Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/23058 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Di Bella, L. Title: De toepassing van de vereisten van causaliteit, relativiteit en toerekening bij de onrechtmatige overheidsdaad Issue Date: 2014-01-23 De toepassing van de vereisten van causaliteit, relativiteit en toerekening bij de onrechtmatige overheidsdaad De toepassing van de vereisten van causaliteit, relativiteit en toerekening bij de onrechtmatige overheidsdaad PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. C.J.J.M. Stolker, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op donderdag 23 januari 2014 klokke 13.45 uur door Laura Di Bella geboren te Leiden in 1977 Promotiecommissie: Promotoren: prof. mr. T. Barkhuysen prof. mr. J.E.M. Polak Overige leden: prof. mr. T. Hartlief (Universiteit Maastricht) prof. mr. B.J. Schueler (Universiteit Utrecht) prof. mr. W. den Ouden mr. dr. M.K.G. Tjepkema Lay-out: Anne-Marie Krens – Tekstbeeld – Oegstgeest © 2014 L. Di Bella ISBN 978 90 1312 040 0 e-ISBN 978 90 1312 041 7 NUR 823-302 Kluwer B.V. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. Success is not final, failure is not fatal: it is the courage to continue that counts. Toegeschreven aan Winston Churchill Voor- en dankwoord Het schrijven van een proefschrift is een bijzondere ervaring, die ik niet had willen missen. Het onderwerp van de onrechtmatige overheidsdaad is mij altijd blijven boeien: ik ben er nog steeds niet op uitgekeken. Onderzoek doen is op zich een eenzame bezigheid. Voor het ontstaan van dit proefschrift was betrokkenheid van anderen echter onontbeerlijk. Voor hun betrokkenheid dank ik allereerst mijn promotoren, prof. mr. J.E.M. Polak en prof. mr. T. Barkhuysen. Jaap en Tom, bedankt voor jullie waardevolle begeleiding, steun en vertrouwen. Het was een feest om mijn gedachten te kunnen slijpen aan jullie scherpe geesten. Op deze plaats bedank ik ook de leden van de promotiecommissie voor de moeite die zij namen om het manuscript te lezen en van waardevolle suggesties te voorzien. Het betreft prof. mr. B.J. Schueler, prof. mr. T. Hartlief, prof. mr. W. den Ouden en mr. dr. M.K.G. Tjepkema. Willemien bedank ik extra voor de rol die zij heeft gespeeld bij de ‘doorstart’ van mijn onderzoek. Aan het einde van mijn onderzoektijd hield ik nog een stuk(je) proefschrift over. Mijn huidige werkgever de Brauw Blackstone Westbroek, vooral Nicolien van den Biggelaar, bedank ik voor de ruimte die ik heb gekregen om dit proefschrift af te ronden. Leuke collega’s vormen de helft van het werkplezier en ik heb het daarmee steeds erg getroffen. Dankzij jullie ging (in Leiden) en ga (in Amsterdam) ik elke dag met plezier naar mijn werk, waarvoor veel dank. Tijdens het schrijven van het proefschrift heb ik van vrienden en familie veel plezier en steun ontvangen. Jullie zijn met te veel om hier allemaal persoonlijk te bedanken. Dit beschouw ik als een voorrecht! Voor Mariëlle en Caroline maak ik een uitzondering. Ik koester onze lange en hechte vriendschap. Marinda en Bieneke hebben steeds geloofd in de goede afloop van dit project. Daarom ben ik erg blij dat zij mijn paranimfen willen zijn. Mijn schoonouders Yous en Thea bedank ik voor hun tastbare steun. Mama, jij hebt mij het motto van dit boek voorgeleefd en daar heb ik al mijn hele leven baat bij. Dario is niet alleen de beste broer die ik mij kan wensen, hij heeft ook een zeer waardevolle bijdrage geleverd aan het succesvol afronden van het onderzoek door het ontwikkelen van het computerprogramma ‘Killie’. Mijn echtgenoot Jerzy zorgde ervoor dat ik het afgelopen jaar de ruimte had om dit proefschrift af te maken door veel van de ouderlijke lusten en lasten op zich te nemen. VIII Woord vooraf Bovendien was zijn hulp bij het maken van de literatuur- en jurisprudentielijst zeer welkom. Ten slotte, maar wel in de eerste plaats, bedank ik mijn dochters Jasmijn en Mila. Jullie inspireren mij elke dag opnieuw het best mogelijke voorbeeld voor jullie te zijn. Een grotere bron van kracht en geluk kan ik mij niet indenken. Ik kijk uit naar de weekenden, die ik nu met jullie kan doorbrengen, in plaats van aan dit ‘boek’ te werken. Amsterdam, 26 oktober 2013. Inhoudsopgave LIJST VAN AFKORTINGEN 1 INLEIDING 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 Aanleiding voor het onderzoek Achtergrond van het onderzoek Doel van het onderzoek en vraagstelling Plan van aanpak Methode Uitleg van gebruikte begrippen 1.6.1 Overheid 1.6.2 Onrechtmatige overheidsdaad Afbakening 1.7.1 Onderwerpen die niet worden behandeld 1.7.1.1 Onrechtmatigheid 1.7.1.2 Europees recht 1.7.1.3 Onrechtmatige rechtspraak en wetgeving 1.7.1.4 Het relativiteitsvereiste van artikel 8:69a Awb 1.7.1.5 Wet nadeelcompensatie en schadevergoeding bij onrechtmatige besluiten Toegevoegde waarde ten opzichte van bestaand onderzoek 1.7 1.8 2 XV 1 1 2 3 5 6 7 7 8 9 9 9 11 12 13 13 14 DE ONRECHTMATIGE OVERHEIDSDAAD EN DE ONVERMIJDELIJKHEID VAN RECHTSPOLITIEKE KEUZES DOOR DE RECHTER 2.1 2.2 2.3 2.4 Een rechtshistorische beschouwing 15 Inleiding Opzet De periode 1814-1848: de discussie over de bevoegdheid van de rechter om te oordelen over overheidszaken De periode 1848-1910: de onrechtmatige overheidsdaad in het streven naar administratieve rechtspraak 2.4.1 Inleiding 2.4.2 Het streven naar administratieve rechtspraak 2.4.3 De literatuur 2.4.4 Conclusie 15 16 17 19 19 20 23 28 Inhoudsopgave X 2.5 2.7 De periode 1910-1950: aansprakelijkheid voor schending van publiekrechtelijke normen 2.5.1 Inleiding 2.5.2 Het Ostermann-arrest 2.5.3 Literatuur 2.5.4 Conclusie Vanaf 1950: het ontstaan van de huidige bestuursrechtelijke schadevergoedingsbepalingen en de toepassing van de civiele aansprakelijkheidsvereisten bij de onrechtmatige overheidsdaad 2.6.1 Inleiding 2.6.2 De onrechtmatige overheidsdaad in de Parlementaire Geschiedenis 2.6.3 De onrechtmatige overheidsdaad in de literatuur 2.6.4 Conclusie Afsluiting 3 BESLUITENAANSPRAKELIJKHEID EN CAUSAAL VERBAND 45 3.1 3.2 3.3 Inleiding Opzet Een voorvraag: komt ook schade veroorzaakt door het primaire besluit voor vergoeding in aanmerking indien de beslissing op bezwaar is vernietigd? Onderscheid condicio sine qua non en toerekening 3.4.1 Systematiek 3.4.2 Geen duidelijk onderscheid condicio sine qua non en toerekeningsleer bij besluitenaansprakelijkheid 3.4.2.1 Inleiding 3.4.2.2 Rechtspraak 3.4.2.3 Literatuur 3.4.3 Conclusie en beoordeling Condicio sine qua non verband 3.5.1 Besluitenaansprakelijkheid en het vereiste van een condicio sine qua non verband 3.5.1.1 Inleiding 3.5.1.2 Rechtspraak 3.5.2.3 Literatuur 3.5.2.4 Conclusie en beoordeling 3.5.2 Onderbroken causaliteit en de invloed van verlengde besluitvorming op het causaal verband 3.5.2.1 Inleiding 3.5.2.2 Onderbroken (meervoudige) causaliteit: algemeen 3.5.2.3 Rechtspraak 3.5.2.4 Literatuur 3.5.2.5 Conclusie en beoordeling 3.5.3 Bewijs van condicio sine qua non verband 3.5.3.1 Bewijs van condicio sine qua non verband: algemeen 45 46 2.6 3.4 3.5 29 29 29 31 34 35 35 35 41 43 43 47 48 48 50 50 50 53 54 54 54 54 55 57 59 61 61 61 61 65 68 68 68 Inhoudsopgave 3.6 3.7 4 4.1 4.2 4.3 4.4 3.5.3.2 Bewijs van condicio sine qua non verband bij besluitenaansprakelijkheid 3.5.3.3 Conclusie en beoordeling 3.5.3.4 Proportionele aansprakelijkheid De Toerekeningsleer 3.6.1 De leer van de redelijke toerekening van artikel 6:98 BW 3.6.2 Toepassing van de leer van de redelijke toerekening bij besluitenaansprakelijkheid 3.6.2.1 Inleiding 3.6.2.2 De schade wordt veroorzaakt door andere omstandigheden' dan het vernietigde besluit 3.6.2.3 Aard en strekking van het besluit als toerekeningsfactor 3.6.2.4 Geen toepassing deelregels toerekening Brunner Conclusie en afsluiting XI 70 75 76 78 78 82 82 82 105 111 115 DE RELATIVITEIT VAN DE ONRECHTMATIGE OVERHEIDSDAAD De toepassing van het relativiteitsvereiste bij vermogensschade in het geval van schending van publiekrechtelijke normen door de overheid in vergelijking met schending van privaatrechtelijke normen door andere (rechts)personen 119 Inleiding Achtergrond van het onderzoek Opzet Enkele algemene aspecten van het relativiteitsvereiste 4.4.1 Algemeen 4.4.2 Doel en strekking van de geschonden norm 4.4.3 Toepassing van het relativiteitsvereiste 4.4.3.1 Strijd met een wettelijke plicht 4.4.3.2 Inbreuk op een recht 4.4.3.3 Strijd met ongeschreven zorgvuldigheidsnormen 4.5 De parlementaire achtergrond van artikel 6:163 BW 4.6 Twee arresten over schending van wettelijke normen door private partijen 4.6.1 Pharmacia/Cosmétique 4.6.2 Astrazeneca/Menzis 4.6.3 Tussenstand 4.7 Twee arresten over schending van publiekrechtelijke normen door de overheid 4.7.1 Duwbak Linda 4.7.2 Iraanse vluchtelinge 4.8 De overeenkomsten en verschillen tussen de arresten: een overzicht 4.8.1 De overeenkomsten 4.8.2 De verschillen 4.9 Een mogelijke reden voor het onderscheid en beoordeling daarvan 4.10 Afsluiting 119 120 122 123 123 124 124 124 125 125 126 129 129 131 133 134 134 137 140 140 140 141 144 Inhoudsopgave XII 5 HET RELATIVITEITSVEREISTE EN DE VERGOEDING VAN VERMOGENSSCHADE BIJ OVERHEIDSAANSPRAKELIJKHEID 5.1 5.2 5.3 5.4 6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 Kritiek en voorstel voor alternatief 147 Inleiding Waarom de huidige toepassing van het relativiteitsvereiste door de Hoge Raad niet kan leiden tot een overtuigende en voorspelbare ontwikkeling van de onrechtmatige overheidsdaad 5.2.1 Algemeen 5.2.2 Onvoldoende onderscheidend vermogen van het relativiteitsvereiste bij schending van exclusief voor de overheid geldende publiekrechtelijke normen De Europeesrechtelijke benadering Conclusie 147 148 148 149 155 157 TOEREKENING NAAR VERKEERSOPVATTINGEN BIJ VERNIETIGDE BESLUITEN: TIJD VOOR EEN ‘UPDATE’? 159 Inleiding Opzet Toerekening van onrechtmatige besluiten 6.3.1 Jurisprudentie 6.3.2 Visie literatuur op de huidige situatie 6.3.2.1 Argumenten vóór 6.3.2.2 Argumenten tegen 6.3.2.3 Zicht op de uitzonderingen Het privaatrechtelijke kader 6.4.1 Toerekening van een onrechtmatige daad ex artikel 6:162 lid 3 BW 6.4.1.1 Toerekening krachtens schuld 6.4.1.2 Toerekening krachtens de verkeersopvattingen 6.4.2 De verkeersopvattingen 6.4.2.1 Sterke feitengebondenheid 6.4.2.2 Rechtsvinding 6.4.2.3 Relativering Toerekening van onrechtmatige besluiten anno 2013 6.5.1 Plaatsing van de toerekening aan de overheid in het juridisch systeem 6.5.1.1 De verkeersopvattingen 6.5.1.2 Toerekening op grond van artikel 6:162 lid 3 BW 6.5.2 Praktische uitwerking 6.5.3 Hoe zit het met de rechtszekerheid? Afsluiting 159 161 161 161 164 164 167 168 170 170 171 172 174 174 174 175 175 175 175 176 180 183 184 Inhoudsopgave XIII 7 SAMENVATTENDE SLOTBESCHOUWING 187 7.1 Samenvatting 7.1.1 Doel van het onderzoek, vraagstelling en plan van behandeling 7.1.2 Geschiedenis 7.1.3 Causaal verband, besluitenaansprakelijkheid en de bestuursrechter 7.1.4 Het relativiteitsvereiste van artikel 6:163 BW 7.1.5 Toerekening Slotbeschouwing 7.2.1 De bijzondere positie van de overheid in het stelsel van artikel 6:162 BW 7.2.2 De bijzondere positie van de overheid in de huidige jurisprudentie: conclusie en eigen opvatting 7.2.3 Voorstellen voor verbetering 7.2.4 Een aparte wettelijke regeling voor de onrechtmatige overheidsdaad? 187 187 188 7.2 191 195 196 200 200 200 203 205 SUMMARY 207 LIJST VAN AANGEHAALDE LITERATUUR 225 JURISPRUDENTIEREGISTER 241 TREFWOORDENREGISTER 247 CURRICULUM VITAE 251 Lijst van afkortingen AA aant. AAW AB ABRVS AFM a-g AV&S Awb BR CBB CRvB DNB ECLI EG EHRM EU e.v. EVRM Gw. Gst. HvJ EG HvJ EU JB JBplus JV KB KLu LNV Mon. MvA MvT MvV NALL NJ NJB NJF NJV Ars Aequi aantekening(en) Algemene Arbeidsongeschiktheidswet Administratiefrechtelijke Beslissingen Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State Autoriteit Financiële Markten advocaat-generaal Aansprakelijkheid, Verzekering en Schade Algemene wet bestuursrecht Bouwrecht College van Beroep voor het bedrijfsleven Centrale Raad van Beroep De Nederlandsche Bank European Case Law Identifier Europese Gemeenschap Europees Hof voor de rechten van de mens Europese Unie en verder Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens Grondwet Gemeentestem Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen (tot 1 december 2009) Hof van Justitie van de Europese Unie (sinds 1 december 2009) Jurisprudentie Bestuursrecht Jurisprudentie Bestuursrecht Plus Jurisprudentie Vreemdelingenrecht Koninklijk Besluit Koninklijke Luchtmacht (voormalig) Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij Monografieën memorie van antwoord memorie van toelichting Maandblad voor Vermogensrecht Netherlands Administrative Law Library Nederlandse Jurisprudentie Nederlands Juristenblad Nederlandse Jurisprudentie Feitenrechtspraak Nederlandse Juristen Vereniging XVI NTB NTBR ODOL O&A Parl. Gesch. Rbg RMThemis r.o. RosR Rv. RvS Stb. Svb. TAR TMA TwK Uwv VAR VR VU vz. vzr. W.v.h.R. WAM WAO Wet Arob Wet BAB Wet R.O. WGV WPNR Wte WTG WRO WW Lijst van afkortingen Nederlands Tijdschrift voor Bestuursrecht Nederlands Tijdschrift voor Burgerlijk Recht onrechtmatige daden openbare lichamen Overheid & Aansprakelijkheid Parlementaire Geschiedenis Reclamebesluit geneesmiddelen Rechtsgeleerd Magazijn Themis rechtsoverweging Reglement onderzoek schepen op de Rijn Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering Raad van State Staatsblad Sociale verzekeringsbank Tijdschrift voor ambtenarenrecht Tijdschrift voor Milieuaansprakelijkheid Tijdelijke wet Kroongeschillen Uitvoeringsinstituut werknemersverzekeringen Vereniging voor Bestuursrecht Verkeersrecht Vrije Universiteit Amsterdam voorzitter voorzieningenrechter Weekblad van het recht Wet aansprakelijkheidsverzekering motorrijtuigen Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering Wet Administratieve rechtspraak overheidsbeschikkingen Wet beroep administratieve beschikkingen Wet op de rechterlijke organisatie Wet op de Geneesmiddelenvoorziening Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie Wet toezicht effectenverkeer Wet tarieven gezondheidszorg Wet ruimtelijke ordening Werkeloosheidswet
© Copyright 2024 ExpyDoc
