Op de Kop - KNNV Vereniging voor Veldbiologie

1
Foto 1:Bijenorchis, Den Helder (door: T. Jongsma)
Zomernummer Op de Kop negentiende jaargang, juli 2014
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische
Vereniging (KNNV), afdeling Den Helder en omstreken
Secretariaat: Noordzeestraat 52, 1784 BS Den Helder.
http://www.knnv.nl/denhelder/
Drukwerk: Rieuwert Sanderse
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
2
KNNV: Natuurstudie, natuurbeleving, natuurbescherming
Afdelingsbestuur afdeling Den Helder e.o.
Voorzitter
Betty Elkerbout
Penningmeester
Nico van Riessen
Secretaris
Els Sanderse (tijdelijk)
Ledenadministratie &
Notulist
Johan Scholten
Webmaster
Vacature
Wielingenstraat 6
1784 JE Den Helder
[email protected]
0223-630636
Stadhouder Willem V straat 4
1785 JA Den Helder
[email protected]
0223-636158
Noordzeestraat 52
1784 BS Den Helder
[email protected]
0223-612548
Vogelzand 2218
1788 GA Julianadorp
[email protected]
0223-643077
--
--
[email protected]
Website Den Helder e.o.
Redactie
Tineke Jongsma
Natuurhistorisch archivaris
Klaas Kaag
Bibliothecaris &
Verkooppunt KNNV/IVN
Els Sanderse
Werkgroepen
Vlinderwerkgroep
Plantenwerkgroep
Vlindertuinwerkgroep
www.knnv.nl/denhelder/
P. Bergmanstraat 18
1764GX Breezand
[email protected]
0223-631137
Kofstraat 14
1784 RP Den Helder
[email protected]
0223-630144
Noordzeestraat 52
1784 BS Den Helder
[email protected]
0223-612548
Klaas Kaag
Gerrit Welgraven
Betty Elkerbout
0223-630144
0223-632999
0223-630636
Contributie
De contributie voor onze afdeling bedraagt voor 2014: € 30,00 per jaar. U ontvangt dan
4x per jaar het landelijke blad ‘Natura’ en 4x per jaar ons afdelingsblad ‘Op de Kop’.
Leden met een computer krijgen de ‘Op de Kop’ digitaal toegezonden.
Huisgenootleden betalen in 2014 € 9,00 (zonder tijdschriften). U kunt lid worden van de
KNNV door overmaking van het contributiebedrag op betaalrekening
NL21INGB0007547115 t.n.v. Penningmeester KNNV Den Helder e.o. te Den Helder.
De Landelijke Jongeren
De afdeling Landelijke Jongeren is opgehouden met bestaan. Onze
landelijke jongeren houden nog contact met elkaar via facebook.
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
3
Inhoud
Inhoud --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 3
Afdelingsnieuws --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4
Activiteiten agenda ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4
Nieuwe leden ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 6
Vlinderlezing ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7
Lezing ‘Onze’ Wadvogels in Mauritanië (West Afrika) --------------------------------------------------------------- 8
Uilenballen pluizen --------------------------------------------------------------------------------------------------------- 10
Dijkexcursie en Groentjeswandeling ----------------------------------------------------------------------------------- 11
Plastic en eendenmosselen langs de kust ---------------------------------------------------------------------------- 12
De Linie ‘Gerard Roos’ Wandeling -------------------------------------------------------------------------------------- 14
Natuurverkennen in Gaasterland --------------------------------------------------------------------------------------- 14
De hooivork ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 15
Vlinder(luilak)nacht Wildrijk --------------------------------------------------------------------------------------------- 16
Texel trip ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 16
Wilde dieren hebben hun eigen apotheek --------------------------------------------------------------------------- 17
Plant en naam: Witte dovenetel - Lámium álbum ------------------------------------------------------------------ 19
Boekennieuws --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 20
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
4
Afdelingsnieuws
Onze secretaris en webmaster,
mevrouw S. Leentvaar-Krom, heeft
om persoonlijke redenen vrij
plotseling al haar functies
neergelegd. De vereniging heeft
dus een probleem. Met slechts twee
bestuursleden, voorzitter en
penningmeester en een toegevoegd
lid ter ondersteuning van de taken,
is het moeilijk maar niet onmogelijk om de vereniging voorlopig in stand
te houden. Op langere termijn zullen er echt bestuursleden aan het
bestuur toegevoegd moeten worden om te kunnen blijven bestaan.
Wij zijn daarom in de eerste plaats dringend op zoek naar een nieuwe
secretaris! Daarnaast hebben we een nieuwe webmaster nodig. Ook
zouden we heel graag een vice-voorzitter in het bestuur verwelkomen.
Secretaris (m/v)
Hij/zij ontvangt de post en e-mails voor de vereniging. Hij/zij draagt
zorgt dat e-mails beantwoord worden en dat de post bij de juiste persoon
binnen de vereniging terecht komt. Ontvangt de aanmeldingen voor de
activiteiten en regelt dat de aangemelde bezoekers opgevangen worden
bij de activiteit. Zij stemt het activiteitenprogramma af met de
betrokkenen (gastsprekers en locatiemanager).
Webmaster (m/v)
De webmaster beheert de website van de afdeling. Zorgt voor de
verwerking van de ingekomen waarnemingen, nieuwsbrieven en
activiteitenkalender op de website. De webmaster gebruikt hierbij het
format van de landelijke website van de KNNV en onderhoudt contacten
met de helpdesk van de landelijke KNNV.
Vicevoorzitter (m/v)
De vicevoorzitter richt zich met name op interne coördinerende taken
binnen de vereniging. Neemt deel aan de bestuursvergaderingen en
neemt waar als voorzitter indien deze niet aanwezig kan zijn.
Voor meer informatie of indien u bereid bent één (of
meerdere) van deze taken op u te nemen? Dan
verzoeken wij u contact op te nemen met Betty
Elkerbout (0223-630636) of Els Sanderse 0223612548)
Het bestuur KNNV,afdeling Den Helder
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
5
Activiteiten agenda
Zondag 20 juli 2014 om 13.30 – 15.00 uur

Vlinder en Libellen excursie
Jan Witte is een echte libellen en vlinderkenner. Hij komt speciaal
van Texel om met ons hier de vlinders en libellen op te zoeken.
Kosten: €3,00 p.p / VWG €1,00 / KNNV gratis / ‘De Helderse Vallei’
Aanmelden bij [email protected] of bellen met 0223-612548
Zaterdag 9 augustus 2014 om 9.00 - 17.00 uur

Uitstapje Duin & Kruidberg
Een paar keer per jaar verlaten wij de Noordkop om in andere delen
van het land de schone natuur te bezoeken. Deze keervertrekken
we naar dit prachtige duin en bosrijke landgoed.
Kosten: benzinekosten / eigen lunch meenemen
Aanmelden bij [email protected] of bellen met 0223-612548
Zaterdag 30 en Zondag 31 augstus 2014 om 10.00 – 17.00 uur

Open dagen ATV Texelstroom
Ieder jaar stelt de ‘Amateur Tuinders Vereniging Texelstroom’ zijn
complex open en organiseert daarbij een markt. Wij staan daar
ieder jaar met onze kraam.
Kosten: Gratis toegang // Locatie: ATV Texelstroomlaan
Vrijdag 19 september 2014 om 20.00 – 22.00 uur

Lezing: De ecologie van onze kustzone
Robbert Jak is zeebioloog en neemt ons, vooruitlopend op de
excursie van de volgende dag, mee langs de kust van Den Helder.
Kosten: €3,00 p.p / VWG €1,00 / KNNV gratis / ‘De Helderse Vallei’
Aanmelden bij [email protected] of bellen met 0223-612548
Zaterdag 20 september 2014 om 11.00-13.00 uur
 Dijkexcursie Fort Harsens
Met Robbert Jak gaan we door het hek van de Koninklijke Marine en
kijken tussen de basaltblokken wat er verscholen zit aan zeeleven.
Kosten: €3,00 p.p / VWG €1,00 / KNNV gratis / ‘De Helderse Vallei’
Aanmelden bij [email protected] of bellen met 0223-612548
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
6
Nieuwe leden
Mevrouw S.E. van der Windt-Otte uit Anna Paulowna heeft zich opnieuw
aangemeld als lid van onze afdeling. Zij vertrok een aantal jaren geleden
naar het buitenland. Nu ze weer terug is, wilde ze graag weer lid worden.
Van harte welkom terug bij onze KNNV afdeling.
Aanmeld formulier.
Achternaam: *
Voorletters: *
Straatnaam: *
Postcode: *
Woonplaats: *
Telefoonnummer: *
E-mailadres: *
Geboortedatum: *
geïnteresseerd in: *
Op sturen naar:
Ledenadministratie KNNV afd. Den Helder e.o.
p/a Vogelzand 2218
1788GA Julianadorp
Bij aanmelding krijgt u het onderstaande welkomstgeschenk!
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
7
Vlinderlezing
Op donderdag 13 maart gaf Klaas Kaag, kenner bij uitstek op het gebied
van vlinders, weer eens een lezing. Verrassend anders dan de voorgaande
lezingen. Hij begon bij de basis.
Wat is een vlinder?: een insect !
Wat zijn de kenmerken?:
1. Zes poten
2. Harde huid
3. Ontwikkeling van ei naar larve tot imago.
De larve is de rups. Maar niet alle
rupsen zijn vlinderrupsen. De
vlinderrups is herkenbaar aan de vier
paar buikpoten (ronde vlezige
stompjes). Zie je een rups met zes of
meer buikpoten dan komt daar een
bladwesp uit. Er zijn zelfs rupsen
zonder buikpoten, een zogenaamde
slakrups. Een enkele soort hiervan
komt wel in Nederland voor, maar ze
zijn voornamelijk te vinden in Midden
Amerika.
Ook de eitjes van de diverse vlinders zijn gevarieerd van vorm en voor de
kenner is duidelijk van welke vlinder ze afkomstig zijn. Kennis van de
plant waarop bepaalde vlinders hun eitjes afzetten is noodzakelijk en dan
nog is het moeilijk om ze te vinden. Bijzonder is de ei-afzetting van het
landkaartje. Deze vlinder legt een ketting van eitjes, waarbij alleen het
eerste eitje aan het blad vast zit.
Van de rupsen gedragen sommigen
zich als mineerders. Ze vreten zich
een mijngang door het blad, en laten
een duidelijk spoor na. Anderen
maken grote spinsels in struiken,
zoals de bastaardsatijnrups in de
duindoorn. Sommige vlinders leggen
hun eitjes op giftige planten, de
rupsjes die van deze plant eten zijn
dan vanzelf ook giftig. Een vorm van
bescherming. Dit geldt voor de St.
Jacobsvlinder, een nachtvlinder die
ook overdag volop vliegt. St. Jansvlinder (bloeddropje) vliegt vanaf
St.Jan. Rupsen voeden zich met rolklaver dat blauwzuurhoudend is en dus
ook giftig.
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
8
En zo kwamen er vele vlindernamen langs, elk met een eigen
bijzonderheid. Kortom de aanwezigen hebben een bijzonder
onderhoudende avond gehad en de liefhebbers konden nog met Klaas de
Donkere Duinen in, alwaar hij op diverse boomstammen stroop gesmeerd
had om nachtvlinders te lokken. Altijd een verrassing wat er dan te zien
is, motten van enkel centimeters tot minuscule gevleugelden van krap 2
mm groot. Een loepje is dan geen overbodige luxe als je nog iets van de
soms fraaie tekening op de vleugels wilt zien.
Tekst: Betty Elkerbout
Foto’s: Tineke Jongsma
Lezing ‘Onze’ Wadvogels in Mauritanië
(West Afrika)
Op zaterdag 29 maart jl. nam Cor Smit ons mee op reis naar Mauritanië.
Met 19 personen hebben we van zijn levendige uiteenzetting genoten. We
kennen allemaal de uitdrukking “zo vrij als een vogel”, maar zijn deze
dieren wel zo vrij? Nee! Ze leven gevangen in een door de evolutie
bepaalde leefwijze.
Veel vogels hebben een beperkt
broedterritorium, waar ze elk
jaar weer terugkeren en dat
afbakenen met gezang;
koolmezen kiezen vaak dezelfde
‘koolmeesburen’ uit. De rui
maakt sommige vogels letterlijk
vleugellam, zoals eenden en
ganzen die dan enkele weken
niet kunnen vliegen omdat ze in
een keer alle vleugelpennen
verliezen. Ze houden zich dan
zo goed mogelijk schuil.
Bergeenden trekken massaal
naar de Elbemonding, waar ze
betrekkelijk veilig zijn in de ruiperiode. Andere soorten hebben het wat
gemakkelijker; die ruien vleugelpen voor vleugelpen en blijven op die
manier mobiel. De vleugels vertonen dan hier en daar een opening. De
derde beperking is de vogeltrek, die elk jaar op een vast tijdstip plaats
heeft en langs een vaste route naar hetzelfde gebied gaat. Zelfs als die
route niet de kortste of de veiligste is. Een extreem voorbeeld is de
groene franjepoot, die vliegen van de Shetlandeilanden via IJsland,
Groenland, de oostkust van Amerika en over de Caraϊbische Zee naar
eilanden voor de kust van Colombia. Zeker niet de kortste weg.
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
9
Trekken alle vogels op dezelfde manier?
Nee, sommige moeten voor de grote reis flink opvetten omdat ze het
traject in een keer afleggen en daarbij de helft aan gewicht verliezen.
Andere vogels hoppen van rustplaats naar rustplaats en foerageren ter
plaatse. Hun gewicht blijft ongeveer gelijk. De afstand tussen de
rustplaatsen verschilt per soort vogel.
Hoe weten we dit allemaal.
Door vogels te ringen en de
tellingen. We hebben de
standaardring, maar er zijn
tegenwoordig ook kleurringen die
meer informatie verschaffen. Dan
zijn er de GPS-zenders, die ons alle
gegevens geven over de plek waar
de vogel zich bevindt. Tenslotte is er
de geo-locator, een licht apparaatje
dat aan de pootring wordt bevestigd
en waar ook kleine vogels mee
kunnen worden uitgerust. (GPS is
voor hen te zwaar). Het nadeel van de geo-locator is dat men de vogel
moet terugvangen.
Waarom doen we al die moeite?
We willen graag de vogels en hun migratiepatroon geteld hebben van de
hele kustlijn van West Europa en West Afrika. Dat is grotendeels gelukt.
Een onderdeel van dit project maakte de reis van Cor Smit nodig naar
Banc d’Arguin in Mauretanië – een waddengebied met zeegras, slijkgras
en kleine mangrovebosjes grenzend aan een grote diepe baai en aan de
landzijde aan de woestijn. Het is
een Nationaal Park en wordt goed
beschermd, er is weinig of geen
bedreiging. Het gebied is erg vlak,
wat het tellen lastig maakt. Er is
geen overzicht over de enorme
groepen vogels vanaf een hoog
punt. Vaak wordt de telling
gehinderd door ‘heat haze’, hete
luchttrillingen, die het zicht op de
vogels ontnemen. Vogeltellers uit
allerlei landen strijken in dit gebied
neer, de bevolking zelf is nog niet bedreven genoeg hierin en mist ook de
juiste apparatuur. De mensen daar leven voornamelijk van de visvangst.
Om overbevissing tegen te gaan mag er alleen gevist worden met kleine
zeilbootjes. Ze doen dit echter met duizenden van die bootjes en dat heeft
hetzelfde resultaat als een moderne vissersvloot. Momenteel wordt er veel
gevist op haaien en roggen, hun aantal loopt sterk terug. Nu zijn dit
bodemwoelers die ervoor zorgen dat er allerlei eetbaars naar het
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
10
wateroppervlak stijgt. Minder van deze vissoorten geeft minder voedsel
voor de wadvogels. Dus komen er minder vogels. Een bewijs temeer dat
alles met alles samenhangt en dat wij de veranderingen in de gaten
moeten houden en zo nodig maatregelen moeten nemen. Conclusie:
tellingen zijn van groot belang.
Avontuurlijk uitstapje
Tot slot vertelde Cor nog van een
avontuurlijk uitstapje naar een van
de eilanden voor de kust. Hij zou
daar alleen de boel gaan verkennen
en foto’s maken. ’s Middags zou hij
weer worden opgehaald. Maar al wat
er kwam: geen boot. Naar de kust
zwemmen lukte niet, dus een
gedwongen eenzame en koude
overnachting volgde. De volgende
ochtend kon hij een bootje wenken
die hem naar de standplaats
terugbracht. Het bleek dat hij op het verkeerde eiland was afgezet en men
vergeefs naar hem gezocht had op de afgesproken plek. De opluchting
alom was groot, zowel bij de collega tellers als bij de bevolking. Cor kon
het navertellen, zoals hieruit blijkt.
Tekst: Betty Elkerbout
Foto’s: Cor Smit
Uilenballen pluizen
Op 12 april jl. was het weer zover. Uilenballen pluizen, ditmaal voor
volwassenen die hun kinderen of kleinkinderen konden meenemen. We
verwachtten een grote opkomst zoals gewoonlijk, maar andere
evenementen, zoals de Halve van
Den Helder, kaapten de aandacht
voor ons weg.
Jan Boshamer hoefde voor slechts
drie personen (twee volwassenen en
een kind) van alles uit de kast te
halen. En dat deed hij met veel
enthousiasme. Na de inleiding begon
het daadwerkelijke pluizen. Coby
Pascha en ik, die er waren om voor
de inwendige mens te zorgen, hebben ijverig mee geplozen. Waren er nog
verrassingen? Jazeker, naast bosmuizen, veldmuizen, woelmuizen en
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
11
gewone spitsmuizen werden er uit een uilenbal geraamtedelen van een
waterspitsmuis tevoorschijn getoverd. Een bijzonderheid!
Hoewel we met weinig deelnemers waren, had iedereen een prettige
middag. Jan Boshamer vond het uitermate plezierig dat hij al zijn
aandacht aan een paar mensen kon besteden, in plaats van voortdurend
van de ene tafel naar de andere geroepen te worden. Toen ik Jan tenslotte
bedankte en hem zijn bescheiden financiële vergoeding wilde
overhandigen, weigerde hij deze, omdat we van deze middag nauwelijks
inkomsten hadden ontvangen. Bijzonder aardig van hem, en Jan,
nogmaals bedankt namens de KNNV voor deze sympathieke geste.
Tekst:Betty Elkerbout
Foto: Tineke Jongsma
Dijkexcursie en Groentjeswandeling
Hoewel er in de Uitkrant van het Noord Hollands Dagblad een uitstekend
en uitgebreid verslag had gestaan over de KNNV in het algemeen en van
onze activiteiten op zaterdag, 10 mei in het bijzonder, zijn de laatste
letterlijk in het water gevallen. Er valt dus nauwelijks iets over te
vertellen.
Rond 9 uur stond ik bij het TESO-gebouw want er was een aanmelding
van deelnemers aan de dijkexcursie. Die kwamen niet opdagen, en
terecht..... Het hoosde van de regen. Tegen half tien kwam Robbert Jak
met zijn zoon mij gezelschap houden, en nog even later verschenen Sylvia
en Gerrit Welgraven ook. Omdat Gerrit dolgraag wat bijzondere planten
wilde zien op het terrein waar
je normaal gesproken niet mag
komen, hebben we met ons
vijven even een zoekslag van
een half uur gemaakt. Helaas,
de strandlathyrus was al
uitgebloeid, maar stond er
goed bij, evenals de
strandbiet. Maar de zeekool en
de zeepostelein bloeiden volop.
Een interessant plekje voor
plantenkenners.
Ook Klaas Kaag kon de Groentjeswandeling wel vergeten, Helaas, is er
geen vlinder te zien met zulk slecht weer. Jammer, een beetje een
verloren dag. Een volgende keer beter.
Tekst: Betty Elkerbout
Foto: Tineke Jongsma
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
12
Plastic en eendenmosselen langs de kust
Op 12 mei 2014 meldde strandteller
Maarten Brugge dat hij in de
vloedlijn van Texel ongebruikelijk
veel klein plastic afval had zien
liggen. Hoewel op 14 mei de
Texelse vloedlijn goeddeels was
overdekt met een dikke laag
algenschuim, kon op enkele opener
stukken worden gezien dat zulk
materiaal nog steeds aanspoelde.
Een monster werd genomen door
over een breedte van 50 cm en
lengte van 5 meter van de vloedlijn, alle zeewier, afval en de bovenste
zandlaag bij elkaar te schrapen.
Veel van het plastic afval was opmerkelijk oud en verweerd en tussen het
kleiner spul zat een grote diversiteit aan industrieel plastic granulaat in
hoeveelheden die we hier sinds de jaren ’90 eigenlijk niet meer in de
vloedlijnen aantreffen. Uiteraard ontbrak het gebruikelijke ‘versere’
zwerfvuil niet, met veel net- en touwwerk en ballonnen.
Eendenmosselen
Op groter afval werden geregeld
eendenmosselen gezien.
Eendenmossel is eigenlijk een rare
naam, want het betreft geen schelp,
maar een zogenaamde geleedpotig
schaaldier dat met een
schepnetvormig armpje voedsel uit
het water filtert en groeit op in zee
drijvend materiaal. Om de omvang
van deze ongebruikelijke stranding in
kaart te brengen werd een emailoproep gericht aan het hele netwerk van vrijwilligers uit het
stormvogelonderzoek, om ook uit te kijken naar zwerfvuil in combinatie
met eendenmosselen. Sytske Dijksen van ECOMARE op Texel reageerde al
snel dat het een bijzondere warmwatersoort betrof: de geplooide
eendenmossel (Dosima fascicularis).
Meldingen
Op 14 mei is er een ronde gedaan langs de stranden van Den Helder tot
Camperduin. De vervuiling is daar niet geconstateerd. Maar het kan goed
zijn dat het strand al weer netjes opgeruimd was door gemeentes en de
strandpaviljoenhouders (voor het behoud van de blauwe vlag). Het strand
wordt hier met regelmaat netjes aangeharkt.
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
13
Op 16 en 17 mei 2014 werden de eendenmosselen ook gemeld vanaf
Vlieland en van de oostelijke wadden door de vogelwachters van
Rottumerplaat. Na deze meldingen lijkt de situatie weer ‘normaal’, dat wil
zeggen: er spoelt van alles aan, maar zonder de toevoeging van oud klein
plastic gruis en geplooide eendenmosselen.
Monsters worden bekeken
Het in de vloedlijn verzamelde
monster wordt momenteel
nader uitgezocht. Op oude
luchtkamers van zeewier,
plantenresten en klein afval
blijken heel veel jonge
exemplaren van de
eendenmossel te groeien, die
alleen maar bij zo’n nader
detailonderzoek aan het licht
komen. De verzamelde massa
bevat zeker honderden
industriële plastic pellets en kleine plastic scherven. Ook veel klontjes
paraffine en palmvet achtig materiaal en een enkel klontje teer.
Oorzaak onduidelijk
De omvang van de stranding omvatte dus minimaal de complete
Nederlandse Noordzee-waddenkust gedurende enkele dagen in midden
mei. Uit omliggende landen zijn geen meldingen binnengekomen, maar de
verschillen met de normale strandvuil situatie zijn ook zeker niet
makkelijk waarneembaar. De herkomst van de geplooide eendenmossel
moet waarschijnlijk worden gezocht in warm water ten zuiden van de Golf
van Biskaje.
Naar de echte omvang,
achterliggende reden, en herkomst
van deze ongebruikelijke stranding
kunnen we vooralsnog alleen maar
gissen. Overstromingen of door storm
afgeslagen kustsediment uit verre
landen, of een losgeslagen deel van
de Noord Atlantische draaikolk, het is
allemaal mogelijk. Misschien dat
nader onderzoek aan het verzamelde
monster, inclusief bijvoorbeeld de
plantenresten daarin, ons nog verder kunnen helpen voor wat betreft de
herkomst.
Tekst: Jan Andries van Franeker, IMARES, Texel
Foto’s: Maarten Brugge, Jan Andries van Franeker & Sytske Dijksen
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
14
De Linie ‘Gerard Roos’ Wandeling
Op 14 mei jl. was het weer zover. Onze jaarlijkse liniewandeling ook wel
Gerard Rooswandeling genoemd naar een van de oprichters van onze
vereniging, had plaats. Naast de vele vertrouwde gezichten waren er ook
drie deelnemers die op het krantenbericht waren afgekomen. Zij waren
zeer geïnteresseerd en vroegen
honderduit over plantjes en
struiken. Zoals vrijwel altijd had
Gerrit Welgraven de leiding. We
zouden niet zonder zijn grondige
kennis van planten kunnen. Het
was een zeer geanimeerde
wandeling, waarin menigeen zijn
kennis van bekende en minder
bekende planten weer eens kon
opfrissen. We houden deze
traditionele wandeling graag in
ere.
Betty Elkerbout
Natuurverkennen in Gaasterland
Op zaterdag, 24 mei jl. gingen er vanuit Den Helder rond 9 uur vier auto’s
afzonderlijk op pad naar Oudemirdum in Gaasterland om daar een dagje
de plaatselijke natuur te verkennen. Tegen 10.30 uur troffen we elkaar bij
de plaatselijke VVV, waartegenover we op een overdekt terras konden
genieten van een kop koffie om tevens de eerste en laatste regenbui van
die dag af te wachten.
IJstijd
We bezochten de VVV, die een
aardige expositie over de IJstijd
had. Bovendien werd er een film
vertoond, waarin ouderen over hun
oorlogservaringen vertelden en
vooral over de lancering van de V2’s vanuit het Rijsterbos.
Vervolgens wandelden we naar de
kliffen, ‘oude keileemruggen’, aan
het IJsselmeer. Er was een
comfortabel uitkijkpunt waar iedereen, we waren met veertien personen,
zijn lunchpakketje kon nuttigen, onderwijl genietend van het fraaie
bloeiende landschap aan onze voeten. Op het IJsselmeer vertoefden veel
zwanen en wat futen.
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
15
Gaasten en Kliffen
Evenals Drenthe is Gaasterland een product van het opschuivende ijs van
de laatste ijstijd, waardoor gaasten en kliffen in het landschap zijn
ontstaan. Het heuvelachtige landschap met de keileemruggen zijn
vergelijkbaar met die van Texel en Wieringen. Wat dit gebied zo uniek
maakt zijn de nog aanwezige kliffen. Het woord ‘gaast’ betekent zandige
heuvel of keileemrug en is sterk verwant aan het woord ‘geest’ in
‘geestgronden’ en plaatsnamen
als Uitgeest en Oegstgeest.
Rijsterbos
Vanaf dit punt wandelden we via
een andere route weer terug
naar de auto’s om hiermee een
paar kilometer verderop naar
het Rijsterbos te gaan. Een bos
met een landgoedverleden
herkenbaar aan de statige brede
beukenlanen, maar verder met
een afwisselende vegetatie,
waar veel te genieten viel. In het bos is de oorlogsgeschiedenis niet weg
gepoetst, de littekens van de gebeurtenissen zijn nog zichtbaar. Al
wandelend zijn we in het bos een deel van de groep kwijtgeraakt, maar
we hebben elkaar teruggevonden bij de parkeerplaats van de auto’s. Ieder
kon hier even uitrusten voor we de terugtocht aanvaardden naar Den
Helder. We kunnen terugkijken op een fijne dag.
Betty Elkerbout
De hooivork
In de afgelopen jaren ben ik actief geweest in het
bestuur, de redactie, webmaster, vlindertuin en nog
vele andere activiteiten. Ik heb altijd veel hooi op mijn
vork genomen voor de KNNV. Helaas laat op dit
moment mijn gezondheid mij in de steek en ik weet
niet hoe de toekomst er in dit verband uit zal zien. Het
wordt een spannende, zware strijd, waar we het beste
van hopen.
Om deze strijd optimaal aan te kunnen gaan, heb ik per
direct al mijn taken bij de KNNV, afdeling Den Helder
neer moeten leggen. Ik zal het stokje door moeten
geven. De natuur en haar natuurliefhebbers gaan mij
aan het hart. En we komen elkaar overal en altijd wel weer tegen, dus…
……… tot ziens!
Met vriendelijke groeten,
Sylvia Leentvaar
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
16
Vlinder(luilak)nacht Wildrijk
Op vrijdagavond 6 juni jl. startte
Klaas Kaag zijn nachtvlindernacht
rond 21.30 uur. De opkomst was
klein. Henk Arts, die onze locatie bij
het Wildrijk geopend had, en Gerrit
Welgraven met echtgenote waren
aanwezig op deze luilaknacht. En zij
hebben kunnen genieten. Het weer
was uitstekend voor deze activiteit en
er zijn wel 60 verschillende soorten
nachtvlinders gespot. Hieronder
waren diverse soorten die ook voor Klaas nieuw waren. Nieuwsgierig
kwamen nog enkele passerende hondenuitlaters spontaan kijken. Zij
waren zeer verbaasd over de rijkdom aan nachtvlinders. Er ging een
wereld voor hen open.
We hebben wat gemist, mensen!
Tekst: Betty Elkerbout
Foto: Tineke Jongsma
Texel trip
In verband met het beloofde mooie weer en de drukte die dat met zich
meebrengt, hebben we een boot eerder naar Texel genomen. Iedereen die
meeging was op de hoogte gesteld en achteraf gezien was dat een erg
goede keuze. In de ochtend was het stralend mooi weer. Dat beloofde
wat. Marga Evers ging met Ton en mij mee over. En aan de overkant
stonden Jan en Annemarie Lith en
Gerhard en Hans Cadée al op ons te
wachten. Nadat wij onze fietsen
hadden opgehaald, fietsten we richting
de Petten. We bekeken er de vogels,
die daar zaten te broeden. De grote
stern was naar de Oostkant van Texel
verhuisd, maar er zaten nog wel veel
visdiefjes, kapmeeuwen, scholeksters,
bergeenden enzovoorts.
Horstmeertjes
We fietsten door naar de Geul en daar stapten we af om de Lepelaars te
zien, maar deze hielden zich schuil achter stuiken, aan de achterkant van
het meertje. We zagen wel veel aalscholvers. We vervolgden onze tocht
en fietsten door naar het voetpad, dat langs de Horsmeertjes loopt. Daar
gingen we te voet verder. We liepen langs de Horsmeertjes, daar was het
zo nat dat we de doorsteek niet konden maken. We moesten een
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
17
behoorlijke omweg maken. Genietend van het prachtige uitzicht, de zon
en de stilte, aten we hier onze boterhammen op, alvorens we weer verder
gingen door het moerassige deel, tussen de
duinen en de Horsmeertjes.
De variatie in planten viel in het noordelijke
deel een beetje tegen, het zuidelijke deel
maakte dit weer helemaal goed. Groenknol
orchissen, jonge Parnassia, Moeraskartelblad,
Kruipende moeras weegbree, Bitterling,
Rietorchis, vleeskleurige orchis, en nog
veeeeeel meer prachtige planten. Ook een
Rietgors kreeg in het bijzonder de aandacht,
wat een mooie vogel is dat toch.
Mokbaai
Intussen was de bewolking aardig toegenomen
en moesten we haast gaan maken. We gingen
door de duinen nabij de Dourline kazerne weer
terug. Een schitterende wandeling. In de Mokbaai zwommen Eidereenden
met heel veel jongen. Intussen begon het een beetje te spetteren, en
onderweg naar het huis van Gerhard en Hans Cadée, bogen Jan en
Annemarie af naar hun zomerverblijf op Texel. Het ging nu echt hard
regenen. Na een heerlijk kopje thee bij de familie Cadée gingen we met
de boot van 17.00 uur weer terug naar Den Helder. Het regende niet
meer, het werd weer zonnig.
Het was een heerlijke dag samen met natuurliefhebbers. Veel dank aan
Gerhard en Hans Cadée, die ons deze bijzondere plekken aan ons lieten
zien.
Sylvia Leentvaar
Wilde dieren hebben hun eigen apotheek
Als wij mensen ons ziek voelen nemen we
een paracetamol of iets dergelijks, of we
gaan naar de huisarts. Als we vinden dat
ons huisdier niet lekker in zijn vel steekt,
gaan we naar de dierenarts, die ons uit
zijn dierenapotheek iets meegeeft. Maar
wilde dieren van groot tot heel klein
kennen hun eigen manieren om beter te
worden, of gezond te blijven. Hoewel,
onze katten gras gaan eten, als ze zich
niet goed voelen. Ook zij weten nog iets
van natuurlijke geneeswijzen af.
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
18
Laten we beginnen bij de bijen. Zij
halen parasieten bij hun larven
weg en beschermen hun kroost
door anti-parasitaire stoffen in de
vorm van boomhars mee te nemen
naar de korf. Imkers die bijen
selecteren, die geen hars
meenemen omdat het spul nogal
kleverig is, kunnen daarom wel
eens verkeerd bezig zijn. Sommige
vlinders zetten hun eitjes af op
giftige planten; vervolgens eten de
jonge rupsen van die plant en
hebben daardoor minder last van parasieten. Houtmieren nemen
boomhars van coniferen mee naar het nest om te voorkomen dat hier
bacteriekolonies ontstaan, die het voortbestaan van de soort kunnen
bedreigen.
Ook dieren die een stuk dichter bij ons staan in hun ontwikkeling, zijn slim
bezig. Chimpansees uit Oeganda hebben zo’n 24 plantensoorten op hun
menu staan en daar zijn er bij die lepra en malaria tegengaan.
Wetenschappers hebben ontdekt dat vijf extracten uit dit menu giftig zijn
voor menselijk tumorcellen. Misschien kan het ‘medicijnkastje’ van de
chimpansee ons wel van dienst
zijn. Gewonde chimpansees eten
bast en scheuten van bepaalde
planten, die ze normaal niet eten.
Deze plantendelen genezen
infecties en zweren. Ook aardig
om te weten is; dat de Afrikaanse
olifanten boriginaceae planten
(ruwbladig) eten om de geboorte
op te wekken.
En hierbij blijft het niet: vogels,
mieren, fruitvliegjes weten de
voor hun juiste medicijnen te vinden. Tot slot is het aardig te vermelden
dat onze huismussen en vinken hun nestjes met op straat gevonden
sigarettenpeuken bekleden om mijten tegen te gaan en zo hun jongen
gezond groot te brengen.
Tekst: Betty Elkerbout
Foto’s: Tineke Jongsma & Marga Evers-Hesseling
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
19
Plant en naam: Witte dovenetel - Lámium álbum
Een overbekende plant. Wat is daar nog over te vertellen? Nou, heel wat.
Dit soort planten heeft door de eeuwen heen allerlei benamingen gehad,
die allemaal iets over de eigenschappen van de plant melden. Laten we
beginnen met de Latijnse naam: lámium álbum. Het eerste deel is afgeleid
van het Griekse woord lamos dat muil of keelgat betekent, dit slaat dan
weer op de muilvormige bloemkroon. Het tweede deel is een vervoeging
van alba = wit. Dovenetel is zo genoemd
omdat de bladeren op die van de
brandnetel (urtica) lijken maar ‘doof’ zijn,
geen brandharen hebben. Heel vroeger
noemde men deze plant ook wel ‘dode’
netel; hij doet niks, hij bijt niet van zich af.
Dat is ‘dove’ geworden en zou zelfs wel in
de verte iets met ‘verdoven’ te maken
kunnen hebben. Na een verdoving voel je
ook niets.
Dan zijn er nog de alleraardigste
streekgebonden benamingen, zoals makke
brandekkele, tamme netel, bloeiende
brandnetel. In Zeeuws Vlaanderen:
bloeiende tingel, tamme tingel, witte
dovetingel. Oorspronkelijk betekende het woord tingelen: branden.
Vergelijk het Engelse woord to tingle = prikkelen, steken, tintelen, jeuken.
Alles dus wat de brandnetel veroorzaakt. In Zuid Holland was het ooit:
zachte zengel (verbastering van tingel?) In het oosten van ons land horen
we dannettel of damnetel. En omdat de bloem veel honing bevat werd hij
in Friesland hunichblom genoemd. In Brabant: zuikertjes of suikernetel.
En dichter bij huis op Texel noemt men hem zuigbloem, zuigbuisje op
Voorne en elders ook wel zoegertjes.
Omdat de bladeren als groenvoer werden gebruikt noemde men het ook
wel kapoeneten, goudhaanseten of goudhanenkost. Tenslotte, heel bizar is
de naam Adam en Eva in Friesland. Dit is te verklaren, want als we de
plant ondersteboven keren zien we op de bodem van de bovenlip van de
bloemkroon twee lange meeldraden die als twee lichamen naast elkaar
liggen. In Engeland komt dezelfde naam voor: Adam and Eve in the bower
= Adam en Eva in het prieel.
Verder wordt de plant gebruikt om thee van te trekken, goed tegen
menstruatiestoornissen, maar ook tegen buikloop en bloedarmoede. De
plant werd zelfs gebruikt om haren geel te verven meldt een geschrift uit
1485. U ziet: niets nieuws onder de zon.
Betty Elkerbout
Gegevens ontleend aan ‘Planten en hun naam’ van H.Kleijn
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3
20
Boekennieuws
Natuur in de uitverkoop?
Auteur: J. Schaminée, J. Janssen, M. van der Heijde
Prijs: € 19,95
'Natuur in de uitverkoop?' biedt een kritische beschouwing
over de verbondenheid van natuur en economie. Het boek
maakt duidelijk dat deze verbondenheid niet vrijblijvend is,
maar noodzakelijk, en zo ook de samenwerking tussen
ecologen en economen.
'Natuur in de uitverkoop?’ is het vijfde deel in de
reeks Vegetatiekundige Monografieën, tot stand gekomen
in nauwe samenwerking tussen Radboud Universiteit
Nijmegen, Wageningen Universiteit en Hogeschool Van Hall
Larenstein.
DVD Vogels van Nederland
Auteur: M. Plomp
Prijs: € 19,95
Leer vogels kennen aan de hand van uniek beeld en geluid.
Deze dubbel DVD laat je kennis maken met meer dan 200
verschillende Nederlandse vogelsoorten.
De prachtige filmbeelden en vogelgeluiden maken de
herkenning in het veld een stuk eenvoudiger. Geschikt voor
zowel de beginnende als de gevorderde vogelliefhebber.




-dubbel DVD met meer dan 200 vogels
ca. 4 uur unieke filmbeelden
met alle natuurlijke natuurgeluiden
inclusief geïllustreerd boekje
.
Veldgids Europese zoogdieren
Auteur: P. Twisk, A. Diepenbeek en J.P. Bekker
Prijs: € 32,95
Een praktische zoogdierengids en een compleet
naslagwerk. Niet eerder werden alle zoogdieren van Europa
en hun sporen zo compleet in beeld gebracht. Combineert
soortbeschrijvingen, detailtekeningen en waarnemingstips.
Behandelt zowel uiterlijke als ook schedelkenmerken.
Bundelt de ervaring van drie Nederlandse topbiologen en
de nieuwste wetenschappelijke inzichten.
Op de Kop, Juli 2014
negentiende jaargang, nummer 3