Venlo, Economische onderbouwing uitbreiding

Venlo, Economische onderbouwing
uitbreiding Adventureworld of Taurus
Definitief
Venlo, Economische onderbouwing
uitbreiding Adventureworld of Taurus
Definitief
Rapportnummer:
203X01089.078245_4
Datum:
19 februari 2014
Contactpersoon opdrachtgever: Dhr. W. Heijmans
Projectteam BRO:
Frank Janssen, Jan Carel Jansen Venneboer, Reinder
Osinga
Trefwoorden:
Leisure, family entertainment, filmzalen, bioscoop,
marktonderzoek, productvernieuwing, uitbreiding
Bron foto kaft:
Hollandse hoogte 8
Beknopte inhoud:
Economische onderbouwing voor de beoogde uitbreiding van de populaire leisureattractie Adventure
World of Taurus te Velden (gemeente Venlo). Er
zullen ook multidimensionale filmzalen worden
toegevoegd. Tevens raming van de marktruimte in de
bioscoopsector te Venlo.
BRO Vestiging Tegelen
Industriestraat 94
5931 PK Tegelen
T +31 (0)77 373 06 01
F +31 (0)77 373 76 94
E [email protected]
Inhoudsopgave
pagina
1. INLEIDING
3
2. AMBITIE EN PLANNEN TAURUS
5
3. STRUCTUURIMPULS NOODZAAK
9
4. TRENDS, ONTWIKKELINGEN EN VESTIGINGSEISEN IN DE LEISURESECTOR
11
5. VESTIGINGSEISEN VOOR LEISUREVOORZIENINGEN
13
6. BIOSCOPEN: TRENDS EN MEERWAARDE 3-D TECHNIEKEN
15
7. CONCLUSIE
Bijlage 1: Beschrijving integraal leisure-concept
Bijlage 2: Verkenning marktruimte bioscopen regio Venlo
Bijlage 3: Krantenartikel
19
1
5
9
Inhoudsopgave
1
2
Inhoudsopgave
1.
INLEIDING
Dit rapport beschrijft het uitbreidingsplan van Taurus vanuit economisch perspectief. Accenten liggen daarbij op het bijzondere productconcept van Taurus,
de noodzaak van productverbreding en uitbreiding, trends in de vrijetijdssector
en de relevantie daarvan voor Taurus.
Er wordt eerst kort stilgestaan bij de geschiedenis, ambitie en plannen van Taurus. Vervolgens wordt de bedrijfseconomische noodzaak van het uitbreidingsplan voor het bedrijf benadrukt. De trends en vestigingseisen in de leisuresector
komen daarna aan de orde. Aangezien het leisureconcept straks ook enige zalen
zal omvatten voor bijzondere filmvertoningen (welke in een beperkt deel van
de openingsuren voor reguliere bioscoopbezoekers worden opengesteld) worden de trends vervolgens gespecificeerd voor de bioscoopbranche. Het rapport
sluit af met de belangrijkste conclusies.
Als bijlage treft u een uitgebreide projectomschrijving aan alsmede een raming
van de regionale marktruimte voor bioscopen. Dit laatste onderzoek is verricht
op verzoek van de gemeente Venlo.
Hoofdstuk 1
3
4
Hoofdstuk 1
2.
AMBITIE EN PLANNEN TAURUS
Geschiedenis en huidige productformule
Taurus is 35 jaar geleden opgericht door Wout Heijmans sr. op de huidige locatie in
Velden. In de beginjaren was het vooral een regionaal bowlingcentrum met restaurant, bar en enkele zalen. In 1989 werd uitgebreid met een groot partycentrum en in
1994 is het bedrijf uitgegroeid tot haar huidige omvang: ruim 3.600 m² leisure en
horeca. Met dit aanbod was Taurus rond de eeuwwisseling een belangrijke trendsetter op leisuregebied in Nederland. De attractie trekt jaarlijks 82.782 bezoekers (dat is
goed voor 118.425 bezoeken) en biedt circa 40 arbeidsplaatsen.
Taurus is primair gericht op ‘family entertainment’: laagdrempelig vermaak voor een
brede doelgroep. Het biedt nu bowlingbanen, een lasergame-arena, familysimulator, arcadegames, poolbiljart en diverse horecavoorzieningen, waaronder een
groot restaurant. De attractie richt zich dus op een breed spectrum van doelgroepen, met als belangrijkste: ouders en families met (jonge) kinderen, jongvolwassenen, kinderfeestjes, bedrijfsfeesten, grootouders met (klein)kinderen en
teenagers.
Momenteel komt 45% van de 82.782 bezoekers per jaar uit Duitsland, binnen een
straal van 60-100 km. Een groot wervingsgebied dus, wat aansluit op het gegeven
dat Duitsers bereid zijn om relatief grote afstanden af te leggen voor een onderscheidend leisureconcept. Een kwart van de bezoekers is op vakantie in de regio.
Daarnaast komt 15% uit de gemeente Venlo en een zelfde aandeel uit de regio rond
Venlo. Gasten blijven gemiddeld 5 uur in Taurus. Ze hebben overwegend een licht
bovengemiddeld opleidingsniveau en inkomen, maar met uitzonderingen.
De ambitie van Taurus
Taurus wil uitgroeien tot een moderne, veelzijdige leisureattractie van bovenregionale betekenis, gericht op family entertainment. Het bedrijf heeft momenteel een te
smalle exploitatiebasis voor een ‘gezond’ economisch toekomstperspectief. Om als
volwaardig leisurebedrijf te kunnen overleven moet een veelzijdiger product worden geboden, gericht op een gevarieerder aanbod van voorzieningen en dienstverlening, een hogere bezettingsgraad en een evenwichtiger verdeling van bezoekers
ruimtelijk (over de verschillende deelattracties) en in de tijd (meer bezoek tijdens
‘daluren’). Alleen hiermee kan een hoger rendement worden behaald op het geïnvesteerde vermogen.
De ondernemer wil in de toekomst de wervingskracht op met name Duitsers versterken, namelijk tot 60% (nu 45%). Deze prognose is gebaseerd op het bezoek aan
Taurus in de afgelopen jaren. Alleen al in het Duitse gebied tot 30 minuten reisaf-
Hoofdstuk 2
5
stand van Taurus wonen 1,7 miljoen mensen. Taurus trekt echter zelfs Duitsers uit
regio’s op grotere reisafstand, namelijk tot 100 km. Tot 60 minuten reisafstand bedraagt het aantal inwoners in Duitsland in totaal 14 mln. In het Nederlandse verzorgingsgebied tot 60 minuten reisafstand wonen 3,5 mln mensen.
De ambitie van Taurus vereist een toevoeging van een aantal nieuwe hoogwaardige
voorzieningen en faciliteiten aan het totaalpakket. Belangrijk is dat deze voorzieningen in de beleving en het gedrag van bezoekers hecht met elkaar zijn verweven.
Alleen op die wijze krijgt Taurus een nieuw economisch toekomstperspectief en
wordt een (noodzakelijk) hoger rendement behaald op het geïnvesteerde vermogen.
Uitbreidingsplannen
De uitbreiding van Taurus richt zich overwegend op het gebied gelegen ten noorden en noordoosten van de huidige hoofdbebouwing. In de afgelopen jaren zijn in
verband hiermee al verschillende percelen aangekocht om de ontwikkeling mogelijk
te maken. In de bestaande en nieuwe bebouwing wordt voorzien in onder andere
de volgende functies:
• Electro-karts
• Bowling 16 banen
• Horeca bij bowling
• Uitbreiding Tropical
• Uitbreiding arcade, redemption games
• Kidsworld met partyrooms voor kinderen
• Uitbreiding poolbiljarts
• Glow Golf
• Horeca
• Spellen kraak de kluis
• Uitbreiding bestaande lasergame met tweede en derde arena
• Vijf zalen voor bijzondere filmvertoningen (3D, 4D inclusief fysieke effecten),
totale capaciteit max. 730 zitplaatsen.
• Enige nog nader te benoemen attracties
De bestaande functies binnen Taurus blijven ongewijzigd. Voor een specifieke beschrijving van het project en concept wordt verwezen naar bijlage 1.
De ruimten (van verschillende afmetingen) voor bijzondere, deels interactieve filmvertoningen met innovatieve technologie (waaronder 360 graden beelden, big
screens, simulatoren, etc.) zullen integraal deel uitmaken van het totaalpakket aan
leisurefuncties binnen Taurus. Alle zintuigen worden geprikkeld: het gaat om de
combinatie van zien, horen, voelen en ruiken. Taalbarrières spelen hierbij geen rol;
vanwege de aard van veel filmproducties (geen/weinig gesproken woord) dan wel
technische of organisatorische maatregelen (headsets, venstertijden).
6
Hoofdstuk 2
Duidelijk is dat de filmvertoning een onlosmakelijk onderdeel is van Taurus en er
slechts ten dele sprake is van een ‘bioscoop’ binnen de gebruikelijke definitie (‘zaal
met stoelen waar speelfilms worden vertoond’). Deze ruimten zullen een belangrijke, nevengeschikte trekker vormen binnen Taurus, naast het restaurant en de bowling. Vermaak en gastronomie gaan hier immers van oudsher hand-in-hand. Met
deze extra trekker kan Taurus zich ontwikkelen tot een attractie die de gehele dag
door wordt bezocht, met een langere verblijfsduur en hogere bestedingen van bezoekers. De filmvertoningen worden een onlosmakelijk onderdeel van Taurus. Er zijn
geen leisurefuncties denkbaar met een vergelijkbare meerwaarde en trekkracht voor
dit (overdekte) concept. De stad Venlo en de regio krijgen er zo bovendien een vernieuwende, veelzijdige vermaaksvoorziening bij, gericht op een brede doelgroep. In
de verre omtrek is geen vergelijkbare attractie aanwezig.
Hoofdstuk 2
7
8
Hoofdstuk 2
3.
STRUCTUURIMPULS NOODZAAK
Structuurimpuls: productverbreding en uitbreiding
De vrijetijdsmarkt is anno 2013 een vragersmarkt, waarbij consumenten de keuze
hebben tussen vele soorten voorzieningen. Door internet zijn de keuzemogelijkheden en tarieven bovendien zeer transparant geworden en sectoren als vermaak,
cultuur, retail en evenementen raken steeds meer in concurrentie met elkaar. Een
volwaardig leisurebedrijf primair gericht op vermaak moet anno 2013 dus onderscheidend zijn, met een helder profiel en een gevarieerd aanbod van voorzieningen
en dienstverlening, passend bij de doelgroepen. Dit verlengt bovendien de gemiddelde verblijfsduur en bestedingen van bezoekers en leidt tot herhalingsbezoek.
Het ontbreken van structurele productvernieuwing heeft de afgelopen jaren bij Taurus geleid tot een geleidelijk dalende omzet op de regionale en zakelijke markt. Dit
werd echter gecompenseerd door een toenemend bezoek van buiten de regio,
waarbij vooral het aantal Duitse gasten van grotere afstand opvallend steeg. Taurus
heeft dus absoluut groeipotenties.
De laatste structurele vernieuwing bij Taurus dateert echter al van geruime tijd terug, terwijl dit soort vernieuwingen essentieel zijn voor de aantrekkingskracht van
leisureattracties. Ter verhoging van de attractiviteit en het rendement moeten de
inkomsten worden verhoogd, middels een concept- en klantgerichte productverbreding en een hogere bezettingsgraad.
Structuurversterking is dus essentieel voor Taurus en dat gaat verder dan alleen modernisering van de bestaande horeca- en leisurevoorzieningen. In 2001 bleek al dat
de volledige renovatie van de bowlingbanen de negatieve ontwikkeling van de omzet en het resultaat van destijds nauwelijks kon keren. Bij grote, structurele uitbreidingen (zoals de toevoeging van de Laserarena in 1994) lukte dat wel, waarmee ook
de werkgelegenheid een forse impuls kreeg. Verdere uitbreiding binnen de huidige
fysieke contouren is onmogelijk en een ruimtelijke uitbreiding is dus noodzakelijk.
Na uitbreiding zoals deze nu wordt beoogd, kan Taurus in de toekomst in principe
volstaan met investeringen in kwaliteitsverbetering en dienstverlening. Verdere uitbreidingsplannen liggen niet meer voor de hand.
Effecten
Uitbreiding van de activiteiten van Taurus verhoogt het bezoekersaantal en de omzet. Het personeelsbestand zal naar verwachting fors toenemen. Ook andere voorzieningen in Venlo en omgeving (waaronder verblijfsrecreatie, detailhandel, horeca)
kunnen profiteren van de extra wervingskracht van Taurus.
Hoofdstuk 3
9
10
Hoofdstuk 3
4.
TRENDS, ONTWIKKELINGEN EN VESTIGINGSEISEN IN DE
LEISURESECTOR
Leisure: groeimarkt met vele kansen
Mensen ontlenen hun identiteit en status steeds meer aan hun vrijetijdsgedrag en
minder aan materiële zaken. Met een fraaie term wordt dit ook wel aangeduid als
de opkomst van een ‘vrijetijdsaristocratie’. We hebben steeds meer behoefte aan
verrassing, ‘avontuur’, ‘spektakel’ en ‘unieke’ belevenissen. Het aantal festivals en
evenementen is de afgelopen jaren enorm gegroeid. Tegelijk ligt er een steeds groter accent op persoonlijk welbevinden, zelfontplooiing, lichamelijke gezondheid en
uiterlijk. De grenzen tussen vrije tijd en werk vervagen, bijvoorbeeld door Het Nieuwe Werken. Afstanden worden minder relevant, de auto is en blijft het favoriete
vervoermiddel.
Leisure is een overkoepelende term voor alle vrijetijdsvoorzieningen op het terrein
van ontspanning, cultuur, sport en evenementen. De trendgevoeligheid van consumenten is juist in deze sector groot. Persoonlijke voorkeuren gaan tegenwoordig
boven sociaal-economische afkomst of inkomen.
De economische betekenis van leisure groeit nog steeds, wat leidt tot veel extra
(laagdrempelige) werkgelegenheid. Ook in deze sector is al jaren sprake van schaalvergroting. De professionalisering en ketenvorming is minder ver dan in bijvoorbeeld de detailhandel maar neemt wel snel toe. Ook raakt in diverse branches de
markt verzadigd door toenemende concurrentie. Voor het vrijetijdsgedrag biedt
internet enorm veel informatie, maar het maakt ook entreeprijzen (en kortingen)
inzichtelijk voor consumenten. Hierdoor staan de inkomsten van bedrijven onder
druk, terwijl de exploitatiekosten vaak nog toenemen.
Vanwege de economische druk streven veel vrijetijdsvoorzieningen naar verbreding
van productaanbod en doelgroepen, waarbij ook de zakelijke markt lonkt. Vanwege
maatschappelijke trends legt ook deze sector een steeds groter accent op duurzaamheid (‘Green Key’) en maatschappelijk verantwoord ondernemen.
Hoofdstuk 4
11
Samenwerking, gezamenlijke productontwikkeling en arrangementen met andere
functies (vooral horeca, detailhandel, cultuur) staat nog in de kinderschoenen, maar
is veelbelovend.
Veel van de vermelde trends hebben een grote betekenis voor Taurus. De vernieuwings- en uitbreidingsplannen van dit bedrijf spelen met name sterk in op:
• schaalvergroting;
• verbreding productaanbod en doelgroepen;
• verrassing en spektakel;
• professionalisering;
• duurzaamheid.
12
Hoofdstuk 4
5.
VESTIGINGSEISEN VOOR LEISUREVOORZIENINGEN
Als attractie gericht op ‘family entertainment’ is Taurus relatief grootschalig. Het
kan echter niet worden beschouwd als attractiepark, met vooral buitenattracties.
Deze laatste zijn doorgaans vanwege hun grootschaligheid op perifere of solitaire
locaties gevestigd. De belangrijkste vestigingseisen voor productformules als Taurus
(dat te kenmerken is als indoor-leisurecentrum) zijn als volgt. Bij elk aspect geven we
een beoordeling van de huidige situatie en toekomstplannen van Taurus.
• Ligging, locatie: Binnen of aan rand stedelijk gebied, goed zichtbaar vanaf
hoofdweg, ruime locatie met ruimte voor eventuele toekomstige uitbreiding.
Taurus voldoet uitstekend aan deze criteria. Het ligt aan de stadsrand van Venlo,
met relatief veel fysieke uitbreidingsruimte.
• Bereikbaarheid: Vestiging aan regionale hoofdinfrastructuur, goed bereikbaar
per auto, fiets en openbaar vervoer vanuit belangrijkste woongebieden.
De bereikbaarheid van Taurus met de genoemde vervoermiddelen is naar de
mening van BRO uitstekend.
• Omvang en variatie aanbod: Voldoende kritische massa voor autonome aantrekkingskracht op doelgroepen, gevarieerd en samenhangend aanbod/ programma voor bezoek van een dagdeel (minimaal 4 uur) en herhalingsbezoek.
Juist dit aspect is een belangrijke reden voor de uitbreidingsplannen van Taurus.
• Uitstraling: Opvallende, representatieve entree goed zichtbaar vanaf hoofdroute, onderscheidende architectuur en vormgeving, verzorgde uitstraling.
Met de kwaliteitsgerichte investeringen zal de presentatie en uitstraling van
Taurus aanmerkelijk worden versterkt.
• Onderscheidend vermogen: Door de ruime, groeiende keuze aan vrijetijdsvoorzieningen voor consumenten moeten voorzieningen tegenwoordig onderscheidend zijn en frequent (innovatief) investeren. Niet investeren betekent dalende
bezoekcijfers, wat op termijn kan leiden tot een negatieve spiraal van
‘downgrading’ van het product en prijsconcurrentie, waardoor geen budgetten
meer beschikbaar zijn voor kwaliteitsversterking. Dit leidt overigens ook tot aantasting van de ruimtelijke kwaliteit ter plekke en in de omgeving.
Ook dit aspect is een belangrijke reden voor de uitbreidingsplannen van Taurus.
Hoofdstuk 5
13
14
Hoofdstuk 5
6.
BIOSCOPEN: TRENDS EN MEERWAARDE 3-D TECHNIEKEN
Trends in bioscoopbezoek
De ruimten voor filmvertoningen binnen Taurus vormen nadrukkelijk geen reguliere
bioscoop, maar hebben daar wel kenmerken van. Hieronder beschrijven we de belangrijkste trends in het bioscoopbezoek.
• Het Nederlandse bioscoopbezoek is de afgelopen jaren fors gestegen. Sinds
2007, het begin van een forse jaarlijkse toename van het aantal bioscoopstoelen,
steeg het bioscoopbezoek in Nederland met +32%. Het aantal stoelen steeg
sindsdien met +14% (per bioscoop gemiddeld +4%). Schaalvergroting leidt
klaarblijkelijk tot een meer dan evenredige toename van het bioscoopbezoek.
• 2012 was opnieuw een goed jaar voor bioscopen, filmtheaters en arthouses. Er
werden 30,6 miljoen bioscoopkaartjes verkocht. De totale recette bedroeg 244
mln euro.
• Met name 3D films (vaak IMAX), met meestal hogere entreeprijzen, zijn tegenwoordig belangrijke trekkers. Ook Nederlandse films doen het tegenwoordig
goed.
• De drukste bioscoopmaanden zijn doorgaans de zomervakantie, het najaar en
de Kerstvakantie.
• Ruim een vijfde van het bezoek vindt plaats op zaterdag, andere weekdagen
tellen voor gemiddeld 12%.
• Vooral in grotere steden worden bioscopen soms druk bezocht, doordat het
aanbod hier meestal ruim is. Dit verschijnsel blijft echter zeker niet beperkt tot
de Randstad. Ook veel bioscopen in steden elders in het land en zelfs in de ‘periferie’ trekken vaak veel bezoekers (zoals de grote Brabantse steden, Enschede,
Ede, Arnhem). Ook zij vertoonden sinds 2007 vaak grote stijgingen in het bioscoopbezoek, vrijwel altijd door nieuw aanbod.
• Venlo ontbreekt in de Top 50 van steden op basis van het bioscoopbezoek. Opvallend zijn hier de vele steden die soms beduidend kleiner zijn dan Venlo. Een
duidelijke indicatie dat de stad een relatief beperkt bioscoopaanbod heeft.
1
Uit de Bioscoopmonitor 2012/2013 blijkt het volgende profiel van Nederlandse bioscoopbezoekers (specifieke cijfers voor de provincie Limburg ontbreken in dat onderzoek):
• In 2012 is in Nederland 53% van de bevolking (16 jaar of ouder) naar minimaal
één van de twee typen bioscopen geweest (filmtheater of gewone bioscoop/
multiplex).
1
Stichting Filmonderzoek, in opdracht van de Nederlandse Vereniging van Filmdistributeurs en de
Nederlandse Vereniging van Bioscoopexploitanten (juli 2013).
Hoofdstuk 6
15
•
•
•
•
•
•
Het grootste deel hiervan (39%) ging enkel naar een gewone bioscoop/ multiplex. Een veel kleiner deel (5%) bezocht enkel een filmtheater. Van de Nederlanders bezocht 9% in 2012 zowel een filmtheater als een gewone bioscoop.
De categorie van bezoekers jonger dan 16 jaar groeit sterk. Over hen bestaan
echter geen specifieke bezoek- of enquêtegegevens.
Naar de film gaan maakt deel uit van de jeugdcultuur. Circa 80% van jongeren
van 16 tot 23 jaar is bioscoopbezoeker. Het belang van oudere doelgroepen is
weliswaar lager, maar moet niet worden onderschat. In absolute zin gaat het om
aanzienlijke aantallen en de vergrijzing zet door.
Bezoekers hechten vooral aan aanbod van nieuwe films, beeldkwaliteit, geluidskwaliteit en kwaliteit van en keuze in filmaanbod.
Het bereik onder hogere inkomens is groter dan onder lagere inkomens. Echter:
ook leden van huishoudens met een wat lager inkomen gaan naar de bioscoop.
Bioscoopbezoek vindt vooral ’s avonds maar deels ook overdag plaats, zoals
middagvoorstellingen (matinees) en/of filmproducties gericht op jeugdige bezoekers. Deze laatste categorie is vooral in de schoolvakanties goed vertegenwoordigd.
Verzorgingsfunctie bioscopen verschillend
Er kunnen in Nederland ruwweg vier bioscooptypen worden onderscheiden:
• Binnenstadsbioscoop
• Stadsrandbioscoop
• Servicebioscoop
• Filmhuis
De Binnenstadsbioscoop is meestal een belangrijke trekker voor binnensteden. De
gasten combineren hun bezoek veelvuldig met een bezoek aan de nabijgelegen
horeca. Bezoekers zijn overwegend jong (16-25 jaar) en nemen de doorgaans matige
bereikbaarheid per auto voor lief. Vaak komen ze bovendien per fiets of te voet. In
Venlo is CityCinema een goed voorbeeld.
Bioscopen aan de stadsrand van veelal middelgrote en grote steden worden vaak
gekenmerkt door een relatief grote omvang en ruime parkeergelegenheid. Soms
maken ze deel uit van grotere leisurecomplexen. Door de meestal goede bereikbaarheid kunnen deze bioscopen indien gewenst ook doelgericht worden bezocht,
zonder parkeerproblemen en loopafstanden als in veel binnensteden. Hierdoor zien
we hier in praktijk relatief veel gezinnen met kinderen, kinderfeestjes, senioren en
bijvoorbeeld (jonge) stellen die tijdig willen vertrekken i.v.m. oppas thuis. De beoogde filmaccommodatie bij Taurus heeft kenmerken van deze categorie, al kan het
geheel zeker niet als reguliere bioscoop worden beschouwd.
16
Hoofdstuk 6
Servicebioscopen zijn een vrij recente trend: bioscopen waar de gasten in hun zetel
een consumptie kunnen bestellen. Door de combinatie met horeca en andere activiteiten is deze formule soms ook in kleinere kernen economisch haalbaar. In de omgeving van Venlo zijn Service Bioscoop Luxor in Reuver en DOK Cinema in Panningen
voorbeelden.
Filmhuizen tenslotte zijn vooral gevestigd in of rond binnensteden, vaak gecombineerd met andere culturele functies. Door het specialistische karakter van de vertoonde films (arthouse, dus geen mainstream en grote blockbusters) trekken filmhuizen doorgaans een geheel ‘eigen’ publiek. Het accent ligt daarbij op de leeftijdsgroep 25-45 jaar. In Venlo behoort Filmtheater De Nieuwe Scene tot deze categorie.
Nieuwe technologie voor een imponerende filmbeleving
Nieuw zijn de attracties met zogenaamde 4D films, waarbij 3D films worden gecombineerd met fysieke effecten en geuren. Vaak wordt dit gecombineerd met andere
technologie. Er zijn meerdere producten en merknamen voor dit soort technieken.
De bekendste producent van 3D films is IMAX; een filmformaat dat op relatief grote
schermen kan worden weergegeven. Door de hoge resolutie blijft het beeld opvallend scherp. Ook het geluid is imposant. Er zijn in de wereld bijna 700 IMAXtheaters, in 52 landen. Vooral in Noord-Amerika is het een bekend fenomeen. Een
bijzondere representant is de ‘Dome’, met projectie op koepelschermen. In Nederland is het Omniversum in Den Haag het enige voorbeeld. In Nederland bestaan zes
van dit soort bioscopen, waarvan de dichtstbijzijnde in Eindhoven is gevestigd. In
Duitsland bevindt het dichtstbijzijnde voorbeeld zich in Bruhl. Net als bij Taurus
maakt dit IMAX-theater deel uit van een breder leisureconcept, namelijk het populaire attractiepark Phantasialand. Het populaire Franse Futuroscope biedt filmervaringen in allerlei soorten en maten, ook multidimensionaal. Het is een inspiratiebron
voor Taurus (zie de bijgevoegde conceptbeschrijving van het toekomstige Taurus). In
Nederland bestaan geen voorbeelden van een IMAX theater binnen een indoorleisurecentrum, al hanteren diverse attracties wel andere moderne technologieën
voor filmprojecties.
De beoogde filmzalen bij Taurus zullen vooral speciaal voor de amusementsbranche
geproduceerde films vertonen, die gebruik maken van innovatieve technologie. Ook
door de combinatie met de andere leisurevoorzieningen zal het verzorgingsgebied
aanmerkelijk groter zijn dan bij reguliere bioscopen. Voor een raming van de regionale marktruimte voor bioscopen verwijzen we naar bijlage 2.
Hoofdstuk 6
17
18
Hoofdstuk 6
7.
CONCLUSIE
Taurus is al 35 jaar een toonaangevend leisurebedrijf aan de rand van Venlo, primair
gericht op family entertainment. Het bedrijf zal voor een economisch vitaal toekomstperspectief fors moeten investeren in productversterking en uitbreiding. Moderne vrijetijdsvoorzieningen moeten immers bovenal onderscheidend en veelzijdig
zijn. Ze moeten frequent en innovatief investeren om attractief te blijven voor consumenten. Het alternatief is dalende bezoekcijfers en ‘downgrading’, wat op termijn
leidt tot aantasting van de ruimtelijke kwaliteit ter plekke, maar ook in de omgeving.
Taurus trekt van oudsher bezoekers uit een grote regio, waaronder met name Duitsland. Deze bovenregionale functie kan naar verwachting nog fors groeien, samen
met de wervingskracht op het groeiende aantal verblijfsrecreanten in de regio. De
uitstekende ligging nabij een afslag van de A67 en de goede bereikbaarheid per
openbaar vervoer zijn in dit opzicht belangrijke kwaliteiten. De locatie is destijds
bewust gekozen door het bedrijf, met het oog op de ambitieuze groeiplannen, die
goed passen binnen de recreatieve potenties van het gebied.
Met de plannen van Taurus krijgen Venlo en de regio er een toeristische/vrijetijds
attractie van formaat bij: een modern, veelzijdig en samenhangend leisure concept.
Net als in andere sectoren bestaat ook in leisure de noodzaak van schaalvergroting
en toevoeging van trekkers. Ruimten voor bijzondere filmvertoningen zijn een goed
voorbeeld daarvan; niet als ‘stand alone’ voorziening maar als nevengeschikte functie binnen het integrale leisureconcept. Speciale filmvertoningen (vaak met 3D/4Dtechnieken) zijn grote trekkers. Dat zal ook binnen Taurus het geval zijn. De filmvertoningen worden een onlosmakelijk onderdeel binnen het totaalconcept van Taurus.
Er worden meer bezoekers aangetrokken die langer op het complex verblijven en
vaker terugkomen. Door hun bijzondere karakter, integratie binnen het totaalconcept Taurus (ook qua entreeprijs) en filmprogrammering (nauwelijks speelfilms en
‘blockbusters’) zijn deze filmzalen nauwelijks concurrerend voor het bestaande en/of
geplande bioscoopaanbod in Venlo en de regio.
Gelet op de samenstelling van de bezoekers van de integrale formule (adventurebeleving waarvan de speciale filmvertoning een onderdeel is), te weten hoofdzakelijk
gezinnen met jonge kinderen vanuit een groot verzorgingsgebied (inclusief Duitsland), zullen de speciale filmzalen waarschijnlijk niet voor de bedrijfseconomisch
noodzakelijke bezetting van 100% tijdens de openingsuren kunnen zorgen. Ervaringen elders leert dat deze dagtoeristen veelal in de vooravond huiswaarts keren in
verband met reistijd. Regionale toeristen zullen weliswaar pas iets later vertrekken,
maar zullen er toch voor zorgen dat een groot deel van de leisureattracties en bios-
Hoofdstuk 7
19
coopzalen niet meer gebruikt zal worden door bezoekers van de attractie Adventurescope of Taurus en zouden dan gewoon leeg staan. Vanuit de hoge investeringen die voor deze filmzalen gedaan moeten worden is noodzakelijk dat de mogelijkheden optimaal benut kunnen worden om een rendabele exploitatie te kunnen
voeren. Derhalve is flexibiliteit nodig om aan de “randen” van de openingsuren te
zorgen voor aanvullende toestroom van betalende bezoekers. Dubbelgebruik, ook
buiten gebruik in combinatie met de indoor leisure attractie, is om deze reden
noodzakelijk. Zoals reeds eerder gesteld, zal circa 30% van het gebruik bestaan uit
reguliere vertoning van speelfilms en circa 70% van het gebruik bestaan uit vertoning van bijzondere films in combinatie met de overige attracties. Nogmaals wordt
benadrukt dat deze reguliere filmvertoning met circa 30% weliswaar een ondergeschikte activiteit ten aanzien van de cruciale, integrale formule van Adventureworld
of Taurus vormt, echter, zoals eerder gezegd, onmisbaar is om te komen tot een
verantwoorde en rendabele exploitatie van het totale project.
20
Hoofdstuk 7
Bijlage 1: Beschrijving integraal leisure-concept
‘AdventureWorld Taurus zorgt met adventurescoop voor ongekende beleving’
Een ongekende beleving voor Nederland, Duitsland en België.
Dat is het nieuwe concept adventurescoop bij Taurus in Velden: vijf bioscoopzalen
met verschillende afmetingen en innovatieve technologie die kinderen, jonge gezinnen én grootouders tijdens een dagje uit in een andere wereld brengen. In combinatie met een reeks indoor attracties.
Werelden van avontuur, spanning, sensatie, maar ook plezier, ontdekkingstochten
én educatie. Uit een lang vervlogen verleden, of juist de verre toekomst. Op andere
planeten, woeste waterstromen, of midden in de jungle. Adventurescoop als het
nieuw, integraal en adembenemend onderdeel van AdventureWorld of Taurus in
Venlo.
Reusachtige, IMAX-achtige beeldschermen met een omvang van circa 20 bij 15 meter, 3- en 4d- en 360 graden technieken zorgen voor ongeëvenaarde indrukken en
overweldigende emoties. De kijker ziet niet alleen levensechte scènes met diepte,
maar voelt ook de wind op de zeilboot, wordt nat van de regen in de jungle en ruikt
het buskruid tijdens de veldslag.
De adventurescoop kent centrale, tijdloze thema’s. Een hoofdthema in de meest
geavanceerde bioscoopzaal en diverse subthema’s in de overige zalen. en diverse
subthema’s Voorbeelden zijn Starwars, Harry Potter, of Jules Verne. Met reizen door
het menselijk lichaam of het binnenste van de aarde. Spectaculair, meeslepend en
groots, maar niet op zichzelf staand. Die thema’s komen terug in de rest van het
indoor-leisurecentrum.
De belevenissen in de adventurescoop vormen feitelijk het startsein om zelf op
avontuur te gaan in het indoor-leisurecentrum Taurus. Met digitale spellen, opdrachten en lasergames in de nu al grootste laserarena van Europa. Activiteiten die
helemaal in het teken van Starwars, of de ontdekkingsreizen van Jules Verne staan.
Met bijvoorbeeld tochtjes in ruimteauto’s die ook in Starwars worden gebruikt. Die
centrale thema’s komen in alle facetten terug in de AdventureWorld nieuwe stijl bij
Taurus. Tot aan de verkoop van hebbedingetjes over de thema’s toe.
Voor alle duidelijkheid: uit concurrentieoverwegingen geeft Taurus de definitieve
thema’s nog niet prijs. Helder is dat Taurus met adventurescoop een volledig nieuwe
dimensie wil geven aan een bioscoopbezoek: interactief, ondernemend, spelend én
lerend. Niet alleen voor familieuitstapjes, maar ook voor scholen. Taurus denkt
daarbij zowel aan het basis- als het voortgezet onderwijs.
Bijlagen
1
De spellen, opdrachten en andere attracties zijn afgestemd op afzonderlijke leeftijdscategorieën. Vrouwen en kinderen moeten zich ook op hun gemak voelen bij de
beleving van de attracties na hun bezoek aan adventurescoop. Veiligheid, hygiëne
en de hoogwaardige, duurzame afwerking van het vernieuwde AdventureWorld
vormen belangrijke aandachtspunten.
Het vernieuwde en uitgebreide Taurus wil een compleet aanbod voor een dagje uit
bieden. Dat voorziet niet alleen in avontuur en ontdekkingsreizen. Het indoorleisurecentrum biedt onder meer ook restaurants, loungeclub en overige horeca,
cosmicbowling, minigolf, lasergames en een breed en uniek aanbod aan high tech
adventuregames, simulatoren zoals een achtbaansimulator en een family-ride door
de ruimte. Tweederde van de bezoekers van Taurus is nu ouder dan 18 jaar. Met
adventurescoop denkt Taurus zich nadrukkelijker op het gebied van familyentertainment te kunnen manifesteren.
Het is overigens de bedoeling dat het publiek in de avonduren in de bioscoopzalen
een keuze kan maken uit het actuele filmaanbod. Taurus wil die nieuwe uitbreiding
van het indoor-leisurecentrum optimaal benutten. Overdag als integraal onderdeel
van het indoor-leisurecentrum. In de avonduren als reguliere bioscoop, maar dan
wel voorzien van de meest geavanceerde techniek. Onderzoek heeft uitgewezen,
dat daarvoor nog voldoende ruimte is op de bioscoopmarkt in Noord- en MiddenLimburg.
De vijf zalen in Taurus krijgen een totale capaciteit van 730 stoelen. Adventurescoop
vergt een totale investering van zo’n vijftien miljoen euro. Het nieuwe concept van
Taurus levert extra werkgelegenheid voor ongeveer honderd mensen op. Bij het
indoor-leisurecentrum zijn nu circa 40 mensen in dienst, waardoor het totaal aantal
arbeidsplaatsen na uitbreiding op 140 arbeidsplaatsen komt.
Inspiratiebron voor adventurescoop is het Franse Futuroscope bij Poitiers, dat de
beschikking heeft over zestien bioscoopzalen die in combinatie met allerlei attracties
en voorstellingen jaarlijks anderhalf miljoen bezoekers trekken.
AdventureWorld Taurus ziet met de adventurescope vooral grote kansen op de Duitse markt. Taurus trekt nu jaarlijks zo’n 82.782 bezoekers, waarvan 45 procent uit de
Duitse grensstreek. Adventurescoop moet tot een jaarlijkse toestroom van ruim
248.000 bezoekers leiden, waarvan zo’n 60 procent uit Duitsland. De ligging langs
de A67, aan de rand van de stad, is ideaal en vergt in tegenstelling tot een leisurepark in de stad geen kostbare, aanvullende verkeersmaatregelen. Nagenoeg alle
verglijkbare leisurevoorzieningen ter wereld liggen trouwens in de periferie.
Taurus kiest voor adventurescoop, omdat het daarmee met een uitgebreid achterland van met name zestien miljoen potentiële Duitse bezoekers voor het onder-
2
Bijlagen
scheid kan zorgen. Ook in de leisure industrie is schaalvergroting en –verbreding aan
de orde van de dag. De zoveelste achtbaan zorgt daarbij niet voor het verschil. Een
hoogwaardig, innovatief en exclusief bioscoopconcept als onderdeel van een indoorleisurecentrum levert wel dat onderscheidend element op, waarvoor bezoekers bereid zijn een tot anderhalf uur met de auto te reizen. Binnen een straal van 800 kilometer is er geen soortgelijk concept voor de vrijetijdsbesteding.
AdventureWorld Taurus Is niet over één nacht ijs gegaan in de zoektocht naar het
nieuwe concept. De adventurescoop biedt uiteindelijk het beste perspectief. Taurus
beslaat nu een oppervlakte van ruim 3.000 vierkante meter. Met de adventurescoop
en aanverwante attracties worden dat circa 14.000 vierkante meter. Dat is voldoende om een toppositie in de sector in te kunnen nemen, onder voorwaarde dat het
exclusieve element van adventurescoop ook optimaal gestalte kan krijgen.
Het nieuwe concept voor AdventureWorld of Taurus in Velden is van grote toegevoegde waarde voor de gemeente Venlo. Economische groei van een stad staat of
valt voor een belangrijk deel met beleving. De adventurescoop zet de stad internationaal op de kaart als vestigingsplaats van een bijzonder beleveniscentrum. De verbrede opzet versterkt ook de zo nagestreefde beeldvorming van Venlo als onderwijsstad. Mét adventurescoop krijgt Venlo immers een voorziening in huis die ook
het uitgaansleven nieuwe impulsen en dynamiek biedt. Inderdaad aan de rand van
de stad, maar op nog geen vier kilometer afstand van hartje stad. Met slimme arrangementen kan ook het centrum van Venlo nog profiteren van AdventureWorld
of Taurus.
Bijlagen
3
4
Bijlagen
Bijlage 2: Verkenning marktruimte bioscopen regio Venlo
Achtergrond
Op verzoek van de gemeente Venlo analyseren we hier in het kader van de uitbreidingsplannen van Taurus de marktruimte voor nieuw bioscoopaanbod in Venlo en
de regio.
De multidimensionale filmzalen binnen Taurus moeten in de toekomst vooral de
‘totaalbeleving’ van het concept ondersteunen, met bijzondere filmproducties speciaal voor deze attractie. In beperkte mate zullen echter in de avonduren speelfilms
en ‘blockbusters’ worden vertoond, met afzonderlijke entreeprijzen. Naar verwachting betreft dit circa 30% van het totale aantal bezoekers aan de filmzalen van Taurus. Er kan hier dus absoluut niet worden gesproken van een reguliere bioscoop,
zoals die bijvoorbeeld op het Kazerneterrein of in Horst wordt beoogd.
Uitgangspunten
2
Het vernieuwde Taurus verwacht in de toekomst ruim 248.000 bezoekers per jaar .
Daarbij geldt dat (zoals dat thans in de bestaande situatie ook het geval is) 1 bezoeker 1x entreegeld betaalt en daarmee naar keuze meerdere attracties binnen Taurus
kan bezoeken. Volgens de specificatie van de geprognotiseerde bezoekersaantallen
in (bijlage 4 bij) het principe-verzoek tot uitbreiding aan het college van B&W (toegezonden in augustus 2012), leidt dit meervoudig gebruik van de 'losse onderdelen/attracties' (de kidsworld, de horeca, de game-arcade, etc.) binnen het integrale
Taurus-concept dan tot in totaliteit circa 450.000 (volgens de berekening i.c. 417.515)
bezoeken van de diverse deel-attracties binnen Taurus. Zoals gezegd is het verwachte aantal bezoekers die de poort van het indoor-leisurecentrum Taurus jaarlijks passeren ruim 248.000.
Met andere woorden: de overgelegde prognoses maken duidelijk verschil tussen het
aantal te verwachten bezoekers (248.000) en het aantal bezoeken van de diverse
deelattracties.
Van de bezoekers zal circa 60% uit Duitsland komen, die in praktijk bereid zijn om
relatief grote afstanden af te leggen naar Taurus. Alleen al in het Duitse achterland
tot 30 minuten reisafstand wonen bijna 1,7 miljoen mensen en tot 60 minuten totaal
zelfs 14 mln. Het overige bezoek betreft vooral Nederlanders. In het Nederlandse
verzorgingsgebied tot 60 minuten reisafstand wonen 3,5 mln mensen.
Reguliere bioscopen hebben in vergelijking tot veel andere leisurefuncties een relatief bescheiden primair verzorgingsgebied, met een reikwijdte van meestal niet
meer dan 15 à 20 km. Deze regio nemen we ook hier als uitgangspunt voor het be-
2
Bron: W. Heijmans (Bijlage 4 bij Principeverzoek aan Burgemeester en Wethouders van Venlo, d.d.
augustus 2012)..
Bijlagen
5
zoek. De filmvertoningen voor individuele bezoekers zullen zich waarschijnlijk alleen
op Nederlanders richten. Deze markt is voor ons dan ook het uitgangspunt.
De in dit kader gehanteerde uitgangspunten zijn als volgt:
• Als primaire regio hebben we de gemeenten Venlo, Beesel, Horst aan de Maas,
Peel en Maas, Venray en Bergen aangemerkt. Samen hebben ze 255.202 inwoners anno 2013. We hebben deze regio gekozen omdat deze ruwweg correspondeert met het maximale bereik van een reguliere bioscoop.
• Roermond valt niet binnen de regionale afbakening, maar het bioscoopaanbod
aldaar heeft wel een deels overlappend verzorgingsgebied met Venlo. Een dergelijke overlapping komt veel vaker voor en wordt (deels) gecompenseerd doordat bioscopen in de regio (met name aan de randen, zoals Reuver, Panningen en
Venray) op hun beurt ook klanten trekken buiten het gebied. Over deze bezoekstromen over en weer bestaan echter geen data.
• We veronderstellen dat op regionaal niveau de in- en uitstroom van Nederlandse bioscoopbezoekers in/vanuit de regio elkaar in de toekomst per saldo opheffen, na versterking van het regionale bioscoopaanbod. Dit sluit ook aan op het
bezoekgedrag van Nederlanders, die het liefst in de eigen regio een bioscoop
bezoeken.
• Er zijn in de regio totaal 2.149 bioscoopstoelen, verdeeld over vijf bioscopen
3
(inclusief filmhuis Venlo) .
• Voor de gemeente Venlo hebben we een afzonderlijke raming van het bezoekpotentieel opgesteld. Dit omdat de aanbod- en bezoekverhoudingen op dit gebiedsniveau anders kunnen zijn dan het regionale gemiddelde. Dit met name
door de regionale verzorgingsfunctie van de stad, idealiter ook voor de bioscoopfunctie. We gaan dan ook uit van een gemiddelde binding van de regionale
bevolking op het toekomstige bioscoopaanbod in Venlo van 66%.
• Het ‘animocijfer’ van gemiddeld 1,5 bezoeken per inwoner betreft het Limburgse gemiddelde anno 2012. Dit is nadrukkelijk een zeer behoudende aanname:
sinds 2007 (in vijf jaar tijd dus) nam het bioscoopbezoek provinciaal toe met
+16%, terwijl het aantal stoelen met slechts 9% steeg. Net zoals landelijk leidt
schaalvergroting in Limburg tot een meer dan evenredige toename van het bioscoopbezoek. Deze trend zal zich in de toekomst naar verwachting voortzetten.
Aanbod schept vraag, zoals bij Taurus al eerder bleek uit de enorme wervingskracht van de bowlingbanen.
• De grote impact van nieuw bioscoopaanbod bleek overigens ook uit de recent
geopende JT bioscoop in het LeisureDome te Kerkrade, alwaar de bezoekcijfers
alle verwachtingen overtreffen. Zie hiervoor bijlage 3.
• De gemiddelde stoelbezetting ad. 160 betreft eveneens het Limburgse gemid4
delde .
3
4
CityCinema, Filmtheater De Nieuwe Scene Venlo; Service Bioscoop Luxor Reuver; DOK Cinema Panningen; Luxor Studio Select Theater Venray.
Bron: Nederlandse Vereniging van Bioscoopexploitanten (NVB); Jaarverslag 2012.
6
Bijlagen
•
•
•
De marktruimte is bepaald als het netto vraagoverschot t.o.v. de claim van het
bestaande stoelenaanbod in de regio.
Het aantal verwachte bezoekers (bezoeken) uit de regio is gebaseerd op het
aantal stoelen bij Taurus vermenigvuldigd met een gemiddelde stoelbezetting
van 160 bezoekers per jaar (gemiddelde Limburg).
De cijfermatige uitgangspunten zijn gebaseerd op de meest recente, vrij beschikbare cijfers.
Marktruimte
Onderstaande tabel beschrijft de raming van de marktruimte.
Tabel: Raming marktruimte bioscopen regio Venlo en claim Taurus
Regio
Gemeente
GEMIDDELD
Venlo
255.202
255.202
n.v.t.
66%
1,5
1,5
Vraagpotentieel
382.803
252.650
Bioscoopstoelen
2.149
666
160
160
343.840
106.560
38.963
146.090
+243
+913
730
-
30%
-
219
-
35.040
-
Inwoners regio
Toekomstige binding op bioscopen Venlo
Animocijfer inwoners
Norm Limburg gemiddelde stoelbezetting pjr
Claim bestaand aanbod totaal
Saldo vraag/aanbod totaal
Saldo vraag/aanbod in stoelen pjr
Plannen Taurus in aantal stoelen
Aandeel regionaal bioscoopbezoek (regulier) binnen Taurus indicatief
Vraagclaim Taurus regionale markt bioscoopbezoek (aantal stoelen)
Vraagclaim Taurus regionale markt bioscoopbezoek (aantal bezoeken)
Verwachte totale aantal bezoekers Taurus incl. bioscoop pjr
Bezetting per stoel gemiddeld pjr
5
248.987
340
-
Conclusies
Er is voldoende marktruimte voor het initiatief voor een bioscoop als nevenfunctie
binnen het leisureconcept Taurus. De lokale en regionale vraagclaim van Taurus ligt
met 219 stoelen onder de geraamde marktruimte voor de regio ad gemiddeld 243
stoelen. Let wel: dit betreft een gemiddelde, waarbij de situatie lokaal geheel anders kan zijn. Dit is in Venlo het geval, zoals we hieronder toelichten. Nogmaals benadrukken we dat we zijn uitgegaan van zeer behoudende bezoekcijfers.
Als we specifiek naar de marktruimte in de gemeente Venlo kijken, dan blijkt deze
aanmerkelijk ruimer dan ‘gemiddeld’ in de regio. Afgezien van het initiatief van
Taurus resteert er in de gemeente Venlo bij een structuurversterking van het
5
Bron: W. Heijmans (Bijlage 4 bij Principeverzoek aan Burgemeester en Wethouders van Venlo, d.d.
augustus 2012)..
Bijlagen
7
bioscoopaanbod immers nog een netto uitbreidingsruimte van +694 stoelen (913 –
219). Er blijft dus nog marktruimte beschikbaar voor extra bioscoopaanbod in Venlo.
Om te verhelderen dat de bioscoopfunctie voor Taurus van ondergeschikt belang is
het volgende. De zaalcapaciteit van Taurus zal voor het grootste deel moeten worden ingezet voor de integrale leisurefunctie; in economische zin de kern van Taurus.
De initiatiefnemer wil circa 30% van de capaciteit van de filmzalen op jaarbasis inzetten t.b.v. een reguliere bioscoopfunctie (speelfilms), met afzonderlijke entreeprijzen en een accent op de avonduren. In de voorgaande tabel is dit omschreven als de
toevloeiing van het regionaal bioscoopbezoek (regulier) naar Taurus. In concreto
betreft het 219 bioscoopstoelen, namelijk 30% van de totale filmcapaciteit van de
attractie ad 730 stoelen. Dit resulteert in jaarlijks ruim 35.000 bioscoopbezoeken bij
Taurus (219 * 160) door gasten die alleen voor de bioscoop komen en geen andere
deelattracties van Taurus bezoeken.
Uitgaande van jaarlijks in totaal ruim 248.000 bezoekers aan Taurus ligt de bezettingsgraad van het stoelenaanbod met 340 (248.000 / 730) op ruim het dubbele van
het Limburgse gemiddelde in bioscopen (160). Wel is de bezoekduur in de zalen van
Taurus met gemiddeld 15 à 25 minuten aanmerkelijk korter dan in gewone bioscopen. Met andere woorden: ook zonder reguliere bioscoopbezoekers zullen de ‘filmzalen’ van Taurus al goed worden gevuld. Een overmatige bioscoopfunctie beïnvloedt de beleving van de hoofdattractie negatief en daar is de initiatiefnemer zich
terdege van bewust.
Overigens benadrukken we dat deze raming zuiver modelmatig en kwantitatief is.
Structuurversterking van het bioscoopaanbod kan in praktijk leiden tot een forse
verhoging van het regionale bioscoopbezoek en de eigen kwaliteiten en vestigingsprofielen van (nieuwe) bioscopen zijn eveneens sterk van invloed op het marktperspectief.
8
Bijlagen
Bijlage 3: Krantenartikel
Bijlagen
9
BRO heeft vestigingen in Boxtel | Amsterdam | Tegelen | Genk
www.BRO.nl
2
Bijlagen

Download Report