I
I
rninisterie van verkeer en waterstaat
rijp rapport
rijksdienst voor de ijsselmeerpolders
I
st voor de ijsselmeerpolders
ministerie van verkeer e n wat
.,..-,...
.............
rijp rapport
enige
.
aspecten
.....
van riet
.
een ondenoek naar phragrnites cornrnunis trin
-door j.h.im. sessink
lelystad, januari 1988
rijp-rapporten tijn in principe interne communicatiemiddelen: hun inhoud varieert sterk en kan
zowel betrekking hebben op een weergave van cijferreeksen, als op een discussie van
onderzoeksresultaten
postbus 600
8200 AP lelystad
Smedinghuis
zuiderwagenplein 2
te1. (03200) 99111
telex 40115
1
REFERAAT
Enige a s p e c t e n van r i e t : een onderzoek n a a r Phragmites communis T r i n 1
door J.H.T.M. S e s s i n k ; M i n i s t e r i e van Verkeer en W a t e r s t a a t ;
R i j k s d i e n s t voor de I J s s e l m e e r p o l d e r s .
L e l y s t a d : RIJP, 1988
40 p. :
f i g . ; 30 cm. - (RIJP r a p p o r t ; 1988-12 Cbw)
L i t . opg.
-
-
De r i e t s o o r t Phragmltes communis T r i n wordt beschreven onder v e r w i j z i n g
n a a r r e l e v a n t e li t e r a tuur. De randvoorwaarden voor een g e s c h i k t b i o toop
z i j n ge'inventariseerd en e r wordt ingegaan op de p o t e n t i e l e bedreigingen
van de s o o r t - p a r a s i e t e n e n z i e k t e n - en h e t h i e r o p a f t e stemmen beheer. Tot s l o t wordt aandacht besteed aan de oeverbeschermende Eunctie
van r i e t e n e e n prognose gegeven van h e t succes van v e r s c h i l l e n d e aan- .
legme thoden.
INHOUD
REFERAAT
1.
SAMENVATTING
2.
INLEIDING
3.
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.
MORFOLOGISCHE EIGENSCHAPPEN VAN PHRAGMITES AUSTRALIS
Rietstengels
Rietwortels
Knop- en s p r u i t v o m i n g
Vorming van u i t l o p e r s
Zaad
4.
RIETPRODITKTIE
5.
RIETPRODUKTIE EN WATERZUIVERENDE WERKING
BIOTOOP VAN RIET
RIETPARASIETEN, ZIEKTEN EN BESCHADIGINGEN VAN RIET
R i e t s tengelboorder
Rietwortelstokboorder
Galmug
Rietvlieg
Rietroest
Grauwe gans
Meerkoe t
Muskusrat
Vorstschade
Beheersschade
8.
8.1.
8.1.1.
8.1.2.
8.1.3.
8.2.
8.3.
RIETBEHEER
Algemeen
Halmlengte, d i c h t h e i d en s t e n g e l d i a m e t e r
Afwijkingen i n de k n o p v o n i n g
Strooisellaag
Branden
Maaien
9.
OEVERBESCHERMENDE !JERKING VAN RIET
10.
AANLEG VAN EEN RIETKRAAG
s e e s 2561131-7-1986/tw/doc
119-8-871hvr
1. SAMENVATTING
R i e t i s e e n g b n z a a d l o b b i g e o e v e r p l a n t van b i n n e n w a t e r e n , d i e b e h o o r t t o t
h e t verbond P h r a g m i t i o n . Riet g r o e i t i n a l l e w e r e l d d e l e n . D i t o n d e r z o e k
b e p e r k t z i c h t o t d e s o o r t P h r a g m i t e s communis T r i n .
I n h o o f s t u k 3 worden d e m o r f o l o g i s c h e e i g e n s c h a p p e n van r i e t s t e n g e l s e n
r i e t w o r t e l s b e s c h r e v e n e n wordt i n g e g a a n op a s p e c t e n , d i e d e knop- e n
spruitvorming belnvloeden.
Riet h e e f t e e n j a a r c y c l u s i n z i j n o n t w i k k e l i n g , w a a r b i j d e r i e t s t e n g e l
e e n l e v e n s d u u r h e e f t van t e n h o o g s t e 7 maanden. I n h e t n a j a a r s t e r f t d e
r i e t s t e n g e l , maar behoudt e e n z e k e r e oeverbeschermende werking. De aanwezige v o e d i n g s s t o f f e n worden i n d e bodem i n rhizomen e n knoppen opges l a g e n . I n m a a r t o f a p r i l o n t s t a a n u i t d e knoppen d e e e r s t e nieuwe
r i e t s p r u i t e n . De r i e t p l a n t kan z i c h d o o r middel van u i t l o p e r s e n zaad
uitbreiden of verspreiden.
Hoofdstuk 4 g a a t i n o p d e r i e t p r o d u k t i e . Riet i n o e v e r s t r o k e n kan soms
10 t o n d r o g e s t o f p e r ha opbrengen. H e t v e r l o o p van d e biomassa-ontwikk e l i n g i s i n g r a f i e k e n weergegeven. De handelswaarde i s o n d e r a n d e r e
a f h a n k e l i j k van s t e n g e l d i k t e e n s t e n g e l l e n g t e . I n v e e l g e v a l l e n i s e e n
h a n d e l a a r b e r e i d "om n i e t " e e n r i e t o e v e r t e maaien. De maai- e n t r a n s p o r t k o s t e n worden d a n g e d e k t d o o r de o p b r e n g s t e n .
Hoofdstuk 5 g e e f t e e n b e s c h r i j v i n g van de z u i v e r e n d e werking van r i e t .
De b e s c h r e v e n omstandigheden van e e n z u i v e r i n g s v e l d komen n i e t o v e r e e n
met de s i t u a t i e i n e e n o e v e r s t r o o k , z o d a t de b e t e k e n i s van d e z u i v e r e n d e
werking van . r i e t i n e e n o e v e r s t r o o k m a r g i n a a l is.
Hoofdstuk 6 g a a t k o r t i n o p d e f y s i s c h e e n chemische a s p e c t e n van h e t
a b i o t i s c h m i l i e u , a l s randvoorwaarden v o o r e e n g e s c h i k t b i o t o o p v o o r
riet.
I n h o o f d s t u k 7 komen r i e t p a r a s i e t e n , z i e k t e n e n m o g e l i j k e b e s c h a d i g i n g e n
van r i e t i n met name m o n o c u l t u r e s a a n d e o r d e . Beschreven worden d e e f f e c t e n van r i e t s t e n g e l b o o r d e r , r i e t w o r t e l s t o k b o o r d e r , galmug, r i e t v l i e g ,
r i e t r o e s t , grauwe g a n s , meerkoet e n m u s k u s r a t , maar ook van v o r s t s c h a d e
e n beheersschade.
Het r i e t b e h e e r moet op d e z e p o t e n t i f l e b e d r e i g i n g e n a f g e s t e m d worden e n
r e k e n i n g houden met de j a a r c y c l u s van de r i e t p l a n t e n . D i t komt v r i j u i t g e b r e i d a a n d e o r d e i n h o o f d s t u k 8 , w a a r b i j t e v e n s d e voor- e n n a d e l e n
van de d i v e r s e t o e t e p a s s e n beheersmethoden worden genoemd. A f h a n k e l i j k
van de k w a l i t e i t van d e r i e t k r a a g e n de b e s c h i k b a r e t e c h n i s c h e m i d d e l e n
k a n e e n r i e t b e h e e r d e r de j u i s t e k e u s b e p a l e n .
Hoofdstuk 9 g a a t i n op d e oeverbeschermende werking van r i e t e n d e funct i e s van r i e t w o r t e l s e n r i e t s t e n g e l s d a a r b i j .
Hoofdstuk 10 t e n s l o t t e g e e f t e e n o v e r z i c h t van de aanlegmethoden e n d e
s u c c e s s e n d i e d a a r b i j v e r w a c h t mogen worden. Ook h i e r g e l d t d a t soms de
d u u r d e r e methoden t o t e e n verhoogde k a n s op s u c c e s v o l l e a a n p l a n t van
e e n r i e t k r a a g kunnen l e i d e n . Het i s e c h t e r d e k u n s t om met e e n minimale
i n z e t van middelen t o c h e e n goed r e s u l t a a t t e b e h a l e n . Zo kan b e s c h e r ming t e g e n v r a a t e e n a b s o l u t e noodzaak z i j n i n g a n z e n r i j k e g e b i e d e n .
F i g u u r 1. V e r s p r e i d i n g s k a a r t van P h r a g m i t e s communis T r i n . De z w a r t e
p l e k k e n z i j n i n d u s t r i e e l v e r w e r k b a r e r i e t a r e a l e n . De s c h u i n
g e a r c e e r d e g e b i e d e n geven d e v e r s p r e i d i n g van P h r a g m i t e s
communis T r i n . a a n . Met p u n t j e s i s d e v e r s p r e i d i n g van P h r .
Karka i n 2.0. A z i 5 weergegeven e n met h o r i z o n t a a l o n d e r b r o k e n
l i j n e n d e v e r s p r e i d i n g van P h r . d i o i c a i n 2. Amerika. Naar
Rodewald-Rudescu ( 1974)
48 - Phragntites Adanson
I Wartclstok ver kruipend. vaak lange ~ovrn.
grondsc uillopers vormend. Stengcl rtijf
rcchtoprtaand. Dladcn grijsgrocn. I-J(-4) cm
bred. met zccr rutvc randcn. Blaiwijzc
rcchtoprtaand of lcnrlotte aan dc top ovcr.
hnngcnd. IS-40cm Iang.stcrkvert&t.dctalrken aan dc v a t d m r harm omgcvcn. Aarljn
10- 16 mm lmg 2.6.bloemi$. onderstc btam
mannclijk. overigc twccslachlig Anrtjcsspil
lang bchnard. dc harcn buitcn de kclkkaljn
uitatckcnd. Paler vcel kortcr d m hct Irmma.
l.CO-3.00. Juli-okl. Hclo.. Hemi. Aan w e n
van dlcrlei. vmral voedwlri'kc watcrcn. in
vecnmoemsscn. op hoge xiorrcn. aan de
rand van voehtigc akkcrs, op spoordi'kcn, in
lichtc brockhoswn. Zecr alg. P !,Ah: 19;
198. [Con.bl. 7 (1958) 79- P. mntnr,,nirTrin.
F i g u u r 2. Overgenomen b e s c h r i j v i n g van r i e t u i t Heukels H. & Van d e c
Meijden (1983)
2 . INLEIDING
R i e t b e h o o r t c o t d e Monocotyledoneae ( 6 6 n z a a d l o b b i g e n ) e n d e k l a s s e
P h r a g m i t e t e a (P 1 9 ) . De o r d e h e e t P h r a g m i t e t a l i a e n h e t verbond
P h r a g m i t i o n ( P 19 Ba). K e n s o o r t e n van d i t verbond z i j n k l e i n e l i s d o d d e ,
m a t t e n b i e s , g r o t e b o t e r b l o e m , kalmoes, ruwe b i e s e n d r i e k a n t i g e b i e s . Ze
komen v o o r i n z o e t t o t macig b r e k w a t e r (maximaal 8-10 gram NaCl p e t
l i t e r ) , s t i l s t a a n d t o r ,-:i:ii-, stromend w a t e r , op v e n i g e , z a n d i g e o f . k l e i i g e g r o n d , i n en l a n g s i . i s s e n , r i v i e r e n , s l o t e n , k a n a l e n enz. Begeleidende s o o r t e n z i j n punc;.r:oos, b u l t k r o o s , v e e l w o r t e l i g k r o o s , watermunc,
k i k k e r b e e t , moerasdoorn, d o t t a c b l o e m , r i e c g r a s , k a c t e s t a a r c , h a r i g
w i l g e r o o a j e , gewone w a t e r b i e s , b i t t e r z o e c en g e l e plomp. D e m a t t e n b i e s r i e t a s s o c i a t i e (Scirpo-Phragmitetum; 19Ba3) met a l s k e n c o m b i n a t i e r i e t
( o p t i m a s l ) , k l e i n e l i s d o d d e , m a t t e n b i e s en w a t e r z u r i n g komt voor i n de
v e r l a n d i n g s z o n e , d i e v o l g t op d e a s s o c i a t i e van k l e i n e l i s d o d d e (19Ba2)
of d e m a t t e n b i e s a s s o c i a t i e ( 1 9 B a l ) . D e a s s o c i a t i e van k l e i n e l i s d o d d e
komt v o o r i n wacer van 0;50 m t o t 1 , 5 0 m d i e p e n w o r t e l c i n e e n d i k k e
modderlaag. Deze a s s o c i a t i e komc v o o r t u i t d e m a c t e n b i e s a s s o c i a t i e , d i e
a l s p i o n i e r s t a d i u m voorkomt l a n g s g t o t e w a t e r e n i n 1 3 2 m e n z e l f s 3 m
d i e p w a t e r . Het meest algemeen komen d e d r i e genoemde a s s o c i a t i e s voor
i n d e p l a n t e n g e o g r a f i s c h e f l o r a d i s t r i c t e n H a f d i s t r i c t en F l u v i a t i e l district.
I n d e p l a n t e n s y s t e m a t i e k komen v o o r r i e t twee soorcnamen v o o r , n a m e l i j k
Phragmices communis T r i r i u s en Phragmlces A u s t r a l i s (Cav.) T r i n . e x
S t e u d e l . De p l a n c k r n t v e l e namen, d i e h e r g e v o l g z i j n van m o r f o l o g f s c h e
v e r a n d e r i n g e n op v e r s c h l l l e n d e s t a n d p l a a t s e n . R i e t is e e n c n s m o p o l i e t .
V e r s c h i l l e n d e a u t e u r s komen t o t e e n o n d e r s c h e i d i n 3 s o o r t e n , waarvan d e
bovengenoemde h e t meest algemeen is. Riet g r o e i t i n a l l e w e r e l d d e l e n met
u i t z o n d e r i n g van e n k e l e t r o p i s c h e g e b i e d e n en I J s l a n d ( z i e f i g u u r 1). De
a l g e m e e n s t e s o o r t wordt i n d e ( s u b ) c r o p e n d o o r d e a n d e r e 2 s o o r t e n
( P h r a g m i t e s Karka T r i n . e n Phr. d i o c i a Hackel) vervangen. R i e t i s o v e r a l
een p l a n t van b i n n e n w a t r r e n .
Rudescu e n Popescu (1966) z i j n van mening, d a t r i e t a l l e e n kan g r o e i e n
i n k l i m a t e n met d u i d e l i j k e seizoenskenmerken ( w i n t e r p e r f o d e of droogtep e r i o d e ) . B i j e e n k l i m a a t zonder seizoensschommelingen vormt e e o
r i e t a r e a a l v o o r t d u r e n d niruwe s p r u i c e n en b l o e i e n d e a r e n , t o t d a t een
n n d o o r d r i n g b a r e r i e t m a s s a i s gevormd. H i e t i n k r i j g e n nieuwe s p r u i t e n
geen kans meer e n b e t h e l e a r e a a l s t e r f t s f . Andere p l a n t e n v o l g e n h e t
r i e r d a a r n a op. I n e e n k l i m a a t met w i s s e l e n d e s e i z o e n e n s t e r f t d e '
r i e t m a s s a g e l i j k t i j d i g met e r n r u s t p e r i o d e i n d e s p r u l t v o r m i n g . Hec
r i e t b e s t a n d wordt dan d o o r o v e r s p o e l i n g , i j s g a n g , v o r s t s c h a d e enz. gel i c h t , waardoor weer g u n s t i g e voorwaarden o n c s t a a n voor een v e r j o n g i n g
van h a t r i e c . I n d e m e e s t e g e v a l l e n i s d e c o n c u r r e n c i e k r a c h t i n h e r
nieuwe g r o e i s e i z o e n dan weer opgewassen t e g e n d i e van a n d e r e oeverplanten.
I n Heukels C Van d e r Meijden (1983) wordt P h r s g m i t e s a u s t r a l i s a l s
v o l g t beschreven ( z i e f i g u u r 2 ) .
I n Nederland worden twee e c o t y p e n van Phragmices a u s t r a l i s o n d e r s c h e i d e n
met v e l e t u s s e n v o n e n . Het z i j n h r t r i v i e r e c o t y p e en h e r veenecotype.
Li r e r a tuur
- Rodewald-Rudescu, p r o f . d r . L. Das S c h i l f r o h r . B u k a r r s t . S t u c t g a r c ,
1974.
- Den Held, J.J. Beknopc o v r r z i c h t van 'Nederlandse Plantengemeenschappen
KNNV, Hoogwoud, 1979.
- H e u k e l s , H. & Van d e r Meijden. F l o r a van N a d e r l a n d , 1983 ( 2 0 e d r u k ) .
- N a t i o n a l e Raad voor Landbouwkundlg Onderzoek. Enrrgiegewassen i n Ned e r l a n d . Den Haag, 1983.
3 . MORFOLOGISCHE EIGENSCHAPPEN VAN PHRAGMITES AUSTRALIS
3 .l. Rietstengels
De l e v e n s d u u r v a n r i e t s t e n g e l s i n West-Europa i s t e n h o o g s t e 7 maanden.
Een s t e n g e l o n t s t a a t u i t e e n knop op h e t rhizoom.
De g r o o t t e v a n de knop b e p a a l t d e d o o r s n e d e van d e v e g e t a t i e p u n t en d e z e
b e p a a l t op z i j n b e u r t d e d i a m e t e r v a n d e s t e n g e l . D e s t e n g e l i s d o o r
knopen i n i n t e r n o d i e n v e r d e e l d .
Veel e i g e n s c h a p p e n v a n de halm, z o a l s l e n g t e , h e t a a n t a l i n t e r n o d i e n e n
b l a d e r e n , d e g r o e i s n e l h e i d en d e b e r e i k b a r e biomassa z i j n g e c o r r e l e e r d
aan de d i a m e t e r van de s t e n g e l b a s i s . Figuur 3 l a a t z i e n hoe een h o l
c i l i n d r i s c h gevormd i n t e r n o d i u m i s opgebouwd. De meeste r i e t s t e n g e l s
beginnen i n h e t v o o r j a a r t e g r o e i e n i n e e n p e r i o d e v a n 1 t o t 3 maanden.
De v r o e g - v e r s c h i j n e n d e s c h e u t e n komen m e e s t a l v o o r t u i t v r o e g gevormde
knoppen, d i e e e n o v e r w i n t e r i n g s p e r i o d e hebben doorgemaakt.
Riet d a t v o o r t d u r e n d i n h e t w a t e r s t a a t h e e f t i n d e s t e n g e l e e n g r o e i -
F i g u u r 3 . I n t e r n o d i u m van P h r . communis T r i n
A = i n t e r n o d i u m met b l a d s c h e d e rondom; 1 = i n t e r n o d i u m ; 2 = b l a d s c h e d e ;
3 = h a r e n ; 4 = p u n t waar d e b l a d s c h e d e a a n d e knop b e v e s t i g d i s ;
B = i n t e r n o d i u m z o n d e r b l a d s c h e d e ; 3 = knop; a = d i a m e t e r i n t e r n o d i u m
buitenzijde;
C = l e n g t e d o o r s n e d e d o o r knoop e n i n t e r n o d i u m ; 5 = e i g e n l i j k e knoop;
6 = b u i t e n s t e c i l i n d e r ; 7 = b i n n e n s t e parenchym; 8 = r e s t e n van
mergparenchym
a = t o t a l e d i a m e t e r ; a ' = d i a m e t e r van h e t g r o t e lumen; a " = d i a m e t e r
van k l e i n e . lumen; D-F = o n t w i k k e l i n g van b l a d s c h e d e t o t b l a d ( n a a r
Rudescu e t a l . 1 9 6 5 ) .
h u i d j e , d i e de celwand van de h o l l e ruimte w a t e r d i c h t maakt. De wanddikt e van de halm i s a f h a n k e l i j k van de halmlengte en de s t a n d p l a a t s e n f a c toren.
De b l a d e r e n aan h e t s t e n g e l g e d e e l t e , d a t z i c h onder de w a t e r s p i e g e l
b e v i n d t , z i j n voornamelijk veranderd i n a d v e n t i e f w o r t e l t j e s . Deze nemen
voedingszouten op u i t h e t w a t e r . Binz e n K l G t z l i (1978) menen.dat r i e t halmen z i c h n i e t kunnen aanpassen aan de e u t r o f i e r i n g van h e t w a t e r ,
waarin ze groeien. De overbemesting van n i t r a t e n e n f o s f a t e n l e i d t t o t
de opbouw van zwakkere s t e n g e l a met minder sklerenchymweefsel. I n c o w
b i n a t i e met h e t o n t s t a a n van een a l g e n f l a p en de aanwezigheid van d r i j f v u i l i s d i t de oorzaak van de a c h t e r u i t g a n g van v e l e k i l o m e t e r s r i e t kraag aan de binnenmeren van Duitsland en Zwitserland. .Figuur 4 g e e f t
een schematisch o v e r z i c h t .
Piguur 4. Schematisch o v e r z i c h t van de u i t h o l l i n g van r i e t k r a g e n , d o o r
d a t a l g e n f l a p e n d r i j f v u i l de r i e t s t e n g e l s beschadigen. U i t
Binz en K l a t z l i (1978).
Beschadiging van de s t e n g e l door brand, v e e v r a a t , n a c h t v o r s t , insektena a n t a s t i n g enz. a c t i v e e r t nieuwe knoppen t o t u i t l o p e n . Vroeg i n h e t
v o o r j a a r z i j n d a t rhizoornknoppen, l a t e r i n h e t g r o e i s e i z o e n de stengelknoppen. De vervangende s t e n g e l s z i j n s t e e d s dunner e n g r o t e r i n a a n t a l .
R i e t s t e n g e l s kunnen i n Nederland een diameter b e r e i k e n van 8.mm. Elders
op de wereld komen s t e n g e l d i k t e n voor t o t 32 mm met een'maximale steng e l l e n g t e van 15 m (Rodewald, Rodescu, 1974 e n andere a u t e u r s ) . Een l a g e
r i e t p r o d u k t i e i n een bepaald j a a r door b i j v o o r b e e l d een a a n t a s t i n g l e i d t
t o t h e t produceren van k l e i n e knoppen, waarvan een g r o t e r a a n t a l i n h e t
erop volgende g r o e i s e i z o e n t o t ontwikkeling komt.
De twee genoemde ecotypen onderscheiden z i c h i n s t e n g e l l e n g t e en steng e l d i c h t h e i d . Het veenecotype b e t r e f t een k o r t s t e n g e l i g gewas met een
g r o t e s t e n g e l d i c h t h e i d , d a t voornamelijk voorkomt i n veenmoerassen. Het
r i v i e r e c o t y p e i s een l a n g s t e n g e l i g gewas met een g e r i n g e s t e n g e l d i c h t heid en komt voor i n zoetwatergebieden.
Literatuur
-
-
-
Rodewald-Rudescu, p r o f . d r . L. Das S c h i l f r o h r , B u k a r e s t , S t u t t g a r t ,
1974
B i n z , i r . H.R. e n p r o f . d r . F. K l z t z l i , Mechanische Wirkungen auf
RGhrichte i m e u t r o p h e n M i l i e u . Versuch e i n e s H o d e l l s . Witzenhausen,
1978
Haslam, S.M. The development o f s h o o t s i n P h r . communis T r i n . H a l t a ,
1969.
Hook, d r . J . H . P o p u l a t i e - e c o l o g i s c h o n d e r z o e k a a n r i e t . Vakbl. B i o l .
62 (ZO), 1982
3.2.
Rietwortels
R i e t w o r t e l s ( r h i z o m e n ) g r o e i e n i n d e nazomer e n de h e r f s t (Haslam,
1 9 6 8 ) . Het rhizoom i s a l s h e t ware e e n o n d e r a a r d s e s t e n g e l . Een l e v e n d
rhizoom i s w i t o f l i c h t g e e l van k l e u r ; e e n a f g e s t o r v e n rhizoom i s b r u i n
van k l e u r . De g r o e i i s s t e r k a f h a n k e l i j k van h e t g r o n d w a t e r n i v e a u . S t a a t
h e t r i e t v o o r t d u r e n d i n h e t w a t e r dan g r o e i t d e w o r t e l s l e c h t s e n k e l e
d e c i m e t e r s d i e p om z i c h d a a r t e v e r a n k e r e n .
B i j een wisselende grondwaterstand g r o e i t h e t r h i z o o m v e e l dieper.
Bakker (1957) v e r m e l d t v o o r de I J s s e l m e e r p o l d e r s e e n d i e p t e van 2 meter.
Narmaal o n t s t a a n d r i e w o r t e l l a g e n . Een b o v e n l a a g , d i e zo t o t 60 cm d i k
kan z i j n e n w a a r i n de w i t t e rhizomen l o o d r e c h t n a a r beneden g r o e i e n . Op
d e knopen worden i n de b o v e n l a a g w o r t e l t j e s gevormd.
De m i d d e l s t e l a a g k a n 20-90 cm d i k z i j n . I n d e z e l a a g g r o e i e n de w i t t e
rhizomen v e r t i c a a l , s c h e e f e n h o r i z o n t a a l d o o r e l k a a r heen. Ze z i j n
s t e r k e r e n op de w o r t e l k n o p e n o n t s t a a n ook h i e r ( h a a r ) w o r t e l t j e s . I n d e
o n d e r s t e w o r t e l l a a g van 20-40 cm d i k g r o e i e n d i k k e , s t e r k e (kromme)
rhizomen, d i e z i c h r e g e l m a t i g v e r t a k k e n . E r vormen z i c h g e e n w o r t e l t j e s .
De rhizomen z i j n i n d e z e l a a g g e e l b r u i n van k l e u r e n z i j n d o o r d e bodemdruk a f g e p l a t . A l s h e t r i e t voortdurend o f t i j d e l i j k i n h e t water s t a a t
i s d e rhizoom-wortelmassa minder d i k (40-60 cm).
Vooral d e e e r s t e , maar ook de tweede l a a g d i e n t v o o r d e vorming van
r i e t s t e n g e l s c h e u t e n . I n d e o n d e r s t e l a a g worden r e s e r v e s t o f f e n e n l u c h t
o p g e s l a g e n . F i g u u r 5 l a a t s c h e m a t i s c h d e opbouw van d e d r i e w o r t e l l a g e n
z i e n , e v e n a l s de v e r a n d e r i n g van de dwarsdoorsnede van de rhizomen ( I )
e n h e t e f f e c t van e e n b e p a a l d e g r o n d w a t e r h u i s h o u d i n g op de r i e t w o r t e l ontwikkeling (11).
F i g u u r 5.. De g r o e i van r i e t r h i z o r n e n ( I ) . e n d e a a n p a s s i n g van de w o r t e l g r o e i i n v e r s c h i l l e n d e biotopen (11)
Het rhizoom ( z i e f i g u u r 6 ) b e s t a a t u i t knopen e n i n t e r n o d i z n , u i t
r h i z o o m w o r t e l s e n knoppen. Op d e knopen vormen z i c h e n e r z i j d s knoppen e n
a n d e r z i j d s w o r t e l s , d i e u i t e e n groep a d v e n t i e f w o r t e l s b e s t a a n . De adv e n t i e f w o r t e l s vormen e e n r i n g om de knoop. Het rhizoom v e r t a k t z i c h t o t
d e d e r d e g r a a d op v o o r t d u r e n d o n d e r w a t e r s t a a n d e p l a a t s e n , t o t d e v i e r d e
g r a a d i n moeras e n w a t e r e n t o t de a c h t s f e g r a a d i n h e t o e v e r m i l i e u , d a t
a f e n t o e u i t d r o o g t . Het i s dus o p v a l l e n d hoe r i e t w o r t e l s z i c h kunnen
a a n p a s s e n a a n de v o c h t v o o r z i e n i n g i n h e r g e v a r i e e r d e w o r t e l m i l i e u . I n
figuur 7 is d i t verduidelijkt.
F i g u u r 6 . I n d e t a i l z i j n i n deze f i g u u r de v e r s c h i l l e n d e e l e m e n t e n van
een rietrhizoom geschetst
i n = i n t e r n o d i u m ; n = knoop; r a = a d v e n t i e f w o r t e l ;
r = r h i z o o m w o r t e l ; m = knop; t = halm; p = s c h e u t ;
It = e i n d s c h e u t ( n a a r Rudescu e t a l . )
P i g u u r 7 . A. W o r t e l o n t w i k k e l i n g op e e n p l a a t s d i e a £ e n t o e u i t d r o o g t .
B. idem met w i s s e l e n d e g r o n d w a t e r s t a n d . C. idem op e e n p l a a t s
d i e voortdurend onder water s t a a t
Het b l i j k t grondmechanisch i n t e r e s s a n t t e z i j n hoe d e r i e t w o r t e l m a s s a
e e n e e n h e i d kan vormen t o t h a r d e oeverbeschermingsmaterialen a l s
s t o r t s t e e n e n z . , a l s d e z e h a r d e bouwmaterialen d o o r g r o e i b a a r z i j n . Afs c h u i f v l a k k e n kunnen d o o r d e r i e t w o r t e l s worden v e r a n k e r d , z o d a t d e stab i l i t e i t van d e h e l l e n d e o e v e r wordt verhoogd. H i e r o p komen we l a t e r
terug.
De g r o e i t o p p e n van de rhlzoinen g r o e i e n i n de vroege h e r f s t . Elke p l a n t
vormt d a a r b i j e e n nieuw l a n g h o r i z o n t a a l rhizoom. Deze g r o e i t aan h e t
e i n d omhoog e n vormt i n h e t v o o r j a a r e e n g r o t e t i e t h a l m (Haslam, 1 3 7 1 ) .
I n f i g u u r 3 i s d i t g e s c h e t s t voor een o e v e r s i t u a t i e .
F i g u u r 8 . De o n t w i k k e l i n g van r i e t u i t zaad ( O e v e r v e r d e e l d i n 6
sectoren)
De
z i j w o ' r t e l s b e g i n n e n vanaf h a l f j u l i t e g r o e i e n e n komen e v e n a l s de
a n d e r e w o r t e l s i n d e h e r f s t t o t r u s t even o n d e r h e t bodemoppervlak.
D a a m a worden b i j d e z e w o r t e l s i n de w i n t e r p e r i o d e d e zogenaamde l a t e
knoppen gevormd.
Literatuur
- Bodewald-Rudescu,
.-
-
P r o f . d r . L. Das S c h i l f r o h r . B u k a r e s t . S t u t t g a r t ,
1974.
Bakker, D. e n B.T. Biewinga. Het r i e t i n d e N o o r d o o s t p o l d e r . Van Zee
t o t Land 2 1 , 1957.
Haslam, S.N. The development and emergence o f buds i n Phr. communis
F r i n . , M a l t a , 1968.
Haslam, S.M. S h o o t h e i g h t and d e n s i t y i n P h r a g m i t e s s t a n d s , Hydrobio- .....-.
l o g i a t . 12 p 113-119 B u c u r e s t i 1971.
Smaalen, ir. H. van. I n l e i d i n g Grondmechanica. Vakgroep Weg- e n Waterbouwkunde e n I r r i g a t i e , Landbouwhogeschool Wageningen, 1975.
3.3. Knop- e n s p r u i t v o r m i n g
Knoppen e n s p r u i t e n worden v o o r n a m e l i j k i n d e b o v e n s t e w o r t e l l a a g gevormd, maar ook i n d e tweede w o r t e l l a a g komen z e t o t o n t w i k k e l i n g ( z i e
f i g u u r 5 1 ) . Haslam (1968) c o n c l u d e e r t d a t e r h e t h e l e j a a r door knopvorming p l a a t s v i n d t . De g r o e i s n e l h e i d v a r i e e r t e c h t e r . I n de zomer b e g i n t
de g r o e i van de knoppen e n z e komt nagenoeg t o t s t i l s t a n d a l s de temper a t u u r i n d e w i n t e r s t e r k d a a l t . H e t g r o e i p a t r o o n b i j d e knopvorming
wordt b e l n v l o e d d o o r v o r s t . Als e e n - u i t g e l o p e n knop s c h a d e l i j d t dan
worden e n k e l e s l a p e n d e knoppen g e a c t i v e e r d om t i j d e n s h e t g r o e i s e i z o e n
u i t te l o p e n . Net a n d e r e woorden i n d e p e r i o d e van d e nazoiner t o t h e t
v r o e g e v o o r j a a r hopen de knoppen z i c h i n d e boden op. Als i n h e t voorj a a r h e t weer warm genoeg w o r d t , l o p e n d e knoppen i n e e n k o r t e p e r i o d e
van 3-4 weken u i t t o t f l i n k e r i e t s c h e u t e n . De m e e s t e knoppen b l i j v e n
e c h t e r i n s l a p e n d e t o e s t a n d ( c a . 5 mm g r o o t ) aanwezig. De l a a t s t e knoppen g r o e i e n u i t a l s de v r o e g s t e knoppen t o t s p r u i t e n z i j n u i t g e g r o e i d .
I n d e p e r i o d e d a a r n a t o t h a l f j u l i s t a a t d e knopvorming s t i l .
1n' de knop b e v i n d t z i c h e e n g r o e i m e r i s t e e m . De knoppunt b e s t a a t u i t e e n
g r o o t a a n t a l g e s t a p e l d e b l a d e r e n ( z i e f i g u u r 6 ) e n i s g e s c h i k t om z i c h
d o o r d e bodem e n b i j u i t z o n d e r i n g z e l f s d o o r 10 cm t e e r ( a s f a l t ) t e bor e n . Een u i t l o p e n d e knop, waarvan h e t g r o e i m e r i s t e e m nog i n de bodem z i t
noemt men l a a t - s l a p e n d . Een n i e t - u i t g e l o p e n knop h e e t vroeg-slapend
(Haslam, 1 9 6 8 ) . A l s h e t g r o e i m e r i s t e e m u i t d e bodem t e v o o r s c h i j n i s gekomen d a n vormt h e t s n e l e e n r i e t s c h e u t .
Knoppen d i e e e n l a n g e r e r u s t p e r i o d e doormaken z i j n compacter van opbouw.
De d i k s t e knoppen worden m e e s t a l d i e p e r i n d e bodem ( d e tweede w o r t e l l a a g ) gevormd. De e e r d e r gevormde knoppen o n t w i k k e l e n z i c h i n d e w i n t e r
p e r i o d e langzaam n a a r h e t bodemoppervlak t o e .
.
De g r o o t t e van d e knop b e p a a l t de d i a m e t e r van d e r i e t h a l m e n i n d i r e c t
ook de l e n g t e e r v a n . De k n o p g r o o t t e i s d u s c r u c i a a l v o o r de b e o o r d e l i n g
v a n de k w a l i t e i t van d e r i e t k r a a g e n h e t i s g e r e l a t e e r d a a n h e t s e i z o e n ,
w a a r i n d e knoppen z i j n gevormd. De v o e d s e l r e s e r v e s z i j n maximaal i n d e
v r o e g e h e r f s t a a n h e t e i n d van h e t g r o e i s e i z o e n e n minimaal i n de p e r i o d e , w a a r i n de j o n g e r i e t s c h e u t e n f l i n k u i t g r o e i e n . Zo z i j n de knoppen,
d i e i n d e nazomer worden a a n g e l e g d c a . 4-5 mm g r o o t . De knoppen, d i e i n
d e h e r f s t worden gevormd z i j n c a . 4-7 mm g r o o t e n d a a r n a neemt de g r o o t t e a f t o t 2 a 3 mm. Het b l i j k t d a t d e g r o o t s t e knoppen o n t s t a a n a a n d e
h o r i z o n t a l e e n l a n g e v e r t i c a l e witte rhizomen ( w o r t e l s t o k k e n ) , t e r w i j l
z i j e v e n e e n s meer t i j d k r i j g e n om n a a r h e t bodemoppervlak t e g r o e i e n . Na
d e r u s t p e r i o d e z i j n z e i n s t a a t s n e l t e v e r s c h i j n e n . De knoppen d i e i n
h e t v o o r j a a r o n t s t a a n worden m e e s t a l d i c h t e r o n d e r h e t bodemoppervlak
gevormd. Deze vormen d u s minder d i k k e e n hoge r i e t h a l m e n . De knoppen,
d i e d i r e c t na de zomer worden gevormd bevinden z i c h ook m e e s t a l d i c h t e r
b i j h e t bodemoppervlak.
F i g u u r 9 i s e e n s c h e t s van de opbouw van e e n r i e t s p r u i t .
s:-:
F i g u u r 9 . R i e t s c h e u t e n ; I = l u c h t a a r ; I1 = o n d e r g r o n d s d e e l ; a = d e e l i n
d e l u c h t ; b = d e e l i n h e t w a t e r ; 1 = o m h u l s e l van ca. 20 blakiem ( d w a r s d o o r s n e d e n a a r Rudescu
deren; 2 = groeipunt; 3
e t a l . 1965) 4 = r i e t s c h e u t (dwarsdoorsnede n a a r R u t t k a y ,
1964)
Soms worden u i t knoppen f l i n k e z o m e r s p r u i t e n gevormd, d i e p r o f i t e r e n van
d e voedingsstoffenproduktie van de aanwezige r i e t h a l m e n .
I n z i c h t i n h e t groeimechanisme van r i e t maakt h e t nonogelijk om d e react i e s v a n de r i e t p l a n t e n op v o r s t , b r a n d , maaien, b e g r a z i n g e n w a t e r s p i e gelschommelingen t e b e g r i j p e n . D i t komt i n e e n volgend h o o f d s t u k aan de
orde.
iiteratuur
- Haslam, S.M. 'The development o f s h o o t s i n P h r . communis T r i n . Malta,
1969.
- Rodewald-Rudescu, p r o f . d r . L. Das S c h i l f r o h r . B u k a r e s t , S t u t t g a r t ,
1974
3.4.
Vorming van u i t l o p e r s
De r i e t p l a n t r e a g e e r t o p d r o o g v a l l e n van de o e v e r d o o r h o r i z o n t a l e u i t l o p e r s te vormen i n d e r i c h t i n g van h e t w a t e r . Door d i t a f w i j k e n d e ged r a g v a n e n k e l e s t e n g e l s i s r i e t i n s t a a t om v r i j s n e l e e n s c h a a r s beg r o e i d t e r r e i n t e b e z e t t e n . Op de knoppen van de u i t l o p e r o n t s t a a n w o r
t e l s e n s p r i e t e n , d u s e e n nieuwe r i e t p l a n t . De u i t l o p e r s kunnen m e t e r s
l a n g worden. I n h e t o e v e r m i l i e u kan men c o n s t a t e r e n , d a t de u i t l o p e r s
z i c h n i e t m a k k e l i j k v e s t i g e n . De waterbeweging i s d a a r d e b e t a a n . Ook
komt h e t v o o r d a t g e v e s t i g d e u i t l o p e r s van onvolwassen r i e t p l a n t e n , n i e t
voldoende w o r t e l s e n knoppen kunnen vormen om i n h e t v o l g e n d e v o o r j a a r
voor k i e t h a l m e n t e zorgen. De u i t b r e i d i n g s p o g i n g van d e r i e t p l a n t i s dan
mislukt
.
3.5.
Zaad
-
Voor h e r t o t s t a n d brengen van e e n r i e t k r a a g of de handhaving e r v a n i s
de v e g e t a t i e v e v e r m e e r d e r i n g e s s e n t i e e l . Het o e v e r m i l i e u i s z e e r wisselv a l l i g i n z i j n v o c h t h u i s h o u d i n g e n omdat h e t k i e m i n g s m i l i e u v o o r r i e t zaad e n h e t g r o e i m i l i e u v o o r r i e t k i e m p l a n t j e s a a n s t r i n g e n t e e i s e n moet
voldoen i s v e r m e e r d e r i n g d o o r zaad w e i n i g r e l e v a n t . E n k e l e v e l d p r o e v e n
hebben g e l e i d t o t e e a s l e c h t r e s u l t a a t .
Literatuur
- Bakker,
D. e n D.T.
t o t Land 2 1 , 3 - 5 5 ,
Biewinga. "Het r i e t i n d e N o o r d o o s t p o l d e r " . Van Zee
1957.
4. RIETPRODUKTIE
E r i s nogal wat bekend over r i e t e x p l o i t a t i e en r i e t t e e l t . Er i s i n
Nederland c i r c a 15.000 ha e x p l o i t e e r b a a r r i e t l a n d (NRLO, 1983). Dat
a r e a a l g a a t s n e l a c h t e r u i t , door h e t verdwijnen van h e t r i e t b i o t o o p . B i j
de r i e t t e e l t onderscheidt men v e r s c h i l l e n d e handelsgewassen. P i j n e r en
dunner r i e t b l i j k t h a r d e r e n duurzamer t e z i j n . S c h r a a l gegroeid r i e t
l e v e r t de hoogste p r i j s op.
Het i s g e s c h i k t voor de r i e t d e k k i n g en de vraag naar d i t produkt i s
g r o o t . P e r ha r i e t l a n d v a r i e e r t de opbrengst t u s s e n de 500 e n sons 2.000
handelsbossen (1-4 ton d s / h a ) , hetgeen e e n waarde h e e f t van f 1.500,t o t f 6.000,- ( p r i j s p e i l 1982). D i t b e t r e f t met name h e t veenecotype,
d a t i n veenmoerassen g r o e i t .
I n zoetwatergebieden en l a n g s oevers komt met name h e t r i v i e r e c o t y p e
voor met e e n v e e l grovere s t r u c t u u r e n hogere opbrengst ( c i r c a 10 ton
ds/ha) met een handelswaarde van maximaal f 1.400,- t o t f 3.000,( p r i j s p e i l 1982). (NRLO, 1983 en Brandsma, 1982).
-
Het o e v e r m i l i e u is e r g g e v a r i e e r d , zodat een optimeal beheer g e r i c h t op
k w a l i t a t i e f waardevol r i e t m o e i l i j k is. Het oevermilieu kan g l o b a a l i n
twee biotopen worden onderverdeeld, namelijk h e t droge t a l u d en h e t
n a t t e t a l u d . Een v e r s c h i l l e n d beheer van beide biotopen kan sons noodzak e l i j k z i j n ( a a n t a s t i n g e n ) . Een limnologisch onderzoek aan de Grote
Maarssev e n s e P l a s h e e f t een biomassaproduktie aangetoond van 6 0 gram
d s per
i n h e t midden van de rierlcraag e n 1.000 gram d s per
aan de
rand van de r i e t k r a a g aan de k a n t van h e t open water (Meulemans, 1982).
Het verloop van de bovengrondse biomassa van de r i e t k r a a g aan de Grote
Maarsseveense P l a s i s weergegeven i n f i g u u r 10. Het b e t r e f t h e t r i v i e r ecotype van r i e t .
4
f
APR
WE1
JlJN
JUL
AUG
T IJ D
SEP
lmaandenl
Figuur 10. Het vecloop van de biomass$ van b l a d , s t e n g e l + bladschede en
scheut i n g drooggewicht m t i j d e n s h e t g r o e i s e i z o e n i n 1981.
U i t Meulemans (1982)
-E
W
+ 200
e
--*---'
-
3
'+
ZT
Y0 '1
UYL
AFU
ME1
JUN
JUL
Affi
T IJD
S EP
(maaneon)
Figuur 11. Het verloop van s c h e u t l e n g t e (cm) en L A 1 (Leaf Area Index)
van r i e t t i j d e n s h e t g r o e i s e i z o e n i n 1981. Onderscheid i s
gemaakt t u s s e n de LAI's van levend e n a f g e s t o r v e n blad, z i j
z i j n cumulatief u i t g e z e t . U i t Meulemans (1982)
.#*,
::.
no0
\
:I "
,./
>MOP
1
I -
""
e>o
.
. ,,
,,,'
--t'l.. -.
./
-.
sra I,l~rnl
l."
l0.lmml
.- .,,,
-"/z22w
,
I
-----.--.-.,,
,
'0"
110
.-.-
/ Iallcml
1
Y
n
:>.
,?,O
M
'I
k-
I1S.g
..L
"-
'~'.50,;,o
>,,a
Figuur 12. Eigenschappen van een r i e t k r a a g i n r e l a t i e t o t de w a t e r d i e p t e
en de g o l f a a n v a l (Van Acht, S e s s i n k , Hagemeijer e . a . , 1985)
15
I n d e loop van h e t g r o e i s e i z o e n s t e r v e n t e k l e i n e r i e t s t e n g e l s a f onder
i n v l o e d van d e c o n c u r r e n t i e s t r i j d om d e f a c t o r l i c h t . De k l e i n e r i e t s t e n g e l s hebben we1 hun r o l g e s p e e l d b i j d e o n d e r d r u k k i n g v a n k r u i d e n .
I n f i g u u r 1 1 is h e t v e r l o o p van d e s t e n g e l l e n g t e van d e genoemde r i e t k r a a g g e s c h e c s t . H i e r i n i s d e Leaf Area I n d e x opgenomen. D i t i s h e t aant a l m2 b l a d o p p e r v l a k p e r m 2 g r o n d o p p e r v l a k .
S e s s i n k e n Hagemeijer komen i n hun onderzoek v a n e e n r i e t k r a a g a a n d e
P i s h o e k i n d e W i e r i germeer (Van Acht, e t a1.,1985) t o t e e n waarde van
2.600 gram d s p e r m a a n d e r a n d v a n d e r i e t k r a a g ( a u g u s t u s , 1 9 8 1 ) . Z i j
hebben e v e n e e n s g l o b a l e m e t i n g e n v e r r i c h t a a n d e o n d e r g r o n d s e d e l e n van
d e r i e t k r a a g . De r e s u l t a t e n z i j n weergegeven i n f i g u u r 12. Mook (1982)
g e e f t e e n p o t e n t i e l biomassa p r o d u k t i e v o o r r i e t a r e a l e n van gemiddeld
2.250 gram d s p e r m'.
W a a r s c h i j n l i j k l e i d t d e w e e r k a a t s i n g van z o n l i c h t
op h e t w a t e r t o t h o g e r e b i o m a s s a ' s a a n d e rand van d e r i e t k r a a g .
9
~ o o k(1982) w i j s t i n f i g u u r 1 3 op h e t n e g a t i e v e "erband t u s s e n p l a n t d i c h t h e i d e n maximale biomassa. B i j hoge s t e n g e l d i c h t h e d e n b l i j k t duidel i j k e e n l a g e r e maximale biomassa te o n t s t a a n . De o o r z a a k i s e e n z e l f d u n n i n g s p r o c e s t u s s e n r i e t p l a n t e n i n d e l o o p van h e t g r o e i s e i z o e n ,
w a a r b i j d e k l e i n s t e p l a n t e n a f s t e r v e n e n zo biomassa v e r l o r e n g a a t . Men
neemt a a n d a t l i c h t d e beperkende f a c t o r i s . Ook werd waargenomen d a t e r
b i j e e n hoog v o e d i n g s n i v e a u minder p l a n t e n o v e r b l i j v e n met samen een
g r o t e r e biomassa dan i n e e n bodem met e r n l a a g v o e d i n g s n i v e a u . R i e t p$oeven hebben eveneens a a n g e t o o n d d a t d e maximale b l a d o p p e r v l a k t e p e r
q
o n a f h a n k e l i j k i s van d e s t e n g e l d i c h t h e i d e n d e maximale biomassa.
Dunne s t e n g e l s b l i j k e n d u s r e l a t i e f meer b l a d te hebben dan d i k k e s t e n -
50
lo0
200
300 400
F i g u u r 13. R a l a c i e s t u s s e n s t e n g e l d i c h t h e i d en biomassa van r i e t e n hun
h y p o c h r t i s h e f f e c t . G e t r o k k e n l i j n : p o t e n t i e l e biomassa
(2.250 g m ) . Grove s t r e e p l i j n e n g e s l o c e n punten: b r r e i k t
maximum i n d e biomassa b i j v e r s c h i l l e n d e s t e n g e l d i c h c h e i d i n
e e n s e i z o e n ( d n yn ) .
F i j n e s t r e e p l i j n e n open punten: s t e n g e l d i c h t h e i d i n h e t
v o o r j a a r i n r e l a t i e t o t maximum biomassa i n h e t v o r i g e seizoen ( y n dn+l). S t i p p e l l i j n : h y p o t h e t i s c h v e r l o o p van d e
s t e n g e l d i c h c h e i d - b i o m a s s a r e l a t i e van e e n r i e c p o p u l a t i e na
&$nmalig o p t r e a e n d e s t e r k e b e s c h a d i g i n g . U i t Van d e r Toorn en
Mook (1982) i n Mook (1982)
5
g e l s , hetgeen een g r o t e r e c o n c e n t r a t i e k r a c h t van.dunnere s t e n g e l s inhoudt. R i e t , d a t i n h e t v o o r j a a r e e n g r o t e r e s t e n g e l d i c h t h e i d h e e f t , bes c h i k t zodoende i n d a t s e i z o e n over een verhoogde c o n c u r r e n t i e k r a c h t
tegenover andere p l a n t e s o o r t e n . Piguur 3 t o o n t de s t e n g e l d i c h t h e i d i n
r e l a t i e t o t de biomassa van r i e t i n g/m
De g r a f i e k , ontleend aan Nook
(1982), bevat meer i n f o r m a t i e , d i e h i e r n i e t v e r d e r aan de orde komt.
E6n a s p e c t i s de moeite waard om even t e noemen. E r i s een d u i d e l i j k e
n e g a t i e v e samenhang t u s s e n de opbrengst i n een bepaald j a a r en de
s t e n g e l d i c h t h e i d i n h e t erop volgende g r o e i s e i z o e n . De r e l a t i e s d i e z i j n
gegeven z i j n afkomstig van proefvelden i n Z u i d e l i j k Plevoland. Het
b e t r e f t r i e t a r e a l e n d i e , z o a l s a 1 e e r d e r i s opgemerkt, afwijken van h e t
oevermilieu. I n f i g u u r 12a i s voor een r i e t k r a a g i n de Wieringermeer h e t
verloop van de s t e n g e l d i c h t h e i d , gemiddelde s t e n g e l l e n g t e , gemiddelde
s t e n g e l d i a m e t e r e n de biomassa gegeven i n r e l a t i e t o t de a f s t a n d u i t de
oever.
4.
450 -
too -
70
t
3
4
t
5
G
7
I
8
gem. slengeldidme&er (mm)
Figuur 1 4 . R e l a t i e t u s s e n s t e n g e l d i c h t h e i d en ge~niddelde s t ~ n g e l d i a m e t e r
van r i e t s t e n g e l s aan her begin van h e t g r o e i s e i z o e n ( 0 ) en
na beschadiging door brand ( 0 ) of n a c h t v o r s t ( A ) . De
onderbroken l i j n e n verbinden de waarden d i e op Ebn t e r r e i n
binnen de seizoen z i j n gevonden. U i t Nook (1982)
Het b e t r e f t e e n momencopname a a n h e t e i o d van b e t g r o e i s e i z o e n ( a u g u s t u s
1 9 8 1 ) . De d i c h t h e i d a a n d e w a t e r k a n t i s h e t h o o g s t , e v e n a l s d e biomassa
v a n d e bovengroodse d e l a n . D e l e n g t e van d e r i e t s t e n g e l s i s g e r i n g e r d a o
i n h e t midden van d e r i r t k r a a g , maar i n t e g e n s t e l l i n g t o t w a t men zou
kunnen v e r w a c h t e n op grond van f i g u u r 13 b l i j k e n d e d i a m e t e r s van d e
s t e n g e l s aan d e w a t e r k a n t t o c h r e l a t i e f g r o t e r r e z i j o . B l i j k b a a r v e r d e d i g t d e r i e t h a l m aan d e waterkanr z i c h tegen d e g o l f a a n v a l door geen
l a n g e r e , maar d i k k e r e s t e n g e l s te vormen met e e n z e e r hoge biomassa. D e
r i e t h a l m e n met d e g r o o t s t e g e m i d d e l d e l e n g t e , d e d i k s t e s t e n g e l s en d e
g e r i n g s t e d i c h t h e i d s t a a n i n r u s t i g e r w a t e r v a n c i r c a 50 cm d i e p op
flauw t a l u d . Het w a t e r i s d a a r nog voldoende i n beweging om v e r l a o d i n g
d o o r a c c u m u l a t i e van dood m a t e r i a a l t e voorkomen e n d e v e s t i g i n g van and e r e k r u i d e n t e g e n t e gaan.
Mook (1982) w i j s c i n f i g u u r 14 d u i d e l i j k o p een r e c h t l i j n i g l o g a r i t misch verhand t u s s e n d e s t e n g e l d i c h t h e i d e n d e gemiddelde s t e n g e l d i a m e t e r i n e e n r i e t a r e a a l . We konden d i c a 1 e e r d e r vermoedrn.
Litrratuur
- Van A c h t , S e s s i n k , H a g e m e i j e r , Oudshoorn. Golfdemping i n e e n r i e t k r a a g
a a o d e P i s h o e k i n d e W i e r i n g e r m e e r , 1985
- Brandama, M . , R i e t t e e l t e n n a t u u r w e t e n s c h a p p e b i j k b e h e e r *
- Meulemans, J . T . , Seizoensgebonden v e r a n d e r i n g e n i n bovengrondse
biomassa v a n r i e t *
- Mook, d r . J . H . , P o p u l a t i e - e c o l o g i s c h onderzoek a a n r i e t *
- Energiegewaasen i n Nederland. Den Haag, 1983
*
Vakblad v o o r . b i o l o g e n , j r g . 6 2 , n r . 20, b l z . 393-417, november 1982
5 . RIETPRODUKTIE EN WATERZUIVERENDE WERKIdG
Het s t e n g e l g e d e e l t e d a t z i c h onder de w a t e r s p i e g e l bevindt, b e z i t
a d v e n t l e f - w o r t e l s . Deze v e r v u l l e n e e n b e l a n g r i j k e f u n c t t e b i j de opname
van voedingszouten en z u u r s t o f u l t h e t water. Vergroting van h e t nut r i z n t e n aanbod verhoogt de biomassaproduktie. U i t een l i t e r a t u u r o n d e r zoekje van de R i j k s d i e n s t voor de I J s s e l m e e r p o l d e r s v e r r i c h t door G.D.
B u t i j n (1982) over de zuiverende werking van r i e t komen een a a n t a l int e r e s s a n t e a s p e c t e n n a a r voren.
Het zuiveringsvermogen wordt toegeschreven aan p e r i f y t i s c h e micro-organismen. W a a r s c h i j n l i j k is ook de vorming van wortelstokken, d i e de v e r
t i c a l e waterdoorlatendheid van de bodem v e r g r o t e n , v e r a n t w o o r d e l i j k voor
een i n t e n s i e v e r c o n t a c t van h e t water met de bodemflora en bodemdeelt j e s . Zes elementen worden door e t r i e t i n meetbare oeveelheden opgeD i t z i j n koper (18 8 mg/m ), k o b a l t ( 2 , 8 mglm ) , z i n k (166
mg/m2), n i k k e l (6,85 mg/m t ) , f o s f o r (6,27 mglm ) en s i l i c i u m (97,2
mg/m ). Andere bestanddelen u i t h e t water, z o a l s zetmeel, e i w i t t e n ,
o l i e , schuimvormende s t o f f e n en s u l f a a t , worden eveneens opgenomen of
omgezet door de p l a n t . R i e t b l i j k t u i t eutroof water 200 t o t 800 kg
N l h a l j a a r t e kunnen opnemen.
I n Nederland i s een opname van 430 kg N l h a l j a a r gemeten (De Jong e . a . ,
1977). Een a n d e r e f f e c t van de aanwezigheid van r i e t i s een s n e l l e r v e r
lopend d e n i t r i f i c a t i e p r o c e s i n de r i e t w o r t e l z o n e . I n een n a t t e bodem is
e e n vermindering van maximaal 50% s t i k s t o f mogelljk. I n een r i e t v e l d b i j
Elburg werd e e n v e r w i j d e r i n g van 205 kg P/ha/seizoen gemeten door de veg e t a t i e en de bodem. I n h e t z e l f d e proefveld bleek de hoeveelheid zwevende s t o f i n h e t water a f t e nemen met ca. 800 k g l h a l s e i z o e n . Het doorz i c h t i s op e e n andere l o c a t i e toegenomen van 0 t o t 53 cm.
Ook b l i j k t de d i c h t h e i d van bepaalde b a c t e r i e n s t e r k t e kunnen afnemen
door w a a r s c h i j n l i j k e x c r e t i e p r o d u k t e n van de r i e t w o r t e l s .
n0me9.
P
i
P
Literatuur
- Butijn,
Ir.G.D.,
Botanische e n ecologiche eigenschappen van r i e t i n
r e l a t i e t o t de toepassing van de p l a n t i n de waterzuivering: e e n l i t e r a t u u r o v e r z i c h t . ~ e r k d o c u m e n tR I J ~ 1982-196
,
Abw.
6 . BIOTOOP VAN RIET
R i e t g r o e i t i n b e v a r e n w a t e r e n o v e r h e t algemeen n i e t d i e p e r d a n 60-100
cm. I n r u s c i g e w a t e r e n kan h e c r i e c t o t 2 m d i e p g r o e i e n . De maximale
w a t e r d i e p t e w o r d t b e r e i k t i n w a t e r met e e n goede d o o r z i c h t . W a t e r e u t r o f i g r i n g l e i d t t o t v e r s m a l l i n g van d e r i e t k r a a g .
B u t i j n (1982) m e r k t op d a t r i e t g e e n u i t g e s p r o k e n hoge e i s e n s t e l t a a n
d e f y s i s c h e b o d e m g e s t e l d h e i d . De g r o e i neemt l i n e a i r t o e met d e toename
van h e t s l i b g e h a l t e van d e bodem. I n z u i v e r zand v i n d t geen g r o e i p l a a t s
(Biteman, 1965). Riet p r e f e r e e r t e e n f i j n k o r r e l i g s u b s t r a a t boven e e n
grofkorrelig subst r a a t .
Het r i e t g e w a s h e e f t e e n g r o t e w a t e r b e h o e f t e , d i e v a a k d e h o e v e e l h e i d
n e e r s l a g o v e r t r e f t . R i e t z o e k t met z i j n w o r t e l - e n s p r u i t v o r m i n g h e r
w a t e r d a n ook op. D e verdamping van h e c r i e t g e w a s ( t r a n s p i r a t i e ) k a n
tweemaal d i e van open w a t e r ( e v a p o r a t i e ) z i j n (Rodewald-Rudescu, 1 9 7 4 ) .
Een o p t i m a l e w a t e r h u i s h o u d i n g z i e t e r a l s v o l g t u i t :
v o o r j o n g e a a n p l a n t i s i n h e t eerste g r o e i s e i z o e n e n k e l e cm's w a t e r
o p t i m a a l (0-20 cm w a t e r ) . I n d e d a a r o p v o l g e n d e w i n t e r e n v o o r j a a r s p e r i o d e e e n l a a g p e i l , b e h a l v e t i j d e n s d e v o r s t p e r i o d e n . Dan i s h e t
o p z e t t e n van h e r w a t e r t o t boven d e s p r u i t t o p p e n a a n c e b e v e l e n . Aanp l a n t p r o e v e n l a n g s d e N o o r d e r p l a s s e n i n Almere hebben u i t g e w e z e n , d a t
r i e t p l a n t e n h e t b e s t e a a n s l a a n rondom d e w a t e r l i j n . G r o t e w a t e r s p i e g e l f l u c t u a t i e s hebben e e n s t e r k n e g a t i e v e i n v l o e d op d e g r o e i o n t w i k k e l i n g i n h e t eerste g r o e i s e i z o e n ;
i n h a t tweede g r o e i s e i z o e n e n d a a r n a mag d e w a t e r s p i e g e l s t e r k e r f l u c t u e r e n van c i r c a - 0 , 5 m t o e + 1 , 0 m boven h e r m a a i v e l d . T i j d e l i j k e
droogstand a c t i v e e r t d e v e r t i c a l e wortelgroei.
-
-
I n een z o u t m i l i e u met meer dan 20 gram ~ a p e ~r l i lt e r kan r i e t n i e t
meer g r o e i e n . Langs g e u l e n i n de Lauwerszee i s op o e v e r s met 15 gram
NaCl p e r l i t e r bodemvochc met r e s u l t a a t e e n r i e t k r a a g a a n g e p l a n t . Well i c h t l i g t d a z o u t t o l e r a n t i e g r e n s l a g e r i n w a t e r met v e e l g o l f a a n v a l .
R i e t kan evenmin g r o e i e n b i j e e n pH l a g e r dan 4 , h e t p H - t r a j e c c 5,5-7,5
d a a r e n tegen word t o p t imaal genoemd.
Vele a n d e r e chemische f a c t o r e n kunnen eveneens van i n v l o e d z i j n op de
g r o e i . U i t h e c i n d e Donau-delta v e r r i c h t e ondezoek l e i d d e RodewaldRudescu (1974) d e v o o r r i e t o p t i m a l e waarden van e e n a a n t a l hydrochemiache v a r i a b e l e n ( z i e t a b e l 1 ) a f .
T a b e l 1. Optima van e n i g e hydrochemische v a r i a b e l e n , v o o r d e g r o e i van
r i e t i n d e Donau-delta ( n a a r Rodewald-Rudescu, 1974)
variabele
optimum
PH
alkaliniteit
7,0-7,5
2,5-5,5
minder d a n 3 mg/l d e f i c i t t . 0 . v .
waarde
7-11,5
02
t o t . hardheid
de verzadigings-
N2°5
'2'5
1-4 mg/l
0,2-1,O mg/l
s140-1.000 m g / l , a f h a n k e l i j k v a n h e t c h l o r i d e g e halte
< 2 mg/l
NaCl
o r g a n i s c h e s cof
Ca
'.4 mg/l
<50 mg/l
50-100 mg/lk
Ten a a n z i e n vn h e t g e h a l c e a a n n u t r i e n t e n b e h o e f t d e bodem n i e t a a n hoge
e i s e r i t e v o l d o e n . Her g r o c e aanpassingsvermogeo van r i e c b l i j k t ook u i t
h e t f e i c , d a c d e C/N-verhouding op p l a a t s e n waar r i e t g r o e i t , s t e r k kao
v a r i g r e o . Een z e e r hoge c o n c e n t r a t i e c a l c i u m h e e f t w a a r s c h i j n l i j k e e n
o n g u n s c i g r i n v l o e d op d e g r o e i ; d i t i n t e g e n s t e l l i n g t o t h e t g e h a l t e a a n
s i l i c i u m . ~ l s ' o p t i m a l ec o n c e n t r a c i e s i n d e bodem van f o s f a a t (gemeten
a l s P205) e n a r i k a t o f ( a l s N203) worden i n d e l i t e r a t u u r r e s p e c t i e v e l i j k
0,5-2 e n 2-8 mg/100 g grond aangegeven. De s t e n g e l l e n g t e van n a t u u r l i j k e
mede a f h a n k e l i j k van d e t e m p e r a t u u r
gecorreleerd
r i e t v e g e t a t i e s is
met d e c o n c e n c r a t i e s a a n b e p a a l d e m e t a a l - i o n e n e n a a n t o t a a l - s t i k s t o f
i n d e bodem ( S p e n c e , 1964). H e t o p c i m a l e humusgehalte l i g t w a a r s c h l j n l i j k binnen h e t t r a j e c t 5-302.
-
-
Van d e i n Wes t-Europa voorkomende t y p e n v e r d r a g e n d e volwassen exemplar e n een z o u t g e h a l t e van c a . 12 mg c l 1 1 ; v o o r j o n g e p l a n t e n l i g t d e
g r e n s waarboven groeiremming o p t r e e d t r e e d s b i j 4-9 mg ~ 1 - / (lz i e Muis,
1 9 8 2 ) . Koridoo (1977) noemt a l s grenswaarde o n g e v e e r 4-6 mg C 1 - / l .
Li teratuur
- B i t t m a n . E. Grundlagen und Methoden d e s b i o l o g i s c h e n Wasserbau, 1965
- B u t i j n , G.D. B o t a n i s c h e e n e c o l o g i s c h e e i g e n s c h a p p e n van r i e t i n
r e l a t i e t o t d e t o e p a s s i n g van d e p l a n t i n d e w a t e r z u i v e r i n g : een
l i t e r a t u u r o v e r z i c h t . Werkdocument RIJP, 1982-196 Abw.
K o r i d o n , A.H. Onderzoek n a a r d e z o u t t o l e r a n t i e van r i e t e n b i e z e n e n
d e m o g e l i j k h e d e n v o o r u i t p l a n t i n de Lauwerszee. Werkdocument R I J P ,
1977-290 Abw.
- - M u i s , A . , Verwachtingen t . a . v . d e c u l t u u r r i e t o n t w i k k e l i n g i n h e t
n o o r d e l i j k g e d e e l c r van h e t Lauwerszeegebied. Werkdocument RIJP,
1982-48 Abw.
Rodewald-Rudescu, P r o f . d r . L . , Das S c h i l f r o h r . B u k a r r s c , S t u c t g a r c ,
1974.
Spence, D.H.N.
( i n Butijn)
-
-
-
7. RIETPARASIETEN, ZIEKTEN EN BESCHADIGIXGEN V ~ RIET
L
Afwijkingen i n de normale r i e t o n t w i k k e l i n g i n een j a a r z i j n meestal h e t
gevolg van op of i n de r i e t p l a n t aanwezige i n s e k t e n , z i e k t e n e n beschadigingen van de p l a n t . Een a a n t a s t i n g van h e t rietgewas h e e f t repercuss i e s t o t gevolg voor h e t r i e t b e h e e r . De b e l a n g r i j k s t e a a n t a s t i n g e n w o r
den i n d i t hoofdstuk genoemd. Voor meer i n f o r m a t i e wordt verwezen n a a r
de l i t e r a t u u r .
7.1.
Rietstengelboorder
De n a c h t v l i n d e r Nonagria (of Archanata) geminipuncta komt i n Nederland
algemeen voor. De v l i n d e r v l i e g t e i n d j u l i u i t e n l e g t i n augustus
e i e r e n a f op de bladscheden en s t e n g e l s van riethalmen.. De rupsen komen
i n h e t n a j a a r u i t e n kruipen dan i n de r i e t s t e n g e l even boven de w a t e r
l i j n om t e overwinteren. I n h e t v o o r j a a r k r u i p e n de rupsen i n jonge
r i e t s t e n g e l s . P e r r u p s worden 3 3 4 s t e n g e l s gegeten e n dan v o o r a l de
v e g e t a t i e p u n t e n i n voornamelijk mei en j u n i . De v e g e t a t i e p u n t s t e r f t a f ,
maar ook de bovenste s t e n g e l d e l e n , zodat e r geen pluim meer kan worden
gevormd. De r i e t s t e n g e l moet d i k k e r z i j n dan 5 , 5 mm. Het s t e n g e l d e e l d a t
n i e t i s a a n g e t a s t h e e f t slapende knoppen, d i e t o t u i t l o p e n worden geact i v e e r d . E r g r o e i e n h i e r u i t dunne r i e t s c h e u t e n . De l e v e n s c y c l u s van de
r i e t s t e n g e l b o o r d e r s p e e l t z i c h voornamelijk i n de r i e t s t e n g e l a f . De
s t e n g e l moet daarvoor ruimte bieden, zodat met name de grovere r i e t h a l men worden a a n g e t a s t . Bovendien b l i j k e n v o o r a l r i e t p l a n t e n op n a t t e bodarn of i n h e t water t e worden a a n g e t a s t . Oud a a n g e t a s t r i e t vormt e e n
besmettingsbron voor h e t jonge r i e t . De mate van a a n t a s t i n g van h e t oude
r i e t kan goed bepaald worden i n de periode augustus-september.
7.2.
Rietwortelstokboogder (Rhizedra l u t o s a )
De e i e r e n van deze v l i n d e r worden a f g e z e t op de r i e t s t e n g e l s . De v l i d d e r s v l i e g e n van e i n d augustus t o t begin november. I n a p r i l komen de
rupsen u i t e n boren z i c h i n de jonge r i e t s c h e u t e n . Begin mei e t e n ze
z i c h van h i e r u i t n a a r beneden t o t d i e p i n de w o r t e l s t o k k e n . o n d e r de
grond. De volwassen rupsen v e r l a t e n i n j u n i - j u l i de w o r t e l s t o k en gaan
z i c h i n de grond verpoppen, e n k e l e cm's onder h e t bodemoppervlak. De
schade i s minder opvallend, maar kan toch a a n z i e n l i j k z i j n , omdat h e t
w o r t e l s t e l s e l van de r i e t p l a n t wordt a a n g e t a s t . De rups kan v e r s c h i l l e n de wortelstokken van binnen opeten, hetgeen b i j e e n l o k a l e plaag t o t
f l i n k e schade kan l e i d e n . De a a n t a s t i n g van jonge scheuten l e i d t t o t
r i e t s t e r f t e . De z i e k e s t e n g e l kan dan gemakkelijk u i t de grond worden
getrokken. De rupsen leven v o o r a l op drogere oevergedeelten e n kunnen
z i c h i n een n a t m i l i e u m o e i l i j k handhaven.
De a a n t a s t i n g van r i e t s t e n g e l s door de galmug kan algemeen voorkomen., De
l a r v e n overwinteren i n de s t e n g e l en verpoppen z i c h i n h e t v o o r j a a r , om
daarna door een nog t e boren g a a t j e u i t t e v l i e g e n . Op de p l a a t s van h e t
internodium, waar de galmuggen z i c h bevinden, i s de r i e t s t e n g e l verzwakt
e n kan d a a r afbreken. Somt vormt h e t r i e t nieuwe z i j s c h e u t e n . De schade
i s v o o r a l t e vinden b i j de pluimontwikkeling en zaadvorming.
7.8. Muskusrat
<
De voedselkeuze van de muskusrat hangt samen met h e t aanbod e n de ber e i k b a a r h e i d van p l a n t m a t e r i a a l (Akkermann, 1974). Vele p l a n t e s o o r t e n ,
ook landbouwgewassen, worden door de muskusrat gegeten. Van r i e t worden
zowel de knoppen, a l s rhizomen, bladeren en s t e n g e l door d i t zoogdier
gegeten. R i e t h e e f t meestal n i e t de e e r s t e voorkeur. Naast p l a n t m a t e r i a a l worden ook zoetwatermosselen i n h e t menu opgenomen.
De muskusrat kan een g e d e e l t e van een r i e t k r a a g l o s b i j t e n van de r e s t ,
waardoor d a t g e d e e l t e kan wegdrijven en e r een kolkvormig g a t a c h t e r
blijft.
Schade a l s gevolg van g r a v e r i j en v r e t e r i j van de muskusrat kan aanzienl i j k z i j n . Het d i e r kan nagenoeg e l k e type oeverbescherming ondermijnen.
De technische maatregelen l e i d e n v e e l a l t o t een verzwaring of v e r d i e p i n g
van de aangelegde c o n s t r u c t i e s . D i t verhoogt de aanlegkosten aanzien. l i j k . Tevens wordt door deze werkwijze h e t m u l t i f u n c t i o n e l e k a r a k t e r van
de oevers a a n g e t a s t , met name h e t n a t u u r l i j k k a r a k t e r van de oevergradiznt.
Een t e c h n i s c h e o p l o s s i n g om muskusratten t e vangen, i s h e t aanbrengen
van een PVC-buis (6 40 cm e n l e n g t e 50 cm) i n de oeverbeschermingsc o n s t r u c t i e . I n de buis wordt een permanente v a l g e p l a a t s t . De b u i s
wordt voorzien van een reukspoor om de muskusrat, d i e n a a r een g e s c h i k t e
nestgelegenheid z o e k t , t e lokken. Deze vangtechniek is eenvoudig i n e l k e
type oever aan t e brengen even onder de w a t e r l i j n ( z i e f i g u u r 1 5 ) .
Figuur 15. Een vangtechniek
De p l a a t s van de ronde b u i s i s b i j voorkeur een oude gang. Om een zo
goed mogelljk r e s u l t a a t t e bereiken z a l om de 500 meter o e v e r l e n g t e , om
en om aan beide oeverkanten van een watergang, buizen met een permanente
v a l moeten worden g e p l a a t s t . De muskusrattenvanger d i e n t deze regelmatig
t e c o n t r o l e r e n op gevangen r a t t e n en op het goed f u n c t i o n e r e n .
Literatuur
- Akkerman, R. Untersuchungen z u r 0 k o l o g i e und P o p u l a t i o n s d y n a m i k d e s
Bisams. I1 Nahrung und Nahrungsaufnahme. U n i v e r s i t i t Osnabriick.
- Bakker, D. e n D.T. Biewinga. Het r i e t i n d e N o o r d o o s t p o l d e r . Van Zee
-
-
-
-
t o t Land 21, 3-55; 1957.
Dekker, Th. Het riet. Werkdocument 1974-275 Abw, RIJP.
D i b b e l i n k . Mondelinge mededelingen met b e t r e k k i n g t o t d e m u s k u s r a t t e n bestrijding.
E l b u r g , 8. van. Enkele a a n t a s t i n g e n van r i e t voorkomend i n O o s t e l i j k
F l e v o l a n d . I n t e r n r a p p o r t no. 9 9 , RIJP, 1968.
Hagemeyer, M.L. e n J.T.M. S e s s i n k . De i n v l o e d van g o l f w e r k i n g o p
o e v e r v e g e t a t i e . ~ e r k d b c u m e n t1982-288 Abw, RIJP.
Bodewald-Rudescu, P r o f . d r . L., Das S c h i l f r o h r . B u k a r e s t . S t u t t g a r t ,
1974.
Timmermans, J . A . Onderzoek b e t r e f f e n d e de a c h t e r u i t g a n g d e r rietkragen.
T r o o s t w i j k , d r . W.J.D. The N u s k u s r a t i n t h e N e t h e r l a n d s , i t s
e c o l o g i c a l a s p e c t s and t h e i r c o n s e q u e n c e s f o r man. L e i d e n , 1976.
7.9. 'vorstschade
V o r s t s c h a d e i s te herkennen a a n d o f g r o e n e w a t e r i g e s c h e u t e n . De b l a d e r e n
a a n d e t o p d r o g e n u i t e n d e t o p van d e s c h e u t k a n g e m a k k e l i j k worden a f gebroken. De t e m p e r a t u u r i s i n h e t v o o r j a a r e e n z e e r b e l a n g r i j k e f a c t o r
b i j h e t o n t s t a a n van v o r s t s c h a d e . I n d e w i n t e r p e r i o d e z u l l e n s l e c h t s
e n k e l e g r o t e r e s c h e u t e n , d i e boven d e w a t e r s p i e g e l u i t s t e k e n , kunnen bevriezen.
A l s er geen v o r s t o p t r e e d t kan d e d i c h t h e i d i n een r i e t k r a a g o n d e r d r o g e
omstandigheden ( h o g e r op h e t t a l u d ) toenemen met 20%. N a d e l i g e r z i j n d e
n a c h t v o r s t e n i n a p r i l a l s de v r o e g e s c h e u t e n u i t l o p e n . Vooral i n h e t
d r o g e m i l i e u . Als e r o m s t r e e k s e i n d a p r i l t o t e i n d mei n a c h t v o r s t opt r e e d t b l i j f t n a c h t v o r s t s c h a d e h e t h e l e s e i z o e n h e r k e n b a a r . Enkele k e r e n
v o r s t v e r o o r z a k e n e e n toename van d e d i c h t h e i d t o t c i r c a 400%. E r z i j n
d a n 2-3 nieuwe s c h e u t e n p e r a f g e s t o r v e n s t e n g e l o n t s t a a n .
Ongewenste t e m p e r a t u u r f l u c t u a t i e s kunnen worden opgevangen door e e n
f l u c t u a t i e i n de w a t e r s p i e g e l . I n e e n onbehandeld n a t m i l i e u met e e n
l a a g w a t e r p e i l i n d e w i n t e r kan b e v r i e z i n g p l a a t s v i n d e n . B i j e e n d r e i gende v o r s t i s h e t verhogen van de w a t e r s p i e g e l e e n e f f e c t i e v e maatregel.
7 . l o . Beheersschade
B e h e e r s s c h a d e wordt r e g e l m a t i g g e c o n s t a t e e r d . V e e l a l i s d i t een g e v o l a
van onkunde. Hoofdstuk 8 i s a a n h e t r i e t b e h e e r g e w i j d . Da t e verwachten
b e h e e r s s c h a d e v l o e i t v o o r t u i t t e vroeg maaien i n h e t n a j a a r , waardoor
v o e d i n g s s t o f f e n a a n d e j a a r l i j k s e k r i n g l o o p worden o n t t r o k k e n . D i t komt
d o e l b e w u s t voor b i j de o o g s t van b l a d r i e t . I n d e rhizomen kunnen dan onvoldoende v o e d i n g s s t o f f e n worden o p g e s l a g e n om i n h e t v o o r j a a r e e n kdal i t a t i e f goede r i e t k r a a g t e kunnen l e v e r e n . Te l a a t maaien i n h e t voorj a a r ( n a 1 5 m a a r t ) v e r n i e t i g t jonge s p r u i t e n . D i t e f f e c t i s t e v e r g e l i j.ken met l a t e n a c h t v o r s t s c h a d e . Maaien van r i e t i n mei e n j u n i komt b i j
h e t w a t e r b e h e e r en bermbeheer n o g a l e e n s v o o r . Het r i e t i s dan m e e s t a l
-
n i e t meer i n s t a a t om t e r u g t e komen, zeker n i e t a l s h e t w o r t e l s t e l s e l
i n h e t water s t a a t . Een s i t u a t i e d i e eveneens voor kan komen i s t e l a a g
afmaaien van h e t r i e t i n water. De s t e n g e l s lopen v o l met water met a l s
gevolg d a t h e t w o r t e l s t e l s e l a f s t e r f t . Een r i e t k r a a g kan dan g e h e e l
v e r l o r e n gaan. Achter b l i j v e n van bovengrondse d e l e n , dus a l s h e t
maaisel n i e t of onvoldoende wordt afgevoerd, l e i d t t o t v e r l a n d i n g en
v e r r u i g i n g van de r i e t k r a a g . De r i e t k r a a g degenereert. De s i t u a t i e kan
z e l f s t o t gevolg hebben d a t jonge s p r u i t e n e r n i e t meer doorheen kunnen
komen. A c h t e r b l i j v e n van d r i j f v u i l kan h e t z e l f d e e f f e c t hebben, t e r w i j l
d i t v u i l tevens de jonge s p r u i t e n en r i e t s t e n g e l s kan s t u k s l a a n .
Ook komt h e t voor d a t schade o n t s t a a t b i j h e t gebruik van chemische bes t r i j d i n g s m i d d e l e n op aangrenzende (1andbouw)gronden. De bovengrondse
r i e t b i o m a s s a v e r g e e l t en s t e r f t a f . Een s l e c h t e w a t e r k w a l i t e i t (chemische s a m e n s t e l l i n g ( N , P , ~ l - ) ; geen d o o r z i c h t ; a l g e n f l a p ) l e i d t t o t
d e g e n e r a t i e van de r i e t k r a a g , doordat e n e r z i j d s de r i e t s t e n g e l s verzwakken en a n d e r z i j d s de jonge s p r u i t e n geen kans meer k r i j g e n om u i t t e
groeien.
Schade neemt i n de t i j d e x p o n e n t i e e l t o e a l s g r o o t onderhoud wordt u i t g e s t e l d . D i t g r o o t onderhoud kan z i j n :
g a t e n i n de r i e t k r a a g h e r s t e l l e n door middel van h e t s t o r t e n van puin
en s t o r t s t e e n (onder de w a t e r s p i e g e l ) ;
inboeten met a f h a n k e l i j k van de omstandigheden r i e t k l u i t e n (wortelmass a en s p r u i t e n 25 x 2 5 ) , r i e t s t e k k e n ( w o r t e l s t o k e n s p r u i t ) , wortelstokken;
g r o t e openingen kunnen op een n a t u u r t e c h n i s c h e w i j z e ook worden beschermd met een k r a a g s t u k van levende wilgetenen. Ook komt h e t voor
d a t r i e t wordt i n g e p l a n t t u s s e n een kraagstuk;
.
- u i t k r a b b e n van een r i e t k r a a g , z o a l s t o e g e p a s t wordt b i j h e t Waterschap
'Het Lange Rond' t e Alkmaar. De s l i b en de bagger worden op deze wijze
u i t de r i e t k r a a g verwijderd e n de wortelmassa wordt aan de o p p e r v l a k t e
doorgesneden. D i t i s een verjongingskuur, d i e eens i n de 5 3 10 j a a r
nodig kan z i j n ;
begeleiden van r e c r e a t i e d r u k ( v i s s t e k k e n , a a n l e g p l a a t s e n ) . Een beschadigde plek i n een r i e t k r a a g i s g e v o e l i g voor v e r d e r e a a n t a s t i n g . Een
aangepaste o p l o s s i n g ( v i s s t e i g e r , damwandje, bodembescherming) kan
noodzakelijk z i j n .
-
-
-
8 . RIETBEHEER
8.1. Algemeen
R i e t b e h e e r i s noodzakelijk. D i t v l o e i t v o o r t u i t de e c o l o g i e en f y s i o l o g i e van de r i e t p l a n t , d i e summier z i j n beschreven i n de voorgaande
hoofdstukken. Monocultures z i j n i n h e t algemeen g e v o e l i g voor a a n t a s t i n gen door i n s e k t e n en schimmels. Het i s voor een beheerder van belang o s
z i j n r i e t k r a a g i n k w a l i t a t i e v e z i n goed t e beoordelen om daarna de j u i s t e maatregelen t e kunnen nemen.
De mattenbies-rietassociatie, waartoe r i e t behoort, i s een bepaald veget a t i e s t a d i u m i n een v e r l a n d i n g s s u c c e s s i e . Zonder r i e t b e h e e r gaat de v e r
l a n d i n g door of d e g e n e r e e r t de r i e t k r a a g i n samenhang met a f k a l v i n g van
de oever. B i j v e r l a n d i n g wordt h e t m i l i e u s t e e d s droger, b i j a f k a l v i n g
s t e e d s n a t t e r . De r i e t g r o e i i s v e r s c h i l l e n d i n een droog en een n a t
m i l i e u . Het r i e t b e h e e r moet g e r i c h t z i j n op h e t handhaven van her j u i s t e
v e g e t a t i e s t a d i u m . D i t v e r e i s t een voortdurende verjonging van de r i e t kraag. Een verouderde r i e t k r a a g v e r l i e s t z i j n v i t a l i t e i t na 4 3 5 j a a r .
Ruigtekruiden gaan de p l a a t s van h e t r i e t innemea; b i j voorbeeld engelw o r t e l , h a r i g w i l g e r o o s j e , r i e t g o r s , haagwinde en b i t t e r z o e t . De mate
van v e r l a n d i n g i s doorgaans bepalend voor de c o n c u r r e n t i e tussen r i e t en
r u i g t e k r u i d e n ( B a a r t e . a . , 1984).
De v e r s c h i l l e n d e s t a d i a z i j n goed waar t e nemen i n b i j voorbeeld de
r i n g s l o o t i n de Oostvaardersplassen.
'
Een op verjonging g e r i c h t r i e t b e h e e r i n h e t oevermilieu kan de gemiddelde d i c h t h e i d en d i k t e n van de riethalmen e n i g s z i n s b i j s t u r e n .
8.1.1.
........................................
Halmlengte, d i c h t h e i d en s t e n g e l d i a m e t e r
Baart e n Ross (1984) komen t o t de c o n c l u s i e d a t een beheerde r i e t k r a a g
i n de loop van h e t g r o e i s e i z o e n k w a l i t a t i e f s t e e d s b e t e r wordt t e n opz i c h t e van een onbehandelde r i e t k r a a g . T i j d e l i j k n i e t s doen kan eveneens
gezien worden a l s een vorm van beheer ( z i e f i g u u r 16). U i t f i g u u r 16
b l i j k t d u i d e l i j k de samenhang t u s s e n de beheersmaatregel en de l e n g t e g r o e i van h e t r i e t .
De k w a l i t e i t van de r i e t k r a a g hangt eveneens a f van de d i c h t h e i d e n de
s t e n g e l d i a m e t e r s . U i t gegevens van d i t onderzoek z i j n de f i g u r e n 17A e n
B samengesteld. Opvallend is de b e d r i e g l i j k goede ontwikkeling van de
onbehandelde r i e t k r a a g i n h e t v o o r j a a r . Naar mijn mening een gevolg van
h e t achterwege b l i j v e n van schade aan de v r o e g s t e scheuten. Naar i n de
loop van h e t g r o e i s e i z o e n b l i j f t de k w a l i t e i t s o n t w i k k e l i n g b i j ' n i e t s
doen' a c h t e r b i j de i n maart behandelde r i e t k r a g e n .
De gebrande r i e t k r a a g b e r e i k t een hogere d i c h t h e i d dan de gemaaide r i e t kraag, t e r w i j l de gemiddelde s t e n g e l d i a m e t e r s o n d e r l i n g nauwelijks v e r
s c h i l l e n . Uitkrabben l e i d t 'snel t o t een r i e t k r a a g , d i e b e s t a a t u i t een
$ e r i n g a a n t a l dikke lange s t e n g e l s .
300
lenqte
Ccm)
I
I
!I
200
:!I
:
1 1
. ' I
: I. I
. I t
:I1
' I
a
.
:. I. I
loo
: I '
:
I
: I '
' . I
:.
:
0
.
I
.I
I
I
: I 1
I
' I
: ! I
?9dpril
:it
.I
. . I
I
20 mei
... . ... ... ..
on be handeld
-.-.-.-.-
branden
------
maaten
. . I
: I 1
: .I I
.. .
t
I
. ! I
- 1 I
: - I
:II
?L au4.
ut2kra6den
Figuur 16. De l e n g t e g r o e i van r i e t i n het g r o e i s e i z o e n i n r e l a t i e t o t
h e t gevoerde beheer i n de eraan voorafgaande winterperlode
en het vroege voorjaar. ( U i t : laterschapsbelangen 1984 ( l a ) .
E . A . D . Baart en M . Xoss. Beheer van r i e t o e v e r s )
Figuur 1 7 A e n B. De gemiddelde d i c h t h e i d e n diameter van de r i e t s t e n g e l s
voor v i e r vormen van beheer
29
8.1.2.
............................
Afwijkingen i n de knopvorming
Zeals i n hoofdstuk 2 n a a r voren h a m , b e g i n t i n de zomer van h e t v o r i g e
g r o e i s e i z o e n de knopgroei e n d i e g r o e i wordt enorm afgeremd a l s d e temp e r a t u u r i n de w i n t e r d a a l t . I n h e t v o o r j a a r ontwikkelt z i c h u i t d e knop
i n e n k e l e weken e e n o p r i e t . Vroege knoppen z i j n gewoonlijk d i k k e r dan
l a t e knoppen. De knoppen z i j n eveneens dikker a l s hun s t a r t p u n t l a g e r
l i g t . I n d a t geval i s h e t rhizoom, w a a r u i t de knop o n t s t a a t ook l a n g e r .
~ n o ~ v o r m iis
n ~o n a f h a n k e l i j k van de l i c h t f a c t o r , t e n z i j e r v e e l schaduw
aanwezig is.
Onder s l e c h t e omstandigheden b l i j v e n de knoppen gemiddeld k l e i n e r . B i j
voorbeeld de aanwezigheid van v e e l c o n c u r r e n t i e of een hoger z o 2 t g e h a l t e
i n h e t milieu. Een overstroming met zout water v e r k l e i n t de knoppen met
2-4 mm. Ook onder droge omstandigheden worden de knoppen k l e i n e r dan
onder n a t t e omstandigheden. Een p l a n t van h e t z e l f d e genotype vertoonde
onder v e r s c h i l l e n d e omstandigheden een afwijkende knopgrootte van 2 mm.
I n Engeland bleek u i t een onderzoek van Haslam d a t r i e t , van v e r s c h i l lende genotypes en h a b i t a t s , v e r s c h i l l e n i n knopgrootte vertoonde. De
v e r k l e i n i n g van de d i e p e r i n de bodem gelegen knoppen bedroeg 5-12 mm e n
voor de n a b i j h e t maaiveld gelegen knoppen 0-2 mm. Eveneens bleek, d a t
b i j een p l o t s e l i n g e afname van d e bovengrondse d i c h t h e i d t i j d e n s de u i t l o o p f a s e van h e t r i e t , de l a a g gelegen dikke knoppen i n g r o o t t e afnamen,
doordat de v o e d i n g s s t o f f e n over meer knoppen werd verdeeld. De p l a n t
l a a t o n d e r . s l e c h t e omstandigheden geen knoppen doodgaan.
Een k l e i n e r e knop b e t e k e n t een k o r t e r e s t e n g e l l e n g t e i n de loop van h e t
g r o e i s e i z o e n . Na h e t u i t l o p e n b e h o u d e n de r i e t s c h e u t e n hun b a s i s d i k t e
voor 113
112 van de t o t a l e l e n g t e . Afwijkende stengelvoimen duiden op
s l e c h t e r e omstandigheden. Vroege scheuten z i j n d a a r b i j meer a f h a n k e l i j k
van de aanwezige voedingsstoffenvoorraad, d i e i s opgebouwd na a f l o o p van
h e t v o r i g e g r o e i s e i z o e n . Late scheuten z i j n d u i d e l i j k meer a f h a n k e l i j k
van h e t weer op d a t moment. Na h e t u i t l o p e n vormen de e e r s t e scheuten de
v o e d i n g s s t o f f e n voor h e t u i t l o p e n van nieuwe knoppen.
-
R i e t s t e n g e l s worden u i t e i n d e l i j k k o r t e r dan de knoppen i n p o t e n t i e kunnen voortbrengen a l s :
e r een n u t r i z n t e n g e b r e k o p t r e e d t . B i j voorbeeld i n een puur zandige
bodem;
riet i n een n a t m i l i e u i n h e t v o o r j a a r of de zomer onverwacht l a n g
droog v a l t ;
e r een g r o e i s e i z o e n i s met koud weer;
- e r v e e l beschaduwing p l a a t s v i n d t .
Langere r i e t s t e n g e l s , dan verwacht kan worden van de knopgrootte onder
normale omstandigheden, kunnen t o t ontwikkeling komen b i j e r g warm weer
en hoge vochtigheid.
-
I n h e t algemeen i s de gemiddelde knopgrootte daardoor van j a a r t o t j a a r
c o n s t a n t e r dan de gemiddelde s t e n g e l l e n g t e . Ook h e t a a n t a l i n t e r n o d i z n
i s c o n s t a n t e r dan de s t e n g e l l e n g t e .
8.1.3.
Strooisellaag
-------------
I n d i e n men d e s t r o o i s e l l a a g v e r w i j d e r t u i t d e r i e t k r a a g h e e f t d i t e e n
t e m p e r a t u u r e f f e c t . Het b e s c h e r m t d e jonge s p r u i t e n .
Een d i k k e s t r o o i s e l l a a g op e e n d r o g e bodem k a n d e d i c h t h e i d met 10%
reduceren.
Branden i n h e t vroege v o o r j a a r b i j d e l a g e w a t e r s t a n d kan h e t b l a d a f v a l
verminderen. Tevens kunnen t o p p e n van rhizomen e n s l a p e n d e knoppen v e r
s c h r o e i e n . Veel n a b i j h e t maaiveld g e l e g e n knoppen worden dan t o t u i t l o pen g e s t i m u l e e r d , waardoor de d i c h t h e i d k a n toenemen met z e l f s 600%.
8.2.
Branden
De b e h e e r s m a a t r e g e l branden kan zowel i n e e n d r o o g a l s boven e e n n a t
m i l i e u worden t o e g e p a s t . Zodoende kan d e h e l e r i e t k r a a g van h e t d r o g e e n
hoger g e l e g e n b o v e n w a t e r t a l u d t o t i n h e t w a t e r ( m e e s t a l t o t c i r c a 1 met e r d i e p ) i n 6611 b e h a n d e l i n g meegenomen worden.
Het i s i d e a a l om h e t oude e n v e r h o u t e r i e t i n d e w i n t e r o f h e t v r o e g e
v o o r j a a r t e branden. Branden v e r o o r z a a k t a l t i j d e n i g e s c h a d e .
D i t kan a l s v o l g t worden gekenmerkt:
a . l i c h t e s c h a d e . Er z i j n g e e n verbrandingsverschijnselen waar t e nemen
a a n d e s t e n g e l s beneden 10 cm boven d e bodem o f h e t w a t e r ;
b. a a n z i e n l i j k e schade. Men z i e t verbrandingsverschijnselen t o t 1-2 cm
van de bodem;
c . zware s c h a d e . Z e l f s d e bodem is v e r s c h r o e i d .
I n d e w i n t e r o f h e t v r o e g e v o o r j a a r beviriden z i c h de meeste jonge scheut e n nog o n d e r h e t maaiveld. V o o r a l o n d e r n a t t e ' o m s t a n d i g h e d e n z i j n a 1
v r o e g jonge s c h e u t e n te verwachten. De d i k s t e s c h e u t e n v e r s c h i j n e n h e t
e e r s t e n l o p e n d u s h e t meeste r i s i c o om b r a n d s c h a d e op t e l o p e n . Hoe
v r o e g e r mep b r a n d t d e s te b e t e r z a l h e t r e s u l t a a t z i j n . Vroeg b r a n d e n i s
e c h t e r m o e i l i j k e r t o e t e p a s s e n o n d e r n a t t e d a n o n d e r d r o g e omstandigheden. Vaak b l i j f t h e t b l a d a f v a l n a h e t d a l e n van d e w a t e r s p i e g e l nog n a t
t o t i n h e t voorjaar.
Is er brandschade o n t s t a a n a a n e e n g r o e i p u n t d a n gaan 6.511 o f meer n a b i j
h e t maaiveld i n de bodem g e l e g e n knoppen u i t l o p e n . Om d e z e r e d e n b e r e i k t
d e r i e t k r a a g l a t e r i n h e t s e i z o e n e e n h o g e r e d i c h t h e i d . De s t e n g e l s d i e
u i t d i e knoppen voortkomen z i j n s t e e d s d u n n e r d a n de o o r s p r o n k e l i j k i n
a a n l e g aanwezige r i e t s t e n g e l . I s e r b r a n d s c h a d e o p g e t r e d e n a a n l a n g e r e
s c h e u t e n , d a n vormen 66n o f meer knoppen o p d e b e s c h a d i g d e s c h e u t (boven
h e t m a a i v e l d ) e e n d u n n e r e z i j s c h e u t . D i t z i j n i n p r i n c i p e d e knoppen d i e
i n e e n v r o e g e r s t a d i u m i n d e bodem zouden z i j n u i t g e l o p e n b i j e e n event u e l e b e s c h a d i g i n g van d e z e e r jonge s p r u i t .
Een v o o r b e e l d van e e n e f f e c t van branden i n n a t t e omstandigheden i s gegeven i n f i g u u r 18, o n t l e e n d a a n J . van d e r Toorn e n J.H. Hook ( 1 9 8 2 ) .
0
4
8
1 2 0
4
4
1
2
0
4
2
L
0
.
.
4
.
.
4
.
. . 4. . .4 . .12
( $ 0
Shoot aiommter lmml
F i g u u r 18. E f f e c t van b r a n d e n en v r a a t s c h a d e op d i c h t h e i d e n d i a m e t e r
van d e s c h e u t e n
onbeschadigde scheuten
onbeschadigde z i j s c h e u t g n
beschadigde scheuten
---
...
Meestal z i j n d e n a t t e e n d r o g e milieus t e g e l i j k e r t i j d gebrand. Gebrand
i s er o p 20 m a a r t 1972, 13 a p r i l 1974, 22 a p r i l 1975. I n 1973 i s h e t
d r o g e m i l i e u op 22 m a a r t e n h e t n a t t e m i l i e u op 15 a p r i l behandeld.
E r b l e e k n a u w e l i j k s s c h a d e a a n jonge s c h e u t e n op t e t r e d e n a l s h e t
branden o m s t r e e k s 20 m a a r t p l a a t s v o n d . Maar v e l e s c h e u t e n werden beschad i g d a l s men w a c h t t e t o t o m s t r e e k s midden a p r i l ( u i t : V.d. Toorn e n
Mook, 1982).
...........................
Voor e n n a d e l e n van b r a n d e n
l e d e r e beheersmaatregel h e e f t v o o r en nadelen. Elke r i e t k r a a g i s anders
e n h e t t i j d s t i p , waarop de b e h a n d e l i n g p l a a t s v i n d t , i s e v e n e e n s b e p a l e n d
voor h e t r e s u l t a a t .
Voordelen van branden kunnen z i j n :
Het r i e t b e h o e f t n i s t t e worden a f g e v o e r d a l s e r g e e n bestemming
( p r o d u k t w a a r d e ) v o o r is.
E r i s met w e i n i g mankracht t i j d e n s g u n s t i g e weersomstandigheden
(droog, j u i s t e windrichring) een g r o t e o e v e r l e n g t e t e behandelen.
S c h a d e l i j k e i n s e k t e n worden gedood; met name de e i e r e n van de r i e t s t e n g e l b o o r d e r e n r i e t w o r t e l s t o k b o o r d e r , d i e r e s p e c t i e v e l i j k voorkornen
op de s t e n g e l s e n i n h e t s t r o o i s e l .
-
-
- Drijfvuil
-
wordt z i c h t b a a r en i s gemakkelijk b i j e e n t e brengen om t e
worden afgevoerd of t e worden verbrand.
Aanwezige onkruiden worden onderdrukt.
Nadelen van branden z i j n :
moeten g u n s t i g e weersomstandigheden en l i e f s t l a g e wateratanden
worden afgewacht. Branden met een vlammenwerper voldoet goed (m.m. i r .
SteketE, Heemraadschap Wieringermeer).
V e r s t o r i n g van de fauna.
- Een toevoer van mineralen aan h e t water e n e u t r o f i z r i n g van h e t water,
waardoor e r massaal r u i g t e k r u i d e n i n de oever kunnen optreden.
Verbranden van de r i e t s t e n g e l s t o t h e t waterniveau kan b i j een s t i j ging van de w a t e r s p i e g e l l e i d e n t o t h e t vollopen van de s t o p p e l s ,
waardoor de z u u r s t o f v o o r z i e n i n g van de p l a n t i n h e t nauw kan komen.
B i j een h o l l e r i e t k r a a g i s vooraf maaien gewenst om a 1 h e t r i e t t e
kunnen branden.
Ongelijkmatige behandeling van de r i e t k r a a g .
Niet-verbrande r i e t r e s t a n t e n kunnen, i n d i e n ze s c h a d e l i j k e i n s e k t e n
b e v a t t e n , i n h e t volgende g r o e i s e i z o e n een haard van s c h a d e l i j k e ins e k t e n vormen.
- Branden van r i e t kan ongewenste rookontwikkeling t o t gevolg hebben en
een gevaar betekenen voor de omgeving.
- Er
-
-
8.3. Maaien
Maaien i s een v e e l t o e g e p a s t e beheersmaatregel. I n d i e n een a f z e t m a r k t
voor h e t r i e t aanwezig i s , wordt maaien a t t r a c t i e v e r dan branden. De
waarde hangt s t e r k af. van de r i e t k w a l i t e i t . Een s l e c h t e r i e t k r a a g k o s t
f boo,-- per km (m.m. d i e n s t k r i n g Noord-Holland van RWS, 1985). Een goede r i e t k r a a g kan e c h t e r geld opleveren.
Soms wordt h e t r i e t op stam verkocht. Het r i e t h e e f t v e r s c h i l l e n d e gebruiksmogelijkheden, z o a l s b r a n d s t o f , veevoer, d u i n r i e t , l i g s t r o , bladriet.
U i t Bakker (1984) b l i j k t d a t waterschappen i n Nederland, d i e p o s i t i e f
s t a a n t e n o p z i c h t e van r i e t o e v e r s , v o o r a l maaien e n d a a r b i j h e t maaisel
vaker afvoeren. De p o s i t i e v e waardering b l i j k t samen t e hangen met de
e f f e c a i v i t e i t van d i t beheer. De e f f e c t i v i t e i t van h e t r i e t b e h e e r b i j
waterschappen i s b i j 30% onveranderd gebleven en b i j , 40% i s d i t de l a a t s t e 15 j a a r v e r b e t e r d . B i j 30% van de waterschappen met r i e t o e v e r s i n
beheer i s de s i t u a t i e onbevredigend. De w i j z e van beheer i s nagenoeg e l k
j a a r h e t z e l f d e . Het a f w i s s e l e n d toepassen van v e r s c h i l l e n d e beheersmogel i j k h e d e n komt nauwelijks voor. De piek i n h e t beheer v a l t i n de maanden
September t o t en met november. Over h e t algemeen wordt i n h e t v o o r j a a r
geen onderhoud aan met r i e t begroeide oevers v e r r i c h t .
Naaien i s zonder meer n o o d z a k e l i j k b i j een i j l e r i e t k r a a g , omdat branden
dan m o e i l i j k i s . Een combinatie van maaien en daarna branden kan b i j een
n i e t a 1 t e i j l e r i e t k r a a g een goede o p l o s s i n g z i j n .
De v r o e g s t e maaidatum i s 15 o k t o b e r . Dan i s h e t r i e t meestal a f g e s t o r v e n
en h e e f t de p l a n t a l l e b r u i k b a r e s t o f f e n u i t de r i e t h a l m i n de woetels
en knoppen vastgelegd. A l s l a a t s t e maaidatum z a l i n verband met n a t u u r
waarden maart moeten worden aangehouden. Tevens b l i j f t voor h a l f maart
de schade aan jonge r i e t s c h e u t e n beperkt en aanvaardbaar. Over h e t i j s
is h e t r i e t z e e r eenvoudig e n s n e l t e verwijderen.
Het maaien van de r i e t k r a a g mag n i e t l e i d e n t o t een v e r d e r e v e r l a n d i n g
van de r i e t o e v e r . Door bezinking van s l i b e n o r g a n i s c h m a t e r i a a l i n de
r i e t k r a a g wordt h e t s u b s t r a a t g e s c h i k t voor kruiden. Deze kruiden vetd r i n g e n h e t r i e t , maar b e z i t t e n z e l f een t e g e r i n g e oeverbeschermende
werking. Het k l e p e l e n van r i e t i s geen succes ( B a a r t en Ross, 1 9 8 4 ) . Ook
maaien zonder afvoeren of branden van h e t r i e t moet worden afgeraden.
V e e l a l kan de beheersrnaatregel maaien gezien worden a l s een a l t e r n a t i e f
voor de maatregel branden. Maaien i s e c h t e r nauwkeuriger t o e t e passen.
Men kan voorkomen d a t de overgebleven r i e t s t o p p e l s onder de hoogste
w a t e r s p i e g e l z u l l e n verdwijnen. B i j t e k o r t e r i e t s t o p p e l s b e s t a a t h e t
gevaar d a t de r i e t p l a n t v e r d r i n k t en h e t volgend seizoen i s verdwenen.
I n d i e n een r i e t k r a a g v e r s c h i j n s e l e n van v e r l a n d i n g g a a t vertonen, z o a l s
de aanwezigheid van r i e t g r a s , h a r i g w i l g e r o o s j e , akkerwinde en s l i b en
o r g a n i s c h m a t e r i a a l , dan kan een maatregel a l s uitkrabben de r i e t k r a a g
weer v i t a a l maken.
De e f f e c t e n van maaien op de r i e t o n t w i k k e l i n g i n h e t volgende g r o e i s e i zoen z i j n te v e r g e l i j k e n met branden. Branden g e e f t e c h t e r h e t b e s t e eff e c t b i j de b e s t r i j d i n g van de r i e t s t e n g e l b o o r d e r en h e e f t soms
r e s u l t a a t b i j de b e s t r i j d i n g van de wortelstokboorder.
Literatuur
B a a r t E.A.D. en M. Ross. Beheer van r i e t o e v e r s . Waterschapsbelangen
1984 ( 1 8 ) .
Toorn, 3 . van d e r en J.H. Hook. The i n f l u e n c e of environmental f a c t o r s
and management on s t a n d s of Phragmites a u s t r a l i s . App. Ecol. 1 9 : 477499.
-
-
9 . OEVERBESCHERMENDE WERKISG VAlU KIET
De oeverbeschermende werking van e e n r i e t k r a a g i s h e t g e v o l g van d r i e
b e l a n g r i j k e e i g e n s c h a p p e n van r i e t . Deze z i j n de v e r a n k e r e n d e e i g e n schappen van de r i e t w o r t e l m a s s a , de golfdempende e n g o l f b r e k e n d e e i g e n schappen van d e r i e t s t e n g e l s e n d e ( g e d e e l t e l i j k e ) o n d e r s c h e p p i n g van
o e v e r s l a g w a t e r . Riet h e e f t bovendien de e i g e n s c h a p om de o e v e r b e s c h e r mende werking h e t h e l e j a a r i n meer o f mindere mate t e kunnen u i t o e f e n e n
e n z i c h b i j e e n j u i s t r i e t b e h e e r van j a a r op j a a r te v e r j o n g e n .
Rietwortels
I n h o o f d s t u k 2 i s d e opbouw van d e r i e t w o r t e l m a s s a b e s c h r e v e n . De d i k t e
e n s a m e n s t e l l i n g van de w o r t e l l a g e n v a r i e e r t . De w o r t e l s p a s s e n z i c h
e n i g s z i n s a a n a a n de m i l i e u o m s t a n d i g h e d e n ter p l a a t s e van d e o e v e r .
F i g u u r 7 e n f i g u u r 12b geven i n z i c h t i n d i t v e r s c h i j n s e l . Zo b l i j k t u i t
f i g u u r 1 2 b , d a t h e t a a n d e e l van d e g r o v e r e r i e t r h i z o m e n toeneemt met de
w a t e r d i e p t e o f de mate van g o l f a a n v a l . Het b e t r e f t een w o r t e l m o n s t e r u i t
de b o v e n l a a g . T e r p l a a t s e van de overgang van de plasberm n a a r de v a a r
g e u l ( S e s s i n k e n Hagemeijer, 1982, 1985) b e v i n d t z i c h v e e l s t o r t s t e e n i n
h e t t a l u d . Riet b l i j k t d e z e s t o r t s t e n e n met z i j n g r o v e r e w o r t e l s t e vera n k e r e n met de ondergrond. De f i j n e r e w o r t e l s d o o r d r i n g e n met name d e
b o d e m s t r u c t u u r e n v e r a n k e r e n de p l a n t i n de bodem.
De w o r t e l s z i j n l e v e n d e bouwstenen van de oeverbeschermingsconstructie
e n z i j n i n s t a a t om open p l e k k e n i n b e z i t t e nemen. Door de g r o e i van d e
w o r t e l s wordt de bodemmassa met d e h a r d e oeverbeschermende m a t e r i a l e n
verbonden e n v e r d i c h t . De b e w o r t e l i n g s d i e p t e van r i e t i n e e n r i e t k r a a g
v a r i e e r t met h e t grondwaterregime. I n e e n d r o g e r m i l i e u is d e bewortel i n g s d i e p t e ' g r o t e r . T h e o r e t i s c h g e z i e n zou d e b e w o r t e l i n g s d i e p t e op hetz e l f d e p e i l t . 0 . v . NAP b l i j v e n ( z i e f i g u u r 1 9 ) .
~ i ~ u 19.
u r B e w o r t e l i n g s d i e p t e van r i e t i n e e n r i e t k r a a g
De w i j z e , waarop r i e t w o r t e l s de bodem v a s t h o u d e n , voorkomt of v e r t r a a g t
e e n a f s c h u i v i n g van h e t t a l u d . De s c h u i f w e e r s t a n d i n h e t t a l u d wordt
vergroot.
Rietstengels
De r i e t s t e n g e l s hebben een invloed op de golfbeweging en g o l f b r e k i n g . I n
h e t algemeen kan men s t e l l e n d a t de e n e r g i e i n de golven g e l i j k m a t i g e r
over h e t o e v e r t a l u d wordt verdeeld. De e n e r g i e wordt a l s h e t ware uitgesmeerd, waardoor de g o l f tevens minder s n e l t o t breken komt. De v e l e
s t e n g e l s t r e d e n op a l s ruwheidselementjes. Ruwheidselementen worden v e e l
g e b r u i k t b i j zeedijkbekledingen. De l a n d e l i j k e werkgroep n a t u u r l i j k e
oeverbescherming onderzoekt de invloed van r i e t op golven van r e c r e a t i e v a a r t u i g e n ( v e r s l a g i n v o o r b e r e i d i n g ) . E r i s een d u i d e l i j k e afname van
e n e r g i e en g o l f s t e i l h e i d i n de r i e t k r a a g r i c h t i n g oever waar t e nemen.
R i e t s t e n g e l s hebben ook invloed op de waterstroming i n de o e v e r s t r o o k en
de watergang. I n f i g u u r 20 i s schematisch voor een houtgewas i n de oeverzone de v e r d e l i n g van de gemiddelde stroomsnelheid i n de r i c h t i n g
evenwijdig aan de o e v e r l j n weergegeven. R i e t z a l vanwege h e t meebewegen-
Figuur 20. K w a l i t a t i e f verloop van de tijdgemiddelde s t r o o m s n e l h e i d s v e r
d e l i n g (vX('z)) i n een h o r i z o n t a l e dwarsdoorsnede ( y c o n s t a n t )
door e e n waterloop met een e e n z i j d i g e met een houtgewas beg r o e i d e oeverzone, waarvan de oever doorstroomd wordt
de k a r a k t e r e e n andere v e r d e l i n g vertonen. Men kan e c h t e r aannemen d a t
e r e e n stromingstoename (+) i n de randzone van de r i e t k r a a g z a l p l a a t s vinden en d a t verder i n de r i e t k r a a g de stroming wordt geremd (-1 i n
v e r g e l i j k i n g met een d i c h t g e g r o e i d e watergang. Ook voor de r i e t k r a a g z a l
de waterstroming g e r i n g e r z i j n dan b i j afwezigheid van begroeiing op de
oever.
R i e t s t e n g e l s hebben bovendien de eigenschap om overslagwater t e o n d e r
scheppen. D i t t r e e d t v o o r a l op b i j p l a s o e v e r s t i j d e n s stormachtig weer.
Overslagwater h e e f t aan p l a s o e v e r s zonder een brede r i e t k r a a g een
erosiewerking op h e t maaiveld van h e t bovenwatertalud. Een goede grasmat
op h e t bovenwatertalud i s om d i e reden e i g gewenst.
Liteeatuur
- Sessink,
J.T.M. en M.L. Hagemeijee. De invloed van golfwerking op
o e v e r v e g e t a t i e . Werkdocument R I J P , 1952-288 Abw.
1 0 . AANLEG VAN EEN RIETKRAAG
B i j d e RIJP i s v e e l k e n n i s aanwezig o v e r e n e r v a r i n g opgedaan met r i e t .
Dat b e t r e f t e c h t e r met name de i n z a a i v a n r i e t b i j h e t d r o o g v a l l e n van
nieuwe p o l d e r g r o n d , h e t b e h e e r van r i e t i n n a t u u r g e b i e d e n , d e r i e t t e e l t
t.b.v. de w a t e r z u i v e r i n g e n h e r b e s t r i j d e n van r i e t t i j d e n s d e o n t g i n ningslandbouw. De RIJP e n a n d e r e i n s t a n t i e s hebben n a u w e l i j k s e r v a r i n g
met r i e t a l s oeverbescherming. Wat we d a a r v a n weten b e r u s t op l i t e r a t u u r o n d e r z o e k , mondelinge mededelingen v a n v o o r a l w a t e r s c h a p p e n e n velde r v a r i n g e n . De t o e p a s s i n g van r i e t b i j n a t u u r t e c h n i s c h e o e v e r b e s c h e r m i n g
i n F l e v o l a n d i s nog onvoldoende onderbouwd m e t w e t e n s c h a p p e l i j k onderzoek. D i t h e e f t t o t v e r r a s s i n g e n g e l e i d waar van te l e r e n v a l t . Tevens
z i j n u i t v o e r i n g s t e c h n i s c h e m o g e l i j k h e d e n e n onmogelijkheden n a a r v o r e n
gekomen. Men moet r e k e n i n g houden met p o t e n t i e l e waterspiegelschomme1i n g e n .
Van r i e t op o e v e r s z i j n d e volgende aanlegmethoden g e s c h i k t :
1. P l a n t e n van l e v e n s k r a c h t i g e w o r t e l s t o k k e n
2 . S t o r t e n van b a g g e r s p e c i e met l e v e n s k r s c h t i g e rhizomen
3 . P l a n t e n van s t e k k e n
4. P l a n t e n van u i t zaad gekweekte r i e t p l a n t e n
5. P l a n t e n van r i e t z o d e n .
A l v o r e n s t o t h e t a a n p l a n t e n van r i e t k a n worden o v e r g e g a a n z a l e e n nat u u r t e c h n i s c h o e v e r p r o f i e l moeten worden g e g r a v e n . D i t b e s t a a t u i t e e n
p l a s b e r m , d i e g e s c h i k t i s voor e e n r i e t k r a a g , met a a n de w a t e r z i j d e e e n
( t i j d e l i j k e ) bescherming t e g e n te zware g o l f a a n v a l . Tevens d i e n t i n bep a a l d e s i t u a t i e s e e n a f r a s t e r i n g te worden g e p l a a t s t om b e g r a z i n g van d e
r i e t a a n p l a n t t e voorkomen. Die a f r a s t e r i n g moet a a n d e b i n n e n z i j d e van
d e berschermende k a p worden g e p l a a t s t o f zonodig aan de l a n d z i j d e .
De a f r a s t e r i n g i s n a m e l i j k g e v o e l i g v o o r i j s w e r k i n g .
De ( t i j d e l i j k e ) bescherming i s qua k w a l i t e i t a f h a n k e l i j k van de te verwachten g o l f a a n v a l e n de gewenste l e v e n s d u u r . Een r e l a t i e f goedkoop mat e r i a a l i s p u i n o f s t o r t s t e e n . Ook kan e e n blokkenmat worden g e b r u i k t .
Deze m a t e r i a l e n moeten worden a a n g e b r a c h t op d o o r g r o e i b a a r f i l t e r d o e k .
D i t i s E i l t e r d o e k d a t e e n E l e x i b e l e m a a s w i j d t e h e e f t . W o r t e l s maken
g e b r u i k van de g r o o t s t e mazen. Een v o o r b e e l d i s Nicolondoek van 2 , 5 x 5
mm, d a t goed d o o r g r o e i b a a r i s . Mazen van 0 , 8 mm z i j n n a u w e l i j k s d o o r
g r o e i b a a r meer (m.m. C. T u t e i n N o l t h e n i u s SBB, 1 9 8 5 ) . Onderzoek n a a r d e
d o o r g r o e i b a a r h e i d i s gewenst. Er moet e e n k w a l i t a t i e f goede r i e t k r a a g
mogelijk z i j n .
Een t i j d e l i j k e bescherming kan ook b e s t a a n u i t e e n ( l i c h t e ) b e s c h o e i i n g .
De k e u z e v o o r e e n b e p a a l d e o p l o s s i n g i s s t e r k p l a a t s a f h a n k e l i j k . Het
l i g t n i e t i n h e t k a d e r van d e z e v e r h a n d e l i n g o v e r r i e t om d i e p i n t e
g a a n op de toepassingsmogelijkheden van h a r d e m a t e r i a l e n e n de k o s t e n
daarvan.
ad 1. P l a n t e n van l e v e n s k r a c h t i g e w o r t e l s t o k k e n
Het p l a n t e n van w o r t e l s t o k k e n i s s u c c e s v o l i n de p e r i o d e d a t e r g e e n levende bovengrondse r i e t b i o m a s s a aanwezig i s . G l o b a a l g e l d t d i t v o o r de
p e r i o d e van h a l f o k t o b e r t o t h a l f maart. De v e r h o u t e s t e n g e l s op de
w i n p l a a t s kunnen h e t b e s t e e e r s t gemaaid e n a f g e v o e r d worden. Daarna
kunnen d e w o r t e l s t o k k e n worden g e r o o i d . Z i j kunnen g e s t o k e n worden, maar
ook worden bovengeploegd met e e n p l o e g o f b e d d e n l i c h t e r .
De wortelstokken kunnen dan worden g e s e l e c t e e r d op hun v i t a l i t e i t . Goede
wortelstokken z i j n w i t en d i k e n hebben minstens 3 knopen met d a a r t u s s e n
onbeschadigde luchtkamers. Wortelstokken u i t de boven- en middenlaag van
h e t w o r t e l m i l i e u z i j n rond van vorm en d i e u i t de onderlaag z i j n ovaal
a l s gevolg van h e t gewicht van de grondmassa. Bruingekleurde wortelstokken z i j n ongeschikt.
De wortelstokken moeten worden g e p l a n t . Geschikt daarvoor i s een gegraven g r e p p e l van 20 2 30 cm diep. Nadat de rhizomen z i j n aangebracht
wordt de g r e p p e l weer opgevuld met bodemmateriaal. Het maaiveld moet
plas-dras z i j n . Deze aanplantmethode i s g e s c h i k t voor r u s t i g water.
ad 2. S t o r t e n van baggerspecie met v i t a l e rhizomen
I n de periode h a l f o k t o b e r t o t h a l f maart i s de verwerking van baggers p e c i e met d a a r i n v i t a l e wortelstokken, z o a l s onder 1 i s beschreven, met
succes t o e t e passen op plasbermen met een maaiveldniveau even onder de
w a t e r s p i e g e l . D i t kan a l l e e n i n r u s t i g water of oevers d i e i n een luw
hoekje liggen. De kans op v e r s p o e l i n g van de r i e t w o r t e l s i s g r o o t .
Bovendien kan de u i t e i n d e l i j k e r i e t k r a a g op een t e hoog niveau komen t e
l i g g e n , waardoor deze s n e l aan verlanding onderhevig kan z i j n . Een opl o s s i n g daarvoor kan z i j n een g r o n d w a l l e t j e op de grens met h e t water
met d a a r a c h t e r een plasberm van 30 cm diep. Op d i e plasbrm kan de b a g
g e r s p e c i e i n een l a a g van
10 cm worden uitgesmeerd.
+
~.
ad 3. P l a n t e n van stekken
Stekken b e s t a a n u i t een s p r u i t of halm met een g e r i n g a a n t a l bladeren,
waaraan een w o r t e l s t o k z i t met minimaal 2 knopen. De w o r t e l s t o k mag n i e t
beschadigd z i j n . T i j d e n s h e t t r a n s p o r t moeten ze beschermd worden tegen
uitdrogen. Ook b r o e i moet worden tegengegaan. De stekken z i j n e r g kwetsbaar. B i j h e t poten i n de plasberm i s handig g e b r u i k t e maken van een
pootstok. B e s t a a t de bodem u i t s l a p m a t e r i a a l dan z i j n de stekken eenvoudig met de hand i n de bodem aan t e brengen. I n onderstaande t a b e l 2
z i j n de c o n d i t i e s voor h e t a a n p l a n t e n van r i e t s t e k k e n samengevat.
.-
Tabel 2 . Voorwaarden b i j h e t aanplanten van r i e t s t e k k e n
- w a t e r d i e p t e + 10 cm t o t - 20 cm met een optimum b i j een plas-dras
tuatie
- p l a n t t i j d van ca. 15 a p r i l t o t eind mei met een mogelijke u i t l o o p
j u n i , a f h a n k e l i j k van de weersomstandigheden
- halmlengte t o t ca. 80 cm
- a a n t a bladeren per halm ca. 3
- w o r t e l s t o k met minimaal 3 knopen aan de halm
- a a n t a l stekken per p l a n t g a t 3 2 5
- p l a n t a f s t a n d e n 25 x 50 m
- a a n t a l p l a n t g a t e n per m' ca. 8
-
-
siin
zonodig beschermen tegen begrazing door vee en reezn ( l a n d z i j d e ) en
ganzen ( w a t e r z i j d e )
o p t i m a l e rietplant-weersomstandigheden z i j n bewolkt t o t n a t weer en
weinig wind, m.a.w. e e n g e r i n g e p o t e n t i s l e verdamping
ad 4 . P l a n t e n van u i t zaad gekweekte r i e t p l a n t e n
B i j d e z e a a n p l a n t m e t h o d e worden r i e t p l a n t e n i n p o t j e s gekweekt. I n
Bernisse i s d i t eens toegepas
w a a r b i j i n 2 j a a r t i j d 150.000 p l a n t n
werden gekweekt voor 31.000 mi: D i t komt n e e r op ca. 5 p l a n t e n p e r m
Deze methode v e r g t e e n goede p l a n n i n g . De r i e t p l a n c j e s d i e i n k a s s e n
worden gekweekt moecen voor h e t u i t p l a n t e n 6-8 weken worden a f g e h a r d . De
plaaberm moet p l a s - d r a s z i j n . H e t zaad k a n h e t b e s t e u i t v e r s c h i l l e n d e
a t r e k e n worden gewonnen, z n d a t v e r s c h i l l e n d e c i e t e c o t y p e n wocden gekweekt e n t e v e n s d e k i e m k r a c h t v a r i a b e l is.
T i j d e l i j k e d r o o g s t a n d van d e p l a s b e m b l i j k t d e w o r t e l o n t w i k k e l i n g ce
s t i m u l e r e n . Voor de j u i s t e opkweekmethode wordc verwezen n a a r T u t e i n
2
N o l t h e n i u s e n Vroom ( 1 9 7 9 ) . De k o s t e n kwamen g l o b a a l op f 4,-- p e r m
( p r i j s p e i l 1979?).
5.
ad 5 . P l a n t e n van r i e t z o d e n
Het g e b r u i k v a n r i e t z o d e n of zogenaamde k l u i t a a n p l a n t i s goed toepasb a a r . De methode i s e c h t e r n o g a l b e w e r k e l i j k . De k l u i t e n hebben e e n
d n o r s n e d e van c a . 30 cm of 20 x 20 cm.
Oe t r a n s p o c t k o t e n z i j n r e l a t i e f hoog e n ook h e r aanbrengen van d e k l u l t e n (3-4 p e r m ) i s war m o e i l i j k e r . Voor e l k e k l u i t moet e e n p l a n t g a t
worden g e g r a v e n . Ook h e t g r a v e n van een g r e p p e l i s m o g e l i j k ; d e z e g r e p p e l z a l weer met bodemmateriaal g e v u l d moeten worden. De k a n s op s u c c e s
i s b i j d e z e methode e r g g r o o t , omdat a.h.w. e e n volwassen r i e t p l a n t
wordc g e p o o t .
9
De g u n a t i g e t i j d om r i e t k l u l t e n a a n t e p l a n t e n i s h a l f m a a r t t o t h a l f
mei. De jonge r i e t s c h e u t e n d i e n e n z o v e e l m o g e l i j k i n t a c t t e b l i j v e n .
T i j d e n s h e t t r a n s p o r t i s h e r n o o d z a k e l i j k d e k l u i t e n v o c h t i g t e houden.
Literatuur
- Achr,
-
-
W .N.M. v a n , G . d e Hamer, J . S n i t , M.A. V i e r g e v e r . Oeverafwerkingen i n c e c r e a t i e - e n n a t u u r g e b i e d e n d o o r d e Werkgroep
O e v e r v e r d e d i g i n g . Werkdocument RIJP. 1983-213 Abw.
B a a r t , E.A.D. e n M. Ross. B e h e r r van r i e t o e v e r s . I n : Waterschapsb e l a n g e n 1209, 1984 (no. 1 8 ) .
Hagemeyer, M.L. e n J.T.M. S e s s i n k . De i n v l o e d van g o l f w e r k i n g op
o e v e r v e g e t a t i e . Doctoraalscriptiefwerkdocument RIJP 1982/288 Abw.
Lelys tad.
S e s s i n k , J.T.M. N a t u u r t e c h n i s c h e o e v e r a f w e r k i n g N o o r d e r p l a s s e n m.b.c.
h e r w e s t e l i j k d e e l van d e p l a s . Werkdocument RIJP, f e b r u a r i 1985-23
Abw.
S e s s i n k , J.T.M. N a t u u c t e c h n i s c h r o e v e r a f w e r k i n g Noorderplassen m.b.t.
h e r w e s t e l i j k d e e l van d e p l a s , t e n westen van de Klipperweg. Werkdocument RIJP, m a a r t 1985-23 Abw
2e v e r s i r .
S e s s i n k , J.T.M. A a n p l a n t a d v i e s N a t u u r t e c h n i s c h e oeverbeschrrming
Noordrrplassen.
S e s s i n k , J.T.M. Aanleg- e n beheersmethoden van r i e t o e v e r s .
Wrrkdocumenc R I J P , 1983-245 Abw.
-
- Sessink,
J.T.H. ' O v e r z i c h t werkzaamheden e n a f s p r a k e n r i e t o e v e r s met
b i j l a g e n ' . N a t u u r t e c h n i s c h e o e v e r b e s c h e m i n g l a n g s d e o e v e r s van b e t
o o s t e l t j k d e e l van d e Noorderplassen
e v a l u a t i e 1984 e n 1985 e n
a a n l e g a d v i e s 1986. ( i n v o o r b e r e i d i n g ) .
S w a r t , D. B i j g e s t e l d v o o r s t e l v o o r i n r i c h t i n g e n b e h e e r van twee
,
o e v e r s van d e C e n t r a l e P l a s i n Almere. Werkdocument RIJP, a u g u s t u s
1981.
T u t e i n N o l t h e n i u s C. R i e t a a n l e g , -beheer e n -onderhoud. I. I n : Bosbouw
v o o r l i c h t i n g o r . 2 , f e b r u a r i 1986.
T u t e i n N o l t h e n l u s , C. e n S . J . Vronm, 1979. H e t a a n l e g g e n van
r i e t o e v e r s met u i t zaad gekweekte p l a n t e n . P o l y t e c h n i s c h t i j d s c h r i f t
(bouwkunde, weg- e n waterbouw 3 4 , n r . 10).
-
-

Antwoorden “Wie eet wat” - Natuurfeest op de brug

Op woensdag 12 februari was dhr. Dik Haverkamp van het

H. van de Riet Bouwstaal BV S 081

Pioneer DJ introduceert de REMIX-STATION 500 Almere

Meer weten? Download de brochure

Lokaal financieel maatwerk laagste inkomens

Bijlage 1: BPS-ePortfolio, handleiding

H. van de Riet Bouwstaal BV K 189

UIEN ZONDER KOPZORGEN Douwe van Dongera