeleiding tot
implementatie in de leefgroep.
15/09/2012 Pleegoudersupport Zeeland
Ondersteuning voor pleegouders. Hoe ver staan we in Vlaanderen?
21/09/2012 Studiedag “Kinder- en jeugdpsychiatrie 0-6 jaar. De kracht en betrokkenheid
van ouders bij het diagnostisch en therapeutisch proces”
Pleegouders Versterken in Opvoeden: stand van zaken. Voordracht als laureaat van
de ‘Deboutteprijs’
02/10/2012 Congres Signalen van Welzijn Oplossingsgericht werken
Geweldloos Verzet
11/10/2012 Studiedag pleegzorgvoorzieningen Gelderland
Pleegouders Versterken in Opvoeden. Hoe ver staan we in Vlaanderen?
24/04/2013 Infonamiddag voor contactpersonen van deelnemende voorzieningen
Pleegouders Versterken in Opvoeden: stand van zaken
09/09/2013 7th International Foster Care Meeting
Efficacy of a foster parent intervention in Flanders
19/09/2013 9de Vlaams Congres Kinder- en Jeugdpsychiatrie en –psychotherapie
Pleegouders Versterken in Opvoeden: ontwikkeling van het programma en
preliminaire resultaten
364 |B i j l a g e n
Bijlage 6: Functiebeschrijving en functieprofiel projectmedewerker
Functiebeschrijving projectmedewerker
Hoofdopdracht
Uitvoering van de pleegoudertraining hetzij volgens de module gebaseerd op Non-Violent
Resistance, hetzij volgens de module gebaseerd op het sociaal interactioneel model van
Patterson en leertheoretische principes
Plaats in het projectteam
Heeft de projectcoördinator als direct leidinggevende
Taken en verantwoordelijkheden
-
deelnemen aan de interne opleiding
-
uitvoering van de pleegoudertraining
o analyse van opvoedingssituatie
o analyse van aanwezige en aan te leren opvoedingsvaardigheden
o aanleren van vaardigheden in de omgang met probleemgedrag aan de hand van
de behandelmethodes en technieken
o individuele training van pleeggezinnen
o groepsgewijze training van pleegouders
o monitoring en evaluatie van de vooruitgang
o uitvoeren van administratieve en organisatorische taken
-
meewerken aan de inhoudelijke evaluaties van het trainingsprogramma
-
mee instaan voor de voorlichting en vorming van pleegzorgbegeleiders
-
een goede samenwerking met de pleegzorgbegeleiders behouden en/of mogelijk
maken
-
een goede samenwerking met verwijzende en andere hulpverleningsinstanties
behouden en/of mogelijk maken
B i j l a g e n | 365
-
meewerken aan de voorlichting van verwijzers
Overleg en evaluatie
-
projectteam: maandelijks
-
begeleidingsteam: wekelijks
-
6-maandelijks functionerings- of evaluatiegesprek met de projectleider
Standplaats
In de eigen pleegzorgvoorziening.
Salariëring
Loonschaal (MV1 of L1), PC 319.01.
366 |B i j l a g e n
Functieprofiel projectmedewerker
Opleidingsrichting en –niveau
Master psychologie of orthopedagogiek
Bachelor maatschappelijk werk of gelijkgesteld
Bijkomende therapeutische opleiding of bijkomende opleiding als gezinsbegeleider strekt tot
aanbeveling
Ervaring
Minimaal 3 jaar ervaring in pleegzorgbegeleiding
Ervaring in het werken met en begeleiden van complexe gezinssystemen en problematische
gezinssituaties
Ervaring in het werken met kinderen met gedragsproblemen
Kennis
Goede kennis van jeugdzorg in het algemeen en de pleegzorg in het bijzonder
Goede kennis en inzicht in hulpverleningskaders en hulpverleningsmethodieken die van
belang zijn in het werk met complexe gezinssystemen
Goede kennis van en affiniteit met hetzij het sociaal-interactioneel model en leertheoretische
principes, hetzij de systeemtheorie en de NVR-therapie
Goede kennis van de ontwikkeling van kinderen, adolescenten en gezinnen
Goede kennis van Word, Excel, Outlook en Internet Explorer
Vaardigheden
- Organisatorische vaardigheden:
-
kan methodisch, ordelijk en nauwgezet werken
-
kan zowel zelfstandig als teamgericht werken
-
kan het werk efficiënt organiseren
B i j l a g e n | 367
- Communicatieve vaardigheden:
-
vlotheid en duidelijkheid in communicatie (zowel mondeling als schriftelijk)
-
kan actief luisteren
-
wisselt spontaan relevante informatie uit met collega’s
- Werkbegeleiding:
-
empatisch
-
werkt participatief, emancipatorisch en cliëntgericht
-
gaat bewust om met de effecten die binnen de begeleiding worden teweeg gebracht en
bespreekt deze in super- en intervisie
-
kan omgaan met conflictsituaties en spanningsvelden
-
bewaakt voortdurend de psychische en fysieke integriteit van minderjarigen
- Teamgericht:
-
constructieve opstelling ten aanzien van samenwerking
-
constructieve en open opstelling ten aanzien van het geven en ontvangen van feedback
(durft zich kwetsbaar opstellen en toont interesse voor tekorten waaruit geleerd kan
worden)
-
kan kritisch reflecteren over het eigen functioneren en eigen therapeutische houding
-
kan oplossingsgericht in discussie gaan
-
kan kennis en vaardigheden overdragen aan collega’s
-
kan vergaderingen en groepsmomenten leiden en groepen motiveren en activeren
- Analytisch en synthetisch denken
Houding
Discreet
Respectvolle en positieve houding
Onbevooroordeelde houding
Dynamisch
Geduldig
Vermogen tot motiveren en stimuleren
368 |B i j l a g e n
Doorzettingsvermogen
Relativeringsvermogen
Stressbestendig en standvastig
Flexibel
Leergierig
Stabiel en evenwichtig
Humor
Beschikt over interculturele sensitiviteit
Andere vereisten
In het bezit zijn van een rijbewijs B en een wagen
Bereidheid tot avond- en sporadisch weekendwerk
B i j l a g e n | 369
Bijlage 7: Informatiebrief PVO voor pleegouders bij aanvang plaatsing
Geachte pleegouder,
U heeft zopas één of meerdere pleegkinderen in huis genomen. Dit is een heel belangrijk en
groot engagement. U wordt hierin ondersteund door een dienst voor pleegzorg. De plaatsing
in een pleeggezin is voor kinderen en jongeren immers een ingrijpende gebeurtenis. Ze volgt
vaak op een moeilijke periode binnen het gezin van herkomst. Kinderen en jongeren hebben
dan ook heel wat te verwerken. Dit gebeurt niet steeds zonder slag of stoot. Wetenschappelijk
onderzoek toont aan dat veel pleegkinderen gedragsproblemen vertonen. Dit kan erg
belastend zijn voor pleegouders en leidt zelfs geregeld tot het voortijdig afbreken van
plaatsingen. Om dit te voorkomen ondersteunt de Vlaamse Overheid het project ‘Pleegouders
Versterken in Opvoeden’. Verschillende diensten voor pleegzorg verspreid over heel
Vlaanderen werken mee aan dit project. Ook de dienst die u begeleidt heeft haar schouders
onder dit project gezet.
Het project heeft tot doel om pleegouders die met ernstig probleemgedrag te maken krijgen,
gedurende een korte periode (3 à 4 maanden) zeer intensief te ondersteunen in de aanpak
ervan. Deze ondersteuning gebeurt door een ervaren en hiervoor speciaal opgeleide
pleegzorgbegeleider. Ze is gebaseerd op methoden die in het buitenland al gebruikt worden en
er zeer goede resultaten opleveren. Middels een wetenschappelijk onderzoek zal ook in
Vlaanderen nagegaan worden of deze ondersteuning gunstige effecten heeft. Dit gebeurt door
deelnemende pleegouders op verschillende momenten uitvoerig naar hun ervaringen te vragen
met behulp van vragenlijsten.
Omdat het over een nieuw project gaat, zal deze extra ondersteuning aanvankelijk slechts aan
een beperkt aantal pleegouders kunnen worden aangeboden. Indien ze gunstige resultaten
heeft zal ze later in heel Vlaanderen voor alle pleegouders van nut kunnen zijn.
De ondersteuning is enkel bedoeld voor pleegouders waarvan het pleegkind ernstig
probleemgedrag stelt. Uw pleegzorgbegeleider zal u vier à vijf maanden na start van de
plaatsing vragen om een korte vragenlijst in te vullen over uw pleegkind om te bepalen of u in
aanmerking komt voor deze extra ondersteuning. U krijgt op dat moment meer informatie
over het project (de inhoud van de interventie en het onderzoek).
370 |B i j l a g e n
We hopen dat u bereid bent om aan dit project mee te werken. Uw medewerking is ook voor
het welslagen van toekomstige pleeggezinplaatsingen van belang.
Wenst u meer informatie of heeft u bijkomende vragen, neem dan gerust contact op met Frank
Van Holen (zie onder).
Alvast bedankt!
Met vriendelijke groeten,
Prof. Johan Vanderfaeillie, Promotor Vrije Universiteit Brussel
Drs. Femke Vanschoonlandt, Wetenschappelijk medewerker Vrije Universiteit Brussel
Drs. Frank Van Holen, Coördinator project ‘Pleegouders Versterken in Opvoeden’
Jetsesteenweg 603
1090 Brussel
02/428.80.09
[email protected]
B i j l a g e n | 371
Bijlage 8:
pleegouders
Brochure
PVO
voor
Nog vragen?
Interventie of controle?
Hebt u nog vragen? Neem dan zeker contact
met ons op.
PVO bestaat uit twee groepen: de
interventiegroep en de controlegroep.
Bij welke groep komt u terecht? Dat beslist
het toeval.
Of surf naar
www.pleegzorgonderzoekvlaanderen.be/pvo.
Interventiegroep
De extra ondersteuning start zo snel mogelijk
(ten laatste binnen de drie maanden). Uw
pleegzorgbegeleider en de PVO-trainer
maken samen met u duidelijke afspraken
over hun taakverdeling. Na de PVOondersteuning
neemt
uw
pleegzorgbegeleider de begeleiding weer
volledig over. Meteen na de interventie en
drie maanden later vult u opnieuw een
vragenlijst in.
Controlegroep
Behoort u tot de controlegroep? Dan staat u
op de wachtlijst. Uw pleegzorgbegeleiding
loopt voorlopig gewoon verder. U vult na vier
maanden en na zeven maanden een
vragenlijst in. Nadat we alle gegevens
verzameld
hebben,
krijgt
u
extra
ondersteuning vanuit PVO. Die start dus ten
vroegste na zeven maanden.
Prof. Dr. Johan Vanderfaeillie
Promotor
Frank Van Holen
Coördinator
Tel: 02/428.80.09
[email protected]
Drs. Femke Vanschoonlandt
Wetenschappelijk medewerker
Tel: 02/629.26.20
[email protected]
U staat er niet alleen voor!
372 |B i j l a g e n
PVO ondersteunt
pleegouders intensief
De plaatsing in een pleeggezin is altijd
ingrijpend voor pleegkinderen. Ze hebben
heel wat te verwerken, en dat gebeurt niet
zonder slag of stoot.
Gevolg? Veel pleegkinderen vertonen
gedragsproblemen. Een belastende situatie
voor pleegouders, die soms tot het
voortijdige afbreken van de opvang leidt.
Problemen voorkomen
Voorkomen is beter dan genezen. Daarom
ontwikkelden
we
een
intensieve
ondersteuning: Pleegouders Versterken in
Opvoeding, kortweg PVO.
Onze bedoeling? U tijdens een korte periode
heel intensief ondersteunen in de aanpak
van ernstig probleemgedrag. De begeleiding
gebeurt
door
een
ervaren
pleegzorgbegeleider. Hij kreeg hiervoor een
speciale opleiding. De focus ligt op wat ú zelf
kan doen. U kan het gedrag van uw
pleegkind sterk beïnvloeden.
Individueel en in groep
Komt u in aanmerking voor PVO?
De begeleiding bestaat uit wekelijkse
bijeenkomsten: tien individuele gesprekken
en vijf groepssessies. In het totaal duurt de
begeleiding ongeveer vier maanden.
De individuele sessies gebeuren bij u thuis.
U
maakt
kennis
met
verschillende
opvoedingsvaardigheden en –technieken, en
u leert ze gebruiken om het gedrag van uw
pleegkind bij te sturen.
Daarna volgen vijf wekelijkse groepsessies
met andere pleegouders. U wisselt
ervaringen uit, en u gaat samen op zoek
naar oplossingen voor probleemsituaties.
PVO is er alleen voor pleeggezinnen die een
pleegkind hebben met probleemgedrag.
Resultaten wetenschappelijk
onderzocht
Aan PVO is een wetenschappelijk onderzoek
verbonden.
Bedoeling? Nagaan of de begeleiding
gunstige resultaten heeft. Dat gebeurt via
vragenlijsten
op
drie
verschillende
momenten: bij de start, op het einde en drie
maanden na de begeleiding. Dit is een
eerste,
belangrijke
stap
naar
een
wetenschappelijk
verantwoorde
ondersteuning van pleegouders!
Komt u in aanmerking? Dat komen we te
weten via een vragenlijst. Vraag een
papieren versie aan uw pleegzorgbegeleider.
Of vul ze online in op
http://pvo.pleegzorgonderzoekvlaanderen.be/pleegouder
Ook uw pleegzorgbegeleider vult een
vragenlijst in.
Op basis van jullie antwoorden wordt beslist
of u van extra ondersteuning kan genieten.
We nemen dan zo snel mogelijk contact met
u op. U krijgt dan ook een tweede vragenlijst,
die dieper ingaat op uw beleving als
pleegouder.
Komt u niet in aanmerking voor PVO? Dan
verandert er niets. De pleegzorgbegeleiding
loopt gewoon verder.
B i j l a g e n | 373
Bijlage 9: Screeningsvragenlijsten
Vragenlijst pleegzorgbegeleider
Deze vragenlijst bestaat uit 5 delen. In een eerste deel worden enkele vragen gesteld over
kenmerken van het pleegkind. In een tweede deel wordt de hulpverleningsgeschiedenis van
dit pleegkind bevraagd. In een derde deel worden enkele vragen gesteld over de huidige
pleeggezinplaatsing. In het vierde deel wordt informatie gevraagd over kenmerken van de
biologische ouders en hun verhouding tot de pleeggezinplaatsing. In het laatste deel worden
nog enkele vragen over de pleegouders gesteld.
DEEL 1: KENMERKEN PLEEGKIND
Indien het pleeggezin dat u begeleidt in aanmerking komt voor deelname aan PVO en het
bijhorende onderzoek, moeten wij u kunnen contacteren. Om die reden vragen we om
hieronder uw contactgegevens in te vullen.
Dienst voor pleegzorg:
Naam
pleegzorgbegeleider
Telefoonnummer:
E-mailadres:
1. Over welk pleegkind vult u deze vragenlijst in?
Naam:
Geboortedatum:
2. Heeft dit kind een officiële diagnose van een emotionele, gedrags- of
ontwikkelingsstoornis?
□ Neen (ga naar vraag 3)
□ Ja (vul in welke diagnose en wie de diagnose stelde)
Welke diagnose?
D
Door
welke
soort
o
dienst/persoon
werd de
o
diagnose gesteld?
r
374 |B i j l a g e n
3. Heeft dit kind medische problemen die eventuele gedragsproblemen kunnen
verklaren? (Bijvoorbeeld Prader-Willi-syndroom, Williams-beuren syndroom, syndroom
van Angelman, ...)
□ Neen
□ Ja, namelijk:
4. Vertoont het kind gedragsproblemen als gevolg van medicamenteuze behandeling?
(Bijvoorbeeld anti-epileptica)
□ Neen
□ Ja, namelijk:
5. Heeft dit kind een fysieke handicap?
□ Neen
□ Ja, namelijk:
6. Heeft dit kind een verstandelijke beperking?
□ Neen
□ Ja
7. Is er een ernstig vermoeden van seksueel misbruik van dit kind in het gezin van
oorsprong?
□ Neen
□ Ja
8. Neemt dit kind psychotrope medicatie (bijvoorbeeld Rilatine, Dipiperon)?
□ Neen (Ga naar vraag 8)
□ Ja (vul onderstaande vragen in)
Welke psychotrope medicatie neemt het
kind?
Wanneer is de medicatie gestart?
Is het medicatiegebruik stabiel over de
afgelopen twee weken?
B i j l a g e n | 375
9. Krijgt dit kind momenteel professionele hulp voor externaliserende
gedragsproblemen of aandachtsproblemen? (Zowel externe hulp, als extra
ondersteuning voor het kind vanuit de dienst voor pleegzorg dient hier vermeld te
worden).
□ Neen (Ga naar DEEL 2)
□ Ja (vul onderstaande vragen in)
Via
welke
soort
hulpverleningsdienst/
persoon wordt hulp
geboden?
Wat is de frequentie □ wekelijks
van deze hulp?
□ 2-wekelijks
□ maandelijks
□ minder dan maandelijks
DEEL 2: HULPVERLENINGSGESCHIEDENIS PLEEGKIND
1. Was dit kind vóór plaatsing in dit pleeggezin reeds in andere pleeggezinnen
geplaatst?
□ Neen
□ Ja
Indien “Ja”: In hoeveel verschillende pleeggezinnen verbleef dit kind? (Deze
pleeggezinplaatsing niet meegeteld)
2. Om een overzicht te krijgen van de hulpverleningsgeschiedenis van dit kind, vragen
we u om in onderstaande tabel weer te geven waar het kind achtereenvolgens
verbleef. Kruis in de kolom “verblijf 1” de plaats aan waar het kind het eerst verbleef. In
de kolom “verblijf 2” kruist u aan waar het kind vervolgens verbleef. Zo gaat u verder tot
aan de huidige pleeggezinplaatsing.
Indien u de optie "andere" kiest, gelieve dan ernaast te omschrijven waar
het kind verbleef (bijvoorbeeld thuis met GOP, ziekenhuis, ...).
Indien een plaatsing in een bepaalde voorziening verlengd werd, geldt dit als hetzelfde
verblijf. Indien een kind overgeplaatst werd van één residentiële voorziening naar een
andere, geldt dit als twee verschillende verblijven.
376 |B i j l a g e n
Verblijf 1
Verblijf 2
Verblijf 3
Verblijf 4
Verblijf 5
Verblijf 6
Verblijf 7
Verblijf 8
Verblijf 9
Verblijf
10
Thuis zonder hulp
Thuis met ambulante
hulp (thuisbegeleiding,
dagcentrum, crisishulp
aan huis, ...)
Residentieel CKG
Residentieel O.O.O.C.
Residentieel
overige
BJZ
(begeleidingstehuis,
gezinstehuis, ...)
Observatie
en
behandelingscentrum
Residentieel
overige
VAPH
(MPI,
kortverblijf, ...)
Psychiatrische afdeling
Bestandsgezin
Familie
Sociaal netwerk
Huidig pleeggezin
Andere, nl:
Andere, nl:
DEEL3: HUIDIGE PLEEGGEZINPLAATSING
1. Om welk soort pleeggezinplaatsing gaat het?
Familieplaatsing bij:
□ broer/zus van het pleegkind
□ tante/oom, vaderszijde
□ tante/oom, moederszijde
□ grootouder(s), vaderszijde
□ grootouder(s), moederszijde
□ andere familie, vaderszijde
□ andere familie, moederszijde
Netwerkplaatsing in:
□ relatienetwerk pleegkind (Bv. Vriend(in), leerkracht, hulpverlener, ...)
□ relatienetwerk ouders (Bv. Stiefouder, buren, kennissen, vrienden, ...)
□ Bestandsgezin
B i j l a g e n | 377
2. Wie is de verwijzende instantie?
□ Comité voor Bijzondere Jeugdzorg
□ Jeugdrechtbank
3. Wat is de officiële startdatum van de pleeggezinplaatsing? (Hiermee bedoelen we de
datum waarop de begeleiding van de voltijdse pleeggezinplaatsing vanuit uw dienst
begon).
4. Verbleef het kind reeds voor deze startdatum voltijds in dit pleeggezin?
□ Neen
□ Ja, sedert …
5. Werd dit kind al eens eerder voltijds in dit pleeggezin geplaatst? (Vermeld het ook
indien het kind hier reeds eerder voltijds verblijf, maar het geen officiële
pleeggezinplaatsing was).
□ Neen
□ Ja, namelijk(vul in van wanneer tot wanneer):
6. Werd dit kind samen met (stief)broers of (stief)zussen in dit pleeggezin geplaatst?
□ Neen
□ Ja, namelijk met
(stief)broers en
(stief)zussen
7. Wat is/zijn de reden(en) voor de pleeggezinplaatsing? Duid de drie belangrijkste
redenen aan door de cijfers 1, 2 en 3 vóór een reden te schrijven. Gebruik ‘1’ voor de
belangrijkste reden, ‘2’ voor de tweede en ‘3’ voor de derde belangrijkste reden. Als er
slechts één of twee redenen zijn, duid u enkel deze aan.
...... Onvoldoende opvoedingsvaardigheden van de ouder(s)
...... Opvoedingsproblemen in combinatie met gedragsproblemen van het kind
...... Armoede
...... Tijdelijke financiële problemen
...... Huisvestingsproblemen
...... Verblijf gezin in asielcentrum
...... Relationele problemen tussen de ouders
...... Alcoholverslaafde ouder
...... Drugsverslaving ouder
378 |B i j l a g e n
...... Lichamelijke ziekte van de ouder
...... Psychische ziekte van de ouder
...... Opname ouder in ziekenhuis
...... Opname ouder in instelling
...... Overlijden ouder
...... Verwaarlozing
...... Mishandeling
...... Seksueel misbruik
...... Andere, namelijk:
8. Schat u in dat het om een langdurige pleeggezinplaatsing (1 jaar of meer) gaat?
□ Neen
□ Ja
DEEL 4: KENMERKEN VAN DE OUDERS
Onderstaande vragen gaan over de biologische ouders van het kind. Als het kind geadopteerd
werd, vult u deze vragen in over de adoptieouders. Indien beide ouders van het kind
overleden zijn, mag u deze vragen overslaan en verdergaan naar deel 5)
1. Vul onderstaande achtergrondgegevens in over de ouders van het kind
Moeder
Vader
Leefsituatie
□ Onbekend
□ Onbekend
□ Overleden
□ Overleden
□ Gehuwd/samenwonend met □ Gehuwd/samenwonend met moeder
vader
□ Alleenstaand
□ Alleenstaand
□ Gehuwd/samenwonend met andere
□ Gehuwd/samenwonend met vrouw
andere man
□ Gehuwd samenwonend met man
□ Gehuwd samenwonend met
vrouw
Geboortedatu
m:
Nationaliteit:
Hoogst
□ Niet van toepassing
□ Niet van toepassing
behaalde
□ Onbekend
□ Onbekend
diploma:
□ Geen diploma of diploma
lager onderwijs
□ Lager secundair onderwijs
□ Hoger secundair onderwijs
□ Hoger onderwijs, niet universitair
□ Universitair onderwijs
□ Geen diploma of diploma
lager onderwijs
□ Lager secundair onderwijs
□ Hoger secundair onderwijs
□ Hoger onderwijs, niet universitair
□ Universitair onderwijs
B i j l a g e n | 379
Beroep
(Huidig
□ Andere........................................
□ Andere........................................
□ Niet van toepassing
□ Niet van toepassing
of □ Onbekend
□ Onbekend
laatst
□Geen beroep/nooit gewerkt
□Geen beroep/nooit gewerkt
uitgeoefend):
□Ongeschoold arbeider
□Ongeschoold arbeider
□Geschoold arbeider
□Geschoold arbeider
□Landbouwer
□Landbouwer
□Kleine zelfstandige
□Kleine zelfstandige
□Lager bediende
□Lager bediende
□Werkzaam in kleuter-, basis- of □Werkzaam in kleuter-, basis- of
secundair onderwijs
secundair onderwijs
□Hoger bediende
□Hoger bediende
□Werkzaam
in
hoger □Werkzaam
in
hoger
onderwijs/universiteit
onderwijs/universiteit
□Kaderlid/directiekader
□Kaderlid/directiekader
□Vrij beroep (arts, advocaat, ...)
□Vrij beroep (arts, advocaat, ...)
□Groothandelaar/Ondernemingslei
□Groothandelaar/Ondernemingsleider
der
□ Andere........................................
□ Andere........................................
Huidige
tewerkstelling:
percentage
2. Hoe staan de ouders tegenover de pleeggezinplaatsing
Moeder
Vader
□ Positief
□ Positief
□ Ambivalent/onduidelijk
□ Ambivalent/onduidelijk
□ Negatief
□ Negatief
□ Niet van toepassing
□ Niet van toepassing
380 |B i j l a g e n
3. Laten de ouders merken dat het kind hun toestemming heeft om in het pleeggezin te
zijn?
Moeder
Vader
□ Ja
□ Ja
□ Neen
□ Neen
□ Niet van toepassing
□ Niet van toepassing
4. Hoe goed is de relatie/het contact tussen de pleegouders en de ouders? Kruis aan op
een schaal van 1 tot 5, gaande van zeer conflictueus tot zeer goede samenwerking/zeer
goed contact.
1
2
3
4
5
Zeer
conflictueus
Relatie/contact
Zeer goede
samenwerking
/zeer goed
contact
met
moeder
Relatie/contact
met
vader
5. Vul onderstaande gegevens in over de bezoekregeling van het kind met de ouders.
Duid de meest uitgesproken regeling aan.
Moeder
Frequentie:
Duur:
Vader
□ dagelijks
□ dagelijks
□ wekelijks
□ wekelijks
□ 2-wekelijks
□ 2-wekelijks
□ maandelijks
□ maandelijks
□2- maandelijks
□2- maandelijks
□ minder dan 2-maandelijks
□ minder dan 2-maandelijks
□ nooit
□ nooit
□ 1 à 2 uur
□ 1 à 2 uur
□ ½ dag
□ ½ dag
□ 1 dag
□ 1 dag
□1 dag met overnachting
□1 dag met overnachting
□ weekend
□ weekend
□ langer
□ langer
□ Niet van toepassing
□ Niet van toepassing
B i j l a g e n | 381
Moeder
Vader
Evolutie duur sinds aanvang □ dalend
□ dalend
plaatsing:
□ stijgend
□ stijgend
□ gelijk
□ gelijk
□ Niet van toepassing
□ Niet van toepassing
□ in pleeggezin
□ in pleeggezin
□ bij betrokkene
□ bij betrokkene
□ bij familie
□ bij familie
Plaats:
□ neutrale plaats (onder □ neutrale plaats (onder
supervisie)
supervisie)
□ andere
□ andere
□ Niet van toepassing
□ Niet van toepassing
DEEL 5: KENMERKEN VAN DE PLEEGOUDERS
1. Kunnen de pleegouders vlot een Nederlandstalige krant lezen en begrijpen?
□ Neen
□ Ja
2. Zijn de pleegouders momenteel in een echtscheiding verwikkeld?
□ Neen
□ Ja
3. Krijgen de pleegouders op dit moment professionele hulp rond het hanteren van
gedragsproblemen van dit kind (vermeld het ook indien de extra ondersteuning
geboden wordt door een collega van uw dienst)?
□ Neen
□ Ja
Indien “ja”: Omschrijf hieronder kort door welke soort voorziening/persoon de
pleegouders
begeleid worden en duid aan wat de frequentie van deze begeleiding is.
Soort hulp:
382 |B i j l a g e n
Frequentie
□ wekelijks
hulp:
□ 2-wekelijks
□ maandelijks
□ minder dan maandelijks
4. Is er tijdens de afgelopen 3 maanden overwogen om deze pleeggezinplaatsing te
beëindigen?
□ Neen
□ Ja
B i j l a g e n | 383
Vragenlijst pleegouders
Deze vragenlijst bestaat uit drie delen. In een eerste deel stellen we enkele vragen over uw
gezin en over de verschillende personen die er deel van uitmaken. Ook bevragen we uw
ervaring als pleegouder. Het tweede deel gaat over het gedrag van één specifiek pleegkind. In
het
derde
deel
worden
enkele
vragen
gesteld
over
hoe
u
zich
voelt.
Het invullen van deze vragenlijst zal ongeveer een half uurtje in beslag nemen.
Deze vragenlijst wordt bij voorkeur door de pleegmoeder ingevuld.
DEEL 1: VRAGEN OVER U EN UW GEZIN
Indien u in aanmerking komt voor deelname aan het project “Pleegouders Versterken in
Opvoeden”, moeten we u kunnen contacteren. Om die reden vragen wij u hieronder uw
contactgegevens in te vullen. Uw antwoorden worden op een strikt vertrouwelijke manier
verwerkt.
Naam:
Straat + huisnummer
Postcode + woonplaats
Telefoonnummer
Datum
vragenlijst
invullen
1. Wie vult deze vragenlijst in? Kruis het juiste antwoord aan.
□ Pleegvader
□ Pleegvader in aanwezigheid van
pleegzorgbegeleider
□ Pleegmoeder
□ Pleegmoeder in aanwezigheid van
pleegzorgbegeleider
□ Beide pleegouders samen
□ Beide pleegouders samen in aanwezigheid
van pleegzorgbegeleider
2.
Vul volgende gegevens in over uzelf en uw eventuele partner. Indien u geen partner
heeft, mag u de vragen over pleegouder 2 open laten.
Pleegouder 1
Pleegouder 2
Geslacht
□ Man
□ Vrouw
□ Man
□ Vrouw
Geboortedatum:
Nationaliteit:
Hoogst
behaalde
diploma:
□ Geen diploma of diploma
lager onderwijs
□ Lager secundair onderwijs
□ Hoger secundair onderwijs
□ Hoger onderwijs, niet
universitair
□ Universitair onderwijs
□
Andere.........................................
□ Geen diploma of diploma
lager onderwijs
□ Lager secundair onderwijs
□ Hoger secundair onderwijs
□ Hoger onderwijs, niet
universitair
□ Universitair onderwijs
□
Andere.........................................
384 |B i j l a g e n
Pleegouder 1
□Geen beroep: nooit gewerkt
□Ongeschoold arbeider
□Geschoold arbeider
□Landbouwer
□Kleine zelfstandige
□Lager bediende
□Werkzaam in kleuter-, basis- of
secundair onderwijs
□Hoger bediende
□Werkzaam
in
hoger
onderwijs/universiteit
□Kaderlid/directiekader
□Vrij beroep (arts, advocaat, ...)
□Groothandelaar
□Ondernemingsleider
□
Andere.......................................
Beroep (Huidig
beroep
of
beroep dat het
laatst
werd
uitgeoefend)
Pleegouder 2
□Geen beroep: nooit gewerkt
□Ongeschoold arbeider
□Geschoold arbeider
□Landbouwer
□Kleine zelfstandige
□Lager bediende
□Werkzaam in kleuter-, basis- of
secundair onderwijs
□Hoger bediende
□Werkzaam
in
hoger
onderwijs/universiteit
□Kaderlid/directiekader
□Vrij beroep (arts, advocaat, ...)
□Groothandelaar
□Ondernemingsleider
□
Andere.........................................
Percentage
betaalde arbeid:
3.
Wat is uw gezinssituatie?
□ Alleenstaande
□ Kerngezin (Gehuwd of samenwonend zonder kinderen uit een vorige relatie)
□ Nieuw samen gesteld gezin
4.
Wat is het netto maandinkomen van uw gezin? Indien u een partner heeft, het nettomaandinkomen van u en uw partner samen
□< 1000 euro
□ 1000 – 2000 euro
□ 2000 – 3000 euro
□ 3000 – 4000 euro
□ 4000 – 5000 euro
□ > 5000 euro
□ Wens ik niet te beantwoorden
5.
Hoeveel eigen, inwonende kinderen (biologische of adoptiekinderen) hebben u (en
uw partner)?
Vul hieronder de geboortedatum en het geslacht van deze kinderen in:
Geboortedatum
Kind 1:
Geslacht
□ Jongen
□ Meisje
B i j l a g e n | 385
6.
Kind 2:
□ Jongen
□ Meisje
Kind 3:
□ Jongen
□ Meisje
Kind 4:
□ Jongen
□ Meisje
Hoeveel pleegkinderen verblijven momenteel in uw gezin?
Vul hieronder geboortedatum, geslacht en etniciteit van deze kinderen in en vul in sinds
wanneer dit kind voltijds in uw gezin verblijft.
Geboortedatum Geslacht
Pleegkind 1
Verblijft bij ons
sinds....(dd/mm/jjjj)
□ Jongen
□ Meisje
□ Jongen
□ Meisje
□ Jongen
□ Meisje
□ Jongen
□ Meisje
Pleegkind 2
Pleegkind 3
Pleegkind 4
7.
Nationaliteit
Wonen er nog andere personen bij u in huis?
□ Ja
□ Neen
Indien “neen”: ga naar vraag 8
Indien “ja”: vul hieronder de geboortedatum en het geslacht van deze perso(o)n(en) in.
Vul ook in wat uw relatie tot deze persoon is.
Persoon 1
Persoon 2
Persoon 3
Geboortdatum Geslacht
□ Man
□ Vrouw
□ Man
□ Vrouw
□ Man
□ Vrouw
Dit is mijn....(vb. Moeder)
8.
Sinds wanneer bent u pleegouder? Geef de datum van de start van de plaatsing van het
eerste pleegkind dat u opving.
9.
Van hoeveel kinderen bent u in het totaal al pleegouder geweest? Tel huidig(e)
pleegkind(eren) mee.
B i j l a g e n | 386
DEEL 2: VRAGEN OVER UW PLEEGKIND
1. Wat is de naam van het pleegkind waarover u deze vragenlijst invult?
2. Child Behavior Checklist (Achenbach & Rescolla, 2001, 2001)
Zie respectievelijke handleidingen.
DEEL 3: VRAGEN OVER UZELF
General Health Questionnaire (Koeter & Ormel, 1991): zie handleiding.
B i j l a g e n | 387
Bijlage 10: Informed consent pleegouders
Toestemmingsformulier wetenschappelijk onderzoek “Pleegouders Versterken in
Opvoeden” (PVO)
Aan “Pleegouders Versterken in Opvoeden” is een wetenschappelijk onderzoek verbonden. Ik
begrijp dat dit onderzoek tot doel heeft de effectiviteit van PVO na te gaan.
Ik begrijp dat ik op basis van toeval ofwel tot de interventiegroep behoor (en binnen de drie
maanden van de extra ondersteuning kan genieten) ofwel tot de controlegroep behoor (en ten
vroegste binnen zeven maanden deze extra ondersteuning kan krijgen).
Ik weet dat deelname aan PVO inhoudt dat ik op drie momenten een vragenlijst invul over
mijzelf, mijn gezin en mijn pleegkind. Deze vragenlijsten hebben onder andere betrekking op
probleemgedrag van mijn pleegkind, mijn opvoedingsgedrag en –beleving als pleegouder,
sociale steun en tevredenheid over PVO. De eerste vragenlijst wordt vóór start van PVO
ingevuld (of onmiddellijk na toewijzing aan controlegroep), de volgende op het einde van
PVO (of vier maanden later) en de laatste nog eens drie maanden later.
Alle gegevens van de vragenlijsten worden op vertrouwelijke wijze behandeld. Behalve de
medewerkers van PVO zal niemand te weten komen wat ik op de vragenlijsten heb ingevuld,
tenzij ik hiervoor mijn uitdrukkelijke toestemming geef.
Ik neem uit vrije wil deel aan dit onderzoek. Ik mag op elk moment mijn deelname aan het
onderzoek stop zetten. Ook wanneer er specifieke vragen zijn die ik niet wil beantwoorden,
mag ik deze open laten.
De resultaten van dit onderzoek kunnen gebruikt worden voor wetenschappelijke doeleinden
en mogen gepubliceerd worden. Dit gebeurt zonder mijn naam te vermelden.
Datum:………………………..
Naam pleegkind:………………………………...............
Naam pleegouders:............................................................
Handtekening pleegouders:……………………………...
B i j l a g e n | 388
Bijlage 11: Registratieformulier COVER
B i j l a g e n | 389
B i j l a g e n | 390
B i j l a g e n | 391
Bijlage 12: Overzicht alpha-waardes variabelen RCT
Alpha-waardes PVO-SIM
α0 – α1 – α2
Min6
Plus6
.78-.62-.89
.75-.86-.83
SOG subschaal Positief ouderlijk gedrag .86-.91-.95
.85-.89-.84
SOG subschaal Hard straffen
.86-.73-.65
.47-.61-.64
SOG subschaal Regels
.65-.85-.96
.76-.55-.51
SOG subschaal Negeren
.65-.42-.52
.39-.57-.61
SOG subschaal Materiaal belonen
.68-.79-.89
.64-.60-64
SOG subschaal Inconsequent straffen
.47-.15-.55
.66-.55-.61
NVOS subschaal Aankunnen
.86-.82-.90
NVOS subschaal Problemen hebben
.80-.82-.84
NVOS subschaal Kind is belasting
.85-.88-.90
NVOS subschaal Situatie anders willen
.81-.85-.86
SOG subschaal Straffen
NVOS som van alle items (totale .95-.95-.96
gezinsbelasting)
Medewerking sociale context
.67-.68-.77
Mate van steun totaal
.48-.45-.37
Gezinsfunctioneren
.68-.81-.78
Aanpassing pleegkind aan pleeggezin
.87-.88-.88
Subschaal ‘contact’ van de c-toets
.82
Subschaal ‘deskundigheid van de c-toets .78
Subschaal ‘effectiviteit’ van BESTE .86
door po
Subschaal ‘effectiviteit van BESTE door .78
pb
B i j l a g e n | 392
Alpha-waardes PVO-GV
α0 – α1 – α2
SOG subschaal Autonomie
.55 - .65 - .70
SOG subschaal Straffen
.79 - .78 - .83
SOG subschaal Positief ouderlijk gedrag .91 - .86 - .90
SOG subschaal Hard straffen
/ - .75 - .82
SOG subschaal Regels
.74 - .71 - .71
SOG subschaal Negeren
.58 - .40 - .33
SOG subschaal Materiaal belonen
.49 - .63 - .65
SOG subschaal Inconsequent straffen
.62 - .69 - .72
SOG subschaal Monitoring
.58 - .72 - .75
NVOS subschaal Aankunnen
.80 - .87 - .79
NVOS subschaal Problemen hebben
.72 - .78 - .75
NVOS subschaal Kind is belasting
.81 - .88 - .88
NVOS subschaal Situatie anders willen
.79 - .86 - .79
NVOS som van alle items (totale .93 - .95 - .94
gezinsbelasting)
Mate van steun totaal
.68-.68-.64
Medewerking sociale context
.63 - .73 - .67
Gezinsfunctioneren
.85 - .83 - .83
Aanpassing pleegkind aan pleeggezin
.84 - .83 - .80
Subschaal ‘contact’ van de c-toets
.75
Subschaal ‘deskundigheid van de c-toets .70
Subschaal ‘effectiviteit’ van BESTE .84
door po
Subschaal ‘effectiviteit van BESTE door .72
pb
B i j l a g e n | 393
Alpha-waardes PVO
α0 – α1 – α2
Min6
Plus6
.78-.62-.89
.78-.79-.83
SOG subschaal Positief ouderlijk gedrag .86-.91-.95
.90-.86-.89
SOG subschaal Hard straffen
.86-.73-.65
.41-.69-.77
SOG subschaal Regels
.65-.85-.96
.75-.66-.65
SOG subschaal Negeren
.65-.42-.52
.52-.48-.47
SOG subschaal Materiaal belonen
.68-.79-.89
.55-.62-67
SOG subschaal Inconsequent straffen
.47-.15-.55
.64-.67-.68
NVOS subschaal Aankunnen
.83-.85-.86
NVOS subschaal Problemen hebben
.78-.80-.81
NVOS subschaal Kind is belasting
.83-.88-.90
NVOS subschaal Situatie anders willen
.81-.85-.83
SOG subschaal Straffen
NVOS som van alle items (totale .94-.95-.96
gezinsbelasting)
Mate van steun totaal
.61-.59-.55
Medewerking sociale context
.65-.71-.73
Gezinsfunctioneren
.79-.82-.80
Totale
somscore
pleegkind)
VPO
(aanpassing .86-.86-.86
394 |B i j l a g e n
Bijlage 13: Nulmeting
Vragenlijst pleegouders
A. Om uw antwoorden te kunnen koppelen aan de andere vragenlijst die u reeds invulde,
vragen wij u hieronder volgende gegevens in te vullen:
Naam pleegouders:
Naam
pleegkind
waarover
vragenlijst
wordt ingevuld:
Wie vult vragenlijst in? □ Pleegmoeder
□ Pleegmoeder in aanwezigheid van pleegzorgbegeleider
□ Pleegvader
□ Pleegvader in aanwezigheid van pleegzorgbegeleider
Huidige datum:
B. Schalen ‘aankunnen’, ‘problemen hebben’, ‘kind is belasting’ en ‘situatie anders
willen’ uit de Nijmeegse Vragenlijst voor de Opvoedingssituatie (Robbroeckx &
Wels, 1996).
Zie handleiding.
C. Schaal voor Ouderlijk gedrag (Van Leeuwen, 2002, 2005).
Zie respectievelijke handleidingen.
D. Pleegouders krijgen vaak hulp (emotionele hulp, praktische hulp, informatie en
advies) bij de zorg voor een pleegkind. Hieronder vindt u verschillende personen die
pleegouders helpen. Stel uzelf de vraag “Als ik hulp nodig heb bij de zorg voor een
pleegkind, hoeveel hulp zou ik dan kunnen krijgen van de personen die ik ken?”
Omcirkel bij elke persoon de score die het best weergeeft hoeveel hulp u kunt krijgen
van deze persoon. Als u een dergelijk persoon niet kent, omcirkelt u 0 (niet van
toepassing). (Gebaseerd op de Help With Fostering Inventory; Orme et al., 2006).
Mijn partner
Mijn ouders
Mijn schoonouders
Andere familie
Vrienden
Collega’s
Dienst voor pleegzorg
Andere hulpverleners
School van mijn pleegkind
Geboorteouders* van mijn
0 = Niet
van
toepassing
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1 = Geen 2 = Een
hulp
beetje
hulp
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
3=
Redelijk
veel hulp
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4 = Veel
hulp
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
B i j l a g e n | 395
pleegkind
Biologische familie van mijn
pleegkind
Andere (vul in):
...............................................
Andere (vul in):
................................................
0
1
2
3
4
0
1
2
3
4
0
1
2
3
4
* Indien het om een geadopteerd kind gaat, vul deze vraag dan in over de adoptieouders van uw pleegkind.
E. Hieronder bevragen we bij hoeveel personen u terecht kan voor verschillende soorten
hulp (emotionele hulp, praktische hulp, informatie en advies) en hoe tevreden u
hierover bent.
1. Bij hoeveel mensen kan u terecht voor emotionele hulp met betrekking tot (de
opvoeding van) uw pleegkind (Bijv: Praten over iets waar u zich zorgen over
maakt, een luisterend oor, ...)?
- Aantal:..........., som op (naam of relatie tot de persoon):
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
- Hoe tevreden bent u over de emotionele hulp die u krijgt? (Omcirkel)
Heel
Een beetje
ontevreden ontevreden
1
2
Een beetje
tevreden
3
Heel
tevreden
4
2. Bij hoeveel mensen kan u terecht voor praktische hulp met betrekking tot (de
opvoeding van) uw pleegkind (Bijv: Oppas, boodschappen doen, hulp bij het
huishouden, lift geven, ...)
- Aantal:..........., som op (naam of relatie tot de persoon):
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
- Hoe tevreden bent u over de praktische hulp die u krijgt? (Omcirkel)
Heel
Een beetje
ontevreden ontevreden
1
2
Een beetje
tevreden
3
Heel
tevreden
4
3. Bij hoeveel mensen kan u terecht voor informatie en advies met betrekking tot (de
opvoeding van) uw pleegkind?
- Aantal:..........., som op (naam of relatie tot de persoon):
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
396 |B i j l a g e n
-
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Hoe tevreden bent u over de informatie en advies die u krijgt? (Omcirkel)
Heel
Een beetje
ontevreden ontevreden
1
2
Een beetje
tevreden
3
Heel
tevreden
4
F. Hieronder volgen enkele vragen over de steun en medewerking uit uw sociale
context aangaande de opvoeding van uw pleegkind. Het gaat hier niet om steun van
uw partner, maar om steun die u krijgt van mensen buiten uw gezin. Kruis het
antwoord aan dat het beste bij u past. (Gebaseerd op de vragenlijst over ouderlijke
aanwezigheid ontwikkeld door Köllner et al., 2007).
1. Ik ken andere (pleeg)ouders
met wie ik mijn ervaringen kan
delen.
2. Ik wil niet dat andere mensen
weten wat er zich in mijn gezin
afspeelt.
3. Ik hou de ruzies die ik heb met
mijn pleegkind verborgen voor
anderen.
4. Ik heb minstens één goede
vriend(in) met wie ik over
problemen bij de opvoeding van
mijn pleegkind kan praten.
5. In een noodgeval, kan ik hulp
krijgen.
6. Als ik problemen heb met mijn
pleegkind, durf ik niemand om
hulp te vragen.
7. Als het over opvoeding van
mijn pleegkind gaat, ben ik zeker
dat niemand mij kan helpen.
8. Ik bespreek problemen in de
opvoeding van mijn pleegkind
met anderen.
9. Anderen werken de wijze
waarop ik mijn pleegkind opvoed
tegen.
10. Ik heb het gevoel dat er
mensen aan mijn kant staan.
Helemaal
niet van
toepassing
Eerder
niet van
toepassing
Gedeeltelijk
van
toepassing
Eerder wel
van
toepassing
Helemaal
van
toepassing
B i j l a g e n | 397
G. Nu volgen enkele vragen over uw gezin. Kruis bij iedere uitspraak aan in welke mate
u het er mee eens bent. (Gebaseerd op de Gezinsklimaatschaal; Jansma & De Coole,
1996 en de Gezinsvragenlijst; Van der Ploeg & Scholte, 2008).
Volledig Tamelijk Eens, Tamelijk Volledig
oneens
oneens
noch
eens
eens
oneens
1. We kunnen echt goed met elkaar
opschieten.
2. We vertellen elkaar wat we overdag
meegemaakt hebben.
3. We steunen elkaar hoe dan ook.
4. In ons gezin is er voor iedereen
genoeg tijd en aandacht.
5. Conflicten komen dagelijks voor.
6. Bij ons thuis kunnen we niet zonder
elkaar
7. We voeren in ons gezin veel
spontane gesprekken.
8. In ons gezin maken we veel ruzie
9. In ons gezin houden we rekening
met elkaar.
10. We helpen en steunen elkaar thuis
nauwelijks.
H. Hieronder zijn uitspraken gegeven die betrekking hebben op de pleeggezinplaatsing
en op hoe uw pleegkind het wonen in uw gezin beleeft. Duid steeds aan in welke
mate u het eens bent met deze uitspraak. (Vragenlijst Pleegkind; Damen & Pijnenburg,
2003).
Helemaal
mee
oneens
1. Ons pleegkind vindt het heel fijn dat
hij/zij in ons gezin woont.
2. Het gaat steeds beter met ons
pleegkind sinds hij/zij bij ons woont.
3. Ons pleegkind vindt ons gezin het
fijnste pleeggezin dat bestaat
4. Wij hebben veel aandacht voor ons
pleegkind.
5. Ons pleegkind voelt zich op zijn/haar
gemak in ons gezin.
Een
Niet
Een
beetje
mee
beetje
mee
eens,
mee
oneens niet mee eens
oneens
Helemaal
mee eens
398 |B i j l a g e n
6. Wij begrijpen ons pleegkind heel goed
7. Ons pleegkind maakt zich veel minder
zorgen sinds hij/zij in ons gezin woont.
8. Ons pleegkind vindt het heel jammer
wanneer hij/zij uit ons gezin weg zou
gaan
9. Ons pleegkind piekert veel minder
sinds hij/zij bij ons woont.
10. Ons pleegkind behoort helemaal tot
ons gezin.
I. Tot slot volgen nog enkele algemene vragen over de pleeggezinplaatsing. Omcirkel
telkens op een schaal van 1 tot 10 het cijfertje dat het best bij u past.
1. Hoe tevreden bent u in het algemeen over het pleegouderschap?
1 = “Zeer
ontevreden”
1
10 = “Zeer
tevreden
2
3
4
5
6
7
8
9
10
”
2. Hoe goed kan u in het algemeen het probleemgedrag van uw pleegkind aan?
1 = “Ik kan het
probleemgedrag
van mijn
pleegkind
helemaal niet
aan”
1
10 = “Ik kan het
probleemgedrag
van mijn
pleegkind
helemaal wel
aan”
2
3
4
5
6
7
8
9
10
3. In welke mate ziet u de pleeggezinplaatsing van dit pleegkind nog zitten?
1 = “Ik zie deze
pleeggezinplaatsing helemaal
niet meer zitten”
1
10 = “Ik zie deze
pleeggezinplaatsing nog
helemaal wel
zitten”
2
3
4
5
6
7
8
9
10
4. In welke mate denkt u dat u geholpen zal zijn met de ondersteuning vanuit
“Pleegouders Versterken in Opvoeden”?
1 = “Deze
ondersteuning zal
me zeker niet
helpen”
1
10 = “Deze
ondersteuning zal
me zeker wel
helpen”
2
3
4
5
6
7
8
9
10

5 vragen over pleegouders

Informatie over financiële zaken voor pleegouders

Post op Stelten nr 2 - 19 september 2014

Nieuwsbrief maart 2014 - Stichting Belangenbehartiging

OVER GELD EN ZO

Pleegzorg nieuwsbrief 2 2014

klik hier

Overzicht rechtspositie pleegouders

FINANCIËLE WEGWIJZER 2014