Eenzaamheid en mantelzorg

18. Eenzaamheid en mantelzorg
‘Afgelopen voorjaar heb ik een lichte hersenbloeding gehad. Ik ben er
weer goed bovenop gekomen, maar het leven kost me meer moeite dan
normaal. Ik kom steeds minder buiten de deur. Daardoor zie ik ook steeds
minder mensen. Mijn kinderen wonen allemaal ver weg en ze hebben
hun gezin en hun werk. Ik wil eigenlijk geen beroep op hen doen. Ik zou
zo graag iemand hebben die af en toe om de hoek komt kijken of die me
meeneemt naar buiten toe. Maar wie kan ik dat nu vragen?’
Voor hulpbehoevende of oudere mensen kan het leven soms stiller worden dan je zou willen. De thuishulp komt misschien dagelijks langs, maar
dat is het dan ook. Is er een weg uit die eenzaamheid en wie kan je helpen om die te vinden?
Bijna een derde van de volwassen Nederlanders voelt zich matig tot
sterk eenzaam. Eenzaamheid is een groeiend probleem. Het aantal eenzame mensen dreigt verder toe te nemen door vergrijzing, ontkerkelijking en individualisering. Daarmee nemen ook de kosten van eenzaamheid voor de samenleving toe. Want het gevoel dat je ‘er niet bij hoort’
leidt vaak tot gezondheidsproblemen. In veel gevallen worden eenzame
mensen depressief. En depressieve mensen zijn vaak geen plezierig gezelschap om mee om te gaan. Ze vereenzamen dus verder en daarmee
is de cirkel rond. Het is eens te meer een reden om eenzaamheid te
voorkomen of bestaande eenzaamheid snel te doorbreken.
Eenzaamheid vraagt dan ook een snelle aanpak – voor mensen zelf en
voor de maatschappij als geheel. De Coalitie Erbij biedt ondersteuning
aan duizenden vrijwilligers en professionals die eenzaamheid bestrijden.
Ook de NPV is lid van dit netwerk. Samen roepen we beleidsmakers, bedrijfsleven en burgers op oog te hebben voor de risico’s van eenzaamheid
en zelf in het verweer te komen. Maatschappelijke factoren die eenzaamheid en sociaal isolement versterken, proberen we terug te dringen.
Dat is niet altijd gemakkelijk, want op eenzaamheid rust een taboe. In
onze samenleving leeft het idee dat je zelf verantwoordelijk bent voor je
contacten. Traditionele verbanden zoals familie, buurt en kerk hebben
aan betekenis ingeboet. Individuele keuzes zijn belangrijker geworden:
je kiest zelf met wie je omgaat. Als je je eenzaam voelt, heb je blijkbaar
iets niet goed gedaan – is de gedachte. Die benadering maakt dat mensen niet snel uitkomen voor hun eenzaamheid. Erkennen dat je eenzaam bent, staat dan ongeveer gelijk aan toegeven dat je hebt gefaald
(hoofdstuk 32).
Eenzaam achter de schermen
Eenzaamheid betekent niet dat je altijd alleen bent. Het woord zelf wijst
daar al op: het is samengesteld uit ‘alleen’ en ‘samen’. Soms voelen men147
DEEL 3 IN GEZONDHEID EN ZIEKTE
sen zich juist in een gezelschap eenzaam en geïsoleerd: ‘samen’ en toch
‘alleen’. Als je eenzaam bent, val je niet langer samen met de ander. Je
valt samen met jezelf. Eenzaamheid is dus veel meer dan ‘geen mensen om je heen hebben’. Ook tijdens gezamenlijke activiteiten kun je je
eenzaam voelen, als je niet in staat bent om echt contact te maken. Onzichtbaar voor anderen, omdat je tranen bevroren zijn. Ook ziekte kan
leiden tot eenzaamheid: je ziet minder mensen om je heen en tegelijk
vervreemd je ook van jezelf. Daarom lopen juist oudere mensen de kans
te vereenzamen.
Sommige mensen gaan bijna letterlijk dood van eenzaamheid. Als je een
klankbord mist, iemand die jou echt ziet zitten, lijkt het leven zijn waarde te
verliezen. Eenzaamheid kan dus een echte bedreiging zijn voor het leven.
Je kunt de ervaring hebben dat je ‘klaar bent met het leven’ en gaan lijden
aan het leven. Zo was het bij de 86-jarige oud-PvdA-senator E. Brongersma. In 1998 werd hij door zijn huisarts P. Sutorius geholpen bij zelfdoding.
Je mag mensen niet overleveren aan zulke eenzaamheid en zeker niet
aan euthanasie en levensbeëindigend handelen. Ook in de gebrokenheid blijft het leven van een mens een leven in relaties. Al op de eerste
bladzijden van de Bijbel lees je dat het niet de bedoeling is dat iemand
buiten de gemeenschap leeft (Genesis 2: 18). En in het Nieuwe Testament is Jezus het ultieme voorbeeld van Iemand die uit is op de ontmoeting met mensen.
Zoeken naar zin
Verbetering en versterking van mantelzorg, met inzet van vrijwilligers,
kan eenzame mensen een hart onder de riem steken. NPV-Thuishulp
werkt met duizenden vrijwilligers die ondersteuning bieden bij mantelzorg, in allerlei situaties. Zij kunnen mensen helpen om de zin in het
leven terug te vinden. Daarin past bijvoorbeeld het schrijven van een
levensboek. Juist ouderen hebben vanuit hun levenservaring heel veel
te delen met jongere generaties. Als ze eenmaal gaan vertellen over wat
er in hun leven is gebeurd, zeggen ze vaak: ‘Ik zou er wel een boek over
kunnen schrijven…’ Daarom is de NPV een proef gestart. Met behulp van
vrijwilligers krijgen ouderen de gelegenheid een levensboek of levensverhaal te (laten) maken. Tijdens zo’n proces kun je ook met ouderen
naar hun geboortegrond gaan, of andere belangrijke plekken of mensen
bezoeken.
Je maakt geen levensboek omdat het leven is ‘afgerond’. Nee, je doet het
juist om in de laatste levensfase het perspectief op heden en toekomst
te verhelderen. Het verleden krijgt waarde voor het nu. Je ontdekt als
oudere dat je jouw waarden met anderen – zoals jongeren – kunt delen.
En voor vrijwilligers geldt: als je met een oudere zo’n levensboek maakt,
betekent dit dat je oprecht aandacht hebt voor de identiteit van deze
oudere mens en voor zijn of haar waardigheid. Uit onderzoek blijkt dat
het maken van levensboeken bijdraagt aan de zinervaring van ouderen.
Het geeft hoop voor de toekomst en dringt de roep om euthanasie terug. Kortom: geen stervenshulp, maar levenskunst.
Het is goed om hier ook de mogelijkheid van palliatieve zorg expliciet
te noemen. Deze zorg aan het einde van het leven geeft mensen een
148
18. EENZAAMHEID EN MANTELZORG
houvast om te midden van anderen in alle rust te kunnen sterven. Bij
palliatieve zorg gaat het dus niet alleen om lichamelijke zorg, maar ook
om sociale en geestelijke zorg. Het gaat niet om levensverlenging, maar
om het toevoegen van leven aan de dagen die resten. Hoofdstuk 25
gaat dieper in op palliatieve zorg. Het is overigens niet een vorm van
zorg die is gericht op mensen die (ook) echt levensmoe zijn: zij hebben
andere psychische hulp nodig.
De rol van mantelzorgers
Voor hulpbehoevende mensen zijn mantelzorgers vaak degenen die
maken dat ze niet in een isolement terechtkomen. In de Vroege Kerk
was al aandacht voor de zorg voor oude en zwakke mensen (zie ook
deel 5). Maar wat doen mantelzorgers precies? Ze zorgen langdurig en
onbetaald voor iemand anders: een chronisch zieke, gehandicapte of
hulpbehoevende partner, ouder, kind of ander familielid, vriend of kennis. Dat is de definitie van Mezzo, de landelijke vereniging voor mantelzorgers en vrijwilligerszorg. In Nederland zijn er 3,7 miljoen mensen
die actief zorgen voor een hulpbehoevende ander. Je spreekt pas van
mantelzorg als deze mensen dit meer dan acht uur per week en langer
dan drie maanden voor iemand anders doen.
Mantelzorgers zijn geen beroepsmatige zorgverleners. Ze geven vrijwillig zorg omdat ze een persoonlijke band hebben met degene voor wie
ze zorgen. Maar het is geen alledaagse zorg: het gaat volgens de AWBZ
om ‘meer dan gebruikelijke zorg’.
Mantelzorg en vrijwilligerswerk zijn termen die vaak door elkaar worden gehaald. Toch zijn het heel verschillende dingen. Mantelzorg overkomt je, omdat je een emotionele band hebt met degene die zorg nodig
heeft. Je kiest er niet zelf voor. Mantelzorgers zorgen soms 24 uur per
dag, ze kunnen de zorg niet zomaar beëindigen en ze verrichten soms
verpleegkundige handelingen.
Bij vrijwilligerswerk is dat heel anders: daar kies je voor. Als je met vrijwilligerswerk begint, is er (nog) geen emotionele band. Je werkt in een
afgebakende tijd (bijvoorbeeld een dagdeel per week) en je kunt de zorg
op eigen initiatief beëindigen. Als zorgvrijwilliger werk je in een georganiseerd verband en je verricht nooit verpleegkundige handelingen.
Intussen is vrijwilligerswerk niet vrijblijvend. Als je vrijwillige hulp en
aandacht aan je eenzame medemens wilt geven, moet je van tevoren
bedenken hoeveel hooi je op je vork kunt nemen – zodat je dit kunt
volhouden. Misschien kun je de aandacht bijvoorbeeld samen met anderen geven? Dan kun je elkaar afwisselen. Is het mogelijk om het sociale netwerk van de betrokkene enigszins te herstellen? Zijn er verre
familieleden of oude vrienden en vriendinnen die weer in beeld kunnen
komen? Samen kun je vaak meer voor de ander betekenen dan alleen.
De meeste mantelzorgers vinden het vanzelfsprekend om voor hun
naaste te zorgen, maar ze lopen wel tegen allerlei problemen aan. Ook
mantelzorgers kunnen zich daardoor eenzaam voelen. Het is lastig om
deze zorg te combineren met een betaalde baan. Veel mantelzorgers
maken extra kosten die ze nergens kunnen verhalen. Ook heb je weinig
mogelijkheden om de zorg tijdelijk over te dragen: er hangt veel van jou
149
DEEL 3 IN GEZONDHEID EN ZIEKTE
Lezen
Meer lezen
-
af. Als het geven van zorg voor huisgenoten – 24 uur per dag, 7 dagen
per week – te zwaar wordt, kun je hulp vragen. Bij overbelasting kun je
een beroep doen op de AWBZ. Dat kan ook als je om wat voor reden dan
ook tijdelijk geen zorg kunt verlenen.
Mantelzorg
in cijfers
Samenleving
Afweging
In Nederland steken miljoenen mensen de handen uit de mouwen als (mantel)zorger:
•Z
o’n 2,6 miljoen mensen zorgen meer dan acht uur per week
óf langer dan drie maanden voor een ander.
• Zo’n 1,1 miljoen mantelzorgers zorgen meer dan acht uur per
week én langer dan drie maanden voor een ander.
• Circa 450.000 mantelzorgers voelen zich zwaar belast of zelfs
Medisch
overbelast. Dit zijn de mantelzorgers die 24 uur per etmaal
Wetenschappelijk
zorg geven. Zij zorgen bijvoorbeeld voor hun dementerende
man, voor hun vrouw die MS heeft of voor een kind met een
beperking.
Eenzaamheid en uitzicht
Het scheppingsverhaal in de Bijbel vertelt over de eenzaamheid van de
Behandeling
eerste mens, Adam. God geeft hem een unieke hulp aan zijn zijde, want
de andere Bijbels
schepsels kunnen die rol niet vervullen. Ondanks alle dieren
om hem heen – Adam gaf ze zelfs hun naam – voelde Adam dat hij
iemand anders nodig had. De mens leeft pas met andere mensen om
zich heen.
Hoe kan het dat sommige mensen in onze maatschappij klaar zijn met
Pastoraal
het leven, te vermoeid om door te gaan, te oud en te eenzaam? Daar zijn
allerlei oorzaken voor te bedenken. Een van de dingen die meespeelt, is
onze huidige cultuur. Hoe vrijer de postmoderne mens raakt van geloof
en geboden, hoe groter de kans dat het leven een onbegrijpelijke kwelling wordt. De oplossing voor verdwaalde mensen is niet levensbeëindiging maar een nieuwe zinervaring: bijvoorbeeld door – zoals genoemd
– het levensverhaal onder het stof vandaan te halen.
De mens mag ervaren dat juist gebondenheid een bron kan zijn van
innerlijke vrijheid en tomeloze energie. Gebondenheid aan het liefdegebod en het voorbeeld van Jezus Christus, gebondenheid aan de levensbeschermende eed van Hippokrates. Dat geeft houvast en richting.
Het vraagt ook om volharding om hieraan vast te houden. Daar gaat een
weloverwogen keus aan vooraf. Volharding is als een spier die je moet
trainen.
Soms kom je als oudere op een punt dat je het echt niet meer redt – je
zinkt bijvoorbeeld weg in een depressie. In zo’n situatie is het belangrijk om hulp te vragen. Dat kan allereerst binnen de kring van familie,
vrienden of andere relaties. In Nederland verwachten we deze hulp van
elkaar, al wordt dat steeds minder vanzelfsprekend. En als het goed is,
kun je bij de kerkelijke gemeenschap terecht: die zou voor je moeten
klaarstaan. Je kunt ook aankloppen bij vrijwilligersorganisaties, zoals de
NPV of de Stichting Zonnebloem. Als de zorgvraag niet op deze manier
kan worden beantwoord, komt de professionele zorg in beeld.
150
18. EENZAAMHEID EN MANTELZORG
Bij ouderen gaat eenzaamheid vaak gepaard met vormen van depressiviteit. Het feit dat iemand bezoek krijgt, is nog geen garantie voor het
welbevinden van die oudere. Om eenzaamheid te signaleren en te voorkomen zijn sociale relaties en sociale gemeenschappen – zoals kerken
en verenigingen – van groot belang.
Tot slot: ik heb geen mens
In Johannes 5 vind je het verhaal van de zieke man die in de zuilengangen van Bethesda ligt. Soms daalt er een engel in het badwater van
het huis. Degene die het eerst in het water is, wordt genezen. Maar de
man heeft niemand om hem daarnaartoe te tillen: ‘Heer, ik heb geen
mens...’ En dan komt Jezus. Eindelijk is er Iemand die zich wél om hem
bekommert. In zijn klacht klinkt ook een gebed door. Hopelijk wil deze
onbekende hem helpen. Wat een wonder als Jezus dan stilhoudt. Jezus
ziet de eenzamen. Hij heeft Zelf de diepste eenzaamheid gekend. Hij is
ons voorgegaan in de verlatenheid (Mattheüs 27: 46). Opdat wij nooit
meer door God zouden worden verlaten. Hij is het ultieme voorbeeld
van betrokken zorg en aandacht (Hebreeën 13: 5 | Lukas 10: 25-37).
151

Download Report