Centraal Museum Utrecht

Grafisch Ontwerp: Lesley Moore
SURREËLE
WERELDEN
T/M
9 JUNI
2014
CENTRAAL
MUSEUM
Centraal Museum, Utrecht
centraalmuseum.nl
ONTDEK
SURREËLE
WERELDEN
ZO GEBRUIK JE DE KIJKWIJZER
In de tentoonstelling Surreële Werelden sta je oog in oog
met surrealistische kunstwerken. Maar wat is het surrealisme eigenlijk en hoe ziet surrealistische kunst eruit?
Met deze kijkwijzer bij de hand kom je er in de tentoonstelling alles over te weten!
De kijkwijzer bestaat uit drie delen. In het eerste deel
(intro) kom je erachter wat het surrealisme is. In deel
twee (verdieping) ga je de diepte in! Je ontdekt meer over
surrealistische kunstenaars en de kunstwerken die zij
hebben gemaakt. In het laatste deel (verwerking) staan
opdrachten die je op school of thuis kunt doen, waarbij je
aan de slag gaat met wat je in de tentoonstelling gezien
en geleerd hebt.
Klaar om in de wereld van het surrealisme te stappen?
Volg de bordjes naar EXPO 10, waar de tentoonstelling
begint.
Frank Halmans, Logeerbedden, 1998.
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Pagina 2 van 11
INTRO
PLATTEGROND
Onderstaande plattegrond geeft de route aan door
de tentoonstelling.
SURREALISME, WAT IS DAT EIGENLIJK?
1. Deze tentoonstelling gaat over het surrealisme, een
stroming in de kunst. Waar moet jij aan denken bij het
woord surrealisme? Wanneer is iets surrealistisch?
1
2
3
Bovenkamer
4
Kabinetten
Ongeveer 90 jaar geleden waren er een aantal kunstenaars die niet langer meer de gewone werkelijkheid wilden
schilderen. In plaats daarvan lieten ze hun fantasie de
vrije loop gaan. Ze probeerden kunst te maken vanuit hun
onderbewustzijn. Het onderbewustzijn is de plek in je
hersenen waar je dromen, verlangens en emoties zich
bevinden. Deze wilden ze dan ook als inspiratiebron
gebruiken in plaats van de rede en het denken.
Omdat deze kunstenaars niet langer meer de gewone
werkelijkheid schilderden, maar hun dromen en onderbewuste gevoelens probeerden te verbeelden, veranderden
hun kunstwerken. De realiteit werd een vreemde nieuwe
werkelijkheid, een surrealiteit. Daarom noemen we deze
kunstenaars surrealisten.
Kabinetten
5
2. Zoek in de eerste zaal naar een kunstwerk dat je het
meest surrealistisch vindt en een kunstwerk dat je het
meest op de gewone werkelijkheid vindt lijken. Schrijf
hieronder de kunstenaars en de titels van de kunstwerken op. Waarom heb je juist deze twee kunstwerken
gekozen?
6
7
8
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Pagina 3 van 11
Alle surrealistische kunstenaars probeerden een manier te
vinden om de dromen en emoties uit hun onderbewustzijn
te verbeelden in hun kunstwerken. Maar niet alle surrealistische kunstenaars deden dat op dezelfde manier. Grofweg zou je een verdeling kunnen maken in twee verschillende manieren waarop de surrealistische kunstenaars
hun werk maakten.
Werkwijze 1: Kunstenaars proberen zo precies mogelijk
droombeelden te schilderen of te tekenen.
Werkwijze 2: Kunstenaars beginnen spontaan met tekenen of schilderen zonder dat ze van tevoren weten hoe het
kunstwerk er uiteindelijk uit komt te zien.
Werkwijze 1: J.H. Moesman, Grens, 1950.
3a. Kun jij in de eerste drie zalen een voorbeeld van
beide werkwijzen vinden? Schrijf hieronder de kunstenaars en de titels van de kunstwerken op:
3b. Wat voor verschillen zie je in deze twee werken?
Tip: Kijk goed naar het onderwerp en de titel van het
schilderij, de kleuren en vormen en de manier waarop de
kunstenaar zijn kwast gebruikt. Schildert hij bijvoorbeeld netjes of slordig, met korte of lange verfstreken,
is de verf heel dun of juist dik opgebracht?
Werkwijze 2: Kristians Tonny,
Surrealistisch landschap, 1927.
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Pagina 4 van 11
VERDIEPING
SURREALISME IN UTRECHT
De belangrijkste Utrechtse surrealist was Johannes (Jopie)
Moesman. Voor Moesman betekende het surrealisme
vooral vrijheid. ‘Nu kan ik eindelijk doen wat ik wil’ zei hij,
toen hij het werk van de surrealistische kunstenaars in
Parijs zag. Moesman schilderde dan ook alleen maar wat
hij zelf interessant vond en trok zich van niemand iets aan!
Hij gebruikte in zijn kunstwerken vaak verschillende niet
bij elkaar passende beelden uit de werkelijkheid. Vaak
verzon hij er dan zelf nieuwe beelden bij waardoor het
schilderij nog surrealistischer werd.
Tip: Wil je weten wat Moesman zo bijzonder vond aan het Franse surrealisme?
Loop dan naar zaal 2. Daar kun je een
aantal kunstwerken zien van beroemde
surrealisten zoals Max Ernst
en Man Ray.
4a. Ga in de eerste zaal op zoek naar een schilderij van
Johannes Moesman. Schrijf de titel op van het werk dat
je gekozen hebt.
Fedde Weidema, Stranding, 1945.
Kijk goed naar wat je op het schilderij
ziet. Vind je de titel passen bij het
kunstwerk? Leg uit waarom.
4b. Welke voorwerpen in dit schilderij herken je uit
de werkelijkheid?
Wat heeft hij er zelf bij verzonnen denk je?
5a. Loop in de eerste zaal naar het schilderij ‘Stranding’
van Fedde Weidema.
4c. Vind je dit schilderij surrealistisch of niet? Leg uit
waarom je dat vindt.
5b. Als jij een titel zou mogen bedenken voor dit kunstwerk, welke titel zou dit dan zijn?
Veel surrealistische kunstenaars, zoals Weidema, maar
ook Moesman, gaven hun kunstwerken vaak raadselachtige titels mee die niet echt lijken te passen bij het kunstwerk. Zo wordt het schilderij nog surrealistischer!
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Pagina 5 van 11
INVLOED VAN HET SURREALISME
NA DE TWEEDE WERELDOORLOG
Na de tweede wereldoorlog raakte een groep kunstenaars
opnieuw geïnspireerd door de surrealisten. Net als deze
kunstenaars wilden ook zij het onderbewustzijn tot uiting
laten komen in hun kunstwerken. Samen richtten deze
kunstenaars de Cobra groep op.
De Nederlandse Karel Appel hoorde ook bij deze groep.
Sommige mensen vinden dat de schilderijen van Appel
een beetje op kindertekeningen lijken. En dat kan kloppen, want Appel was geïnspireerd door de kunst van
kinderen!
Loop door naar de derde zaal. Ga hier op
zoek naar een kunstwerk van Karel Appel.
De Cobra groep is door zes West-Europese kunstenaars en
dichters opgericht. In de naam COBRA zitten de eerste
letters van de steden waar de kunstenaars vandaan
komen: COpenhagen, BRussel en Amsterdam
Loop naar het kunstwerk ‘gekooide werelden’ van Eugène Brands dat ook in deze
zaal hangt. Deze kunstenaar was korte tijd
lid van de Cobra groep.
6a. Welk kunstwerk heb je gekozen? Schrijf de titel van
het werk op.
7a. Kijk goed naar het werk en probeer zo veel mogelijk
dingen op te noemen die je ziet in het kunstwerk.
6b. Hoe kun je aan het kunstwerk zien dat Appel geïnspireerd werd door kindertekeningen? Tip: Kijk goed
naar het onderwerp van het schilderij, de kleuren en
vormen en de manier waarop Appel zijn kwast gebruikt.
Schildert hij bijvoorbeeld netjes of slordig, met korte of
lange verfstreken, is de verf heel dun of juist dik opgebracht?
7b. Waar zou dit kunstwerk over gaan denk jij? Verzin je
eigen verhaal bij dit kunstwerk. Probeer daarbij de
dingen die je bij vraag 7a hebt opgeschreven
te betrekken.
Eugène Brands, Gekooide werelden, 1946.
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Pagina 6 van 11
DE BOVENKAMER
Ga rechts in deze zaal de trap op naar boven. Nu sta je in
de bovenkamer, waar tekeningen te zien zijn van Paul
Klemann. Klemann is een Nederlandse kunstenaar die
tekeningen maakt van zijn dromen. Direct nadat hij
wakker is maakt hij snel een aantal tekeningen, voordat
hij vergeten is waarover hij gedroomd heeft. In de film legt
hij uit waarom hij kunstwerken van zijn dromen maakt en
hoe hij dit doet.
8. Bekijk de film waarin Paul Klemann vertelt over zijn
droomtekeningen. Beantwoord de volgende vraag.
Waarom gebruikt Klemann zijn dromen als onderwerp
van zijn kunstwerken en niet de gewone werkelijkheid
om hem heen?
Paul Klemann, Twee elkaar begroetende
zeeppompjes, 1993.
KRISTIANS TONNY
Loop naar de ruimte onder de entresol. Hier zijn kunstwerken te zien van Kristians Tonny. Tonny was een Nederlandse surrealist, die vooral onder de Franse surrealistische
kunstenaars erg bekend was. Hij kon ontzettend goed
tekenen en daar specialiseerde hij zich dan ook in. In
Parijs maakte hij kennis met het blind tekenen. Om de
fantasie echt de vrije loop te laten gaan gebruikten de
surrealistische kunstenaars manieren om niet te kunnen
zien wat ze aan het maken waren. Ze deden bijvoorbeeld
hun ogen dicht terwijl ze bezig waren met tekenen.
Of ze gebruikten een vel papier dat bestreken was met
een verfstof die afdrukken naliet als je er met je pen of
kwast op kraste. Zo kon je niet zien wat je aan het tekenen was, vandaar de naam blind tekenen.
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Pagina 7 van 11
Doen! Wij gaan net als Kristians Tonny blind tekenen! Doe
je ogen dicht en maak met je potlood een tekening in
onderstaand vlak. Probeer niet te veel na te denken over
wat je gaat tekenen, maar maak de tekening vanuit je
onderbewustzijn.
9a. Is het moeilijker of makkelijker om met je ogen
dicht een tekening te maken? Leg uit waarom.
9b. Hielp het tekenen met je ogen dicht om beter je
fantasie te gebruiken? Leg uit waarom.
KABINETTEN
Loop naar de volgende ruimte waar de zaal opgedeeld is
in een aantal kabinetten. Elk kabinet heeft een eigen
thema. Dit zijn thema’s die vaak terugkomen in de werken
van surrealistische kunstenaars. Het kabinet Breinreis is
een heel bijzondere ruimte. Daar kun je namelijk een reis
door je eigen hersenen maken. Maak het jezelf gemakkelijk in de stoel en ontdek hoe je eigen brein je voor de gek
kan houden!
Bekomen van je breinreis? Loop dan naar het kabinet
Haar. Bekijk de foto’s van Voebe De Gruyter.
10a. Kun je zien wat De Gruyter heeft gefotografeerd?
10b. Is de foto in scène gezet of heeft ze gewoon
gefotografeerd wat ze zag? Waarom denk je dat?
Er zijn niet alleen surrealistische schilders maar ook
surrealistische fotografen. Soms is het iets heel gewoons
dat zij fotograferen. Het is dan de manier waarop ze het
fotograferen waardoor het surrealistisch wordt. Ze maken
bijvoorbeeld vreemde schaduwen of houden hun camera
ondersteboven terwijl ze een foto maken!
Doen! Probeer met je smartphone een surrealistische foto
te maken in de tentoonstelling of op school. Tip: gebruik je
eigen lichaam, het licht en de schaduw in de tentoonstelling en de omgeving waar je de foto maakt.
Loop naar het kabinet La Retour du Chapeau. Marijke van Warmerdam is geen surrealistische kunstenaar. Toch is dit werk te
zien in deze surrealistische tentoonstelling. Kun jij erachter komen waarom?
11. Kijk goed naar de film en schrijf op wat jij hier
surrealistisch aan vindt.
Loop naar het kabinet Hoofden Onthoofden.
In dit kabinet zie je schilderijen en foto’s waarin kunstenaars op een surrealistische manier hoofden hebben afgebeeld.
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Pagina 8 van 11
Doen! Laat je inspireren door deze kunstenaars! Zoek een
klasgenoot op en teken met potlood een surrealistisch
portret van elkaar. Denk goed na over de manier waarop
je het hoofd van je klasgenoot surrealistisch kunt maken.
Gebruik de kunstwerken in deze zaal eventueel als inspiratiebron.
J.H. Moesman, Portret L.v. G., 1933.
WERKPLAATS
In deze werkplaats kun je zelf aan de slag met verschillende methodes die de surrealisten gebruikten bij het
maken van hun kunstwerken. We hebben al gezien dat
Kristians Tonny blind ging tekenen om zijn fantasie
helemaal de vrije loop te kunnen laten gaan. Een soortgelijke techniek is het automatisch tekenen, dat je terug
vindt in deze zaal. Maar de surrealistische kunstenaars
gebruikten ook andere methodes. Ze maakten bijvoorbeeld collages. Dat is een kunstvorm waarbij uitgescheurde of uitgeknipte stukken papier op een stevige ondergrond worden geplakt. De surrealisten gebruikten hiervoor
plaatjes of tekst uit tijdschriften, maar ook stukjes van
foto’s en tekeningen. Van alle verschillende stukjes
maakten ze uiteindelijk een nieuw kunstwerk.
De surrealisten bedachten ook een spel waarmee ze hun
fantasie de vrije loop konden laten gaan. Dit noemden ze
‘Cadavre Exquis’. Bij dit spel wordt door een paar kunstenaars samen één tekening gemaakt. Een vel papier wordt
in vier delen gevouwen en elke kunstenaar maakt op één
stuk van het papier een gedeelte van de tekening. Vervolgens vouwt hij dit dicht en dan kan de volgende verder
tekenen. Dit gaat zo door totdat iedereen een gedeelte
heeft getekend en het werk af is. Op deze manier weet je
niet wat degene voor je heeft getekend en zie je dus ook
pas wat het geworden is als iedereen zijn stukje van de
tekening afgemaakt heeft.
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Pagina 9 van 11
Hier kun je zelf de verschillende surrealistische werkmethodes uitproberen!
KABINETTEN
In de volgende zaal zijn nog meer kabinetten te vinden.
Ga naar het kabinet Familie.
Frank Halmans heeft families gemaakt van dezelfde soort
voorwerpen. Zo passen alle kleine kinderbedjes in het
grote moeder en vader bed. Maar hoe zit het met de
klokken?
Vind je dit een leuk werk? Kijk dan
onder het kopje verwerking. Daar staat
een opdracht die hoort bij dit werk en
die je kunt doen als je uit het museum
komt.
12. Welke klok of klokken denk jij dat papa en/of mama
voor moeten stellen? Welke klok of klokken zijn de
kinderen? Leg je keuze uit.
Ga naar het kabinet Ogen en Oren.
13. Wat voor verschillende manieren gebruiken de
kunstenaars om de ogen en oren in hun kunstwerken
surrealistisch te maken? Tip: Kijk goed naar de materialen en vormen die de kunstenaars gebruiken en of ze
misschien dingen weglaten of erbij verzinnen in hun
kunstwerk.
PIPILOTTI RIST
In deze zaal is het werk ‘Expecting’ (verwachten) van de
kunstenares Pipilotti Rist te zien. Rist maakt videowerken
en installaties waarin ze videobeelden combineert met
geluiden of muziek en soms ook geur. Ze wil namelijk dat
je al je zintuigen gebruikt om haar werk te ervaren en te
beleven.
14a. Sluit je ogen en snuif de geur goed op. Luister naar
de muziek. Wat voor gevoelens roepen de muziek en de
geur bij je op? Blij, boos, verdrietig, gelukkig of...?
Schrijf je eigen gevoel op.
14b. Doe nu je ogen weer open en kijk naar de beelden.
Vindt je deze beelden passen bij de geur en de muziek?
Leg uit waarom wel of niet.
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Pagina 10 van 11
VERWERKING
Gefeliciteerd! Met het maken van deze kijkwijzer ben je nu
een expert op het gebied van surrealistische kunst. Maar
misschien heb je nog niet genoeg van al die gekke surrealisten? Dan kunnen onderstaande opdrachten uitkomst
bieden. Deze opdrachten kun je zelfstandig of in een groep
doen, op school of thuis. Je kunt ook overleggen met je
docent wat een leuke opdracht is om met al je klasgenoten te doen.
Denk nog even terug aan de wekkers van Frank Halmans.
De achterkanten van deze wekkers leken op zielig kijkende gezichten. Dit kwam door de mechaniek aan de
achterkant van de klokken. Ga op de weg van het museum terug naar school/thuis of op school zelf op zoek
naar gezichten! Maak met je smartphone foto’s van alles
om je heen waar jij een gezicht in herkent.
Frank Halmans, Sad Machines, 2007.
Veel kunstenaars in deze tentoonstelling lieten zich bij het
maken van hun werk inspireren door dromen. Laten we
het nu eens andersom doen. Kies je favoriete kunstwerk
uit de tentoonstelling. Zoek via de website van het museum http://centraalmuseum.nl/ontdekken/ of via
https://www.google.nl/ een afbeelding van het kunstwerk
op. Verzin een droom die bij dit kunstwerk past.
COLOFON
Kijkwijzer voortgezet onderwijs bij de tentoonstelling Surreële Werelden, 15 februari t/m 9 juni 2014
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Let op: voor deze verwerkingsopdracht moet je wel
alvast een favoriet kunstwerk hebben uitgekozen in de
tentoonstelling en daar de titel en kunstenaar van
hebben genoteerd!
Wat heb jij vannacht gedroomd? Met de hele klas schrijven jullie je dromen op een blaadje. Hussel ze door elkaar
en pak een blaadje uit de stapel. Maak een tekening bij
de droom van je klasgenoot.
Uitgave: Centraal Museum Utrecht, www.centraalmuseum.nl Tekst: Harma van Uffelen, Educatie en Interpretatie Ontwerp: Lesley Moore, Amsterdam Pagina 11 van 11

Download Report