aantekeningen-betreffende-de-conservering-van

RIJKSDIENST V O O R DE
I.ISSELMEERPOLDER~
Intern rapport no. 169
AANTEKENINGEN'BETREFF~EDE CONSERVERING
VAN ARCHEOLOGISCH HOUT, MEDE NAAR AAN-
,
LEIDING VAN BEHANDELING VAN HET
I
WRAK VAN HET OORLOGSSCHIP
"WASA" IN STOCKHOLM
'\
I*.
door
i
G.D.
van der Helde en E. van Denzel
\
RIJKSDIENST VOOR DE IJSSELMEERPOLDERS
Landbouwwetenschappelijke Afdeling
K A M P E N
1969,
1. INLEIDING
I n 1628 verging h e t s c h i p d e "Wasa",
d a t tussen 1625 en 1628 i n op-
d r a c h t van d e Zweedse koning Gustaaf Adolt I 1 u i t h e t h u i s van d e - v a s a ' s
door een Nederlandse scheepsbouwer was gebouwd. Het s c h i p werd gereedgernaakt voor z ' n e e r s t e r e i s , kapseisde o n m i d d e l l i j k en zonk i n de haven
van Stockholm. I n 1664 werd 53 van de 64 aan boord g e p l a a t s t e kanonnen
met behulp van een duikerklok boven water. gehaald. Tot 1956 h e e f t h e t
s c h i p i n d e modder van d e haven g e r u s t . Toen i s h e t wrak g e l o k a l i s e e r d
door Andre Franzen, d i e e r n s t i g p l e i t t e voor h e t bergen ervan. I n 1959
werd
- na
veel voorbereidend werk door d e Zweedse marine, d i e ondermeer
onder d e k i e l van h e t s c h i p d e ruimte had gemaakt om e r de k a b e l s onder
..
..I
t e brengen
-
de e i g e n l i j k e berging begonnen. D i t h i e l d i n d a t men h e t
(I.
s c h i p van 110 voet d i e p t e langzamerhand ophaalde en i n ondiep water
p l a a t s t q waarna h e t ongeveer twee j a a r l a t e r aan d e o p p e r v l a k t e kwam b i j
h e t s c h i e r e i l a n d j e Kastellholmen. Vervolgens is de h u l leeggepompt en i n
.
-.
een dok g e p l a a t s t , waarin h e t weer op d e e i g e n k i e l kon worden g e z e t . Het
i s op sen s p e c i a a l hiervoor gebouwde b e t o M e n ponton g e p l a a t s t , waarna
h e t onderzoek n a a r vondsten i n h e t s c h i p begon. Vervolgens is e r e e n
\
altiminium gebouw omheen gemaakt. I n 1962 werd h e t opengesteld voor h e t
publiek en begon h e t e i g e n l i j k e conserveringsproces. S e d e r t d i e n z i j n nog
h e r h a a l d e duikcampagnes ondernomen om t e bergen wat m a a r e n i g s z i n s gevonden kon worden op de p l a a t s van h e t wrak. Met zomercampagnes is'men
daarmee t o t nu t o e doorgegaan en i n 1969 zou de l a a t s t e campagne p l a a t s vinden.
Het geheel van h e t Wasaproject is i n 1964 ondergebracht b i j h e t Nat i o n a l e Maritieme Museum: S t a t e n s S j a h i s t o r i s k a Museum, d a t eveneens i n
Stockholm i s g e v e s t i g d . I n 1965 werd de r e s t a u r a t i e van h e t s c h i p aangepakt m e t d e duizenden stukken 10s hout, d i e van d e Wasarustplaats waren
opgedoken b e e r dan 7000 stukken) en tevens-werd toen d e conservering
van de k i e l
ratuur
-
-
t o t dan t o e n a t gehouden m e t een automatische sproeiappa-
aangepakt. I n 1967 werd nog een scheepsboot gevonden, d i e ver-
moedelijk behoorde t o t de "Wasa" en ook d e z e boot werd geborgen.
Thans is een e x p o s i t i e i n g e r i c h t van d e vondsten met een d e e l van
d e s c u l p t u r e n e n tevens handelend over d e berging en d e r e s t a u r a t i e van
h e t s c h i p . Er r e i z e n 6 t e n t o o n s t e l l i n g e n over d e gehele wereld, d i e h e t
Wasaproject i n t a l van musea demonstreren.
Men neemt aan d a t i n 1971 met h e t s p r o e i e n met conserveringsmiddelen
kan worden opgehouden, waarna d e v e r d e r e , d e f i n i t i e v e e x p o s i t i e kan worden bewerkt.
De conserve;ingswerkzaamheden met betrekking t o t h e t g e h e l e p r o j e c t
s p e l e n z i c h a f i n twee ruimten : d e h u l wordt qehandeld volgens de
sproeimethode i n k e e n r u i m t e , d i e tevens voor publiek t o e g a n k e l i j k i s , e n
d e o v e r i g e , ' l o s s e voorwerpen en l o s , d o o r d u i k e r s op d e v i n d p l a a t s van.
kiet wrak verzameld hout, worden behandeld i n een a f z o n d e r l i j k e werkplaats
met laboratorium n a b i j h e t voorlopige Wasamuseum. Daarbij b e h o o r t ook
een v r i j .compk,ete boot, d i e vermoedelijk aan dek van d e "Wasa" h e e f t ges t a a n , met een l e n g t e van ongeveer 6 m en d i e moest dienen om mensen van
en n a a r h e t s c h i p te brengen. Van d i t s o o r t boten z i j n ' s l e c h t s e n k e l e
p r e n t e n - e n s c h i l d e r i j e n bekend, maar e r is overigens nergens t e r wereld
' i e t s van bewaard gebleven.
I n f e b r u a r i 1969 was h e t mogelijk om i n dienstopdracht een bezoek
t e brengen aan d i t Wasaproject, t e n e i n d e b e t e r
verschenen l i t e r a t u u r
-
-
dan u i t de t o t nu t o e
over d e e r v a r i n g e n t e worden gelnformeerd. ,Een
u i t v o e r i g e gedachtenwisseling met d i v e r s e betrokkenen was h i e r d o o r moge-.
lijk.
W i j w i l l e n graag onze dank betuigen aan de d i r e c t e u r van h e t S t a t e n s
S j a h i s t o r i s k a Museum
-
D r . Per Lundstrom
-.D+. L a r s 8ke Kvarning - en d i e n s
-
plaatsvervanger
aan h e t hoofd van d e c o n s e r v e r i n g s a f d e l i n g
man
-
d e d i r e c t e u r van Wasavarvet
-
-
D r . Hans Soop
c i v i e l - i n g e n i e u r L a r s Bark-
en h e t hoofd van h e t laboratorium van d e genoemde a f d e l i n g
-
0
B i r g i t t a Hafors
-
-
Mevr.
v o o r - a l l e informatics, d i e zonder e n i g e terughouding
werden gegeven en d e open d i s c u s s i e m o g e l i j k h e i d , d i e e r was t i j d e n s ons
bkzoek. Hierdoor immers.kon i n ruime mate aan onze b e h o e f t e om i n l i c h tingen
- zowel
omtrent de conservering, r e s t a u r a t i e , . h e t vervaardigen
van a f g i e t s e l s , alsook omtrent d e bouw van h e t s c h i p
-
.
worden voldaan.
W i j hebben h e t s c h i p ook g e h e e l van binnen kunnen bekijken door s p e c i a a l
daarvoor g e t r o f f e n voorzieningen.
2. HET SCHIP "WASA"
..
Het s c h i p is gebouwd i n d e t i j d van de d e r t i g j a r i g e o o r l o g en Gust a a f Adolf
-
.
d e Zweedse koning
-'
.
t r a c h t t e van h e t verarmde' Zweden e e n .
n a t i e van b e t e k e n i s i n Europa t e maken.Voor deze t a a k h a d d e koning beh o e f t e aan een machtige 'vloot om d e B a r t i s c h e invloed t e verminderen en
d e geva-lw
~
v
o
t e keren. I n 1625 gaf h i j daarom opdracht
o Zweden
r
v i e r schepen t e bouwen op een werf t e stockholm : twee g r o t e en twee
k l e i n e r e schepen.
I n 1626 werd de k i e l gelegd voor h e t tweede g r o t e ' ~ c h i p: d e "Wasa".
Een Hollander, Hendrik Hybertsson, d i e g r o t e e r v a r i n g i n scheepsbouw had,
werd d e bouwer van h e t s c h i p , d a t 0verwegend.uj.t eikenhout werd gemaakt.
Het hout kwam voor een goed d e e l van d e omgeving van h e t M'larmeer en d e
0
k u s t van Smaland. -Veel van h e t gebr"ikte hout moest reeds tevoren een
g e s c h i k t e vorm hebben, hetgeen h e t zoeken van h e t goede m a t e r i a a l b i j d e
gevraagde afmetingen n i e t eenvoudig z a l hebben gemaakt. D i t g e l d t temeer
daar het schip
-
naar toenmalig gebruik
- niet
op tekening werd gemaakt.
We1 was e r een s o o r t van beknoptbestek, mede i n verband met d e aan t e
brengen s c u l p t u r e n aan h e t s c h i p . Het b e s t e k b e v a t t e tevens gegevens over
de afmetingen e n dk kioofdconstructies. Verder werd h e t aan de scheeps-
'
bouwer overgelaten om een s c h i p t e maken d a t voldeed aan d e gangbare
e i s e n van g r o o t t e , vorm en l i j n . De maten van h e t s c h i p z i j n de volgen3
de: Lengte k i e l 38 m; t o t a l e inhoud ( i n maart 1965 gemeten) 900 m ;
l e n g t e gemeten over d e . s t e v e n s 47.3 m; d e b u i t e n s t e , g r o o t s t e b r e e d t e :
11.5 m. Na d e r e s t a u r a t i e
-
met i n b e g r i p van de t o t a l e l e n g t e van h e t
g a l j o e n d a t nu wordt aangebracht
-
is d e leng'te over a l l e s 56 m. De'
hoogte van k i e l t o t p p p r a i l i n g bedraagt 18 m en de hoofdmast h e e f t van
k i e l t o t t o p 50.m hoogte gemeten.
Het s c h i p "Wasa" kwam i n 1628 gereed en v e r l i e t d e kade b i j mooi
weer op 10 augustus i n d e middag. Vele mensen stonden langs d e kade o m
d e nieuwe aanwinst van d e v l o o t voor d e e e r s t e a f v a a r t t e z i e n v e r t r e k ken. H e t bladgoud, rood, gee1 en blauw van h e t polychroombeschilderde
scheepssierwerk moet i n f l o n k e r i n g d e zon hebben gevangen. S l e c h t s v i e r
z e i l e n waren open. Toen
-
b u i t e n d e b e s c h u t t i n g van de havenkant
-
ving
h e t canvas de b r i e s met een u i t s c h i e f e r , h e t s c h i p maakte s l a g z i j , kwam
moeizaam overeind en kapseisde toen e e n nieuwe b r i e s , d o o r h e t want ging.
Re open poorten l i e t e n h e t water met stromen binnen en h e t s c h i p zonk
s n e l i n 110 voet water.
Was h e t s c h i p een misbouw ? h e e f t men zich'afgevraagd, of was e r
een andere oorzaak ? Het komt ons w a a r s c h i j n l i j k voor d a t een samenloop
van omatandigheden t o t deze c a t a s t r o f e h e e f t gele'id. Het s c h i p was hoog
( a c h t e r 20 m) en rank gebouwd naar de a a r d en d e t r a d i t i e s v a n d e scheepsbouw van d i e t i j d . Immers d e schepen van d e l a t e middeleeuwen hadden hun
voor- en a c h t e r k a s t e e l , welke c o n s t r u c t i e b i j h e t langer worden van d e
schep&i.wkduidelijk
-
z i j h e t gewijzigd
-
was gehandhaafd. Zo waren d e
vaartuigen van n a d e l a t e Middeleeuwen i n de 16e en 176 eeuw n i e t a l l e e n
i n d e l e n g t e , maar ook s t e r k i n hoogte toegenomen.
D e "Wasa" was g e b a l l a s t i n h e t ruim m e t 400 t o n s t e n e n . E r waren aan
boord
-
op l a s t van d e koning
- m68rkanonnen
g e p l a a t s t dan d e scheeps-
bouwer van p l a n was geweest t e p l a a t s e n en d e kanonnen hoger i n h e t
t.
s c h i p waren van een zwaarder k a l i b e r d a n d e bouwer had v o o r g e s t e l d . Een
proef n a a r d e s t a b i l i t e i t van h e t s c h i p
- r7
-
genomen door 30 matrozen, d i e
s n e l van stuurboord naar bakboord moesten lopen
-
was a 1 e e r d e r s n e l be-
e i n d i g d , omdat men vreesde d a t h e t s c h i p zou kunnen kapseizen, zo rank
bleek h e t v a a r t u i g . H i e r u i t is we1 d u i d e l i j k d a t d e "Wasa" t e rank op
h e t water l a g . D i t . was geen onbekend e u v e l , want e r z i j n i n d e 17e eeuwse
scheepsbouw t a l van voorbeelden van t e rank gebouwde v a a r t u i g e n , , d i e l a t e r van een dubbeling werden voorzien. 0cik M.H.
Tromp heef t voor 6Bn van
z ' n schepen j a r e n l a n g voor h e t aanbrengen van een dubbeling g e p l e i t : Hoe
dan ook, h e t ' o o r l o g s s c h i p ."WasaW was t e n onder gegaan nog v66r d e eigenl i j k e maidentrip met a l l e s wat z i c h t o e n aan boord bevond. Een d e e l van
de bemanning sprong over boord, een a n d e r k l e i n d e e l d a t z i c h benedendeks
i n h e t s c h i p bevond en n i e t meer weg kon komen zonk mee n a a r d e havenbodem t u s s e n d e r o t s e n en e i l a n d e n t e n o o s t e n van Stockholm. B i j h e t l i c h t e n en nadien b i j h e t schoonmaken van h e t wrak is z e e r veel teruggevonden van a l l e s wat werd meegevoerd en d i t g e e f t nu een d u i d e l i j k beeld
van h e t leven aan boord, z o a l s d i t had kunnen z i j n wanneer de " ~ a s a " i n - .
derdaad i n d e v a a r t was gekomen. Om e n k e l e van de v e l e vondsten t e noemen
,:
een p a s g l a s , aardewerk (waaronder Noordnederlands), t i m e n borden,
s c h a l e n en kannen, . f l e s s e n , een bronzen komfoor
,
v e l e voorwerpen van
h o u t , z o a l s k l e i n e t o n n e t j e s , b a k j e s , e e n gereedschapskist met gereedschap van d e scheepstimmerman en een houten v i j z e l m e t stamper. Voorts
i s e r leerwerk gevonden i n d e vorm van j a s s e n en wanten, a l s o o k s c h o e i s e l , t e x t i e l i n de vorm van k l e d i n g r e s t e n , een v i l t e n hoed en h e e l v e e l
andere vondsten, a f g e z i e n dus van h e t enorme a a n t a l skulpturen. ~ e e r
v e e l van d i t m a t e r i a a l behoefde meteen c o n s e r v e r i n g , zodat men d i r e c t
b i j h e t ophalen van d i t s c h i p i n v o l l e omvang werd geconfronteerd met d e
~conserverin~sprobl~matiek.
Aan i j z e r w a s e r bijzonder weinig want onder
water was reeds gebleken d a t van d e i j z e r e n n a g e l s n i e t s was overgebleven. I n f e i t e was h e t e n i g e gevonden i j z e r een o n d e r s t e v i n g e r l i n g voor
h e t ophangen van een r o e r en een a a n t a l kanonskogels. Van h e t o v e r i g e
i j z e r vond men sporadisch e n k e l e a l s i j z e r o x y d e bewaard gebleven vormen.
De oorzaak van d i t t o t a l e verdwijnen van h e t i j z e r kentmen n i e t m e t zekerhhid, maar w e l l i c h t z a l d e iuurgraad van h e t - w a t e r i n de Botnische
Goif en d e o n g u n s t i g e ' c o m b i n a t i e van.eikenhout en i j z e r , d i e e l k a a r normaal a 1 v r i j s l e c h t verdragen, d a a r i n hebben meegespeeld.
-5-
,.
H e t s c h i p was ongeveer voor 90 % u i t eikenhout gebouwd en overigens was
grenen e n ~ l - i n d eg e b r u i k t . Een d e e l van d e ijzeroxyde van a t h e t verdwenen i j z e r van pennen, enz. was i n het hout opgenomen.
3. DE CONSERVERING
Wat b e t r e f t d e "Wasa", waarvan zoveel was bewaard gebleven dank
z i j het. o n t b r e k e n v a n d e h e t hout vernielende 'paalworm (Teredo n a v a l i s )
. ..
i n de Oostzee; gold h e t conser.veringsprob1eem i n de a l l e r e e r s t e p l a a t s
,
het'hout..:Reeds
s e d e r t t i e n t a l l e n j a r e n was bekend d a t h e t bewaren van
. .
-'hout
L
.
d a t lange t i j d onder water is geweest en daardoor met water i s
. ' - l o p g e v u l d en z e l f s wat is gezwollen
-
g r o t e moeilijkheden zou geveii',ten
.
aanzien van d e conservering..Door d e e r v a r i n g e n , d i e waren opgedaan met
andere middelen i n Noorwegen, Noord-Duitsland,.Nederland en Denemarken,
w i s t men d a t d e t r a d i t i o n e l e houtconservering
produkten
- geen
-
met bijvoorbeeld t e e r -
voldoende o p l o s s i n g kon gev,en voor h e t hoofdprobleem
van h e t krimpen van h e t hout door het drogen: Enkele proeven met h e t
drogen van hout
t i g e omgeving
-
-
ook wanneer d i t wordt vertraagd i n een donkere, voch-
toonden aan d a t w e l l i c h t een krimp van 15 % zou z i j n t e
verwachten wanneer geen maatregelen zouden woc_den g e t r o f f e n t o t opvull i n g van h e t hout
.
3. i ONDERZOEK NAAR EN TOEPASSING VAN HOUTCONSERVERINGSMIDDELEN
Onderzoek naar en t o e p a s s i n g van houtconserveringsmiddelen h e e f t
r e e d s j a r e n plaatsgevonden.,Daarbij is d u i d e l i j k geworden d a t i y r
een groot v e r s c h i l b e s t a a t
cipi8el
.
.
-
-
hoewe1 i n f e i t e t h e o r e t i s c h n i e t p r i n -
tussen conservering van nieuw hout en d a t van "archeolo-
gisch" hout u i t n a t t e grondlagen, danwel van onder water. De r o t t i n g ,
t e n d e l e een s o o r t humificering en h e t opzwellen van h e t hout door
*-
h e t vocht, s p e l e n d a a r b i j een r o l . Ten aanzien van nieuw hout is
u i t e r a a r d op commerci'6le b a s i s v r i j v e e l gedaan. D e conserverings-
4
problematiek t e n aanzien van hout h e e f t b i j n a u i t s l u i t e n d de belangs t e l l i n g gehad van musea en archeologische i n s t e l l i n g e n , d i e met
d i t probleem werden geconfronteerd. Het laboratorium van h e t Deense
NationaleMuseum i n Kopenhagen h e e f t op d i t t e r r e i n v e l e r l e i onderzoek v e r r i c h t en d u i d e l i j k onderkend - w a t men ook i n Oslo h e e f t
ervaren aan de wereldberoemde Vikingschepen Oseberg- en Gokstadts c h i p en een paar minder f r a a i e stukken
-
d a t behandeling met i n
water o p g e l o s t e a l u i n bijzonder g e v a a r l i j k is. Hoewel de grondgedachte van h e t - o p v u l l e n van d e h o u t c e l l e n t e n einde vervanging t e
,
bewerken van h e t u i t t r e d e n d e w a t e r b i j d e aluinbehandeling p r i n c i p i e e l j u i s t was is h e t k r i s t a l l i s a t i e p r o c e s f u n e s t gebleken omdat
h e t k a t a s t r o f a l e gevolgen h e e f t voor d e c e l s t r u c t u u r . E i g e n l i j k kan
men n i e t z e g g e n d a t v e e l onderzoek was voorafgegaan aan d e toenmal i g e behandeling. Op d i t punt is e i g e n l i j k pas na d e o o r l o g h e t een
en ander gedaan d a t d e gecompliceerdheid v a n , h e t probleem h e e f t verduidelijkt.
Naast h e t pogen t o t conservering met behulp van a l u i n a l s bovengenoemd, zowel t e Oslo a l s t e Kopenhagen t o e g e p a s t , i s , g e w e r k t met kokende c r e o s o o t o l i e i n d e gedachte daarmee h e t i n h e t hout aanwezige
water u i t t e d r i j v e n . D i t werd t o e g e p a s t op h e t U t r e c h t s e w h i p , d a t .
i n d e d e r t i g e r jaren was a a n g e t r o f f e n t i j d e n s werkzaamheden aan d e
Van Hoornekade t e U t r e c h t . Het b e t r o f een wrak van z e e r b i j z o n d e r e
c o l i s t r u c t i e , gebouwd op een b r e d e ' k i e l p l a n k . Aanvankelijk was men
van mening d a t d i t s c h i p van Romeinse ouderdom moest z i j n , maar d e
l a t e r t o e g e p a s t e C 14-datering h e e f t d u i d e l i j k gemaakt d a t h e t vaart u i g l a t e r i n d e t i j d moest worden g e p l a a t s t en we1 ongeveer i n d e
8e eeuw.na Chr. De behandeling met c r e o s o o t o l i e kon n i e t a l s comp l e e t .worden gedacht, omdat d i t t e e r p r o d u k t
-
zelf vluchtig
-
$p
4
d e duur weer g e d e e l t e l i j k h e t hout zou v e r l a t e n . Daa om werd een
nibehandeling met li j n o l i e t o e g e p a s t
. W ij
kunnen n i e t ontkennen d a t
de a a n v a n k e l i j k e r e s u l t a t e n r e d e l i j k waren, a f g e z i e n van h e t f e i t
d a t h e t hout door drogende l i j n o l i e d u i d e l i j k v i s u e e l aan s t r u c t u u r
h e e f t ingeboet en een wat s t r u c t u u r l o o s aanzien h e e f t gekregen, d a t
z i c h bovendien s l e c h t l a a t onderhouden. D e ruimte waar h e t z e e r b i j zondere v a a r t u i g i s g e p l a a t s t
t e Utrecht
-
- d e kelder
van h e t Centraal Museum
was a a n v a n k e m 3serEochtig. L a t e r h e e f t men c e n t r a l e
verwarming i n deze kelderruimte aangebracht , hetgeen ongunst i g
*_.
werkte op h e t behandelde hout. D e drogende werking ging gepaard m e t
h e t ' openbarsten van naden, d i e b i j de conservering warin d i c h t g e maakt. E r t r a d d u i d e l i j k hernieuwde krimp op door h e t drogen van
h e t m i l i e u , waarin h e t s c h i p werd bewaard.
Gedurende enlcele j a r e n werd b i j d e conservering van hout i n d e werkp l a a t s van d e a f d e l i ~ l gOudheidkundig Bodemonderzoek van d e R i j k s d i e n s t voor d e i ~ s s e l m e e r p o l d e r sd e behandeling van n a t hout met
m e t h y l c e l l u l o s e t o e g e p a s t . Voor sommige stukken waren d e r e s u l t a ten r e d e l i j k t e noemen, b i j a n d e r e evenwel minder g u n s t i g .
Het is niet duidelijk geworden waaraan de versch++lende resultaten
waren toe-te schrijven, maar daaraan zullen stellig omstandigheden
als de wijze waarop het hout werd gereedgemaakt, a1 dan niet inwateren van het hout, duur en omstandigheden van het verblijf in de
grond en de in de bodem aanwezige chemicalien mede oorzaak zijn geweest. De methode werd niet meer toegepast toen bleek dat onvoldoende opvulling van het hout met methylcell$lose kon worden verkregen en de indringing stagneerde v66r
hout
-
-,
bij dikkere stukken
de kern te hebben bereikt.
Vermelding verdient voorts nog de droogvriesmethode in vacuum die
werd toegepast op het schip dat bekend werd onder de naam "de boom-.
stamkano van Pesse", een kano die in het veen is aangetroffen, uit
een dennestam gemaakt en met C 14 gedateerd op een ouderdom van
plm. 8000 jaar en dus behorend tot 66n der culturen van de MiddenSteentijd. Deze droogvriesmethode
past te Groningen
-
- door Prof. H. de Vries toege-
had goed resultaat en de kano van Pesse was een
redelijk bewaard gebleven stuk. Met het droger worden van het museaal milieu in het Provinciaal Museum te Assen na de restauratie,
begonnen zich echter ook hier krimpverschijnselen voor te doen.
Het is alleszins waarschi~nlijkdat het droogvriesproces had moeten worden gevolgd door een behandeling met een impregneermiddel dat
op het droge hout een monomeer had kunnen zijn. ~ellichtkan dit nu
alsnog worden toegepast.
De behandelmethode6,die bijvoorbeeld in het laboratorium van Dr.
Muhletaler in Zurich worden toegepast, zijn moeilijk toepasbaar op
grote stukken als die, waar de scheepsarcheologie mee te maken
heeft. Immers.de behandeling door de vervangingsreeksen met alcohol,
ether, hars en de behandeling met arigal-C lenen zich vrij slecht
voor grote stukken als delen of constructies van oude scheepswrakken. Wij komen hierop onderstaand nog terug.
Eerst de toepassing van polyethyleenglycolen na de oorlog.heb6en
meer en meer geleid tot nader onderzoek, nadat men aanvankelijk in
hoofdzaak experimenteel werkte met de diverse bovengenoemde middelen. Juist de laatste paar jaren heeft menook geexperinenteerd met
behandeling van nat hout (en eveneens met vers hout) met gammastraling, ten einde het langdurige proces van de polymerisatie te versnellen. Deze behandW&lWeisop
diverse plaatsen in Europa tOege-
past, maar de omstandigheden maken voorlopig deze methode ten hoogste toepasbaar voor kleine stukken nat hout die men nog in de nog
kleine kamersvan de kernreactors kan bergen.
X/69/691
D e genomen proeven i n ons land
-
gedaan op hout u i t de IJsselmeer-
bodem, i n samenwerking met h e t C e n t r a a l Laboratorium voor Onderzoek
van Voorwerpen van Kunst en Wetenschap t e Amsterdam
;
-
hebben w e l i s -
waa? goede r e s u l t a t e n gegeven, maar d e methode l e e n t z i c h vooralsnog n i e t voor toepassing i n h e t g r o o t en h e t v a l t t e b e z i e n ; d a t er
nog v e l e j a r e n z u l l e n verlopen e e r deze methode Ban dienen voor h e t
conserveren van g r o o t , b i j a r c h e o l o g i s c h onderzoek opgegraven hout.
Men h e e f t enkele malen
-
z o a l s Walther Beck u i t Wenen b e s c h r i j f t
-
gewerkt met ioniserende s t r a l e n op oud hout, maar deze behandeling
had t o t doe1 aan h e t hout..schade berokkenende organismen u i t t e
schakelen. De!
.
methode l e v e r d e a l s r e s u l t a a t op d a t men de aan..,
t a s t i n g we1 t o t s t a a n kon brengen, maar men kon nieuwe, l a t e r e aant a s t i n g n i e t verhinderen..
.o
Hout met meer dan 20 % vocht b i e d t b i j een temperatuur t u s s e n 3
0
en 39
C mogelijkheid voor schimmelontwikkeling. I n droge ruimten
kunnen geen schimmels z i c h ontwikkelen, maar wordt insektenschade
een e r n s t i g e bedreiging. E r z i j n ook middelen de insekten t e bes t r i j d e n . 'Aanvankelijk h e e f t men ondermeer gammastraling toegepast
voor h e t doden van d e h e t hout beschadigende insekten. Daarna i s
men deze behandeling gaan z i e n a l s een middel t o t v e r b e t e r i n g van
d e technologische eigenschappen van hout door h e t toevoegen van
k u n s t s t o f met behulp van de s t r a l i n g . Het hout ondergaat dan een
chemische structuurverandering. D a a r b i j b l i j k t d a t men de buig- en
breukvastheid door g e r i n g e bestralingshoeveelheid gemakkelijker kan
belnvloeden dan de drukvastheid, maar g e r i n g e b e s t r a l i n g maakt h e t
hout b e t e r v e r t e e r b a a r voor l a r v e n van huisboktor en voor t e r m i e t e n .
S t e r k e b e s t r a l i n g v e r s l e c h t e r t d e voedingswaarde van h e t hout. Weliswaar kan men dus bepaalde houtaantastingen met b e s t r a l i n g tegengaan of onderdrukken, maar d i t s p e e l t een veel minder b e l a n g r i j k e
r o l b i j n a t archeologisch h o u t , waar h e t drogen h e t g r o t e probleem
vormt m e t de d a a r b i j behorende krimpverschijnselen.
U i t gegevens d i e D. Ankner u i t Mainz v e r s c h a f t e t i j d e n s h e t c o l l o quium voor houtconserveringsproblemen t e Ludwigsburg i n j u n i 1969
blijkt
- wat
ook anderen naar voren brengen
-
d a t b i j d e behande-
2
l i n g van n a t hout i n f e i t e d r i e s t a d i a z i j n t e onderscheiden en
we1 :
1. Het besproeien of uitwassen.
2. Het verstevigen en s t a b i l i s e r e n .
3 . H e t verwijderen van h e t water.
Ankner ontleedde d e t o e g e p a s t e methodes evenals M'uhletaler u i t
Ztirich d a t deed t i j d e n s h e t colloquium en c o n s t a t e e r d e d a t de l i j n oliebehandeling van vroeger
-
evenals d e behandelinggImet c a r b o l z u u r ,
carbolineum, g l y c e r i n e o f t e r p e n t i j n h e t krimpen en trekken n i e t kon
voorkomen. H i j s t e l d e ook d a t d e aluinmethode
l i j k t e Oslo
-
-
toegepast aanvanke-
door d e h y g r o s c o p i c i t e i t van d e a l u i n het hout vaak
vochtig deed b l i j v e n . De s p r e k e r ging eveneens i n op d e t e ZUrich
t o e g e p a s t e behandeling m e t a l c o h o l en e t h e r , waarbij h e t water e e r s t
door a l c o h o l wordt vervangen en d i t daarna door e t h e r , d i e vervolgens
door een h a r s wordt vervangen. I n vacuum wordt h e t verdampingsproces
versneld zodat de h o u t s t r u c t u u r n i e t verandert t e r w i j l h e t wordt vers t e v i g d door h e t hars. D e s n e l l e verdamping van d e e t h e r bewerkt mede'
d a t de h a r s s n e l i n h e t hout inwerkt. Aan d e z e b e h a n d e l i n g d i e n t een
grondige r e i n i g i n g gedurende een v r i j lange t i j d vooraf t e gaan. De
methode is a l l e e n maar voor k l e i n e r e voorwerpen bruikbaar, ook a 1
omdat d e e t h e r explosief kan z i j n . B. Christensen van h e t Nationale
Museum t e Kopenhagen g e b r u i k t e daarom een vervangingsmiddel voor d e
e t h e r , maar ervoer d a t d e r e s u l t a t e n ongunstiger waren. Bovendien
bleek d a t hout i n s l e c h t e conserveringstoestand nog v a n d e behandel i n g volgens d e alcohol-ether-harsmethode t e l i j d e n had.
A. Rosenquist van het Viking Meseum Bygdoy t e Oslo ging t i j d e n s h e t
genoemde col~loquiumi n op de moeilijkheden d i e na de aluinbehandeling
waren o n t s t a a n met de schepen van Oseberg en Gockstadt, waarvan de
~ r o b l e m a t i e ki n f e i t e door de vondstomstandigheden anders was dan
van d e onderwater verzamelde h o u t r e s t e n . Een nabehandeling van d e
schepen h e e f t d e l a a t s t e t i j d plaatsgevonden na d e aanvankelijke bewerking met a l u i n . In deze voordracht van Rosenquist werd h e t probleem van h e t v u i l worden van h e t geconserveerde hout i n open expos i t i e behandeld. I n h e t museum m e t een n i e t gelmpregneerde, zandstenen v l o e r komt veel kwartsstof voor en eveneens t e x t i e l s t o f van d e
plm. 200.000 bezoekers d i e er j a a r l i j k s komen, wat h e t schoonmaken
van d e geconserveerde stukken
maakt
-
d i e tamelijk t e e r i l j n
-
noodzakelijk
.
Van v e e l belang is d a t d i v e r s e s p r e k e r s t i j d e n s de voordrachten inI
gingen op h e t probleem d a t h e t hout door h e t lange v e r b l i j f onder
water en/of i n de modder i s v e r v u i l d . Miihletaler s t e l d e d a t h e t
donker worden van het oude hout is ontstaan door d e afbraak van
l i g n i n e . Humuszuur is i n h e t hout opgenomen en ook z i j n f i j n e s l i b d e e l t j e s i n h e t hout achtergebleven, evenals k l e u r s t o f .
r ~ ~ -
Wanneer men recent hout door lange inwatering metwater verzadigt en
.
daarna aan de lucht blootstelt vindt uitwisseling van vocht plaats
totdat het hout zover is uitgedroogd dat de vochtigheid vrijwel gelijk is met die van de omringende lucht. Deze toestand is dus mede
afhankelijk van de temperatuur. Tegelijk met dit drogen vindt voluinevermindering van het hout plaats : het hout slinkt. Miihletaler stelde
dat er duidelijk verschil is voor de conservering tussen nat oud hout
en recent hout. Hout is een poreus lichaam dat uit celwandmateriaal
en luchtkamers bestaat. De celwand heeft een enorm ingewikkelde structuur met een daarmee samenhangend, eveneens ingewikkeld, kapillairsysteem. De afmetingen van de holle ruimten in het hout vari'6ren van een
miljoenste tot enige honderdduizendsten millimeters afstanden van de
microfibrillen.'Dit holtesysteem heeft een enorme interne oppervlakte
2
van plm. 200 m per gram droog hout. Bij archeologisch nat hout heeft
zich als gevolg van substantieverlies aan cellulosemateriaal en lignine het holtesysteem verwijd. De binnenoppervlakte heeft aan uitgebreidheid ingeboet. In hetbholtesysteem bevindt zich nog alleen maar
vrij bewegend water. Tijdens het lange verblijf onder water of in de
natte bodem zijn er organische stoffen in opgehoopt als rottingsslib,
colloldale ijzerhydroxyde, veenkleurstof en mineralen. Bij het drogen
van het hout kunnen sommige van deze stoffen een.verstevigende functie
hebben, maar in het natte hout bemoeilijken ze het binnendringen van
'het conserveringsmiddel en ze hebben het hout een onnatuurlijke kleur
gegeven. Daarom moeten deze stoffen eerst worden verwijderd. Zelf hadden wij reeds in de werkplaats van de afdeling Oudheidkundig Bodemonderzoek te Ketelhaven duidelijk kunnen constateren dat het hout allerlei stoffen afstootte tijdens de behandeling met schoon water, ofwel
met conserveringsmiddel, waardoor de vloeistof snel vervuilde. Anderszins kon worden geconstateerd dat langdurige besproeiing het
hout lichter van kleur maakte:enste&verder
de eigenlijke houtkleur
deed terugkeren.
EBn van de grote problemen die wij bij droging ervoeren wordt ook
door Miihletaler in zijn voordracht gememoreerd en we1 dat het krimpen
van het hout in diverse richtingen verschillend is, een feit dat ook
door vele anderenis vastgesteld, waart(g wij met dankbaarheid denken
aan de onderzoekingen van Dr. P.J.M. Heslinga van het laboratorium
Van de Valeriuskliniek te.Amsterdam en van het Centraal Laboratorium
voor Onderzoek van Voorwerpen van Kunst en Wetenschap te Amsterdam.
In tangentiale richting in oud hout treedt verandering op van plm.
10-15 %, in radidle richting plm. 5 % en in longitudinale richting
minder dan 1 %. Dit heeft uiteraard sterke vormverandering tot gevolg. Daar de spanningen van het water in de kapillaire ruimten de
stevigheid van de zacht geworden celwanden overtreffen kan het hout
op allerlei manieren gaan werken en dit kan zelfs krimpverschijnselen doen plaatsvinden in een omgeving met 98 % vocht.
In feite vraagt conservering van'oud hout :
1. Om het verwijderen van het daarin aanwezige water tot een evenwichtstoestand met de omgeving wordt bereikt, zonder dat daardoor veranderingen ontstaan, wanneer althans temperatuur en vochtgehalte van de omgevende lucht binnen betrekkelijk nauwe grenzen
kunnen worden gehouden en deze,gunstig zijn.
2. Om het door drogen breekbaar wordende materiaal mechanisch te
verstevigen, zodat het het eigen gewicht kan dragen. Bovendien
moet het geconserveerde materiaal verplaatst kunnen worden. De
hygroscopiciteit moet zodanig worden veranderd dat klimaatsschommelingen geen duidelijke vormveranderingen ten gevolge hebben. Bewerking met kunstharsen is niet zinvol omdat er geen
kunstharsen bestaan die geheel waterondoorlatend zijn. De typen
die het gunstigst zouden zijn, zijn niet in water oplosbaar of
ze kunnen niet indringen in hout door te hoog moleculair gewicht.
We1 heeft men redelijke ervaringen met teerollbn en laag moleculaire kunstharsoplossingen, die we1 in het holtesysteem kunnen
indringen.
Van de diverse middelen die geprobeerd zijn blijken de polyethyleenglycolen het beste bruikbaar te zijn. Hun bruikbaarheid berust op
enkele eigenschappen als de oplosbaarheid in water, waardoor diffusie mogelijk wordt in het submicroscopische, kapillaire systeem van
het hout. Wellicht berust hunwerking ook op absorptie op de hygroscopische plaatsen van de celwandsubstantie. De hydrocyl- en ethergroepen van de polyethyleenglycol-moleculen kunnen in vergelijk met
het water een in ieder geval beperkte doorlatende functie hebben.
Bijzonder hoopgevend is de mededeling, zowel van Mihletaler uit
Zirich als van Lars Barkman uit Stockholm omtrent de vormstabilisering van archeologisch hout. Beiden stellen vast dat met P.E.G. totale stabiliteit kan worden bereikt wanneer voldoende impregnatie
van het hout kan plaatsvinden.
-
De toestand van het hout bepaalt hoeveel P.E.G. wordt opgenomen om
dat stabiliseringseffect te bereiken. Mihletaler stelde Vast dat
voor waterdoordrenkt dennenhout daarvoor bijvoorbeeld ten minste 70
opvulling nodig is.
Natuurlijk is het nodig de diffusie te vergemakkelijken door het hout
zoveel mogelijk uit- en inwendig schoon te maken en door te beginnen
met een lage aanvangsconcentra4ie van P.E.G. (maximaal 25 %, beter
10-15 %) met een laag moleculair gewicht. Zo mogelijk'wordt tevens
verhoging van temperatuur toegepast. Er is voor het behandelingsproces veel tijd nodig. Men kan nu trachten een vloeistof die kan stolien als monomerekunststof in het hout te brengen en deze door middel
van een katalisator te doen polymeriseren of polycondenseren. Ofwel
de vloeibare monomere kunststof kan met behulp van gammastraling
worden gepolymeriseerd (Acryl- en methalcrylzure ester) met kobaltstralingsgolf 60.
..,
,?
,.~
.
Polyethyleenglycol met een polymerisatiegraad van 6 komt overeen met
.
een moleculair gewicht van 400 en is nog indringbaar in het holtensysteem van het natte hout. Zwaardere polyethyleenglycolen zijn niet
bruikbaar, lichtere des te meer.
'
Gebleken is dat de vroeger bij de behandeling van hout toegepaste
methylcellulose met een polymerisatiegraad van 200 h 300, met grote
moleculen dus, slecht indringt.
Bij de bestralingsmethode wordt het hout met een monomeer (methylmethacrylaat) zonder toevoeging van een catalisator doordrenkt en
aan straling kobalt-60 blootgesteld. Proeven hebben aangetoond, zegt
Mihletaler, dat er een stabilisatie van 100 % kon worden bereikt.
Ook Dr. Munnikendam zei in persoonlijke zesprekken dat het Centrale
Laboratorium te Amsterdam met de resultaten van de bestralingsproeven op uit de IJsselmeerbodem afkomstige natte houtmonsters bijzonder tevreden was. Omdat het hierbij om gammastraling gaat wordt het
hout niet radio-actief.
Overigens is er een groot verschil in kwaliteit of toestand van het
archeologisch hout, wat uiteraard verschil in reactie meebrengt.
Meestal is de oppervlaktezone het meest veranderd door afname van
cellulose en toename van lignine. Maar dit kan in allerlei gradaties
voorkomen. In eiken kernhout is vaak weinig verhoging van het vochtgehalte opgetreden, bij eiken spinthout en bij berkenhout kan de
vochtinhoud soms we1 vijfmaal zo groot zijn als bij vers hout.
D. Noback u i t Hamburg d i e z i c h b e z i g h i e l d met h e t onderzoek van h e t
hout van de.Bremer kogge
-
gebied a a n g e t r o f f e n s c h i p
een laat-middeleeuws, i n het Bremer haven-
-
d e e l d e op bovenaangehaald colloquium mee
d a t d e e r v a r i n g had g e l e e r d d a t h e t drogen van h e t hout van d e kogge
s t e r k volumeverlies t e z i e n g a f , wat a f s c h i l f e r e n en scheuren a l s gevolg daarvan betekende. Z e l f s b i j een luchtvochtigheid v a n , 6 5 %
droogde h e t hout t o t 15, % h o u t ~ o c h t i ~ h e iudi t , z o a l s b i j een proef
d u i d e l i j k werd. Ook voor d i t scheepswrak hebben de proeven met polyethyleenglycol aangetoond d a t genoegzame s t a b i l i s e r i n g Ban worden
b e r e i k t wanneer men e r i n s l a a g t voldoende middelen i n h e t n a t t e hout
t e doen dringen. D a a r b i j moet worden gedacht d a t h e t tempo van opvull i n g l a a g moet l i g g e n , d a a r anders blokkering o p t r e e d t . Het e f f e c t
van deze blokkering i s a f h a n k e l i j k van d e g r o o t t e van d e P.E.G.-mol e c u l e n en dus van h e t moleculair gewicht van d e P.E.G. E r moet b i j
d e behandelingskeuze worden gezocht naar een compromis t u s s e n hygrosc o p i c i t e i t en diffusietempo. E e n ~ s t a b i l i s e r i n gvan 60 t o t 70 % i s a l l e e n t e bereiken met een behandeling m e t 40 % oplossing. Impregnering
met 60 % oplossing g e e f t complete s t a b i l i t e i t . De aanvangsconcentra-
t i e d i e n t vooral n i e t t e hoog t e z i j n , want de watermoleculen d i f f u n deren s n e l l e r u i t h e t hout dan d e P.E.G.-moleculen
binnendringen,
m e t u i t d r o g i n g en krimp a l s gevolg.
B i j proeven met h e t hout van d e kogge u i t Bremen bleek'ook h e t d i f -
fusietempo l a a g t e z i j n omdat h e t hout i n s t e r k e mate i s gevuld met
a l l e r l e i mineralen en afbraakmateriaal.
I n t e r e s s a n t voor d i t o b j e c t
is d a t men lijmproeven h e e f t genomen om d e bijeenbehorende n a t t e
stukken aaneen te kunnen lijmen. Het bleek d a t het n a t lijmen n i e t
..
h e t gewenste r e s u l t a a t gaf en daarom werd de t e lijmen oppervlakte
m e t i n f r a r o o d s t r a l e r s e e r s t gedroogd e n daarna met koudhardende l i j men, gedurende 1 2 uur onder druk, g e p l a k t . Nadien waren deze gelijmie
delen z e e r hecht samengevoegd.
Voor d e kogge wordt gedacht aan een polyethyleenglycolbehandeling i n
een b a s s i n m e t water met een aanvangsconcentratievan 10 % en een
e i n d c o n c e n t r a t i e van 60 %, b i j een verhoging van d e temperatuur van
3 0 - 3 5 ~ . ~t e, n e i n d e d e d i f f u s i e t e bespoedigen. Omdat s t e r k e VerOntr e i n i g i n g wordt verwacht g a a t met men k i e z e l - of k o o l f i l t e r s d e
v l o e i s t o f f i l t r e r e n zonder d a t organisch bromidezout en P.E.G.
den u i t g e f i l t e r d .
war-
Om de hygroscopiciteit na de behandeling te verminderen wordt gedacht aan het opbrengen van een Diisocyanaatoplossing die met de
P.E.G. in de oppervlakte een stevige lakachtige laag vormt, die kan
afschermen tegen omringende luchtvochtigheid.
Lars Barkman stelde dat er oorspronkelijk weinig houtteer zal zijn
gebruikt voor het conserveren van de schepen in de 16e en 17e w u w .
?
,
De "Wasa" zonk als nieuw, pas gebouwd schip na een zeer summiere
teerbehandeling. Dit gold in het algemeen voor de schepen zo meent
hij, want vaak waren reeds na enkele jaren gebruik reparaties nodig
als gevolg van zwamaantastingen. Voor de "Wasa" conservering zocht
men naar een reversiebel middel dat bij eventuele betere, latere
mogelijkheden niet een andere methode in de weg zou staan. Bestrijding van schimmels werd toegepast met een mengsel van boorzuur en
borax in verhouding van 7 : 3, terwijl natriumpentachloorfenolaat
tegen groene schimmel en spinthoutverkleuring wofdt aangewend.Een
..
.
.
15 % oplossing van P.E.G. 1500 in water wordt gebruikt bij de
sproeimethode en nadien wordt bij gereedkomen de buitenkant van het
hout behandeld met P.E.G. 4000. Bij behandeling in bakken wordt
verhoging van temperatuur toegepast om het tempo van de bewerking
te versnellen. Bij de bakbehandeling wordt de kuip gevuld met
0
schoon water, waarvan de temperatuur wordt opgevoerd tot 60 C.
Er wordt een 2 % oplossing boorzuurborax (7 : 3 verhouding) toegevoegd en daarna wordt gedurende 12 maanden de concentratie met
1/12 % per 24 uur opgevoerd. Bij versnelling van de concentratieverhoging neemt het hout de glycol te snel op constateerde men te
Stockholm en werd daarmee het water te snel uitgedreven met toch
krimpen als gevolg. Eenzelfde ervaring deden 0. Crumlin Pedersen
en 0. Olsen op bij de schepen van de Roskildefjord. De behandeling
geschiedt volgens onderstaand schema.
.................................................................
Duur
Opvoeren van concentratie
.................................................................
12 maanden
5 maanden
1 maand
18 maanden
1/12 % per 24 uur
1/5
% per 24 uur
4 % per
65.41 %
24 uur
Totaal
.................................
Begint men met een concentratie van 10 % dan wordt een opvulling
verkregen van ruim 75 %, hetgeen algemeen als voldoende wordt beschouwd voor stabilisering van het hout.
,
I
1
Drogen na het bad en een oppervlaktebehandeling met glycoloplossing
I
vraagt 6 maanden. Na deze oppervlaktebehandeling en uitdroging stabiliseert de vochtigheidsverhouding tussen 10 en 20 %. Voor en na
de conservering wordt het hout bemonsterd en gewogen.
3.2 DE TOE TE PASSEN METHODIEK
De bovenbeschreven ervaringen, ten dele ook eigen ervaringen, van
bijna 20 jaar experimenteren met diverse middelen, hebben duidelijk
gemaakt dat voorlopig P.,E.G.
i
1500 en 4000 de middelen zijn, die
toegepast zullen moeten worden om het archeologische- meest van
scheepswrakken afkomstig - hout uit de voormalige Zuiderzee (nu
IJsselmeerbodem) te behandelen. Daarbij gaat
-
evenals dat te
Stockholm bij de "WasaV-behandeling het geval is
- de gedachten
uit naar een behandeling in kuipen voor het kleinere materiaal en
naar toepassing van de sproeimethode voor het hout dat niet in baden kan worden geplaatst in verband met de afmetingen.
Zowel ten aanzien van de behandeling in baden als van de bewerking
volgens de sproeimethode dient het hout tevoren te worden gereinigd.
Ook dit is een werk van lange adem. De oppervlakkige reiniging kan
geschieden door het hout af te spuiten, maar het blijkt dat alle
stoffen, die in de loop van de eeuwen in het hout zijn gedrongen,
slechts uiterst langzaam er weer uit te verwijderen zijn. Zowel
voor het sproei&
met schoon water als met het in water opgeloste
conserveringsmiddel moet een circulatiesysteem worden aangelegd.
Anders gaat teveel vloeistof verloren of wordt het waterverbruik te
hoog. Ook tijdens de behandeling met conserveringsmiddelen zal nog
het uittreden van het in het hout binnengedrongen materiaal we1
enigermate voortgaan, hetgeen een filtersysteem vereist om de
sproeivloeistof schoon te houden en de ongewenste stoffen uit de
circulatie te verwijderen. Reeds bovenstaand werd vermeld dat dan
tevens het hout een deel van de donkere kleur kan verliezen. Dit is
gewenst om zoveel mogelijk het uiterlijk van het hout gelijk te
hebben met het normale voorkomen. Het is ook onze ervaring geweest
dat hout, dat reeds lange tijd is besproeid met schoon water, langzamerhand lichter werd van kleur en meer en meer de originele houtkleur terugkreeg. Daar polyethyleenglycol kleurloos is behoeft.het
behandelde hout niet erg donker te worden of te blijven, maar integendeel moet het een lichtere houtkleur kunnen behouden. De reiniging moet zeker tenminste een half jaar duren wil men enige zeker-
'
heid hebben d a t een goed d e e l van de mineralen, v e e n s l i k , k l e u r s t o f ,
I
e n z . , welke remmend werken op h e t opnemen van de glycol en d i t z e l f s
kunnen blokkeren, is verdwenen. Daarna Ran d e bewerking met polyethyleenglycol beginnen. I n d e baden wordt de P.E.G.
4000 g e b r u i k t ,
met boorzuur-borax gemengd. Voor h e t s p r o e i e n wordt gebruik gemaakt
van P.E.G.
1500, eveneens gemengd met h e t schimmelwerende middel.
Pentachloorfenolaat wordt door sommigen afgeraden, door anderen w e 1
aanbevolen, maar h e t toevoegen van boorzuur en b o r a x , i s door e n i g e '
onderzoekers geprobeerd en goed bevonden.
Ook t e n aanzien van h e t scheepshout u i t d e Zuiderzeebodem z a l d e
concentratie-opvoering voor d e baden worden toegepast conform d e
. Zweedse
ervaringen, overeenkomstig het bovenvermelde schema. Daarna
v o l g t een maandenlange, v e r t r a a g d e droogperiode en t e n s l o t t e een
eindbehandeling, z o a l s ook boven reeds is genoemd, met P.E.G.
4000
en een schoonmaken van d e oppervlakte.
De aanvankelijke ervaringen van d e Roskildefjordschepen u i t de Vik i n g t i j d hebben ook genoegzaam v e r d u i d e l i j k t d a t een t e s n e l opvoer e n van d e c o n c e n t r a t i e of een te hoge aanvangsconcentratie f u n e s t
kan werken op h e t opnemingsvermogen i n h e t oude hout en d a t blokker i n g en daarmee u i t d r o g e n van h e t hout i n h e t bad kan p l a a t s v i n d e n ,
m e t d a a r b i j behorende krimpverschijnselen. Ten einde d e r g e l i j k e problemen reeds i n een vroeg stadium t e kunnen herkennen is een voortdurende c o n t r o l e noodzakelijk.
3.3 CONTROLE
B i j d e "Wasa" worden m e t regelmaat monsters getrokken u i t h e t onder
behandeling z i j n d e hout voor c o n t r o l e op h e t indringen van h e t conserveringsmiddel, hetgeen geschledt door middel van een chemische
a n a l y s e , alsook met behulp van een fotospectroscoop, waardoor men
h e t indringen van het conserveringsmiddel kan volgen. M e t een f i j n
b o o r t j e worden d e monsters genomen. Daar d e indringing s l e c h t s enk e l e c e n t i m e t e r s per j a a r v o r d e r t , kan h e t monsternemen daarnaar'.
worden bepaald.
3.4 DE PLAATSING VAN HET WRAK VAN DE "WASA"
Het s c h i p d e "Wasa" is g e p l a a t s t i n een frame en s t a a t op z i j n k i e l ,
zodanig d a t h e t e r n i e t i n is v a s t g e z e t , maar wordt opgevangen door
d i t frame. H e t scheepshout van d e boorden h e e f t enige ruimte i n d i t
metalen frame.
D a a r b i j h e e f t men keggen aangebracht t u s s e n h e t frame en h e t h o u t ,
zodat h e t hout we1 i e t s kan werken zonder t e gaan wringen. De opzet
h i e r v a n is d u i d e l i j k : h e t voorkomen van spanningen i n h e t hout van
de h u l . Voor h e t s p r o e i e n is een l e i d i n g van gegalvaniseerd i j z e r
aangebracht, bevestigd aan h e t frame waarin h e t wrak i s g e p l a a t s t .
Van deze twee en d r i e duims l e i d i n g e n worden h a l f duims rubber nevenleidingen a f g e t a k t , d i e l e i d e n naar d e s p r o e i e r s waarvoor men geb r u i k maakt van h e t t y p e Melnor met daaraan bevestigd enkele typen
n o z z l e s . Aanvankelijk ononderbroken, daarna met regelmatige tussenpozen overdag, d i e aangepast z i j n aan h e t opnemingsvermogen van h e t
h o u t , en c o n t i n u e 's n a c h t s , wordt g e s p r o e i d , waardoor h e t o b j e c t
o v e r a l wordt behandeld met g l y c o l . Het is u i t e r a a r d een a c c u r a a t
werk d a t v o l l e aandacht v r a a g t t e n e i n d e zorg t e dragen d a t geen
o n g e l i j k m a t i g e behandeling
-
waardoor sommige delen van h e t hout
b e t e r opvullen dan de andere gedeelten
-
kan voorkomen met daardoor
v e r s t o r i n g e n van e v e n w i c h t s s i t u a t i e s i n h e t hout z e l f . Een d e e l van
-
h e t g e b r u i k t e middel
en aanvankelijk ook van h e t s p r o e i w a t e r , wan-
neer h e t wrak z i c h nog i n h e t schoonmaakstadium bevindt
-
l o o p t van
h e t hout af en wordt v i a een f i l t e r s y s t e e m opgevangen i n een tank.
Van d a a r u i t wordt h e t weer opgepompt e n opnieuw i n c i r c u l a t i e ge.
.
b r a c h t . Het f i l t r e r e n d i e n t om t e voorkomen d a t u i t t r e d e n d v u i l u i t
h e t hout b l i j f t meecirculeren met bezwaar voor h e t sproeisysteem,
maar tevens voor h e t indringen i n h e t h o u t . Men is i n Stockholm
r e e d s een a a n t a l jaren met d i t sproeisysteem bezig en meent d i t t e
kunnen beeindigen i n midden 1971. D i t i s dan een duur van ongeveer
6 j a a r . D a a r b i j d i e n t men t e bedenken d a t de k w a l i t e i t , d e d i k t e ,
.#.
d e graad van v e r v u i l i n g en r o t t i n g van h e t hout f a c t o r e n z i j n d i e
een 1-21 s p e l e n b i j de indringingsmogelijkheden en dus b i j d e duur
van d e behandeling. H e t conserveren*van d e Vikingschepen van d e Rosk i l d e f j o r d kan z i c h
-
i n verband met d e v e e l g e r i n g e r e d i k t e van
h e t hout en de z e e r s l e c h t e c o n s e r v e r i n g s t o e s t a n d daarvan
-
sneller
v o l t r e k k e n dan d a t van de "Wasa" en men meent d a t ook de Bremer
kogge z e e r v e e l t i j d z a l vragen, g e z i e n h e t f e i t d a t h e t hout i n
goede c o n d i t i e v e r k e e r t en e r g i s v e r v u i l d . Er i s dus i n algemene
z i n geen prognose t e geven voor d e duur van d e conservering van
i e d e r o b j e c t op z i c h . Men kan s l e c h t s s t e l l e n d a t d e conservering
volgens de badmethode, met i n b e g r i p van h e t drogen en afwerken,
twee j a a r i n b e s l a g neemt vanaf h e t - t i j d s t i p d a t de e i g e n l i j k e cons e r v e r i n g een aanvang neemt, waaraan d a n t e n minste een h a l f j a a r
s p o e l e n m e t schoon, g e f i l t e r d en c i r c u l e r e n d water i s voorafgegaan.
X/69/691
!
-18-
De duur v,an d e sproeimethode i s dus a f h a n k e l i j k van t a l van f a c t o r e n , d i e bovenstaand r e e d s werden genoemd, maar waarbij men t e n
minste moet denken i n d e o r d e van 4 of 5 j a r e n i n t o t a a l , i n onguns t i g e gevallen z e l f s wellicht langer.
Het l i g t voor d e hand d a t van d i v e r s e z i j d e n wordt bestudeerd hoe
d i t tempo van d e p e n e t r a t i e i n h e t hout kan worden verhoogd. De
methode met b e s t r a l i n g m e t kobalt-60 gammastraling i s u i t s t e k e n d
gebleken, maar voorlopig n i e t toepasbaar op d e g r o t e stukken. De
keuze van de polyethyleenglycol is d e s t i j d s mede bepaald omdat h e t
-
een middel i s d a t
wanneer gewenst
-
zou kunnen worden vervangen.
Versnellingsmethoden z i j n nog i n s t u d i e b i j d i v e r s e i n s t i t u t e n , zo
ook t e Amsterdam b i j h e t C e n t r a a l Laboratorium voor Onderzoek van
Voorwerpen van Kunst en Wetenschap. Het is namelijk n i e t mogelijk
om door opvoering van de b e g i n c o n c e n t r a t i e , dan we1 van de toevoeging van d e P.E.G.
i n een s n e l l e r tempo de behandeling t e v e r s n e l -
l e n . Een a n v a n k e l i j k e poging met P.E.G.
0
een. bad op 25
4000 i n 30 % o p l o s s i n g i n
C toonde aan d a t de c e l l e n werden geblokkeerd, zodat
verder indringen i n h e t hout onmogelijk werd en h e t hout water begon t e v e r l i e z e n . D i t gebeurde vooral m e t eiken-kernhout.
werd gewerkt met een s t a r t van een 5 % P.E.G.-oplossing
0
p e r a t u u r van 60
C. Het bleek voorts d a t P.E.G.
dringingsvermogen toonde dan d e P.E.G.
Daarna
b i j een tem-
1500 een b e t e r i n -
4000.
H e t b l i j k t overigens d a t men b i j h e t behandelde hout, d a t werd ge-
conserveerd met p o l y e t h y l e e n g l y c o l , weinig kans h e e f t d a t na d e bewerking nog schimmels- en insektenschade g a a t optreden. De aanvankel i j k e gevaren van de schimmels h e e f t men nu genoegzaam i n d e hand
met de boorzuur-borax toevoeging. In Zweden h e e f t de fiFmaMo och
Domsja A.B. een P.E.G.
4000 i n de handel gebracht d i e door
ROW
Moren en B e r t i l Centerwall was ontwikkeld onder d e namen a l s Modoc o l en Modopeg a n t i q u a , P.E.G.'s
d i e d o o r toevoeging van andere mid-
d e l e n een tevens schimmelwerende werking hebben. De Modolog a n t i q u a
is b l i j k b a a r een P.E.G. gemengd met f u n g i c i d e n en een a n t i - c o r r o s i e middel. Hoewel proeven met Modopeg a n t i q u a ook b i j ons goede r e s u l t a t e n toonden, menen w i j t o c h d a t met een gewone P.E.G. met toevoeging van boorzuur/borax
-
een goedkoper middel
-
kan worden vol-
staan.
B i j d e baden i n h e t Wasalaboratorium h e e f t men twee tanks van 20
meter l e n g t e i n gebruik b i j 1.65 meter en 2 meter w i j d t e .
Het verwijderen van d e k l e i d e l e n van d e k i e l , van i j z e r o x y d e , i j z e r s u l f i d e e n . v e r d e r e v e r o n t r e i n i g i n g e n moest voorafgaan aan d e conservering
.
X/69/691
Daarom werd h e t s c h i p grondig schoongemaakt voor de aanvang van d e
!conservering. D i t was v o o r a l m o e i l i j k t u s s e n gangen, bewegering en
s p a n t e n i n h e t binnenschip, waar b i j z o n d e r weinig ruimte t u s s e n d e
inhouten is. D i t schoonmaken maakte h e t ook nodig sommige planken
10s t e maken om v r i j e ruimte t e v e r k r i j g e n . Er werden s p e c i a l e bors t e l s met z e e r lange handvaten en s t e l e n g e b r u i k t . Na h e t schoonmaken werden de verwijderde planken weer op d e o r i g i n e l e p l a a t s t e ruggebracht en ondergingen d e z e l f d e behandelingen a l s d e r e s t . Men
g e b r u i k t voor d e "Wasa" een 3000 l i t e r t a n k , waarin gemakkelijk h e t
v u l l e n en mengen van h e t conserveringsmiddel kan p l a a t s v i n d e n en d e
g e b r u i k t e hoeveelheden werden g e r e g i s t r e e r d . Vanuit d e tank wordt
h e t middel door een p i j p l e i d i n g , zowel l a n g s d e binnenkant a l s d e
buitenkant van h e t s c h i p aangelegd, gepompt. Op regelmatige a f s t a n den z i j n er verbindingsstukken gemaakt voor rubberslangen, waaraan
d e s p r o e i e r s z i j n b e v e s t i g d . De v l o e i s t o f kan met ongeveer 3 atmo.7
s f e e r luchtdruk worden g e s p r o e i d , waardoor een bruikbare s p r e i d i n g
t o t s t a n d komt. Na een complete behandeling wordt de h e l e l e i d i n g
onder druk doorgespoten. Tot i n f e b r u a r i 1965 werd de behandeling
eenmaal p e r d a g uitgevoerd b i j een r e l a t i e v e vochtigheidsgraad van
95 % om u i t d r o g i n g van h e t hout tegen t e gaan en een maximum opnemen van h e t preserveringsmiddel t e garanderen. Van a p r i l 1962 t o t
f e b r u a r i 1965 was de mate en de d i e p t e van d e p e n e t r a t i e v a n . h e t
,-
'conserveringsmiddel opgenomen e n . t o o n d e i n d r i n g i n g t o t 18,cm maar
een g e r i n g e k w a n t i t e i t gepenetreerd middel. Daarna begon men met
'een geheel geautomatiseerde sproeimethode d i e nu nog continue'wordt
t o e g e p a s t gedurende de nacht e n met onderbrekingen gedurende d e
dag. Behandeling kan nu door BBn man geschieden en g e e f t een b e t e r
indringingsresultaat.
.
Voor d e behandeling van h e t i j z e r werd een a f z o n d e r l i j k e a p p a r a t u u r
ontwikkeld om h e t r o e s t t e r u g t e reduceren t o t i j z e r . Deze h i e r
t o e g e p a s t e methode v r a a g t een z e e r k o s t b a r e apparatuur.
4 . CONCLUSIE VOOR DE BEHANDELING VAN HET HOUT UIT DE IJSSELMEERPOLDERS
Toepassingen van Wasa-ervaringen b i j d e conservering van hout u i t
scheepswrakken u i t d e IJsselmeerpolders i s zeker u i t v o e r b a a r . Ten d e l e
werd Iiier r e e d s aan gewerkt en t e n d e l e z u l l e n nieuwe, aangepaste o n t wikkelingen noodzakelijk.,-z i j. n. . Zoals bovenstaand reeds is beschreverqis
.. av&elijkdeierzij&.gewerkt - met minder g u n s t i g e r e s u l t a t e n voor h e t
oudere h o u t m a t e r i a a l
-
met c r e o s o o t o l i e e n daarna is m e t h y l c e l l u l o s e
gedurende een a a n t a l j a r e n t o e g e p a s t .
X/69/691
De resultaten daarvan waren soms tamelijk bevredigend, soms bepaald onI
bevredigend. In ieder geval waren deze niet van dien aard dat daarrnee
',
op ruime schaal i5,voortgegaan.Enkele jaren geleden is een aantal
proeven genomen met de conservering met polyethyleenglycol 4000, terwijl intussen nieuw aangebrachte houtvondsten' werden natgehouten in een
/
zeer vochtig milieu. Er zijn voorbereidingen getroffen om te komen tot
i
de behandeling van het hout volgens desproeimethode. Tevens was reeds
I
/
een bak geconstrueerd om daarin hout te conserveren met' P.E.G. onder
/
verwarming.
I
Nu definitieve stappen worden gedaan om grote fragmenten.vaneen
17e eeuws wrak
- vermoedelijk een jacht - te gaan bewaren en daartoe
dus te conserveren, is beraden op de behandeling actueler geworden dan
tevoren. De variatie van het in de~~sselmeerpolders
verzamelde hout
maakt eveneens
- door grootte bepaald - een behandeling, ofwel volgens
de sproeimethode, ofwel volgens de badmethode, noodzakelijk. Ten aanzien van deze laatste methode met verwarming is duidelijk geworden dat
.
de lange tijdsduur die de behandeling neemt betekent dat er behoefte
is aan meer bassinruimte naast de nu aanwezige bak van 6 x 1.50 x 1.10m.
Daarom wordt het nodig geacht nog een tweetal bakken toe te voegen. Hierdoor kan de mogelijkheid worden geopend om gevarleerde formaten hout te
behandelen. De aanmaak van nog twee kleine bakken, overeenkomstig de
reeds aanwezige, is nu gewenst. De grote, reeds aanwezige bak is voorzien van een circulatiepomp met aan- en afzuigbuizen om een vloeistofcirculatie en temperatuurverdeling te bewerken. ~aarvooris ' een maximaal blindregelaar aangebracht.
Voor de beide, aan te maken, kleinere bakken is het navolgende gedacht :
2 bakken, uitgevoerd als de grote bak, doch formaat 3 x 1.50 x 1.10 m
waarbij voorts nodig is :
een temperatuurregelaar
twee verwarmingselementen
twee blindregelaars
twee Sihipompen V.W. 12
schakelmateriaal
pompleiding
filters
etc.
'
Ten aanzien van de naar Ketelhaven over te brengen gedeelten van
het wrak E 81 kan worden meegedeeld dat dit
- nadat het
is getekend
-
verder is vrijgemaakt van grond, waardoor het mogelijk werd het in drie
delen te zagen. Er worden metalen frames geconstrueerd om de stukken op
te nemen en te vervoeren, ten einde over het water naar Ketelhaven te
worden gebracht. Alvorens de delen onderdak te brengen is geheel schoonspuiten onder redelijke druk noodzakelijk om ze zoveel mogelijk van klei,
zand en verontreinigingen te ontdoen. De stukken worden op de tevoren
te maken vloer geplaatst, die zodanig is geconstrueerd dat de gesproeide
polyethyleenglycol terug kan vloeien naar een put, waaruit het later
weer opgepompt kan worden naar de tank en vanwaar uit dit dan weer kan
dat wordt gemaakt
worden gebruikt. Aan het metalen frame om het schip
\!
na aankomst en plaatsing van het wrak, waarna dan de transportframes
verwijderd kunnen worden
- kunnen de leidingen worden bevestigd, zodanig
dat de drie delen van de hul aan alle kanten kunnen worden besproeid.
Het transport van de vloeistof geschiedt alsdan door anderhalf duims
gegalvaniseerde leidingen, waarop de slangaansluitingen voor de verstuivers worden aangebracht.
.
Voorts zal het nodig zijn een Sihi, niet-zelfaanzuigende pomp aan
te schaffen van het type 2 LLE, 6520/190 met een capaciteit van 800 1/
min.-40 m opvoerhoogte en met een motorvermogen van 15 pk en een tank
voor conserveringsvloeistof. Verwarming voor de vloeistoftank kan met
elektrische elementen geschieden. Een temperatuurregelaar en relais,
schakelklokken voor het instellen van besproeiingsperiodes, een regelafsluiter om de sproeidruk in te stellen en sproeiers zijn nodig van
enkele diverse typen en verstuivers, gegalvaniseerde buis en rubberslang met verloopnippels, slangklemmen, enz. Voor het terugpompen van
de vloeistof uit de verzamelput naar de voorraadtank met behulp van een
pomp en een niveauregeling is nog nodig : een Sihi zelfaanzuigende pomp
van het type V.W. 12, met een capaciteit van 250 1 per minuut, 1 pk motor, 4 m opvoerhoogte; 4 Econfilters fabrikaat Econosto la"; gegalvaniseerde buis la"; een niveauregelaar en relais, enz.
Nadat dit allemaal is gerealiseerd .kunnen de delen van I%,? 17e
eeuwse wrak, het jacht E 81 uit de Noordoostpolder in de expositie worden behandeld. Dit zal evenwel de behandeling van het overige, reeds
aanwezige, of nog aan te voeren houtmateriaal in de natte conserveringswerkplaats niet uitsluitenq.Zeker is dat de behandeling in dit geval
enige jaren in beslag zal nemen. Het werkmateriaal kan intussen zodanig
worden aangebracht dat verplaatsing mogelijk is dat
gereed is - het elders weer kan worden toegepast.
X/69/691
-
indien een deel
Bij dit alles moet worden vastgesteld dat deze sproeimethode met polyethyleenglycol thans de enige bruikbare moet worden geacht en dat het
conserveringsmiddel duidelijk beter is dan alle tot nu toe we1 gebruikte middelen. Daarbij zal een voortdurende controle worden gehouden op
de vorderjngen, waarbij gedacht wordt dat zowel het eigen laboratorium
van de Rijksdienst te Kampen alsook het Centrale Laboratorium te Amsterdan kunnen worden ingeschakeld. Intussen is het eveneens zeker dat voor
so?mige stukken hout van jongere datering soms met traditionele middelen we1 wat kan worden bereikt, doch dit onderscheid tussen de toe te
passen methoden is niet gemakkelijk exact vast te stellen.
Op de verdere conservering van voorwerpen uit scheepswrakken is
hier niet nader ingegaan. IJzerconservering is geen groot probleem in
de IJsselmeerpolders en de problematiek is hier inderdaad duidelijk anders dan in Zweden ten aanzien van de scheepsvondst "Wasa".
Ten aanzien van gietijzer worden thans
-
mede ten onzen behoeve
-
proeven gedaan in het Centraal Laboratorium voor Onderzoek van Voorwerpen van Geschiedenis en Kunst te Amsterdam.
Op het terrein van de leerconservering had men in Stockholm geen
ervaring. Het Museum voor de IJsselmeerpolders daarentegen is werkzaam
op dit punt en kan de leerconservering redelijk uitvoeren, mede dank
zij de medewerking en gegevens omtrent te volgen methodiek van het
T.N.0.-Leerinstituut te Waalwijk.
Er is geen aanleiding om in dit rapport aan de overige restauratie
en conservering aandacht te besteden, met uitzondering van de vermelding
dat wordt gedacht
-
na plaatsing van de drie fragmenten van E 8 1 -
enige van de kniegn en dekleggers te.plaatsen, ofwel te reconstrueren,
opdat te zijner tijd, wanneer de bezoekers door het schip heen kunnen
gaan
-
wanneer de conserveriigswerkzaamheden zijn beeindigd
-
een be-
tere voorstelling van de bouw kan worden gegeven. Ook wordt overwogen
de gehele constructie van het schip zo duidelijk mogelijk te maken
door verwijdering van enkele delen van de bewegering, zodat de Spanten
zichtbaar komen. In wezen is dit dus een geheel andere benadering van
de scheepsbouw dan men met de conservering van de "Wasa" beoogde. Had
'.
men daarmee de mogelijkheid om een uitzonderlijk compleet oorlogsschip
uit de 17e eeuw te reconstrueren, het Museum voor.de Scheepsarcheologie
in de IJsselmeerpolders zal zich baseren op het verduidelijken van zoveel mogelijk gegevens omtrent de historische scheepsbouw en op de verbeelding van de scheepsbouwhistorie over een reeks van eeuwen, van de
boomstamkano tot het einde van de.houtconstructies in de scheepsbouw
in de 20e eeuw.
X/69/691
Dat deze conserveringswerkzaamheden ook voor ons land een waardev o l l e gelegenheid bieden ervaringen op te doen op d i t t e r r e i n , d a t nog
t e weinig is b e t r e d e n , is een i n t e r e s s a n t e bijzonderheid. B i j gebrek
aan mogelijkheden is reeds v e e l archeologisch i n t e r e s s a n t m a t e r i a a l i n
h e t verleden v e r l o r e n gegaan. Wellicht z a l d i t op d e duur n i e t nodig
z i j n en behoud mogelijk z i j n , waar d i t vroeger onmogelijk werd geacht.

Download Report