Voorbereidingsartikel

26 | Individualisme: een collectief goed?
Dit artikel is geschreven ter voorbereiding op de lezing van prof. dr. R. Kuiper, die 13 november 2014
Deo Volente zal worden uitgesproken. De lezing draagt de titel “Uw naaste liefhebben als uzelf” en zal
gaan over de verhouding tussen individualisme en collectivisme, geschetst en beoordeeld in het licht
van de Bijbel. In dit artikel leest u over de verhouding tussen individualisme en collectivisme in
verschillende culturen.
Individualisme: een collectief goed?
De verhouding tussen collectivisme en individualisme in verschillende culturen
Er is voor de kerk geen groter gevaar dan de klip van
het individualisme. Het individualisme is sterk
toegenomen in het huidige kerkelijke leven (Van der
Velden, 1994). Kerk zijn en individualisme passen
niet bij elkaar, maar zijn elkaars vijanden
(Verboom, 2008).
Tekst: Jessica van Helden
Inleiding
Binnen elke cultuur is er sprake van een
bepaalde mate van individualisme of
collectivisme. Mensen leven op een bepaalde
manier samen met elkaar. Mensen hebben
kunnen in meerdere of mindere mate niet
zonder elkaar. Hoeveel mensen elkaar nodig
hebben bepaald vaak de mate van
individualisme en collectivisme binnen een
cultuur. Mensen die in een cultuur leven
waarin men onafhankelijk van elkaar is,
worden automatisch individualistischer.
Mensen die in een cultuur leven waarin men
afhankelijk van elkaar is, leven automatisch
collectivistischer.
Wat is cultuur en hoe wordt het
gedefinieerd?
Om een beeld te krijgen van hoe
individualisme en collectivisme zich binnen
culturen manifesteren, is het nodig om vooraf
vast te stellen wat een cultuur is. Hall & Hall
(1976) waren een van de eersten die
onderscheid maakte tussen culturen. Zij
deden dit op basis van de verschillende
manieren van communicatie. Zij maakten een
verdeling op basis van high-context (veel
informatie) en low-context (weinig informatie)
culturen. In de tweede helft van de twintigste
eeuw hebben veel schrijvers gespeculeerd
over de aard van problemen (gezagskwesties,
onrust in families, tegengestelde belangen) in
samenlevingen die voortkomen uit de
verschillende dimensies van cultuur.
Hofstede (2011) was één van hen. Hij gaf ook
een definitie van cultuur. Daarbij is het goed
om eerst naar het woord ‘cultuur’ te kijken,
waar komt het vandaan? ‘Cultuur’ komt van
de Latijnse stam ‘bebouwen van de grond’,
net als in de landbouw. Denk hierbij onder
andere aan het woord ‘agricultuur’. Het
woord ‘cultuur’ heeft in veel moderne
culturen twee betekenissen: De eerste, meest
veelvoorkomende is: ‘beschaving’, wat
onderwijs, manieren, kunst en kunstnijverheid en hun producten omvat. Het is
volgens Hofstede het domein van een
‘ministerie van cultuur’. De tweede betekenis
komt voort uit de sociale antropologie, maar
heeft in de achterliggende tijd een breder
spraakgebruik gekregen. Het geeft de manier
aan waarop mensen denken, voelen en
handelen (Hofstede, 2011). De genoemde
betekenissen moeten niet door elkaar
gebruikt worden. Voor de volledigheid
schreef Hofstede zelf een definitie voor
cultuur op, die luidt als volgt: "Culture is the
collective programming of the mind that
distinguishes the members of one group or
category of people from others" (Hofstede,
2011, p. 3). In dit artikel zal vooral uitgegaan
worden van de laatst genoemde betekenis die
Hofstede zelf definieerde.
Voorbereidingsartikel lezing prof. dr. R. Kuiper | 27
Dimensies van Hofstede
Hofstede
(2011)
heeft
culturen
onderverdeeld met behulp van vijf dimensies.
Hofstede kreeg in 1970 toegang tot een grote
onderzoeks-database met informatie over de
waarden en bijbehorende gevoelens van
mensen uit 50 landen van de hele wereld. Het
was informatie van mensen die werkzaam
waren in de vestigingen van een grote
multinational (Internation Business Machines
Corporation). Op basis hiervan heeft hij de
verschillen tussen culturen verdeeld met
behulp van vijf dimensies. Deze dimensies
zijn: ‘Machtsverhoudingen en conflictvermijding’, ‘Individualisme en collectivisme’,
‘Mannelijkheid
versus
vrouwelijkheid’,
‘Lange- versus kortetermijn oriëntatie’ en
‘terughoudendheid/toegeeflijkheid’.
Culturen kunnen verschillen, maar er zijn
altijd overeenkomsten te vinden tussen of
binnen de verschillende dimensies.
Dimensie 2: individualisme en collectivisme
In verband met de lezing zal in dit artikel
ingezoomd worden op de tweede dimensie:
individualisme en collectivisme binnen de
verdeling van Hofstede (2011). De hoogte
dan wel laagte van deze dimensie geeft de
mate aan waarin individuen geïntegreerd zijn
in groepen en hoe ze zich daar bewegen in
hun doen en laten (Hofstede, 2011). De
tweede dimensie in de verdeling van
Hofstede (2011) is te linken aan de Big Five
persoonlijkheidstest. Deze test beschrijft
persoonlijkheid op basis van individuele
verschillen in karaktereigenschappen (Van
der Linden, Tsaousis & Petrides, 2012). De
Big Five bestaat uit vijf onderdelen of
dimensies. Op basis van de scores op de vijf
dimensies
worden
persoonlijkheden
geschetst. Er zijn overeenkomsten gevonden
tussen het scoren op de vijf dimensies
(neuroticisme, extraversie, openheid voor
uitdaging, vriendelijkheid en consciëntieusheid) van deze test en de mate waarin een
cultuur individualistisch en collectivistisch is.
Hier wordt duidelijk dat de persoonlijkheid
van individuen in relatie staat tot de aard en
uitingsvorm van een cultuur. De test is een
middel om de mate van individualisme en
collectivisme binnen een cultuur te plaatsen
op de tweede dimensie van Hofstede (2011).
Om de mate van individualisme en
collectivisme binnen een cultuur nauwkeurig
waar te kunnen nemen is het goed om vooraf
uitgebreider in te gaan op wat individualisme
en collectivisme inhouden.
Individualisme is in zekere zin tegenovergesteld aan collectivisme. Collectivisme
is geen individueel, maar een maatschappelijk
kenmerk. In individualistische culturen zorgt
iedereen vooral voor zichzelf, de
verbondenheid met anderen is laag. In
collectivistische culturen vinden we mensen
die vanaf hun geboorte geïntegreerd zijn in
groepen met zeer sterke onderlinge
verbindingen, vaak zijn dit uitgebreide
families. De kenmerken van individualistische en collectivistische culturen zijn vaak
tegenovergesteld aan elkaar. In een
individualistische cultuur is de inhoud
belangrijker dan de relatie. Het wordt
gewaardeerd als je je eigen mening naar voren
brengt, zelfs als dat leidt tot conflicten. Je
status wordt bepaald door je eigen prestaties
en je bent verantwoordelijk voor je eigen
gedrag. Communiceren gebeurt op een
expliciete, directe, zakelijke, eerlijke en
verbale manier. In de collectivistische
maatschappijen wonen mensen die vanaf hun
geboorte al horen bij een sterke en hechte
groep. Dit is vaak de familie die hen
levenslang en onvoorwaardelijk zal steunen
en beschermen in ruil voor onvoorwaardelijke loyaliteit tegenover de anderen. De groep
gaat voor het individu. Binnen een
collectivistische cultuur worden conflicten
zoveel mogelijk vermeden en worden mensen
onvoorwaardelijk vertrouwd. De relatie is
belangrijker
dan
de
inhoud
en
verantwoordelijkheid wordt gedeeld. De
communicatie is impliciet, indirect, met
sociaal wenselijke antwoorden en kritiek
wordt snel persoonlijk opgevat.
Individualisme en collectivisme kunnen niet
rechtstreeks vergeleken worden omdat er op
individualistisch niveau uitgegaan wordt van
individuen en op collectivistisch niveau
uitgegaan wordt van de groep. Over een
28 | Individualisme: een collectief goed?
individu in een collectivistische samenleving
kunnen de meest accurate uitspraken gedaan
worden als men informatie heeft over de
groep(en) waar die persoon deel van uitmaakt
(Hofstede, 2011).
Cross-culture vergelijkingen
De begrippen individualisme en collectivisme
vertegenwoordigen de meest breed gebruikte
dimensies van culturele verscheidenheid bij
cross-culturele
vergelijkingen.
In
individualistische culturen neigen mensen
ernaar onafhankelijke relaties met anderen te
hebben en worden groepsdoelen gebruikt om
persoonlijke doelen te bereiken. In
collectivistische culturen daarentegen neigen
individuen ernaar afhankelijke relaties te
hebben met anderen en hun persoonlijke
doelen te verwezenlijken door de doelen van
de in-groups te realiseren. Het kernverschil is te
vinden in hoe iemand zichzelf ziet in relatie
tot anderen. De focus ligt bij het punt of de
persoon wordt gedefinieerd als iemand die
autonoom en uniek is of als iemand die
bijzonder is en ingebed is in een groter sociaal
netwerk (Shavitt, Lee & Johnson, 2007).
Trends waaraan individualisme en
collectivisme ten grondslag ligt
Er zijn bijzondere trends waar te nemen in de
basis en uitingsvormen van culturen. Zo lijkt
welvaart te leiden tot meer individualistische
culturen. De individualistische kant van de
tweede dimensie van Hofstede scoort hoog in
maatschappijen waarin de banden tussen
mensen over het algemeen vrij los zijn. In
dergelijke maatschappijen wordt er van de
burgers en werknemers verwacht dat zij voor
zichzelf zorgen en voor zichzelf opkomen.
Hoewel er in dit artikel gesproken is over
individualistische
en
collectivistische
culturen, is het niet zo dat de wereld verdeeld
kan worden in volledig individualistische en
volledig collectivistische culturen. Het is niet
zwart-wit, maar dimensionaal. Een cultuur is
dus nooit volledig individualistisch of
volledig collectivistisch.
Globalisering
De wereld van vandaag kan verdeeld worden
in ongeveer 200 naties. Het vergelijken van
die naties is onderdeel van de huidige sociale
wetenschappen. Sommige landen lijken qua
cultuur meer op elkaar dan andere landen.
Vooral grote naties zoals Brazilië, China,
India en Indonesië bestaan uit verschillende
culturele delen. Omdat waarden verworven
worden in de kindertijd zijn nationale
culturen over langere tijd bezien opmerkelijk
stabiel. Als er al onderdelen veranderen, dan
duurt dat generaties lang.
Alle menselijke groepen, van het kerngezin
tot de samenleving, ontwikkelen bewust of
onbewust culturen. Cultuur zorgt ervoor dat
een groep zich soepel kan bewegen. Dit
proces van het ‘aanleren’ en ‘ontwikkelen’ van
een cultuur begint al in de kindertijd. In die
periode is er uitstekend de gelegenheid en
mogelijkheid om vaardigheden te verwerven
en worden voorbeelden uit de sociale
omgeving (automatisch) opgevolgd. Die
voorbeelden komen van ouders en andere
volwassenen, van broers, zussen en van
vriendjes en vriendinnetjes. Daarnaast wordt
de ontwikkeling bepaald door de fysieke
omgeving. Hoe arm, hoe veilig en hoe
technisch ontwikkeld, het is allemaal van
invloed.
Herhaalde metingen van cultuur laten zien
dat
landen
die
rijker
worden,
individualistischer worden. Bij de andere
dimensies van Hofstede zijn zulke duidelijke
trends niet waar te nemen. De laatste tijd
stijgen wereldwijde verschillen in welvaart en
is er sprake van steeds meer culturele
verschillen in plaats van dat er sprake is van
convergentie (het naar elkaar toe bewegen)
tussen culturen.
Geen enkele cultuur is identiek aan een
andere cultuur. Elke cultuur neigt
automatisch naar individualisme dan wel
collectivisme. Dit vloeit voort uit de wijze
waarop er in een cultuur samengeleefd wordt.
Culturen waar weinig welvaart is zijn vaak
collectivistisch in tegenstelling tot welvarende
culturen, die zijn over het algemeen
individualistisch (Steenkamp & de Jong,
2010). Aan de individualistische kant vinden
we samenlevingen waarin de banden tussen
individuen los zijn: iedereen hoeft alleen voor
zichzelf en zijn of haar directe familie te
Voorbereidingsartikel lezing prof. dr. R. Kuiper | 29
zorgen. Aan de collectivistische kant vinden
we samenlevingen waarin mensen vanaf hun
geboorte onderdeel zijn van sterke
samenhangende
in-groups.
Meestal
uitgebreide families (met ooms, tantes en
grootouders)
die
hen
voortdurend
beschermen in ruil voor onvoorwaardelijke
loyaliteit. Het woord collectivisme is in deze
zin niet van politieke betekenis. Het verwijst
naar de groep, niet naar de staat. (Hofstede,
2011)
Hoe verder?
Het zou een groot doel dienen als er meer
samenwerking is tussen verschillende landen
en dus verschillende culturen (Steenkamp &
De Jong, 2010). Meer samenwerking zou
gunstig zijn voor het oplossen van
milieuproblemen, de grootte en verdeling van
de lands-/ en wereldbevolking, pandemiëen
en voedselvoorziening. Vandaag de dag
proberen mensen problemen globaal op te
lossen,
zoals
in
wereldwijde
klimaatconferenties. Dankzij informatie
technologieën, zoals het internet, is er een
global village culture (of: mondiaal dorp)
ontstaan. Massamedia heeft de tijds- en
plaatsbarrières
van
de
menselijke
communicatie weggenomen, waardoor
mensen op mondiale schaal kunnen
communiceren. Helaas is onze loyaliteit naar
elkaar toe steeds meer beperkt en als resultaat
daarvan wordt er geleden onder grote
internationale confrontaties, militair en
economisch.
Conclusie
In dit artikel is geschetst wat individualisme
en collectivisme zijn en hoe de mate van
individualisme en collectivisme verschilt per
cultuur. Duidelijk is geworden dat een cultuur
nooit
volledig
individualistisch
of
collectivistisch is, maar dat deze verdeling
dimensionaal is. Daarnaast zijn bepaalde
ontwikkelingen in de maatschappij van
invloed op de manifestatie van culturen. Zo
zijn de rijkere, Westerse culturen vaak
individualistischer dan ‘armere’ culturen. Ten
slotte is de globalisering van invloed op de
manifestatie
van
individualisme
en
collectivisme binnen culturen. Door de
komst van informatie technolgieën is er
steeds meer een global village culture ontstaan,
de wereld wordt één groot dorp.
Discussie en afsluiting
Maar toch… Culturele verschillen zullen er
altijd blijven, of we nu samenwerken en onze
globale problemen oplossen, of niet. (Probst,
Carnevale & Triandis, 1999). We moeten tot
overeenstemming komen in een cultureel
verdeelde wereld, zodat deze nog steeds
coherent op kan treden als dat nodig is. Zodat
er samengewerkt kan worden op momenten
dat er rampen, oorlogen of andere
gebeurtenissen spelen waarmee de hele
wereld en de belangen van veel landen
gediend zijn. Cross-cultureel begrip is een van
de
vitale
ingrediënten
voor
deze
mogelijkheid. Op dit moment worden we
bedreigd
door
een
in-group/out-group
fenomeen. Er moet begrip gekweekt worden,
zodat er een wij-gevoel komt. Hoe meer we
van elkaar weten, hoeveel te groter onze
verantwoordelijkheid voor elkaar is (Probst,
Carnevale & Triandis, 1999).
Hoe zou dat beter kunnen dan met de Bijbel
in de hand? Als elke cultuur gebaseerd zou
zijn op de Bijbel en elke cultuur een
christelijke zou zijn? Als elke cultuur Christus
zou ademen, hoe collectivistisch of
individualistisch zou de wereld dan zijn?
We moeten elkaar voortdurend wijzen op de
noodzaak van het geloof in Christus Jezus.
Dit is belangrijk voor u, maar ook voor uw
naaste. Want wij moeten onze naaste
liefhebben, of we nu in een individualistische
of collectivistische cultuur leven. We moeten
onze naaste liefhebben; niet meer dan, niet
minder dan, maar áls onszelf. Dan zijn we
individuen,
gericht
op
elkaar.
Individualistisch
collectivisme,
of
collectivistisch individualisme, maar één in
het lichaam van Christus.
30 | Individualisme: een collectief goed?
Literatuur
Hall, E.T. & Hall, M.R. (1967). Key Concepts: Underlying structures of culture. Part Five: Cultural
Species and Nonverbal Communication. 199-202.
Hofstede, G. (2011). Dimensionalizing Cultures: The Hofstede Model in Context. Online
readings in psychology and culture. 8, 1-26.
Probst, T.M., Carnevale, P.J. & Triandis, H.C. (1999). Cultural Values in Intergroup and
Single-Group Social Dilemmas. Organizational Behavior and Human Decision Processes.
77, 171-191.
Shavitt, S., Lee, A.Y. & Johnson T.P. (2007). Cross-cultural Consumer Psychology. 1103-1132.
Steenkamp, J. & De Jong, M.G. (2010). A Global Investigation into the Constellation of
Consumer Attitudes Toward Global and Local Products. Journal of Marketing, 74, 18-40.
Van der Linden, D., Tsaousis, I. & Petrides, K.V. (2012). Overlap between General Factors of
Personality in the Big Five, Giant Three, and trait emotional intelligence. Personality and
Individual Differences, 53, 175-179.
Van der Velden, M.J.G. (1994). Wereldse vrijheid dringt kerken binnen. Emeritus hoogleraar
laakt individualisme. Digibron, kenniscentrum gereformeerde gezindte.
Verboom, W. (2008). Kerk en individualisme. Evangelicalisering van de gemeenten. Digibron,
kenniscentrum gereformeerde gezindte.
Voorbereidingsartikel lezing prof. dr. R. Kuiper | 31
Aan de lector zijn de volgende vragen gesteld:
1. Hoe manifesteren individualisme en collectivisme zich in de huidige maatschappij?
2. Kan de huidige situatie verklaard worden vanuit een bepaalde tijdgeest?
3. Waaruit bestaat een Bijbelse houding ten opzichte van individualisme
gemeenschapsdenken zoals deze zich in onze maatschappij manifesteren?
en

Download Report