ONZE TOEKOMST STUDENT- EN PROCESGERICHT ONDERWIJS BIEDT KANSEN EN UITDAGINGEN “Voor mij was het even wennen toen ik startte met mijn studie Leraar Basisonderwijs aan de HZ. Ik kom van het mbo en was al praktijkgericht geschoold. Maar hier op de HZ leer je pas echt DE DOCENTEN HIER COACHEN JE EN KENNEN JE BIJ NAAM te functioneren als een beginnend professional. De afgelopen jaren kreeg ik van alle kanten gerichte feedback zodat ik me als persoon heb kunnen ontwikkelen. De docenten hier coachen je en kennen je bij naam. Dat is prettig. In zo’n omgeving kan ik het beste uit mezelf halen. Vakinhoudelijk heb ik flinke stappen gemaakt. Het onderwijs is hier gestructureerd, zodat ik precies weet hoe ik me tijdens mijn individuele leertraject ga ontwikkelen. Het was de afgelopen jaren hard werken en ik heb nu bijna mijn opleiding afgerond. Ik blik terug op een mooie tijd in Vlissingen en Singapore, want daar heb ik me tijdens een minor verdiept in nieuwe rekenmethodes. Straks vind ik zeker een goede baan, want HZ-studenten hebben in de beroepspraktijk een streepje voor.” Tim Wagenaar Student Leraar Basisonderwijs “De keuze voor het student- en procesgericht onderwijsconcept heeft geleid tot kwalitatief hoogstaande opleidingen. Daardoor trekken we meer studenten van buiten de regio aan. Mensen ontwikkelen zich hier echt. Professioneel en persoonlijk. Als ik kijk naar waar we in 2013 stonden en nu in 2017 staan, is dat een flink verschil. Uitdagend onderwijs, praktijkgericht onderzoek geïntegreerd binnen ons curriculum, een sterke verbinding met het beroepenveld en de wereld om ons heen: het zijn enkele voorbeelden van veranderingen. We hebben samen deze transformatie gerealiseerd. Het was hard werken. Maar wel met plezier. Want ook voor mij en mijn collega’s was het weer leren. We hebben kritisch gekeken naar de rollen en kwaliteiten van de docenten en daarin geïnvesteerd. Er is daarin ook het nodige veranderd en dat is goed geweest. We hebben een sterke positie in de dynamische wereld.” WERKEN AAN UITDAGEND EN PRAKTIJKGERICHT ONDERWIJS Karin Arends Docente Engineering “Voor mij is Vlissingen echt de andere kant van de wereld. Mensen HZ UNIVERSITY OF APPLIED SCIENCES STAAT INTERNATIONAAL HOOG AANGESCHREVEN Cheung Yáng Student Delta Management stellen mij de vraag waarom ik daar ben gaan studeren. Het was voor mij een bewuste keuze. Waar je ook kijkt op deze wereld: in de drukbevolkte deltagebieden spelen allerlei vraagstukken. Ook bij mij thuis in Shanghai. De opleiding Delta Management van HZ University of Applied Sciences staat internationaal hoog aangeschreven. Innovatieve opleidingen, praktijkgestuurd onderzoek, internationale casuïstiek; het sprak mij allemaal erg aan. Bij de HZ word je als student goed begeleid. Uiteraard was het voor mij wennen in een andere omgeving en internationale setting. De persoonlijke begeleiding die je krijgt heeft mij geholpen om een succes van mijn studie te maken. Ik heb zelf geleerd de regie te nemen in mijn leer- en ontwikkelproces. Wie de ambitie heeft om zichzelf en de wereld te verbeteren, moet zeer zeker de HZ als studiekeuze overwegen!” “Mijn relatie met de HZ is altijd goed gebleven. Als oud-student draag ik de HZ nog steeds een warm hart toe. Ik denk dat dat te maken heeft met de relatieve kleinschaligheid. Met de medewerkers ben ik bekend en zij kennen op hun beurt het beroepenveld. Regelmatig heb ik nog contact met mijn oude opleiding. Als stagebegeleider, maar ook als beroepsbeoefenaar. Op verzoek verzorg ik gastcolleges en ik word nog regelmatig om input gevraagd. Men vraagt onder meer voorbeelden uit de praktijk voor real-life cases, maar ook onze feedback ten behoeve van praktijkgericht onderzoek en de verdere ontwikkeling van het curriculum. Ik zie een sterke focus om te innoveren met praktijkgericht onderzoek. De HZ is De Persoonlijke Hogeschool en hecht veel waarde aan het individu. Dat is een sterk concept. Ik merk dat studenten STUDENTEN VAN DE HZ ONTWIKKELEN ZICH PROFESSIONEEL ÉN PERSOONLIJK van de HZ zich professioneel en persoonlijk ontwikkelen. Zij hebben bij mij een streepje voor, aangezien zij zich als aankomend professionals prima staande weten te houden binnen het dynamische internationale werkveld.” Martijn van Doorn Oud-student International Business & Management Studies “Studeren aan HZ University of Applied Sciences betekent voor mij het beste uit mezelf halen. Ik voel me hier echt uitgedaagd om IK VOEL ME ECHT UITGEDAAGD te groeien in mijn vak en als persoon. De opleiding is best pittig, maar levert mij veel op. Bij het eerste contact met de HZ, tijdens mijn oriëntatie op mijn vervolgstudie, klikte het al gelijk. De specifieke aanpak van de HZ, die van De Persoonlijke Hogeschool, sprak mij aan. Ik kom zelf uit een grote stad, maar heb meer met kleinschaligheid. Die vind ik hier terug. Mensen gaan respectvol met elkaar om, kennen elkaar. Zo kun je feedback geven en word je beter. Je kan hier goed samenwerken met andere studenten en met docenten. De HZ voelt vertrouwd en dat is voor mij persoonlijk belangrijk. Alleen dan kan ik goed tot ontwikkeling komen. Als persoon en als young professional. Mijn ouders staan ook helemaal achter mijn keuze voor de HZ. De faciliteiten op en rondom de campus zijn prima, de HZ is internationaal georiënteerd, staat goed bekend, heeft innovatieve opleidingen en is afgestemd op de beroepspraktijk. Ik heb het hier naar mijn zin.” Iris de Witte Studente Vitaliteitsmanagement & Toerisme 1 HOE ZIJN WIJ HIER GEKOMEN? 2 3 4 5 6 STRATEGISCHE INITIATIEVEN VOOR DE TOEKOMST VAN DE HZ KOERS UITZETTEN DOE JE SAMEN Wie relevant wil blijven, kijkt naar zichzelf en naar buiten. Naar de wereld die turbulent is en voortdurend in verandering. Maar ook naar de eigen positie. Als De Persoonlijke Hoge school bezinnen wij ons structureel. Op een toekomstbestendige en vitale positie. Samen met medewerkers en studenten, want bij een Persoonlijke Hogeschool gaat het om mensen. Om mensen en hun maatschappelijke impact. Het IP is niet zomaar een plan. Het beschrijft welke activiteiten wij hebben ondernomen, waarom wij doen wat wij nu doen en hoe wij hiertoe zijn gekomen. Het plan was de afgelopen jaren de leidraad voor onze activiteiten. Wij hebben samen werk gemaakt van het HZInstellingsplan. Want: koers uitzetten doe je samen. Wij hebben in 2013 gekeken naar de sterk veranderende maatschappelijke context. Naar bijvoorbeeld de economische en financiële crisis, de internationalisering, de digitalisering en groeiende wereldissues. Naar onder andere de verwachtingen ten aanzien van het hoger onderwijs. Naar andere bekostigingsmodellen. Wij hebben gekeken naar waar wij in 2013 stonden en naar waar wij in 2017 wilden staan. Wij, HZ University of Applied Sciences, hebben in 2013 koers gezet en zes belangrijke thema’s benoemd. Die thema’s vormden de rode lijn in ons HZ-Instellingsplan (IP) voor de periode 2013-2017. Het plan is het resultaat van een langdurig oriëntatieproces, waaraan alle geledingen van de hogeschool hun bijdrage hebben geleverd. In 2012 hebben wij werkgroepen gevormd met studenten en medewerkers die zich verdiept hebben in strategische thema’s. Ook het College van Bestuur heeft haar bijdrage geleverd en een missie en visie geformuleerd, evenals ambities en kernwaarden. Die bijdrage is met alle geledingen besproken. Ook de Raad van Toezicht, de Hogeschoolraad, de Raden van Advies van de academies en andere stakeholders zoals het voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs waren betrokken bij dit proces. 1 2 3 4 5 6 1 Het nieuwe instellingsplan kan op instemming rekenen van de betrokken stakeholders. Het IP is in 2013 opgezet als enerzijds een vanuit externe factoren sterk ingekleurd nieuw plan en anderzijds als een voortzetting van het voorgaande instellingplan van de HZ. Op basis van een scherpe analyse is een confrontatiematrix opgesteld, die uiteindelijk heeft geresulteerd in een strategie waarin zes strategische initiatieven zijn te onderscheiden. Deze zes strategische initiatieven zijn het fundament van onze positie in 2017. 1. UITDAGEND ONDERWIJS 2. PRAKTIJKGERICHT ONDERZOEK EN VALORISATIE 3. DOCENT 2.0 4. GROEIENDE EN INNOVERENDE HOGESCHOOL 5. INSPIRERENDE CAMPUS 6. BEHEERSING TRANSFORMATIE 2 3 4 5 6 1. UITDAGEND ONDERWIJS 1 2 Zonder uitgesproken onderwijsconcept geen uitdagend onderwijs. Voor het realiseren van onze onderwijsambities is in 2013 het student- en procesgericht onderwijsconcept ontwikkeld en in de daarop volgende jaren geleidelijk geïmplementeerd. Dit was ons eerste strategische initiatief. Hierdoor zijn wij een gewaardeerd opleidingsinstituut van professionals. Wij staan voor praktijkgericht en internationaal georiënteerd onderwijs en onderzoek. Studenten halen bij de HZ meer uit zichzelf. Dat blijkt uit hogere ‘Uitdagend onderwijs’ is ons onderwijsconcept dat de student helpt studierendementen, lagere uitval en een beter carrièreperspectief. Met zijn of haar talenten maximaal te ontwikkelen dankzij zelf regie- ons onderwijsconcept sturen wij op de geldende OCW Prestatieafspraken voeren, praktijkgericht onderwijs, real-life cases en een uitstekende en NVAO accreditatie-eisen, maar ook op een verbeterde professionele begeleiding door docenten, zowel inhoudelijk als procesmatig. Hierin en persoonlijke ontwikkeling van studenten en op een versterkte aan- spelen uiteraard internationale oriëntatie en het carrièreperspectief sluiting van opleiding en onderzoek bij de beroepspraktijk. Hiermee een belangrijke rol. 3 4 5 voldoen wij aan de veranderende eisen van studenten, beroepspraktijk en andere stakeholders in de samenleving. 6 2. PRAKTIJKGERICHT ONDERZOEK EN VALORISATIE Wij willen blijvend een erkende kennispartner zijn. Daarom is onder- vraaggestuurde en praktijkgerichte kennis gebaseerd op wetenschap- zoek geïntegreerd binnen de organisatie en opleidingen. In het hbo pelijke theorieën, met gebruik van methodologisch valide onderzoeks- heeft onderzoek een veel prominentere plek gekregen. Ook bij de HZ methoden. Veelal in multidisciplinaire setting en in nauwe samenwerking is deze ontwikkeling volop zichtbaar. Ons tweede strategische initiatief met relevante (inter)nationale partners en stakeholders. De door ons dat in 2013 is opgepakt - praktijkgericht onderzoek en valorisatie - is gegenereerde kennis en inzichten worden verspreid en benut door ingebed in de kwalitatief hoogstaande opleiding van studenten, maar onderwijs, industrie, samenleving en wetenschap. ook in onze kenniscentra, Applied Research Centres en de Smart Services Boulevard. Wij hebben gekozen voor een duidelijke focus Binnen onze leerlijn Onderzoek en Ondernemendheid participeren en een HZ-breed onderzoeksprogramma vastgesteld. Stakeholders studenten en docenten en verrichten zij praktijkgericht onderzoek. waarderen de impact van de valorisatie van de onderzoeksresultaten Binnen iedere opleiding is praktijkgericht onderwijs opgenomen, naar de economisch-maatschappelijke omgeving en het onderwijs. waardoor kennisontwikkeling en onderwijs volledig geïntegreerd zijn en een samenhangend geheel vormen. Samenwerking met Het HZ-brede onderzoeksprogramma is gericht op duurzame maat- (inter)nationale bedrijven, instellingen en universiteiten is vorm schappelijke en economische ontwikkeling binnen een veilig, veer- gegeven met onze innovatiekringen, Applied Research Centres en krachtig en productief deltasysteem. Wij ontwikkelen excellente, Centres of Expertise. 2 3 4 5 6 3. DOCENT 2.0 Onze docenten vormen de spil van ons onderwijs en onze organisatie. Zij weten onze studenten te boeien, te inspireren en uit te dagen. Tevreden medewerkers die zich gewaardeerd voelen door studenten en beroepspraktijk zijn voor de HZ onmisbaar. Alleen met hen is een vitale organisatie haalbaar. Onze docenten spelen in op individuele leerbehoeften en de ontwikkeling van competenties en talenten van een student. Zij tonen ondernemendheid naar studenten en het beroepenveld en zorgen voor afstemming tussen de HZ en die partijen. Het werven, behouden en ontwikkelen van competente, gemotiveerde en bevlogen professionals is voor ons een belangrijk doel. De ontwikkeling van teams van professionals, een professionele 3 cultuur en een effectieve dialoog tussen medewerker, team en Het onderwijs en de studenten veranderen in een rap tempo. Dat geldt ook voor de gebruikte kennis en technologische hulpmiddelen. Studenten verwerven kennis op verschillende manieren, plaatsen en tijdstippen. Al die veranderingen hebben grote gevolgen voor onze docenten. De rol van de docent heeft zich doorontwikkeld. Wij hebben dan ook in 2013 een vernieuwd profiel van de docent geformuleerd: docent 2.0. leidinggevende zijn in de periode 2013-2017 ook belangrijke aandachtpunten geweest. Wij gaan voor een optimale bezetting van de formatie in kwalitatieve en kwantitatieve zin. 4 5 6 4. GROEIENDE EN INNOVERENDE HOGESCHOOL Een actueel en aantrekkelijk profiel, een bijbehorend up-to-date onderwijsportfolio en 4600 ingeschreven studenten. De HZ heeft in 2017 een reputatie en omvang die passen bij de ambitie om een stevige positie te hebben in de (inter)nationale ruimte van het hoger onderwijs. Wij hebben in 2013 duidelijk beschreven hoe de HZ zich ging ontwik- Groei van de HZ werd en wordt naast de effecten van de andere initi- kelen. Nieuwe activiteiten en verdienmodellen speelden in die visie atieven gerealiseerd door een aantal gerichte activiteiten. Allereerst een belangrijke rol. Om in een dynamische wereld onze hoogwaardige gericht instroommanagement dat start in een zeer vroeg stadium. ambities ten aanzien van onderwijs en onderzoek te kunnen blijven De juiste student komt hierdoor op de juiste opleiding. Vervolgens het waarmaken, groeiden we naar een bijbehorend niveau van studenten- managen van het opleidingsportfolio zodat we hoogwaardige opleidingen aantallen. bieden met carrièreperspectief en goede aansluiting op vervolg opleidingen. Ook is continue innovatie van opleidingen een vereiste. De HZ beschikt over een aantal onderscheidende opleidingen. De inrichting van de curricula is zodanig dat studenten vaardigheden De aantrekkingskracht van deze opleidingen heeft geleid tot een verwerven die hen helpen actief te blijven op een flexibele arbeids- substantiële additionele instroom van nationale en internationale markt, waar carrières en beroepen permanent veranderen. studenten. Deze opleidingen bevinden zich vooral in de domeinen Water & Land, Toerisme & Business en Industrie & Logistiek. 4 5 6 5. INSPIRERENDE CAMPUS Leren, onderzoeken en werken zijn onder invloed van de digitalisering van de samenleving en nieuwe technologische mogelijkheden in hoog tempo veranderd. Als gevolg van ICT- en technologische ontwikkelingen in de maatschappij, onderwijs en onderzoek is de functie van de fysieke campus ingrijpend veranderd. De digitale campus wordt steeds belangrijker. Interne en externe onderwijs- en onderzoekslocaties zijn daarom ingericht en afgestemd op student- en procesgericht onderwijs. Eigentijdse informatievoorziening met maximale flexibiliteit voor de gebruiker is en blijft voor ons een speerpunt. Studenten leren op vele plekken en vele manieren. Zowel de fysieke op locatie uitgevoerd. We maken hierbij gebruik van state-of-the-art als de digitale campus zijn cruciaal voor het creëren van een inspire- faciliteiten bij gelieerde bedrijven en/of kennisinstituten. Dit zijn voor rende leer-, onderzoeks- en werkomgeving. Uitdagender onderwijs ons satellieten in de stad, regio of elders in de wereld. Daarmee wordt en onderzoek begint in onze visie met een inspirerende fysieke én het onderwijs diep in de beroepspraktijk geplaatst. digitale leeromgeving. De doorontwikkeling van de campus was voor ons in 2013 dan ook een belangrijk strategisch initiatief. De HZ heeft gekozen voor het concept van ‘de stad als campus’ om gezamenlijk met derden adequate voorzieningen voor studenten te De fysieke HZ bestaat nu uit een centrale ontmoetingsplek met daar- realiseren. Die zijn van belang om naast een adequate leeromgeving omheen generieke onderwijsfuncties en kenniscentra. Steeds vaker ook te kunnen beschikken over een goede leefomgeving - waaronder worden onderwijs- en onderzoekactiviteiten namelijk buiten de HZ studentenhuisvesting. 5 6 6. BEHEERSING TRANSFORMATIE De wereld is voortdurend in beweging. Als De Persoonlijke Hogeschool oriënteren wij ons daarom structureel en sturen we op een toekomstbestendige en vitale positie. Dit hebben we ook gedaan in 2013. In het toen opgestelde instellingsplan staan veel veranderingen vermeld die de afgelopen jaren zijn geïmplementeerd. De veranderingen uit het IP raakten het onderwijs en onderzoek in Het opzetten van een HZ-brede transformatieaanpak was een belangrijk hun essentie en hebben geleid tot soms ingrijpende veranderings middel, evenals het trainen van medewerkers en managers in project- projecten, die in de periode 2013-2017 op een professionele wijze zijn matig werken en het gebruik van de HZ-transformatieaanpak. Het uitgevoerd om de gewenste effecten te realiseren. Veranderings uitvoeren van projectregie van planontwikkeling tot en met bewaking trajecten raakten onder andere de curricula, de bijbehorende instru- van de projectplanrealisatie en verantwoording was eveneens belangrijk. menten, de rollen en kwaliteiten van de docenten en de inrichting van Docenten, opleidingscoördinatoren en managers beschikken over onderzoek, fysieke en digitale voorzieningen. vaardigheden in het kader van projectmatig werken passend bij hun rol. 6 1 WAT WAS DE GEDACHTE HIERACHTER? 2 3 4 5 6 ONZE KIJK OP EEN DUURZAME POSITIE Wij hebben in 2013 een visie gevormd op hoe de HZ zich in de jaren 2013-2017 moest ontwikkelen, dit gelet op de snel veranderende omgeving van de school. Een toekomstbestendige en vitale positie van de HZ is essentieel. Daarvoor was en is een scherpe visie nodig. Met een visie sturen wij op onze positie. Wij hebben destijds dan ook geschetst voor wie de HZ diensten ontwikkelt en waarmee de HZ zich onderscheidt in onderwijs en onderzoek. Ook hebben wij nauwgezet beschreven hoe de rol van de studenten in het onderwijs zou gaan veranderen. In onze visie kwam ook het portfolio opleidingen aan de orde en werd de maatschappelijke positie van de HZ beschreven, zowel in de regio ZuidwestNederland als daarbuiten. Onze visie is samen te vatten in zes thema’s: 1 1. DUBBELPROFIEL HZ 2. AMBITIEUZE STUDENTEN EN TALENTONTWIKKELING 3. PRAKTIJKGESTUURD ONDERZOEK EN VALORISATIE 4. ACTIEVE RELATIE MET STAKEHOLDERS 5. INNOVATIEF PORTFOLIO OPLEIDINGEN 6. BLIJVEND ONTWIKKELENDE MEDEWERKERS 2 3 4 5 6 1. DUBBELPROFIEL Voor een hogeschool is het van levensbelang om zich te onderscheiden. Wij onderscheiden ons door ons onderwijsconcept en door onze expertisedomeinen. Ons onderwijsconcept kent twee belangrijke en onderscheidende pijlers. Ten eerste zijn wij De Persoonlijke Hogeschool en ten tweede werken wij op basis van ‘student- en procesgericht onderwijs’. Onze expertisedomeinen zijn inhoudelijk en internationaal relevant. Zij passen bij het DNA van de Nederlandse deltaregio: ‘Water & Land’, ‘Toerisme & Business’ en ‘Industrie & Logistiek’. DE PERSOONLIJKE HOGESCHOOL MET STUDENT- EN PROCESGERICHT ONDERWIJS Wij kiezen als De Persoonlijke Hogeschool voor student- en proces van interactie en reflectie zicht op hun ontwikkeling en gerealiseerde gericht onderwijs. Een student is bij ons geen nummer. Onze studenten leeropbrengst. In ons onderwijs staat de kennisontwikkeling en de halen het beste uit zichzelf, zowel professioneel als persoonlijk. persoonlijke ontplooiing van de student centraal. Om studenten een goede oriëntatie op hun toekomstige beroepsomgeving te bieden, Studeren aan de HZ, in een relatief kleinschalige setting, is een intensief leggen we in de opleidingen een directe verbinding tussen real-life proces van competentieontwikkeling. Studenten krijgen door middel casuïstiek en de benodigde kennis en houding. 1 2 3 4 5 6 DE PERSOONLIJKE HOGESCHOOL MET EEN INHOUDELIJK PROFIEL vertalen hiervan in ‘kunde’, stellen wij ondernemingen in staat te Uiteraard blijft de HZ een brede multisectorale hogeschool met een innoveren, waardoor zij waarde creëren. Het (inter)nationale dekkend aanbod in die sectoren waarin zij actief is en dat is afgestemd partnernetwerk van de HZ wordt ingezet ter ondersteuning van de op de regionale behoefte. De HZ is gevestigd in het deltagebied van de Rijn-Maas- en naal van karakter zijn. Een zeer groot deel van de curricula is innovatie van het portfolio en curricula-invulling. Door deze samen- Schelder ivieren. Dit heeft ons DNA in hoge mate bepaald en Engelstalig of heeft een Engelstalige variant. Studenten worden werking met onderwijsinstellingen verhogen wij ons innovatievermogen. daarmee ook onze profielkeuze. Op onze aarde wonen de meeste gestimuleerd om buitenlandervaring op te doen door stages en mensen in een deltagebied. Een delta kent een gelaagde opbouw, afstudeerprojecten bij internationale bedrijven en studies bij die bestaat uit een basis-, infrastructuur- en activiteitenlaag. De internationale partnerinstellingen. Ook streven we naar een groei basislaag bestaat uit water en grond, de infrastructuurlaag uit van buitenlandse studenten. Dit om de internationale diversiteit onder andere dijken, wegen, sloten, gebouwen en havens. De binnen het instituut te versterken en studenten de kans te geven activiteitenlaag bestaat uit alle menselijke activiteiten in dit gebied, een betere aansluiting te vinden met een veranderende wereld zoals wonen, werken en recreëren. De lagen zijn voortdurend aan en andere culturen. verandering onderhevig, waardoor iedere delta specifieke vraag- WATER & LAND TOERISME & BUSINESS INDUSTRIE & LOGISTIEK Bij Water & Land gaat het om de vraagstukken Bij Toerisme & Business gaat het om vraag- Bij Industrie & Logistiek gaat het om vraag- met betrekking tot de overgang tussen water stukken met betrekking tot de invulling van stukken met betrekking tot invulling van stukken met zich meebrengt, waarop wij in opleidingen en praktijk- Wij werken als opleider en kennisinstituut samen met (inter) en land. Het betreft het wonen, werken en de dienstverleningssector in deltagebieden, werken in deltagebieden, in het bijzonder om gericht onderzoek inspelen. Zo hebben wij drie expertisedomeinen nationale partners uit onderwijs, bedrijfsleven en overheid. De HZ leven van mensen, waarbij zich tevens waaronder toerisme. Diverse HZ-opleidingen industriële activiteiten, zoals procesindustrie, ontwikkeld die relevant zijn voor mensen en bedrijven die opereren kan als partner in deze netwerken beschikken over up-to-date inrichtingsvraagstukken voordoen als spelen hierop in. Bijbehorende onderzoeks- energieopwekking en distributie en de daarmee in delta’s, zowel regionaal als nationaal en internationaal: kennis uit de beroepspraktijk en real-life cases uit het bedrijfsleven estuariene dynamiek, veiligheid, veerkrachtige programma’s zijn: Healthy lifestyle, Well- samenhangende multimodale logistiek en Water & Land, Business & Toerisme en Industrie & Logistiek. en overheid. Dankzij ons internationale relatienetwerk speelt de delta en aquaculturen. De opleidingen van being in the Delta, Coastal Tourism en supply chain. Diverse HZ-opleidingen spelen HZ een prominente rol in de valorisatieketen van kennis-kunde- Delta Academy, het Delta Applied Research Watersport. hierop in. Bijbehorende onderzoeksprogram- kassa. Het (inter)nationale partnernetwerk van de HZ is in de Centre en het Centre of Expertise Delta ma’s zijn: Biobased Economy, Maintenance periode 2013-2017 versterkt met strategische partners in binnen- technologie hebben dit verankerd in de en Smart Energy Systems. en buitenland, passend bij ons profiel. onderzoeksprogramma’s: Veilige Delta, INTERNATIONAAL GEORIËNTEERD ÉN REGIONAAL VERANKERD Veerkrachtige Delta, Productieve Delta Wij zijn een internationaal georiënteerde hogeschool. De basis Door het opleiden van jonge professionals, levert de HZ het daarvoor ligt in de internationale oriëntatie van de curricula, bedrijfsleven en de (semi-)overheid gekwalificeerde jonge mede- waarbij de inhoud van het programma en de casuïstiek internatio- werkers. Door het ontwikkelen van toegepaste kennis en het 2 3 4 5 en de Urbane Delta. 6 2. AMBITIEUZE STUDENTEN EN TALENTONTWIKKELING Wij bieden studenten een structuur die hen in staat stelt steeds meer zelf de regie te nemen van hun leer- en ontwikkelproces naarmate ze verder in de studie komen. Door middel van een teaching-learning-contract tussen studenten onderling en tussen studenten en docenten, zijn studenten in staat om hun ontwikkelingsproces te regisseren. Onze studenten beschikken over een 2 up-to-date wereldoriëntatie. Zo kunnen zij als professional functioneren in een globaliserende wereld. ‘Internationalisation at home’ en de werving van internationaal talent op onze expertisedomeinen dragen hieraan bij. Wij richten ons op ambitieuze studenten die hun talent willen ontwikkelen. Die het beste uit zichzelf willen halen, zowel professioneel als persoonlijk. Onze studenten kiezen bewust voor een opleiding aan de HZ en ontwikkelen hun intellect en creativiteit optimaal. Onze studenten werken naast hun professionele ontwikkeling ook aan hun persoonlijke ontwikkeling. Zo versterken zij hun maatschappelijke weerbaarheid. Zij ontvangen continu feedback om zich te verbeteren en te voldoen aan de eisen die vanuit het werkveld worden gesteld. Studenten bepalen zelf waar en wanneer zij werken en 3 leren. Zij zijn ervaren IT-gebruikers en bepalen zelf welke apparatuur en applicaties ze gebruiken. Wij faciliteren dat proces waar mogelijk. Studenten ontplooien hun talenten maximaal om zelfstandig als jong professional - medewerker, ondernemer of zzp’er - te functioneren. 4 Naast het ontwikkelen van een ondernemende houding bij studenten, stimuleren en faciliteren wij onze studenten bij (zelfstandig) ondernemerschap. 5 6 3. PRAKTIJKGESTUURD ONDERZOEK EN VALORISATIE De HZ is een University of Applied Sciences. Dat betekent dat wij naast het opleiden van professionals een bijdrage leveren aan de innovatie van de samenleving en de economie. Wij verrichten vraaggestuurd, praktijkgericht en multidisciplinair Het praktijkgericht onderzoek van de HZ genereert kennis en inzicht, onderzoek, gericht op maatschappelijke, sociale en economische maar levert ook toepasbare producten, innovatieve ontwerpen en speerpunten van ontwikkelingen in de regio Zuidwest-Nederland concrete oplossingen voor praktijkproblemen en draagt daarmee en andere relevante regio’s met gelijksoortige expertisevragen. concreet bij aan de ontwikkeling van de samenleving. Ons praktijk De daarmee verworven kennis zetten wij via valorisatie in voor gericht onderzoek wordt gewaardeerd door bedrijven, instellingen, het vernieuwen van de opleidingen die wij bieden en de innovatie organisaties en de beroepspraktijk. van de beroepspraktijk. Vraaggestuurd en praktijkgericht onderzoek vindt plaats in allianties Onderzoek stimuleert het onderzoekend en ondernemend vermogen en consortia, waarin medewerkers vanuit partnerbedrijven en van de HZ-studenten en maakt deel uit van elke opleiding aan de HZ. instellingen, lectoren, docenten, onderzoekers en studenten samen- Het onderzoek draagt ook bij aan de verbetering en de kwaliteit van werken. Op onze expertisedomeinen zijn wij samenwerkingsverbanden de curricula en de professionalisering van docenten. aangegaan met internationale partners, om zo onze impact op de samenleving te vergroten. 3 4 5 6 ORGANISATIESTRUCTUUR Onze Applied Research Centres (ARC’s) Aan onze gespecialiseerde academies zijn Het Kenniscentrum Duurzaam Innoveren en ontwikkelen kennis op onze expertisedomeinen ook Centres of Expertise (CoE) verbonden Ondernemen verbonden (KDIO) is aan onze en zijn verbonden aan onze gespecialiseerde die zich richten op onderwijs, onderzoek en kernacademies verbonden en ondersteunt academies. De ARC’s leveren in samenwerking valorisatie op voor de HZ relevante kennis de kernacademies in hun praktijkgerichte met nationale en internationale partners kennis gebieden. Deze Centres of Expertise werken onderzoek naar het regionale beroepenveld. op die bijdraagt aan het oplossen van mondiale samen met nationale en internationale Het KDIO ondersteunt ook de ARC’s en CoE’s vraagstukken binnen deltagebieden op het partners uit het onderwijs, de overheid, van de gespecialiseerde academies bij de terrein van Water & Land, Toerisme & en het bedrijfsleven. De activiteiten uit de valorisatie van kennis. KDIO en de Smart Business en Industrie & Logistiek. Centres of Expertise zijn tot ontwikkeling Services Boulevard spelen een belangrijke gebracht met een startfinanciering van OCW. rol in het stimuleren en faciliteren van ondernemerschap, vooral bij studenten. 4 5 6 4. ACTIEVE RELATIE MET STAKEHOLDERS Wij onderhouden actieve relaties met stakeholders en vullen onze maatschappelijke verantwoordelijkheid in als kennispartner van de regio Zuidwest-Nederland. Binnen onze expertisedomeinen worden wij nationaal en internationaal gezien als kennispartner. Alleen op deze wijze kunnen wij onze rol in de samenleving goed vervullen. Onze stakeholders kennen een groot belang toe aan de impact van de kwaliteit. Wij hebben de participatie van het (inter)nationale beroepenveld studenten, evenals voor een goede HZ op de economische, culturele en sociale ontwikkeling van de regio kunnen stimuleren en verder kunnen verstevigen. De alumni van de aansluiting van hun vooropleiding op Zuidwest-Nederland. Dankzij een breed scala aan opleidingen dragen HZ vormen een belangrijke stakeholder van de HZ. In de afgelopen een studie aan de HZ. Ouders spelen wij bij aan de ontwikkeling van mensen uit de regio en verbinden wij periode is de binding met deze belangrijke ambassadeurs versterkt. een belangrijke rol in de studiekeuze en studieloopbaan van studenten. Wij bovendien zeer diverse doelgroepen in de samenleving. Wij hebben oog voor diversiteit en zijn ons bewust van onze emancipatorische De HZ is een publiek gefinancierde instelling en dat verplicht ons tot betrekken hen bij het opleidingstraject functie binnen de perifere regio. een transparante verantwoording over de prestaties aan de maat- van hun zoon of dochter en zorgen voor schappelijke omgeving en onze financiers. Met onze toeleverende een adequate informatievoorziening. Het beroepenveld speelt een belangrijke rol bij de vormgeving en scholen hebben we de gezamenlijke verplichting zorg te dragen voor inrichting van het onderwijs en bij het beoordelen van de geleverde een goede begeleiding van het studiekeuzeproces van toekomstige 4 5 6 5. INNOVATIEF PORTFOLIO OPLEIDINGEN Wij leiden de medewerkers van de toekomst op en bieden een innovatief portfolio aan opleidingen dat is afgestemd op de beroepspraktijk. In samenwerking en dialoog met het beroepenveld wordt vraaggestuurd gewerkt aan de innovatie van de curricula. Het portfolio van de HZ bevat zowel bacheloropleidingen en Associate samen te stellen naarmate zij verder komen in de studie. Een modulaire Degree programma’s als cursorisch onderwijs dat de blijvende opbouw van opleidingen faciliteert deelnemers om zich via verschillende ontwikkeling van professionals ondersteunt. De aantrekkelijkheid van wegen te kwalificeren voor de arbeidsmarkt. Anderzijds biedt die het portfolio aan opleidingen van de HZ is een voorwaarde om qua modulariteit de HZ de mogelijkheid om sneller in te spelen op de studentenaantal te blijven groeien naar een duurzaam niveau. Ons zich wijzigende vraag vanuit de markt. opleidingsportfolio kenmerkt zich door beroepsrelevantie, voldoen aan vraag uit de markt, brede opleidingen met keuzemogelijkheden Wij ontwikkelen alleen zelf opleidingen wanneer dit extra waarde passend bij de ambities van studenten en economisch rendement toevoegt aan het onderwijs die extern niet te verwerven is. Dit heeft van de opleidingen. als voordeel dat de HZ mensen kan vrijmaken voor uitvoering van 5 onderwijs. De HZ als De Persoonlijke Hogeschool richt zich vooral Brede opleidingen bieden studenten de mogelijkheid om tussentijds op de persoonsgebonden uitvoering van opleidingen en de daaraan te switchen zonder studievertraging en om individuele leertrajecten gekoppelde aandacht voor de student. 6 6.BLIJVEND ONTWIKKELENDE MEDEWERKERS Wij zijn een innovatieve kennisinstelling waar medewerkers zich blijven ontwikkelen. Zo blijven wij relevant. De snel veranderende samenleving, de mondialiserende arbeidsmarkt en het digitale tijdperk vragen hierom. Samen dragen we de organisatie. Daartoe zijn en blijven wij geëquipeerd. De HZ als kennisinstelling is een sociale organisatie. De HZ-medewerker vormen van competenties: vakinhoudelijke competenties op master- voelt zich gekend en gebruikt zijn volledige professionele ruimte om niveau, methodisch-didactische competenties en gedragscompetenties. zich te ontwikkelen. Iedere medewerker neemt zijn verantwoordelijkheid Dit laatste houdt in dat docenten intrinsieke belangstelling hebben voor voor de te behalen resultaten en streeft naar de hoogst haalbare de student en vanuit die sociale binding zijn talenten helpen ontwikkelen. kwaliteit. In het kader van het ontwikkelen van internationale oriëntatie stimuIn de kern gaat het bij ons om de talentontwikkeling van onze studenten. leert de HZ onder andere deelname van docenten aan internationale Onze docenten zetten zich hiervoor in met professionaliteit en passie. uitwisselingsprogramma’s zoals ‘Erasmus’, het verrichten van onder- Zij leveren de kwaliteit die bepalend is voor onderwijs, onderzoek, zoek in het buitenland, het ontwikkelen van internationale cases en valorisatie en bedrijfsvoering. Alle docenten beschikken over drie het begeleiden van studenten in het buitenland. 6 WAAROM VONDEN WIJ ZULKE INITIATIEVEN BELANGRIJK? EXTERNE FACTOREN ZIJN ALLESBEPALEND In 2013 hadden wij een stabiele basis, maar realiseerden wij ons dat de snel veranderende wereld een grote impact op ons zou hebben in de periode 2013-2017 en daarna. In 2013 hebben wij dan ook gekeken naar de ontwikkelingen in de wereld en de gevolgen daarvan voor ons onderwijs en onderzoek. Wij hebben naar de ontwikkelingen in de regio gekeken, maar ook internationaal. Want dat is ook dichtbij. Wij leven in een gemondialiseerde wereld. Die wereld is alom vertegenwoordigd. Binnen onze organisatie en daarbuiten. Wij hebben de afgelopen jaren ingespeeld op ontwikkelingen zoals andere typen studenten, nieuwe eisen vanuit het beroepenveld en nieuwe regelgeving vanuit de overheid. Deze ontwikkelingen hebben geleid tot de in deze uitgave benoemde initiatieven, visie en activiteiten en tot aanpassingen in onderwijs en onderzoek. Samen zorgen we ervoor dat onze studenten effectief kunnen opereren als professionals in die blijvend veranderende wereld. Wij hebben in 2013 acht externe factoren benoemd die allesbepalend waren en zijn voor onze organisatie: 1. DYNAMISCHE WERELDECONOMIE 2. GROEIENDE WERELDISSUES 3. DIGITALISERING 4. WERK WEG UIT DE REGIO 5. VERGRIJZING 6. ZELFVERTROUWEN 7. VEELEISENDE WERELDKLANTEN 8. ONDERWIJSMODELLEN 1.DYNAMISCHE WERELDECONOMIE 2. G ROEIENDE WERELDISSUES Economische activiteiten verplaatsen zich van west naar oost en naar het deze competenties van en bij studenten vraagt dat de curricula van de Onze wereld kent groeiende issues. De wereldbevolking groeit nog steeds Een fundamentele internationale focus is blijvend nodig, waarbij nationale zuidelijk halfrond. Hierdoor zijn nieuwe economieën ontstaan (BRIICS) die HZ-opleidingen worden geïnnoveerd. Een dynamische wereldeconomie heeft snel. Het Westen en China vergrijzen. Er is een knellend voedselvraagstuk en internationale studenten gezamenlijk onderwijs volgen en praktijkgericht een snelle groei doormaken en een steeds belangrijkere plaats innemen in ook impact op de studiekeuzes van studenten en op de eisen die zij stellen ontstaan. Ook het waterprobleem is een steeds groter wordend issue. Om onderzoek verrichten op relevante internationale thema’s. de wereldeconomie. Tegelijkertijd is de economische activiteit in het Westen aan opleidingen en onderwijs. Vorm, tijdstippen, plaats en wijze van voldoende voedsel te kunnen produceren is energie onmisbaar, wat ook ingrijpend veranderd. Deze veranderingen leiden tot grote spanningen op onderwijs zijn aangepast. Op die wijze kunnen wij toekomstbestendig zijn weer een wereldprobleem vormt. Overkoepelend speelt ook nog het klimaat Deze geschetste ontwikkelingen hebben geleid tot praktische veranderingen. onder andere economisch terrein, de arbeidsmarkt, het monetaire vlak, en studenten blijven werven. probleem, dat op de eerder genoemde problemen van invloed is. Deze Stage- en afstudeerplaatsen bevinden zich steeds vaker buiten de regio en wereldvraags tukken hebben een toenemende invloed op de inhoud, de in het buitenland. Het werkveld voor HZ-alumni is internationaal en betreft kwaliteit en de focus van ons onderwijs en onderzoek. niet alleen de regio Zuidwest-Nederland. Onze docenten moeten zich de woningmarkt en pensioenen. Innovatie in businessmodellen, producten en processen evenals sociale innovatie zijn cruciaal voor bedrijven en Wij zijn op zoek gegaan naar nieuwe verdien- en businessmodellen die naast instellingen. het bestaande verdienmodel kunnen bestaan. De overheid stelt minder geld professioneel blijven ontwikkelen. Denk bijvoorbeeld aan Engelse beschikbaar voor bijvoorbeeld deeltijdstudenten. Ook wordt er bezuinigd op Voor de HZ hebben deze wereldvraagstukken duidelijke gevolgen, want taalvaardigheid en de ontwikkeling van internationale casuïstiek. Ook de Het hoger onderwijs speelt een cruciale rol. De geschetste mondiale randvoorwaarden zoals studiefinanciering. Deze ontwikkelingen versterken ze bepalen en hebben de agenda van onderwijs en onderzoek aan de HZ curricula van de opleidingen worden onder andere door deze ontwikkelingen ontwikkelingen zetten zich door en de gevolgen daarvan zijn ook binnen de noodzaak om meer marktgericht te gaan werken. Een uitbreiding van ons bepaald. Zeker waar het gaat om water, voedsel en veiligheid en industriële beïnvloed. onze hogeschool zichtbaar. Studenten behoren internationaal relevante internationaal partnernetwerk was daarbij een belangrijke stap. Enerzijds activiteit in de delta’s. Hierbij is duurzaamheid steeds belangrijker geworden. kennis en competenties te verwerven die passen bij deze dynamiek. Dat om in te kunnen spelen op nieuwe markten en anderzijds vanwege de betekent voor hen: sterke oriëntatie op innovatie, een onderzoekende kennis die elders in de wereld wordt ontwikkeld en die relevant is voor houding en ondernemend gedrag. Het tot ontwikkeling brengen van HZ-studenten. 3. DIGITALISERING De in gang gezette digitalisering van de maatschappij is niet te stoppen. van het onderwijs - denk hierbij aan inhoud en proces - is één van de Mobiele diensten zijn onmisbaar in de economie en vrije tijd. Marktsectoren grootste uitdagingen, zeker als veel kennis gratis digitaal beschikbaar is. en businessmodellen zijn ingrijpend veranderd als gevolg van deze digita KANSEN OP INNOVATIE IN DE MAAKINDUSTRIE lisering. Menselijke communicatie in allerlei vormen vindt digitaal plaats. De digitalisering leidt tot toenemende wereldwijde concurrentie in het hoger onderwijs. Wij hebben een visie op hoe om te gaan met online onderwijs voor Ook het onderwijs is in rap tempo gedigitaliseerd. Tijd- en plaats verschillende doelgroepen: initiële studenten, werkenden (cursist en De maakindustrie behoort tot het DNA van de regio Zuidwest-Nederland. ondersteunen bij de loopbaanoriëntatie van leerlingen. Het is zaak onafhankelijk leren en werken heeft zijn intrede gedaan. Dit gaat gepaard met diplomastudent) en internationale studenten. ‘Digitale studenten’ zijn Vernieuwing in het Westen van de nog aanwezige maakindustrie dat vo- en mbo-leerlingen vaker in contact worden gebracht met aandacht voor het individu en zijn of haar talenten en wensen. De gebruiker een groeikans voor de HZ. We hebben dan ook passende nieuwe verdien is mogelijk, zeker waar deze een sterk hightech-gehalte heeft. de maakindustrie, zodat leerlingen zich een goed beeld kunnen bepaalt welke apparatuur en welke applicaties hij of zij gebruikt en wanneer. modellen ontwikkeld. Onderzoek is zowel qua vorm als inhoud op In Nederland wordt deze ontwikkeling belemmerd door het lage vormen van de mogelijkheden die dit biedt. In de voorlichting moeten De gevolgen hiervan voor de HZ zijn groot. digitalisering gefocust, vanwege de toenemende samenwerking zowel percentage bèta-afgestudeerden in mbo en hbo. Hier ligt nog aanstaande studenten worden geïnformeerd over arbeidsrelevantie steeds een taak voor het voortgezet onderwijs, middelbaar beroeps- en carrièreperspectief van opleidingen, zodat zij veel bewuster een Contacten met potentiële studenten veranderen qua inhoud, directheid Hogeschool biedt digitalisering extra kansen om het persoonlijke contact onderwijs en de HZ. Wij moeten het vo en mbo actief blijvend opleiding gaan kiezen. en kanaal als gevolg van digitalisering. Studenten leren om in een digitale ook in deze tijd op nieuwe wijze in te vullen. Digitalisering biedt aanvullende werkomgeving adequaat te functioneren als professional en te leren mogelijkheden, naast het al bestaande face-to-face contact van het innoveren en ondernemen. Ook docenten en andere HZ-medewerkers student- en procesgerichte onderwijs van de HZ. internationaal als interdisciplinair. Voor de HZ als De Persoonlijke krijgen in alle aspecten van hun beroep hiermee te maken. Digitalisering 4. WERK WEG UIT DE REGIO 5. VERGRIJZING Er is sprake van een verdwijnende werkgelegenheid uit de regio. In 2013 onderscheiden. Kwaliteit en een goede ranking van opleidingen zijn Onze regio wordt geconfronteerd met een versnelde vergrijzing en De HZ moet op zoek naar nieuwe markten van studenten. De nieuwe zagen we al een verplaatsing van economische activiteiten. Verscheidene onmisbaar, evenals een profilering van unieke kennisdomeinen en ontgroening. In plaats van 2025 als startpunt van de daling, zal de economieën en nieuwe toetreders tot de EU bieden kansen. De uitdaging bedrijven werden gesloten en overheidsinstellingen zoals de rechtbank, de bijbehorende opleidingen. Het vereist topdocenten om internationaal bevolkingskrimp zich al in 2020 manifesteren. voor het aantrekken van nieuwe studenten geldt voor alle academies, Kamer van Koophandel en de Belastingdienst zijn uit Zeeland vertrokken. te kunnen concurreren. Werving van goede medewerkers vereist onze Deze beweging was de voorbode van een trend. De werkgelegenheid op aandacht. hbo-niveau neemt in de regio verder af. waarbij uniciteit en kwaliteit een grote rol spelen. Daarbij speelt marketing De hbo-werkgelegenheid neemt af en jongeren trekken weg. Het traditionele een grote rol. voedingsgebied van de HZ neemt hierdoor nadrukkelijk af. Dit leidt tot de Onze voorzieningen zijn aangepast om als internationale studentencampus fundamentele vraag naar heroriëntatie op het portfolio en de functie van de De vergrijzing van de regio biedt ook kansen voor de HZ, bijvoorbeeld op Deze regionale economische krimp dwingt de HZ tot internationale te kunnen functioneren. Ook moeten wij samen met het bedrijfsleven HZ en dus naar de visie en strategie van de HZ, met differentiatie tussen het gebied van Zorg & Welzijn en Logistiek. Door het in samenwerking met activiteiten en het zoeken naar andere markten buiten de eigen regio. kennisvalorisatie realiseren. Op deze wijze dragen wij bij aan het behoud gespecialiseerde academies en kernacademies. In 2013 hebben wij hier al partners ontwikkelen van passende integrale oplossingen, worden praktische Wij specialiseren onze kennis op gebieden als Water & Land, Toerisme van de regionale economische infrastructuur. keuzes in gemaakt. Ook leidt dit tot de vraag naar de rol van de HZ voor de bijdragen geleverd aan het effectief omgaan met krimp in zowel de regio ouder wordende regionale beroepsbevolking en wat de HZ hiervoor kan doen. als daarbuiten. & Business en Industrie & Logistiek en willen ons hierin internationaal 6. ZELFVERTROUWEN 7. VEELEISENDE WERELDKLANTEN De vanzelfsprekende alleenheerschappij van het Westen staat ter discussie. ondernemend te zijn, zodat zij kunnen functioneren en zich kunnen blijven De wereld is klein geworden door digitalisering. De internationale handel worden. Een bijpassend onderwijsmodel is ook nodig. Meer aandacht voor Bij een aantal groeperingen is een tendens te constateren waarbij het ontwikkelen. Zij moeten leren onderscheiden wat er werkelijk gebeurt, in en het internationale betaalverkeer zijn enorm toegenomen. Internationale de individuele student is een belangrijke troef. Hierop spelen wij in met ons zelfvertrouwen afneemt en pessimisme over de mogelijkheden in westerse plaats van louter op gevoelens en incidenten af te gaan. Daarvoor is kennis handel is niet alleen weggelegd voor ondernemingen. Ook individuele concept De Persoonlijke Hogeschool. landen toeneemt. van snelgroeiende en opkomende economieën van groot belang. Dit alles consumenten zijn wereldklanten geworden en kunnen kiezen uit een vraagt dat studenten en docenten een dynamische wereldoriëntatie wereldwijd aanbod van goederen en diensten. Welvaart is niet langer vanzelfsprekend, evenals de garantie van een baan ontwikkelen waarmee zij nieuwe kansen voor zichzelf kunnen creëren of een uitkering. Studenten moeten leren kritisch, weerbaar, innovatief en en vorm kunnen geven aan hun persoonlijke ontwikkeling. Om als onderwijsinstelling aantrekkelijk te zijn voor deze klanten is onderscheiden en profileren noodzakelijk. Het identificeren van relevante Bedrijven en instellingen werken klantgericht om te kunnen overleven in wereldklanten is van groot belang. Om onze doelgroepen te binden zijn een maatschappij waarin klanten steeds veeleisender en kritischer zijn. Om unieke producten in de vorm van opleidingen nodig en ook unieke kennis in als medewerker of professional hier adequaat mee om te kunnen gaan zijn de vorm van onderzoek. Afgestemde marketing en een uniek profiel zijn ondernemendheid en markt- en klantgeoriënteerd gedrag onmisbaar. Deze onmisbaar. Alleen zo weten wij wereldstudenten aan te trekken. Gedane setting heeft invloed op ons onderwijs en onderzoek. beloften worden nagekomen. Zo houden wij het imago in stand van De Persoonlijke Hogeschool met kwaliteitsopleidingen. De HZ heeft de De veeleisende wereldburger shopt niet alleen wereldwijd, maar kan ook afgelopen jaren een internationale reputatie opgebouwd. Slimme samen zijn digitale onderwijscursussen wereldwijd volgen. Voor de HZ betekent dit werking met erkende partnerinstellingen heeft dit proces versneld. dat de aansluiting met de veranderende studentenpopulatie gevonden moet 8. ONDERWIJSMODELLEN Het bestaande hbo-onderwijs komt verder onder druk te staan. In 2013 zijn instellingen. De gevolgen voor de HZ waren in 2013 al deels voelbaar in de Bachelorprogramma’s zijn verzwaard, zowel om we hiervan al sterk doordrongen geraakt. Onder andere door de eerder vorm van met OCW gesloten Prestatiecontracten voor de periode 2012-2015 studenten meer uit te dagen als om hun kansen op beschreven ontwikkelingen, maar ook door de veranderende maat en in het ontwikkelen van sectorplannen. de (inter)nationale arbeidsmarkt te vergroten. Het schappelijke verwachtingen. Hbo-afgestudeerden vinden bijvoorbeeld leerproces van de student moet centraal staan en dat hun opleiding hen moet kwalificeren om te kunnen starten op de Nieuwe aanbieders die gebruik maken van nieuwe technologie zorgen voor niet het afleggen van tentamens. Onze studenten arbeidsmarkt. Zij zijn kritisch over het aangeboden niveau en verwachten ontwrichtende ontwikkelingen in het hoger onderwijs en vormen concurrentie. zijn co-producent van hun leertraject en -omgeving. hoogstaand onderwijs. Zij willen uitgedaagd worden in hun opleiding. Kennis is toegankelijk buiten het bestaande hoger onderwijs. Het hbo moet Dit vereist keuzemogelijkheden van onderwijs concurreren met nieuwe aanbieders op toegankelijkheid, prijs en kwaliteit. mogelijkheden buiten de eigen instelling. Ook Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) heeft duidelijk worden er experimentele Engelstalige driejarige gemaakt dat de lat in het hbo omhoog moet. In 2013 moest op een aantal Het bestaande onderwijs is aangepast naar een product- en procesmodel, opleidingen voor vwo-ers en buitenlanders met een kernindicatoren de prestaties van het hbo worden verbeterd. OCW eiste waarbij studenten werken met real-life cases en zo gericht domeinkennis doorstroommogelijkheid aangeboden. Tenslotte is transparantie van de geleverde prestaties van hbo-scholen. opbouwen. Studenten kunnen zich zo beter voorbereiden op de dynamische de aansluiting op masteropleidingen verbeterd. arbeidsmarkt. Hiervoor zijn wij kennisconvenanten aangaan met bedrijfs Zo kunnen wij studenten uit blijven dagen om partners, zowel voor onderwijs als onderzoek. hun talenten maximaal te ontwikkelen. Door de ontwikkelingen in de economie en de arbeidsmarkt zagen wij in 2013 al dat OCW sterker zou gaan sturen op het onderwijsportfolio van WAT WILDEN WIJ HIERMEE WAARMAKEN? GERICHT OP WEG NAAR EEN VITALE POSITIE In 2013 hebben wij ons doelen gesteld, hebben wij ambities verwoord en hebben wij kernw aarden bepaald die passend zijn bij de koers die wij samen hebben uitgezet. Met onze doelen kunnen wij bepalen of wij de positie waarmaken die we willen innemen. Uit onze ambities spreekt onze gewenste sociaal-maatschappelijke positie: datgene wat wij als HZ University of Applied Sciences willen betekenen voor de maatschappij. De kernwaarden zijn leidend voor onze activiteiten en ons dagelijkse gedrag en vormen de stille motor achter datgene wat wij doen. INNOVATIEVE, AMBITIEUZE EN PROFESSIONELE MEDEWERKERS DOELEN 2013-2017 1 NSE docentwaardering vanaf 2014 > 3,5 2 Percentage docenten met een master of PhD in 2016 70% 3 Medewerkerstevredenheid vanaf 2015 >7 INTERNATIONALE ORIËNTATIE Onze doelen voor de periode 2013-2017: GEWAARDEERDE OPLEIDER VAN PROFESSIONALS 1 NSE studenttevredenheid vanaf 2014 > 3,5 2 Tevredenheid alumni over HZ opleiding >7 ERKENDE KENNISPARTNER 1 Tevredenheid beroepenveld over kwaliteit 3 afgestudeerden >7 2 4 Notering HBO Keuzegids voltijd vanaf 2013 Top 5 3 5 Uitval 1e leerjaar voltijdsstudenten in 2015 < 24% 6 Propedeuserendement na 2 jaar vanaf 2016 > 75% 7 Bachelorrendement voltijdsstudenten in 2015 > 72% Waardering van HZ praktijkgericht onderzoek door bedrijven en instellingen in 2016 >7 Waardering van HZ valorisatieprojecten door valorisatieklanten in 2016 >7 Minimaal aantal publicaties kenniscentrum in vakbladen per jaar 1 Minimaal percentage HZ-studenten met buitenlandervaring vanaf 2017 15% 2 Alle curricula hebben een internationale oriëntatie 2015 3 Minimaal percentage van opleidingen/opleidingsvarianten in Engels in 2016 40% GROEI EN DUURZAAM PERSPECTIEF 5 1 Minimaal aantal studenten aan de HZ in 2016 4600 2 Percentage ingeschreven studenten van (inter)nationale komaf vanaf 2017 30% 3 Bedrijfsresultaat vanaf 2014 3% Onze positie is toekomstbestendig door: AMBITIES ONZE INNOVATIEVE, AMBITIEUZE EN PROFESSIONELE MEDEWERKERS EEN INTERNATIONALE ORIËNTATIE EEN DUURZAAM PERSPECTIEF Bij de HZ werken competente, gemotiveerde en bevlogen medewerkers, die gezamenlijk teams van professionals vormen. De ambities en innovaties van onze medewerkers zijn onmisbaar. Onze medewerkers leveren de flexibiliteit en kwaliteit die de buitenwereld vraagt. Elke student aan de HZ werkt actief aan internationale oriëntatie en wereld burgerschap. Het praktijkgericht onderzoek in ARC’s en CoE’s richt zich op mondiale vraagstukken. De HZ kenmerkt zich door een internationale docenten populatie. Wij zijn een tweetalige University of Applied Sciences. De HZ streeft naar behoud van haar regionale marktaandeel en verdere groei via de werving van meer nationale en internationale studenten. Door te kiezen voor de inhoudelijke profielen Water & Land, Toerisme & Business en Industrie & Logistiek, het student- en procesgericht onderwijsconcept, de Engelstalige programma’s en blijvende innovatie, is de HZ een aantrekkelijke University of Applied Sciences voor zowel regionale, nationale als internationale studenten met ambitie. Wij zijn een: GEWAARDEERDE OPLEIDER VAN PROFESSIONALS ERKENDE KENNISPARTNER Het onderwijs aan De Persoonlijke Hogeschool is student-gecentreerd en is gebaseerd op real-life cases. De HZ-studenten zijn tevreden over het onderwijs en de door hen gevolgde opleidingen. Het beroepenveld waardeert de kwaliteit van de professionals die aan de HZ afstuderen en als medewerker instromen. De HZ behoort tot de top van brede hogescholen in Nederland. Op de expertisedomeinen Water & Land, Toerisme & Business en Industrie & Logistiek wordt de HZ regionaal, nationaal en internationaal erkend als kennispartner. De HZ heeft met partnerinstellingen drie Centres of Expertise ontwikkeld met nationale en internationale allure. Op al onze domeinen hebben wij strategische allianties met partnerinstellingen om in gezamenlijkheid kwalitatief hoogstaand toegepast onderzoek te verrichten. De resultaten van het praktijkgericht onderzoek, evenals de impact ervan, leiden tot een duurzame ontwikkeling in de regio Zuidwest-Nederland en andere regio´s waarin de HZ actief is. KERNWAARDEN INTEGRITEIT EN RESPECT VERTROUWEN EN REKENSCHAP SAMENWERKEN EN KWALITEIT Integriteit betekent voor ons op de HZ dat wij eerlijk en betrouwbaar zijn. Het betekent voor alle aanwezigen op de HZ dat zij algemeen aanvaarde sociale en ethische normen naleven. We zijn eerlijk in het werk en in het contact met anderen. Vertrouwen in de ander is de basis voor de omgang met elkaar op De Persoonlijke Hogeschool. De mensen op de HZ geloven dat de ander eerlijk is en dat zij op de ander kunnen rekenen. Als onderdeel van hun vertrouwen zoeken zij ook naar het goede in de ander. Ze tonen zich tevens een betrouwbare partner in de school en in de relatie met anderen buiten de school. Samenwerken betekent dat de mensen op de HZ in allerlei verbanden vanuit gedeelde beelden bindende afspraken maken over de door hen te bereiken resultaten. De in de dialoog geformuleerde plannen worden omgezet in concrete acties en afspraken. Op basis van commitment aan deze afspraken wordt het gezamenlijk resultaat gerealiseerd. Respect op De Persoonlijke Hogeschool houdt in dat de mensen op de HZ elkaar zien als waardevolle mensen. Zij hebben ontzag en eerbied voor de ander en tonen hem/haar hun waardering. Onze kernwaarden zijn voor iedereen binnen de HZ richtinggevend. Voor het eigen reflecteren en handelen. Voor het denken en doen. Het gaat hierbij steeds om gekoppelde kernwaarden, die sterk samenhangen. Vertrouwen is gekoppeld aan rekenschap als onderdeel van het omgaan met elkaar. De mensen op de HZ beseffen dat zij hun doelen, wensen en ambities alleen kunnen realiseren als zij open zijn over hun werk en hun studie en de voortgang daarin. Dit noemen we rekenschap. Op de HZ is voor alle mensen kwaliteit essentieel, zowel kwaliteit op het vakgebied als kwaliteit in de onderlinge omgang als in de omgang met studenten en andere stakeholders. Medewerker zijn op de HZ betekent je blijven ontwikkelen en verbeteren en anderen helpen zich te ontwikkelen en verbeteren door het delen van kennis en inzicht en samen onderzoek doen. Medewerkers en studenten zijn ambitieus. Zij streven naar optimale talentontwikkeling in onderlinge samenwerking. HOE ZIJN WIJ GESTART? MISSIE HZ UNIVERSITY OF APPLIED SCIENCES ONZE MISSIE IS ONS BAKEN. ONS GROTE DOEL. HET IS DE BESTEMMING WAAROP WIJ STUREN. IEDERE DAG OPNIEUW. Wij zijn De Persoonlijke Hogeschool, die ondernemende en innovatieve professionals opleidt voor een duurzame en globaliserende samenleving. HZ University of Applied Sciences leidt onderzoek op speerpunten. Het kleinschalig (jonge) mensen op tot verantwoordelijke, onderwijs stimuleert betrokkenheid en waarde(n)volle en zelfbewuste professionals verbondenheid, waarin ieders talent tot voor een globaliserende werkomgeving. ontwikkeling komt en iedere student Dit gebeurt in nauwe samenwerking met gekend is in De Persoonlijke Hogeschool. en betrokkenheid van de (internationale) De HZ is een zelfstandige kennisinstelling beroepspraktijk en partnerinstellingen. De met een breed partnernetwerk. Zij draagt HZ draagt er (mede) zorg voor dat studenten via onderwijs en praktijkgericht onderzoek zo hoog mogelijk gekwalificeerd worden. bij aan duurzame vernieuwing van de samen De HZ kent kwalitatief hoogstaand, intensief leving en beroepspraktijk vanuit een regionale en uitdagend onderwijs en praktijkgericht verankering en een internationale oriëntatie. “WE HEBBEN MET ELKAAR HEEL VEEL POTENTIE HIER BIJ DE HZ” INTERVIEW VOORZITTER COLLEGE VAN BESTUUR ADRI DE BUCK - JUNI 2014 Het tweede instellingsplan (IP) van HZ University of Applied Science kan gerust ambitieus genoemd worden. Waarom is dit plan zo van belang voor de HZ? We gaan terug naar juni 2014… In het IP draait het om zes strategische initiatieven. Het zijn concrete stappen zelf, maar dat wordt als zodanig door externe partijen erkend. Dan hebben die richting ‘het grote doel’ worden gezet. Adri de Buck, voorzitter van het we ons ook doorontwikkeld als ‘University of Applied Sciences’, zoals sinds College van Bestuur van de HZ, omschrijft dit doel. “Over vier jaar is de HZ enkele jaren in onze naam staat. We profileren ons meer en meer als kennis een hogeschool die nog meer dan nu midden in de samenleving staat. We instituut met praktische inslag, ofwel: als hogeschool voor toegepaste bieden dan uniek en hoogwaardig onderwijs aan. Dat vinden we niet zomaar wetenschappen. Dat alles bij elkaar is onze stip aan de horizon.” RUIMTE PAKKEN DE AMBITIES LÉVEN Het IP is de opvolger van het Instellingsplan 2009-2013, dat het eerste in De HZ heeft zeven academies, maar de invulling van het nieuwe student- en deze vorm was. Bij het nieuwe plan zijn er aspecten in de aanpak veranderd. “We hebben nu veel meer aandacht besteed aan het aspect van ‘bottom up’; generiek gerichte competenties inclusief wereldoriëntatie - we noemen dat bij de totstandkoming van het IP in het najaar van 2013, maar om te zorgen dat ‘Bildung’ - wordt steeds belangrijker, want degenen die hier voor een beroep het optimaal wordt uitgevoerd, is er een blijvend intern proces van uitdagen opgeleid zijn, switchen binnen vijf á tien jaar van beroep. Maar wat je je hele en passie nodig. Daar zullen we deze jaren ook voor gebruiken. De mede- procesgericht onderwijs hoeft niet bij alle academies hetzelfde te zijn; er is leven meeneemt, is die ‘Bildung’. Een belangrijk aspect hiervan is het leren werkers maken de HZ. De passie die zij hebben voor hetgeen zij doen en ruimte voor ‘couleur locale’. “Het zijn de medewerkers van de academies,” leren, zodat onze studenten in staat zijn om te wisselen van beroep en zelf waarin ze al hun professionaliteit leggen, maakt uiteindelijk het verschil. er zijn nu meer mensen uit de organisatie en ook studenten bij betrokken,” stelt Adri, “die hun academie maken. Zij zìjn de academie en daarom zijn ze kennis te vergaren om die in hun nieuwe beroep toe te kunnen passen. Als Zij moeten enerzijds het engagement hebben om met het plan aan de slag vertelt Adri. “Dat is nodig om de kennis en ervaring hier in huis te benut- zo belangrijk. En ik vind het ook verheugend dat vanuit de academies en de je dat geleerd hebt tijdens je opleiding kun je in principe elk probleem te gaan en anderzijds moeten ze er ook van overtuigd zijn dat ze de ruimte ten. Vanuit de academies is sowieso veel belangstelling om mee te werken diensten genoeg collega’s zich beschikbaar stellen om mee te werken aan aanpakken, in welke beroepssector ook. Deze ontwikkelingen gaan enorm hebben om dat te doen. Dat is een boeiend proces dat we voortdurend aan de toekomst van de HZ. Het gaat dan bijvoorbeeld over hoe het student- de doorontwikkeling van de HZ en juist ook met HZ-brede onderwerpen snel. Bedrijven zijn bezig met nieuwe businessmodellen, waaraan nieuwe proberen te stimuleren.” en procesgericht onderwijs in hun academie vorm kan krijgen.” Adri noemt bezig te zijn. Dan heb je vanuit alle hoeken professionals bij elkaar, dat beroepen komen te hangen. Deze generatie moet wel in staat zijn daar het graag een voorbeeld: “Bij de Academie voor Educatie & Pedagogiek is het werkt voor iedereen stimulerend.” Adri had zeker verwachtingen van de verschil in te gaan maken.” hele team onder de bezielende leiding van de opleidingscoördinator heel gewijzigde aanpak, dus van het ‘bottom up’ te werk gaan. Die zijn zonder meer enthousiast en degelijk aan de slag gegaan met het nieuwe onderwijsconcept, uitgekomen: “Het is gelukt om een grote groep professionals er nauw bij te dat daar op een mooie manier invulling heeft gekregen. Dat leidt nu al tot betrekken en het lukt ook nog om ze betrokken te houden. Dat vind ik een grotere studenttevredenheid en de leeropbrengst is hoog. En wat is er cruciaal voor het slagen van het IP. En om iedereen van ons personeel erbij Vier jaar om een plan uit te voeren: dat kan enthousiast beginnen, maar ook voor docenten leuker dan dat hun studenten het goed doen! Je ziet dus dat te houden, is het IP een vast thema op onze jaarlijkse medewerkersdag. zomaar weer inzakken en verwateren. Onder meer om dat te voorkomen, als mensen zelf in een regierol zitten en ze de geboden ruimte ook pakken, Maar daarnaast wordt er over gepraat, merk ik; de ambities van de HZ wordt elk jaar een jaarplan opgesteld, waarin de vorderingen rond het IP op er mooie dingen gebeuren.” léven hier in huis.” de voet worden gevolgd en jaarlijks concrete tussendoelen worden gesteld. UITDAGEN EN PASSIE “De medewerkers maken de HZ. De passie die zij hebben voor hetgeen zij doen en waarin ze al hun professionaliteit leggen, maakt uiteindelijk het verschil.” “Dat werkt uitstekend,” zegt Adri, “en het is ook een goede methode om het MEER DAN EEN BEROEPSOPLEIDING “De ambities van de HZ léven hier in huis.” HZ-brede van het IP vast te houden, want ook bij de jaarplannen zijn zoveel mogelijk medewerkers betrokken. Zo houden we elkaar scherp.” Door met DOORBRAAK IN NEDERLAND Het IP is inhoudelijk een logisch vervolg op de eerste editie, maar tal van jaarplannen te werken, is het ook makkelijker om het IP ‘onderweg’ nog aan thema’s zijn onder invloed van ontwikkelingen op het wereldtoneel uitge- te scherpen. “Het middel dat we IP noemen, is niet in beton gegoten. Waar Op welk punt verwacht Adri dat de HZ in ‘Nederland onderwijsland’ de werkt en aangescherpt. Zo speelt de economische crisis uiteraard een rol: nodig kunnen tussentijds bijstellingen geformuleerd worden; de wereld meeste indruk zal maken? “Ik hoop en verwacht dat dat ons student- en “We kunnen niet meer opleiden voor één beroep. Het ontwikkelen van meer verandert tenslotte ook. Onze hooggespannen verwachtingen zijn uitgekomen procesgericht onderwijs zal zijn, het uitdagende onderwijs. Ten opzichte van DE PERSOONLIJKE HOGESCHOOL BETROKKEN BEROEPENVELD andere hogescholen in Nederland zijn we daarin al ver, maar over vier jaar Een relatief kleine hogeschool heeft risico’s, al staat Adri liever en uitgebreider Het IP is in het najaar van 2013 gepresenteerd. Adri gaat er geregeld mee ‘de is er vast sprake van een doorbraak en dan kijken onze collega-hogescholen stil bij het elimineren van risico’s en bij kansen. “Hoewel je onze kleine boer op’ bij stakeholders en in het bedrijfsleven, het zogenoemde beroepen- naar ons en deze trendbreuk. Dat betekent wel dat er dan concrete resultaten schaal als een nadeel of bedreiging kunt zien, vind ik kleinschaligheid een veld inclusief non-profitorganisaties. “Er wordt positief op gereageerd, maar moeten zijn: goede studieprestaties met een hoge leeropbrengst, een hoge belangrijke succesfactor om onze ambities te kunnen waarmaken: korte men gaat ook gelijk een stap verder: hoe gaan we dit nu realiseren? Dat ‘we’ studenttevredenheid en niet te vergeten een grote satisfactie bij de docenten. lijnen, mensen kennen elkaar. Die spanning tussen kans en bedreiging als is belangrijk, want stakeholders en het beroepenveld voelt zich zeer Ik hoop dat we dat over vier jaar bereikt hebben. Van een aantal pilots zijn de College van Bestuur managen, vind ik een prachtige taak en ik ben ervan betrokken. De HZ heeft een hechte relatie met het beroepenveld nodig. We resultaten erg bemoedigend. Ik reken erop dat we dat door kunnen zetten. overtuigd dat het ons gaat lukken.” Over het kleinschalige karakter van de werken in ons onderwijs met ‘real-life’ casuïstiek. De cases moeten vanuit Het nieuwe concept vergt wel veel van de docenten en in feite ook van de HZ: “Onze opleidingen zijn over het algemeen klein, maar mede daardoor het beroepenveld komen; ons praktijkgericht onderzoek is altijd vraaggestuurd. studenten. Wij hebben het nieuwe onderwijsconcept voor onze hele hoge- hebben ze wel allemaal hun eigen identiteit, waar de studenten en mede- We willen allianties met het beroepenveld, een duurzame relatie die dan ook school neergezet, met de bedoeling dat al onze opleidingen uiteindelijk werkers zich thuis kunnen voelen. Voor onze directe omgeving in Zeeland vaak wordt vastgelegd in een samenwerkingsovereenkomst op het gebied wel de middelen hebben om je medewerkers in staat te stellen met die vanuit dit concept gaan werken. Dat is misschien ook de kracht van een zijn we wel een groot instituut, maar op nationale schaal zijn we middel- van bijvoorbeeld educatie, zorg, techniek en duurzaamheid of circulaire innovatie bezig te zijn. Grotere hogescholen hebben daar meer middelen relatief kleine hogeschool. Andere hogescholen hebben wel vergelijkbare groot. Door die relatieve kleinschaligheid is er een enorme stimulans voor economie. Dit zijn allemaal thema’s die we gezamenlijk op willen pakken. voor, daarom moeten wij dat op een slimmere manier doen. Dat is de concepten ontwikkeld, maar tot nu toe alleen voor een enkele opleiding.” mensen om zich te ontwikkelen, juist ook in persoonlijke contacten met En bedrijven realiseren zich steeds beter dat ze moeten kiezen voor een uitdaging. Dat slimme zullen we met elkaar moeten ontdekken en de wegen medestudenten en docenten. Niet voor niets is een paar jaar geleden concept van open innovatie. Ze zijn telkens meer bereid hun kennis, kunde ernaartoe verkennen. Daar is geen blauwdruk voor.” Adri straalt uit dat het gekozen om ons te profileren als De Persoonlijke Hogeschool; ik vind dat en ervaring te delen omdat ze beseffen samen verder te komen dan als de HZ toch gaat lukken om die flinke opgave te verwezenlijken, dus ligt de een heel toepasselijke en programmatische ‘bijnaam’. Het sluit aan bij ons individueel bedrijf.” slotvraag voor de hand: vanwaar zijn optimisme? “We hebben met elkaar “Kleinschaligheid is een belangrijke succesfactor om onze ambities te kunnen waarmaken.” heel veel potentie hier bij de HZ, daarom ben ik niet zomaar optimistisch. nieuwe student- en procesgericht onderwijs, maar laat ook iets zien van het ‘klimaat’ op school, een leeromgeving, waar je je thuis voelt, plezierig “We willen blijvend tot de top van Nederland horen.” TOP VAN NEDERLAND Ik heb er een rotsvast vertrouwen in. De kunst is om het talent van je medewerkers goed aan te spreken. Als dat lukt, dan kunnen we onze en leuk. Het is tenslotte een belangrijke en vormende tijd van je leven. Daarom hechten we aan activiteiten naast de studie zoals HZ Cult en HZ Op de laatste bladzijde van het IP staat dat de uitvoering ervan “een flinke ambities waar maken. Misschien heeft dit alles ook wel met onze Zeeuwse Sport, waardoor jonge mensen zich ook buiten de studie kunnen ontwikkelen.” opgave” is. Waarom is dat zo? “Omdat het plan heel ambitieus is en we aard te maken: gepast bescheiden, en ook trots, erg betrokken en loyaal en blijvend tot de top van Nederland willen horen,” antwoordt Adri. “We zullen natuurlijk ook hardwerkend. Allemaal eigenschappen die we nog meer dan veel en continu moeten innoveren in de komende jaren. Je moet dan anders gaan toepassen!” Deze uitgave is geschreven vanuit het fictieve jaar 2017. In dat jaar willen wij, HZ University of Applied Sciences, handen en voeten hebben gegeven aan de koers die in 2013 is ingezet met het HZ-Instellingsplan. Deze uitgave vormt een populaire vertaling en samenvatting van het HZ-Instellingsplan 2013-2017. www.hz.nl
© Copyright 2025 ExpyDoc