Omslag notitie Omslag notitie Commissie Sierteelt en Groen Vergadering van Datum vergadering 25 februari 2014 Agendapunt Totaal aantal pagina’s 4f 24 Voorbereid door Zoetermeer d.d. Edwin de Jongh 13 februari 2014 . Project • Projectnummer Meerdere, zie tabel 1. • Onderwerp/titel Projecten programma Kas als Energiebron. • Relatie met taken/thema’s PT De projecten passen in het kernpakket van het PT: het Programma Energie & CO2 en de afspraken met LTO Glaskracht Nederland in het kader van de belangstellingsregistratie. . Aanvraag • Datum aanvraag Januari 2014 • Naam aanvrager Zie tabel 1. . Projectinhoud • Doelstelling De doelstelling van deze aanvraag is het laten uitvoeren van projecten op het gebied van Energie en CO2 voor de sectoren Bloemisterij en Glasgroenten via het Programma Kas als Energiebron. Dit programma is overgedragen aan LTO Glaskracht Nederland en de projecten worden voorgelegd conform het bestuursbesluit van 12 november 2013: - Overdracht van ca. 2 fte en eigendomsrechten - Reserveren saldo Fonds Energie voor Kas als Energiebron in de opheffingsbegroting 2014 - Besteding van de middelen in twee fasen: (1) honorering van projecten in 2014 vindt nog via de PT Commissies plaats, geadviseerd door de Ondernemersgroep Kas als Energiebron van LTO Glaskracht Nederland; (2) Voor na (of zo mogelijk in de loop van) 2014 komt het saldo beschikbaar via een subsidieverlening aan LTO Glaskracht, onder voorwaarden met betrekking tot besteding en verantwoording. • Hoofdpunten Projectbeschrijvingen zie bijlage 1. Projectkosten: Zie tabel 1 • Kostenplaats/financieringsfonds Energie kp 250 Bladzijde Zoetermeer d.d. 2 / 24 13 februari 2014 Tabel 1. Budget 2014-15 Nr Projecttitel PT-nr. Aanvrager Advies Gevr. PT Gevr. PT ondernemers bijdrage 2014 bijdrage 2015 125.000 Totaal groep 1 Uitvoering versnellingsplan HNT; 15039 Positief 553.610 12279.12 Positief 135.000 135.000 15051 Positief 100.000 100.000 14225.04 Positief 100.000 100.000 14903.03 Positief 87.120 87.120 15050 Positief 300.000 300.000 15041 Positief 48.906 48.906 14097 Positief 118526 118.526 15042 Positief 40.000 24.000 64.000 15043 Positief 59.349 37.016 96.365 15044 Negatief 33.610 15045 Positief 19.500 29.100 48.600 15046 Positief 51.080 37.870 88.950 Positief voor 16.000 5.000 21.000 678.610 Glastuinbouw koploper energie besparen - LTO Glaskracht Nederland 2 Communicatie actieplan KaE 2014 - Budget tbv div. uitvoerders 3 Consultancy budget KaE 2014 - Budgetreservering 4 Begeleiding en begeleidingscommissies - Budgetreservering 5 Ondersteuning efficiënt fossiel en bioenergie - EnergyMatters 6 STW project LED it be 50% 7 Optimalisatie ventilation jet systeem - WUR/STW - WUR 8 Ultrazuinige kas; tomaten telen met < 10 m3/m2 - WUR 9 Homogener kasklimaat met overdruk - TNO 10 Verbetering lichtinval winterlicht WUR 11 Rassen en hun kenmerken voor 33.610 energiezuinige belichte teelt - WUR 12 Energiebesparing trekheesters door bloeistimulering met stuurlicht - PlantLighting/WUR 13 Meer rendement uit belichting en CO2 – 2 14 De belichtingsnavigator - PlantDynamics/PlantLighting 15047 fase 1 (8.500) - TTO 15 Karakterisering PV cellen voor gebruik als 15048 Positief 10.989 15049 Negatief 17.660 10.989 kasdek - WUR 16 WKK rendement 9% omhoog met WP 9.565 27.225 - TTO Totaal 1.858.901 Bladzijde Zoetermeer d.d. 3 / 24 13 februari 2014 • Dekking Zie Fonds Energie Herziene Begroting 2013 en Begroting 2014 en de financiële planning. • Beschikbaar budget en dekking Voldoende. . Beoordeling De Sectorcommissie Energie wordt om honorering van de projecten gevraagd. De projecten zijn door de Ondernemersgroep Kas als Energiebron van LTO Glaskracht Nederland op 12 februari 2014 van een advies voorzien: De projecten zijn onderdeel van het Programma Kas als Energiebron, het samenwerkingsprogramma voor energie innovaties in de glastuinbouw van overheid (ministerie Economische Zaken) en sector (LTO Glaskracht Nederland). Kas als Energiebron wordt 50-50 gefinancierd waarbij gezamenlijk jaarlijks ca. 5 miljoen euro wordt ingezet. Voor 2014 heeft EZ via Topsector Tuinbouw en Uitgangsmaterialen recent 1,1 miljoen euro gehonoreerd. In de voorliggende aanvraag beslist de sector over ca. 1,8 miljoen euro. Later dit jaar zullen nog verdere bestedingsrondes plaatsvinden van beide partijen. . Advies Zie tabel 1 en bijlagen. Project nrs. 1 – 10 en 12, 13, 15 positief; project 14 positief voor fase 1; project nrs. 11 en 16 negatief. Voorgesteld wordt om conform dit advies te honoreren. . Bijlage: Toelichting projectvoorstellen Bladzijde Zoetermeer d.d. 4 / 24 13 februari 2014 1. Glastuinbouw Koploper Energie Besparen Projectnummer: 15039 Uitvoerders: LTO Glaskracht Nederland, e.a. Looptijd: 1-1-2014 t/m 1-5-2016 Gevraagde bijdrage: € 678.610,- (€ 553.610 voor 2014 en € 125.000 voor 2015 ) Bijdrage derden: geen Projectbeschrijving In de tuinbouwvisie van het kabinet van oktober 2013 wordt geconstateerd dat een versnelde ontwikkeling en introductie in de praktijk nodig is van Het Nieuwe Telen. Dit om de doelen en ambities voor 2020 te realiseren, inclusief de recente afspraken in het SER Energieakkoord (september 2013). Om deze versnelling te bewerkstelligen is door partijen een plan ontwikkeld: Glastuinbouw Koploper Energie besparen, ook wel het versnellingsplan HNT genoemd. Dit is dus een overeengekomen onderdeel van het Energieakkoord. Het managementteam KaE is akkoord met de voorgestelde aanpak en financiering, maar wilde nog wel graag een inhoudelijk advies van de ondernemersgroep. Het versnellingsplan kent twee hoofdlijnen. De ene is de uitrol van ontwikkelde kennis, dus het bevorderen van de toepassing van HNT in de praktijk. De tweede lijn is het ontwikkelen van nieuwe kennis. Dat betreft enerzijds verbetering van technieken en de verdere ontwikkeling van HNT met belichting en anderzijds de langere termijn ontwikkelingen gericht op systeemsprongen die uiteindelijk een klimaat neutrale teelt mogelijk moeten maken. In het nu voorliggende projectvoorstel wordt uitgewerkt hoe het versnellingsplan kan worden uitgevoerd. Daarvoor is menskracht nodig (werkpakket 1) en budget voor activiteiten (werkpakket 2). Financiering wordt gevraagd voor de bemensing voor 2 jaar en voor het activiteitenbudget voor 2014. Het activiteitenbudget is een maximaal werkbudget voor het organiseren en financieren van de kantinebijeenkomsten, studiegroepen, cursusontwikkeling, inrichting helpdesk HNT e.d. Wat uiteindelijk de uitgaven zullen zijn, is afhankelijk van hoeveel cursusgroepen e.d. er daadwerkelijk gestart kunnen worden. Voor de activiteiten 2015 wordt aan het eind van dit jaar een nieuw voorstel gedaan. Na twee jaar volgt een evaluatie en wordt de uitvoering van het versnellingsplan voor 2016 en 2017 geconcretiseerd. Werkpakket 1 betreft de benodigde menskracht (0,8 fte) voor de aansturing van dit versnellingsprogramma. Deze wordt voor twee jaar in dit project gefinancierd (1-5-2014 tot 1-52016). Taken: Aansturen en mede uitvoeren implementatie HNT in de praktijk Formuleren onderzoeksvragen voor het programma KaE (korte termijn en lange termijn systeemsprongen) en inhoudelijke coördinatie van onderzoek dat nauw samenhangt met de praktijkimplementatie. Werkpakket 2 omvat de activiteiten voor de implementatie/uitrol van HNT. Het zwaartepunt ligt bij: Regionale kantinebijeenkomsten (30 van ca. 15 pers.) om telers te ‘triggeren’ Bladzijde Zoetermeer d.d. 5 / 24 13 februari 2014 - Studiegroepen (20 van ca. 8 pers.) om de kennis eigen te maken en toe te passen op eigen bedrijf; eigen bijdrage 50%. Training van (teelt)adviseurs (4 groepen) Daarnaast aandacht voor: Zorgen dat HNT in het onderwijs verankerd wordt Inrichten helpdesk HNT en ‘eerste hulp bij onverwachte teelteffecten’ Pilot om bereikte energiebesparing op praktijkbedrijven te kunnen monitoren Communicatie Inpassing Kas als Energiebron Het project is volledig ingebed in het programma KaE. Het Nieuwe Telen is sinds 2008 een van de hoofdlijnen in het programma. Het onderzoek in de afgelopen jaren heeft veel kennis opgeleverd die nu in nagenoeg alle teelten kan worden toegepast. Dit project beoogt die toepassing aan te jagen. Door de intensieve interactie met de praktijk levert dit project tevens belangrijke input voor onderzoeksvragen voor KaE. Opmerkingen en toelichting: Het gevraagde budget is niet bedoeld voor onderzoeksprojecten. Wel wordt de interactie verder versterkt tussen wat in de praktijk wordt geconstateerd in de bijeenkomsten en studiegroepen en de onderzoeksvragen die door KaE worden uitgezet. De onderzoeksprojecten zelf worden voor beoordeling apart voorgelegd voor financiering. Het is voor het programma Kas als Energiebron voor het eerst dat er zo fors wordt ingezet op implementatie. De focus was altijd kennisontwikkeling, koplopers stimuleren en als voorbeeld inzetten, kennis centraal beschikbaar stellen. De implementatie en intensieve kennisuitwisseling werd wel inhoudelijk ondersteund, maar niet qua organisatie en kosten. Gezien de gewenste versnelling wordt dat nu aangepast. Een soortgelijke intensivering van de aanpak wordt ook ingezet voor geothermie. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron Positief. 2. Communicatie-actieplan Kas als Energiebron 2014 Projectnummer: 12279.12 Uitvoerders: Ment, Tuinbouw Communicatie BV, e.a. Looptijd: 1-1-2014 t/m 1-1-2015 Gevraagde bijdrage: € 135.000,Bijdrage derden: geen Projectbeschrijving KaE werkt vanaf de start structureel aan de doelstelling dat tuinbouwondernemers het programma KaE kennen, de ambitie en doelen onderschrijven en dat zij vervolgens stappen zetten op hun bedrijf om energie te besparen en te investeren in duurzame energie. Hiervoor wordt ieder jaar een communicatieactieplan opgesteld. Bladzijde Zoetermeer d.d. 6 / 24 13 februari 2014 Het plan voor 2014 borduurt voort op de aanpak tot nu toe met de volgende middelen en activiteiten: • Ondersteuning van voorlichting en kennisuitwisseling • Korte videoclip Kas als Energiebron; besparen én verduurzamen • Aanpassing van de slagzin die onder het logo gebruikt kan worden (de ‘pay-off’) in Besparen én verduurzamen (in plaats van Voor een krachtige klimaatneutrale glastuinbouw). • Website www.energiek2020.nu: inhoud en redactie, zoekfunctie, kennisarchief, nieuws vanuit KaE, blogs, twitter @Kae2020 • Jaarplan 2014 (beknopt en digitaal) • Drie ondernemersprofielen • Energiek2020 Event 24 april, samen met WUR en GreenQ; concept ook beschikbaar voor regionale versies van het Event. Daarnaast wordt voorgesteld om de communicatiestrategie eens goed tegen het licht te houden en vervolgens aan te passen. Daar zijn meerdere aanleidingen voor. Allereerst de nieuwe fase waarin de energietransitie is gekomen met het Energieakkoord en de beleidsbrief van EZ. Er wordt door sector en overheid ingezet op een versnelling, vast te leggen in een nieuwe meerjarenafspraak met t/m 2017 een 50-50 financieringsafspraak. Ten tweede is een verschuiving van doelgroep aan de orde. De afgelopen jaren is vooral ingezet op het betrekken van de voorlopers bij het programma. Dat is gelukt, en nu komen we in een fase van het blijven binden van deze voorlopers, maar vooral ook het betrekken, interesseren van de grote middengroep. De aanpak rond Het Nieuwe Telen is er al een voorbeeld van. Deze twee hoofdontwikkelingen maken het noodzakelijk om tot een vernieuwde communicatie-aanpak te komen. De bedoeling is om dat voor de zomer gereed te hebben en dan in te voeren. Het communicatieactieplan benoemt primaire en secundaire doelgroepen en de bijbehorende boodschappen. De belangrijkste is nog steeds dat het beeld bij de tuinders over KaE wordt bijgesteld. KaE wordt vooral geassocieerd met semigesloten kassen en warmtelevering. Het programma is veel breder en dat dient steviger geprofileerd te worden. Daarmee wordt het besef bij ondernemers vergroot dat er veel kennis te halen valt bij Kas als Energiebron / Energiek2020. Inpassing Kas als Energiebron Ondersteuning van het programma en de doelen van het programma. Opmerkingen en toelichting: Communicatie over het hoe en waarom van het programma Kas als Energiebron en het beschikbaar stellen van de kennis die in het kader van het programma wordt ontwikkeld, is zeer belangrijk. Enerzijds vanuit het belang de tuinbouwondernemers te stimuleren op het gebied van energiebesparing en duurzaamheid. Anderzijds vanuit het belang om draagvlak te behouden voor het programma KaE (en de tuinbouwsector), bij de tuinders, maar ook bij overheden en algemeen publiek. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron Positief. De ondernemersgroep plaatst wel kanttekens bij nut en noodzaak van het meetbaar maken en meten van de communicatiedoelen en adviseert om direct de stap naar een nieuwe aanpak te Bladzijde Zoetermeer d.d. 7 / 24 13 februari 2014 maken en daarbij bestaande ondernemersgroepen en bijeenkomsten te benutten als klankbord en toetsing. 3. Consultancy budget Kas als Energiebron 2014 Projectnummer: 15051 Uitvoerders: LTO Glaskracht. Looptijd: 1-1-2014 t/m 1-1-2015 Gevraagde bijdrage: € 100.000,- (PT) Bijdrage derden: geen; is onderdeel van de 50-50 afspraak met EZ Projectbeschrijving Het programma Kas als Energiebron heeft de afgelopen jaren steeds de mogelijkheid gehad om met kleine bedragen deel te nemen in projecten via het zogeheten consultancy budget of kleine haalbaarheidsstudies uit te voeren. Op die manier kan snel geschakeld worden en wordt de financiële besluitvorming niet belast met hele kleine projecthonoreringen. Deze mogelijkheid van consultancy is nog steeds gewenst. Het betreft in de meeste gevallen projecten in de sfeer van haalbaarheidsstudies of beknopte praktijktests. In de meeste gevallen is er al een gedeelte gefinancierd door betrokken bedrijven (leveranciers, telers) of vanuit provincie/gemeente. Voorgesteld wordt om voor 2014 in het Energiefonds van het PT € 100.000,- te bestemmen voor consultancy KaE en voor de besteding de volgende richtlijnen te hanteren: Per consultancyproject maximaal € 5000,-, met in hoge uitzondering het dubbele. Schriftelijke instemmingsprocedure met de ondernemersgroep KaE van LTO Glaskracht Nederland; reactietijd drie dagen Projecten met name voor de lijn ‘Energiewinst in de regio’. Deze programmalijn betreft bioenergie, restwarmte, alternatieve CO2 voorziening. Eventueel kan ook budget worden ingezet op de programmalijn systeemsprongen bijvoorbeeld op zonne-energie. Voorbeelden van eerder gefinancierde consultancyprojecten: CO2 afvangst bij grote energiecentrale (Kema, AEB, OCAP) Onderzoek Greenport Venlo CO2 vraag/aanbod inventarisatie Matchmaking bijeenkomst hout van bosschap met tuinders Haalbaarheidstudie gebruik restwarmte Amstelveen Inpassing Kas als Energiebron Past in de doelen en aanpak van het programma; ondersteuning Opmerkingen en toelichting: Voorheen was als procedure gebruikelijk dat het secretariaat binnen de financiële kaders zelf over dergelijke projecten kon beslissen, met verantwoording achteraf. Dat wordt in dit voorstel aangescherpt. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief. Bladzijde Zoetermeer d.d. 8 / 24 13 februari 2014 4. Begeleiding Onderzoek; BCO gelden Projectnummer: 14225.04 Uitvoerders: Varierend, vaak LTO Glaskracht Nederland Gevraagde bijdrage: € 100.000,Projectbeschrijving De betrokkenheid van tuinders bij projecten is cruciaal voor o.a. een goede uitvoering van een teeltproef en een goede kennisoverdracht en –interactie. Dit wordt vaak door LTO Glaskracht Nederland (oud LTO Groeiservice onderdeel) georganiseerd door begeleidingscommissie te vormen en de vergaderingen te organiseren en te begeleiden. Ook wordt de communicatie daarmee deels verzorgd door bijv. stukken te schrijven voor nieuwsbrieven of het organiseren van excursie of open dagen. Hiervoor was in de afgelopen jaren apart budget voor beschikbaar. Op basis van inschattingen van de afgelopen jaren wordt voorgesteld weer een budget beschikbaar te stellen. De kosten bestaan voor circa driekwart uit uren van netwerk coördinatoren en daarnaast voor ongeveer een kwart voor vacatie- en kilometervergoedingen voor tuinders. De organisatie en begeleiding van projecten is een extra taak van de netwerk coördinatoren en daar is geen financiële ruimte voor uit de contributie van LTO Glaskracht Nederland. V.w.b. de vacatievergoedingen voor tuinders is de beoogde lijn dat alleen een vergoeding aan tuinders wordt verstrekt aan intensieve begeleiding van proeven. Denk daarbij aan wekelijkse begeleiding van een teeltproef. Dit moet nog wel bestuurlijk worden besproken. De ondernemersgroep geeft daarbij ter overweging mee aan Bestuur LTO Glaskracht Nederland om geen vergoeding aan tuinders en adviseurs te verstrekken en de BCO gelden te beperken tot de organisatie en communicatie van de begeleidingscommissies. Per project wordt vanuit het secretariaat Kas als Energiebron vooraf een begroting gevraagd voor begeleiding / communicatie en goedgekeurd. Inpassing Kas als Energiebron Past in de doelen en aanpak van het programma; ondersteuning Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief. 5. Ondersteuning actielijnen efficiënt fossiel en bio-energie Projectnummer: Uitvoerders: Looptijd: 14903.03 Energy Matters 1-3-2014 t/m 31-12-2014 Bladzijde Zoetermeer d.d. 9 / 24 13 februari 2014 Gevraagde bijdrage: € 87.120,- (incl. BTW) Bijdrage derden: nvt Projectbeschrijving Dit project geeft ondersteuning aan twee actielijnen uit het programma Kas als Energiebron: efficiënt inzetten van fossiel en bio-energie. Het is een jaarlijks terugkerend element in het programma KaE waarbij de accenten uiteraard steeds worden geactualiseerd. Actielijn efficiënt fossiel: Het belang van WKK voor de glastuinbouw is groot. De WKK is een belangrijk onderdeel van KaE in de actielijn van het zo goed mogelijk inzetten van fossiele brandstof. WKK is de standaard op twee derde van de bedrijven en is dus de benchmark voor andere technieken. Daarom is het van belang om de ontwikkelingen en de marktomstandigheden van die benchmark nauwkeurig te volgen. Met de monitoring wordt het opgestelde vermogen WKK en het vermogen met een rookgasreiniger jaarlijks eenmaal vastgesteld (6 dagen). Dit essentiële input voor de energiemonitor van het LEI. Daarnaast wordt via de barometer de (markt)omstandigheden systematisch in kaart gebracht (14 dagen). Actielijn bio-energie: Bio-energie is een van de actielijnen van het programma Kas als Energiebron voor de invulling van duurzame energie. Het afgelopen jaar heeft Energy Matters een update/herijking gemaakt over de toepassing van bio-energie in de glastuinbouw. Hierbij zijn de belangrijkste kansen en knelpunten op een rij gezet. En welke acties daarvoor ondernomen moeten worden om een versnelling te bereiken voor de toepassing van bio-energie waarmee in 2020 540 ha glas van bio-energie voorzien kan worden. Kansen liggen er m.n. voor laagwaardige biomassa zoals zoals (berm-)maaisel en champost in robuuste ketels en vergasser-wkk’s en de lokale samenwerking tussen tuinders en bestaande exploitanten van vergisters en biomassacentrales voor de benutting van lokale biogas, biomassa, warmte of (groene) CO2. Om bovenstaande kansen te verzilveren worden hieronder de volgende activiteiten binnen het programma Kas als Energiebron voorgesteld voor 2014: - Goede kennisuitwisseling voor en door glastuinders. Dit door 2 x een bijeenkomst van de ‘Studiegroep bio-energie’ in combinatie met opbouw collectieve kennis- en ervaringsbank, factsheets, vakbladartikelen (14 dagen); - Actief organiseren van local-for-local matches tussen eigenaren van biomassa voor bioenergie voor de glastuinbouw, bio-restwarmte, biogas. (30 dagen); - Beleidsondersteuning; o.a. op het gebied van het behoud of verbeteren subsidies (o.a. basisbedragen in de SDE+) en het oplossen van knelpunten in de regelgeving (8 dagen). Inpassing Kas als Energiebron Dit project betreft activiteiten voor de actielijn efficiënt fossiel (verbeteren rendement van (ketelhuis)installaties) en de actielijn bio-energie. Opmerkingen en toelichting: - Dit is een jaarlijks terugkerend programma. Energy Matters heeft bewezen goede Bladzijde Zoetermeer d.d. 10 / 24 13 februari 2014 ondersteuning te geven aan diverse issues voor WKK en bio-energie in de glastuinbouw. T.o.v. vorige jaren is het WKK-onderdeel geminimaliseerd en het bio-onderdeel is kleiner geworden. - Er is draagvlak vanuit de ondernemersgroep bio-energie en m.n. de overheid hecht belang aan bio-energie. - Energy Matters voert ook projecten uit in de industrie, gebouwde omgeving en bio-energie, beleid. De glastuinbouw profiteert van daar opgedane kennis. Het betreft o.a. de WKK voorjaarsdag (glastuinbouw), Plagamo platform gasmotoren, Projectgroep Biomassa en WKK, Ondersteuning COGEN Nederland (belangenbehartiging WKK), begeleiding van tal van projecten in de industrie en andere sectoren. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief, met als voorwaarde dat er regelmatig gecommuniceerd over praktijkervaringen en resultaten.. 6. Bijdrage STW project LED it be 50% Projectnummer: Uitvoerders: 15050 Wageningen UR, Universiteit Utrecht, Universiteit Leiden, TU delft en TU Eindhoven in samenwerking met de bedrijven Philips, Nunhems, Bejo Zaden, RijkZwaan, Plantenkwekerij Van de Lugt, Westlandse Planten Kwekerij, Hortimax, B-Mex. Looptijd: ca. 1-1-2015 t/m 31-12-2018 Gevraagde bijdrage: € 300.000,Bijdrage derden: Aan STW wordt € 2.269.000 gevraagd. Genoemde bedrijven dragen in cash en in natura € 654.000,- bij. Projectbeschrijving Een groot aantal teelten wordt belicht. Als de sector substantieel op energie wil besparen dan moet het elektragebruik voor belichting sterk verminderd worden. LED technologie ontwikkelt zich snel. Door slim gebruik te maken van nieuwe mogelijkheden die LEDs bieden wil het consortium een 50% reductie van elektragebruik mogelijk maken, waarbij kwaliteit en productie minimaal gelijk blijven. Ongeveer de helft van de besparing wordt gehaald door de efficiëntere conversie van elektra in PAR licht en de andere helft van de besparing wordt gehaald uit efficiëntere benutting van het LED licht door de plant. Het onderzoek wordt uitgevoerd met tomaat als voorbeeldgewas. Het onderzoeksprogramma bevat de volgende zes onderzoekslijnen. 1. Verbetering van lichtbenutting van planten door energie-efficiënte licht signalering A. Opkweek van jonge planten onder volledig kunstlicht B. Assimilatenverdeling 2. Relatie lichtkleur en waterhuishouding van de plant 3. Weerstand tegen schimmelziekten 4. 3-Dimensionale lichtverdeling in gewas en plantopbouw 5. Fenotypering voor energie efficiëntie Bladzijde Zoetermeer d.d. 11 / 24 13 februari 2014 6. Integratie Inpassing Kas als Energiebron Dit project valt binnen de actielijnen ‘beparen op elektra’ in belichte teelten. De ambitie van het programma is om in 2020 teeltconcepten te hebben waarbij 50% op elektriciteit bespaard kan worden met behoud van productie en kwaliteit en sluit dus naadloos aan op de ambitie van dit project. Opmerkingen en toelichting: - In dit programma worden 8 promotieonderzoeken (AiO; vierjarig onderzoek) uitgevoerd en worden tevens 3 postdoc-onderzoekers (net gepromoveerde onderzoekers die een driejarig onderzoek doen) aangesteld. De hoofdfinancier is STW. Het onderzoek is wetenschappelijk van aard. Dit onderzoeksprogramma legt een zeer gedegen kennisbasis voor kennis over energiebesparing en groeisturing met LED licht, van waaruit praktijktoepassingen ontwikkeld kunnen worden. Het zorgt tevens voor de opleiding van 11 mensen tot experts op gebied van licht(onderzoek), wat ook relevant is voor de tuinbouwsector. - STW financiert onderzoek voor wetenschappelijk onderzoek. Er was nu de gelegenheid om voorstellen voor onderzoekprogramma’s in te dienen. Het voorstel is inmiddels bij STW ingediend; het concurreert met 5 voorstellen op gebied van de topsector Life Science & Health en 5 voorstellen op gebied van de topsector Agrifood. Uiteindelijk worden maximaal 2 voorstellen gehonoreerd. Eind februari komt een eerste selectie door STW. Als dit project geselecteerd wordt, kan het voorstel in meer detail uitgewerkt worden en dat moet dan in mei ingediend worden. Tegelijk met die indiening zijn de definitieve toezeggingen vanuit bedrijfsleven vereist. - Begin december 2013 is het globale projectidee ingediend bij STW. Dit is kortgesloten met Nico van Ruiten en Ferdi van Elswijk (toen voorzitter van de ondernemersgroep Kas als Energiebron). Zij waren positief op basis waarvan een Intentieverklaring is opgesteld (dat was nodig voor STW). Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief, met als voorwaarde dat praktijk goed betrokken wordt. Dit in ieder geval middels een bijeenkomst voor glastuinbouwondernemers om de 2 jaar. Voorwaarde moet wel zijn dat nadere uitwerking van het voorstel in overleg met LTO Glaskracht Nederland wordt opgesteld. 7. Optimalisatie ventilation jet systeem Projectnummer: Uitvoerder: Looptijd: Gevraagde bijdrage: Bijdrage derden: 15041 Wageningen UR 1 maart 2014 t/m 31-12-2014 € 48.906,€ 9.000,- door ventilatorleverancier, € 5.000,- door HINT, daarnaast heeft HINT eerder € 24.000 euro in tijd en materialen besteed, tuinder steekt tijd en stelt kas beschikbaar, loopt risico voor gewasschade. Bladzijde Zoetermeer d.d. 12 / 24 13 februari 2014 Projectbeschrijving Sinds een jaar wordt het Ventilationjet systeem beproefd bij gerbera in een afdeling op het bedrijf van Aad Zuijderwijk. In eerste instantie is in één tralie gewerkt met een prototype bestaande uit een koker met ventilator die door de twee gesloten schermen was gestoken en waarmee lucht van boven het scherm omlaag werd gestuwd. De invloed op het klimaat was erg positief. Na opschaling op één afdeling en een nieuw prototype blijkt dat er veel minder lucht wordt toegevoerd door een optelsom van een aantal factoren. Inmiddels zijn voor alle problemen oplossingen bedacht en in de werkplaats uitvoerig getest. Omdat ondernemers met verschillende gewassen hebben aangegeven dit systeem te willen gaan gebruiken is het noodzakelijk om te toetsen of de aangebrachte verbeteringen in het ontwerp ook daadwerkelijk leiden tot een beter klimaat en energiebesparing. Zuijderwijk is bereid om het systeem te laten verbouwen en een volgende testfase in te gaan, zijn bedrijf daarbij openstellend voor andere potentiële gebruikers. Op 6000 m2 worden de bestaande Ventilation Jets omgebouwd. Het klimaat en het energieverbruik worden gedurende 4 maanden gemeten. Ter vergelijking wordt een naastliggende afdeling gebruikt. Daarvan liggen 2 maanden in het voorjaar (maart-april) en 2 maanden in het najaar (september-oktober). Van de betreffende afdelingen worden productie en kwaliteit bepaald aan de hand van de padregistratie. Tweemaal worden metingen gedaan aan het luchtdebiet, de luchtstromingen in de kas (rookproef) en de invloed op de gewastemperatuur verdeeld over de plant (warmtebeeldcamera). Inpassing Kas als Energiebron Dit project valt onder de actielijnen besparen op warmte van Het Nieuwe Telen. Het gaat hierbij om het beter isoleren van de kas door meer te schermen en geen minimum buis te gebruiken door ontvochtiging met buitenlucht. Hiermee kan 20% energie bespaard worden op ten opzichte van de situatie met vochtkier in de verduistering en minimum buis. Opmerkingen en toelichting - De landelijke gewascommissie gerbera is in de basis positief over dit project, wel zouden ze graag meer betrokkenheid en kennisdeling willen hebben binnen het project. Ook is het van belang duidelijker de meerwaarde van dit systeem in kaart te brengen i.r.t. luchtbehandelingskasten en slurven. - Resultaten zijn juist ook interessant voor andere snijbloemen gewassen als chrysant, alstroemeria en freesia. Ook voor verschillende soorten potplanten lijkt dit systeem een goedkope methode om de schermen volledig te sluiten en de minimum buis af te schaffen. Bij Phalaenopsis draait daarvan inmiddels al 2 jaar een succesvol voorbeeld. - Telers van chrysant, alstroemeria, lelie, phalaenopsis en gerbera worden betrokken in de BCO. - De kosten voor het ombouwen van de installatie vinden we nog relatief hoog (€ 32.670 incl. BTW). Wel vinden we dit een belangrijk doorontwikkeling van het kunnen inbrengen van buitenlucht vanwege o.a. dat dit goedkoper kan dan luchtbehandelingskasten en slurven, inpasbaar is in elke bestaande kas en relatief laag stroomverbruik heeft. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief, waarbij er een betere betrokkenheid van de landelijke gewascommissie gerbera is en er een koppeling gemaakt wordt met het monitoringsproject bij Holstein/Mans. Bladzijde Zoetermeer d.d. 13 / 24 13 februari 2014 8. Ultrazuinige kas; tomaten telen met minder dan 10 m3 Projectnummer: Uitvoerder: Looptijd: Gevraagde bijdrage: Bijdrage derden: 14097 Wageningen UR 1 maart 2014 t/m 1 februari 2015 € 118.526,€ 50.000,- uit het lopende verdampingsproject Projectbeschrijving In een energiezuinige kas zoals de VenLowEnergy kas, kan een praktijkconforme tomatenproductie worden gerealiseerd bij een warmteverbruik van 14 m³ aardgas equivalenten per m² per jaar. Dit is aangetoond in de proefjaren 2012 en 2013. Berekeningen geven aan dat meer dan de helft daarvan, 8 m³/m² per jaar, te maken heeft met de verdamping van vocht uit het gewas. Indien de gewasverdamping-tijdens-verwarmen verlaagd zou kunnen worden, dan zou dit direct terug te vinden zijn in een verlaagde verwarmingsbehoefte en een vermindering van het energieverlies voor de ontvochtiging. Berekeningen geven aan dat hiermee gemakkelijker het energieverbruik van de VenLowEnergy kas verder verlaagd kan worden dan met andere maatregelen. In dit onderzoek zullen de grenzen voor verdamping worden opgezocht wat de gevolgen zijn voor de productie, kwaliteit en gewasgezondheid. Hiermee kan in de VenlowEnergyKas tomaten geteeld worden met minder dan 10 m3 gas per jaar. De resultaten geven ook inzicht in hoever de gewasverdamping in bestaande, reguliere kassen omlaag kan. De verwachting is dat met deze kennis 5 tot 10 m3 gas bespaard worden in standaard kassen. In het onderzoek wordt de verdamping beperkt door te telen bij een hoge luchtvochtigheid in de nacht en te telen bij een selectief hogere EC. Om een strategie met EC sturing te testen, worden in deze kas 2 behandelingen aan gelegd met verschillende sturing van de EC van de mat. De helft van de goten van de VenLow Energy kas wordt van een dunne mat voorzien. Een tweede watergeef-systeem zorgt voor een eigen EC-strategie voor die dunne matten. In beide behandelingen wordt de verdamping per minuut gevolgd door meting met een weegopstelling, de bladtemperatuur van de kop (gemeten met IR camera’s), de mattemperatuur en matvochtigheid met Wet-sensoren, de bladgrootte en het bladgewicht gemeten om het specifiek blad oppervlak te bepalen. Aan calcium gebrek gerelateerde symptomen zoals bladranden en neusrot en het optreden van botrytis worden gemonitord. De nutriënten opname bij beide behandelingen wordt gevolgd, naast uiteraard de oogst. Inpassing Kas als Energiebron Met deze kas en teeltconcept zou tomaten geteeld kunnen worden met minder dan 10 m3 gas per jaar. Dit betekent meer dan 75% besparing t.o.v. een referentie van 40 m3/m2. Belangrijk is ook dat met deze kennis 5 tot 10 m3 gas bespaard worden in standaard kassen door de verdamping te beperken op moment dat er ook gestookt wordt. Bladzijde Zoetermeer d.d. 14 / 24 13 februari 2014 Toelichtende opmerkingen/vragen: - Het idee om de VenlowEnergyKas te gebruiken is omdat het telen met hoge luchtvochtigheden feitelijk alleen mogelijk is in een hoog geïsoleerde (proef)kas. Bij een enkel glas (proef)kas is er altijd ontvochtiging via condensatie op het glas. - De landelijke gewascommissie tomaat steunt dit voorstel niet. Redenen zijn: Het onderzoek start pas in maart, dan is het grootste gedeelte van de winter al voorbij en de belangrijkste periode om energie te besparen. En waarom wordt de proef niet in een “normale” kas met ontvochtiging gedaan? Dit is veel meer praktijkgericht en in het onderzoek staat dat er in deze kassen 5 tot 10 m3 bespaard kan worden. - Dit project heeft een sterke link met het verdampingsproject en m.n. de plantmetingen worden uit dat project betaald. In dit project wordt ook gekeken in twee proefkassen naar het effect van het wel stimuleren van de verdamping (‘activeren’) van het gewas en het niet stimuleren van de verdamping. - Dit is een strategisch project om meer fundamentele kennis over de verdamping van het gewas te krijgen. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief. 9. Homogener kasklimaat met overdruk Projectnummer: Uitvoerder: Looptijd: Gevraagde bijdrage: Bijdrage derden: 15042 TNO 1 maart 2014 t/m 1 juni 2015 € 64.000,- (€ 40.000,- voor 2014, € 24.000 voor 2015) € 64.000,- vanuit andere geldstroom voor TNO vanuit de overheid i.h.k.v. topsectorenbeleid. Projectbeschrijving In moderne energiezuinige kassen blijkt de kans op klimaatongelijkheid te zijn toegenomen. In dit project moet beter begrepen worden hoe klimaatsverschillen ontstaan. Dit moet de basis vormen voor (het optimaliseren van) technieken waarmee een gelijkmatiger, efficiënter en energiezuiniger droging van het gewas mogelijk wordt en verstorende natuurlijke luchtstromen in de kas zijn te ondervangen. Overdruk zou bij een juiste toepassing problemen kunnen voorkomen. Ook moet dit project naast de ontwerp richtlijnen voor de nieuwe ventilatiesystemen ook mogelijke (alternatieve) maatregelen en aandachtspunten bieden voor de bestaande bedrijven zonder die nieuwe systemen om klimaatverschillen te beperken. Het onderzoek bestaat uit 5 werkpakketen: Werkpakket 1: Identificatie en onderbouwing De gegevens van de klimaatverdeling (T/RV-metingen per positie) van het project ‘Klimaatmonitoring’ van Climeco worden ingebracht en gecombineerd met gegevens uit de klimaatcomputers. Hierop worden (nadere) analyses uitgevoerd om de relaties tussen belangrijke invloedsfactoren en opgetreden klimaatongelijkheid te beschrijven Werkpakket 2: Eerste beschrijvend model Bladzijde Zoetermeer d.d. 15 / 24 13 februari 2014 Er zal een eerste beschrijvend model worden gemaakt dat het ontstaan van klimaatverschillen beschrijft. Werkpakket 3: Validatie Het model wordt gevalideerd door de voorspellingen te vergelijken met de resultaten van de aanvullende metingen op praktijkbedrijven. Werkpakket 4: Ontwerpmodule beheersmaatregelen Met behulp van het verkregen beschrijvend model wordt een keuze- en ontwerpmodule uitgewerkt ten behoeve van mechanische ventilatiesystemen.. Werkpakket 5: Verslaglegging en communicatie De voorgaande fasen worden reeds afgerond met deelrapportages. Deze zullen worden gepresenteerd aan en besproken met de groep van 25 bedrijven die deelneemt aan de 5 TNO technologieclusters. Resultaten: • Beschrijvingen van relevante invloedsfactoren voor het ontstaan van klimaatverschillen • Vastlegging van de samenhang en toegankelijk maken in een model • Hulpmiddel voor keuze en ontwerp van beheersmaatregelen voor klimaatverschillen • Overzicht van mogelijke (alternatieve) maatregelen en aandachtspunten ter beperking van klimaatverschillen voor toepassing in (met name) bestaande bedrijven Inpassing Kas als Energiebron Dit onderzoek past binnen de actielijn Het Nieuwe Telen, besparen op warmte. Klimaatgelijkheid is een voorwaarde om energiezuinig te kunnen telen. Anders moet het kasklimaat geregeld worden op de meest kritische plekken v.w.b. vocht wat extra energie kost. Opmerkingen en toelichting; Dit onderzoek wordt gekoppeld aan een vijftal Technologieclusters die in 2014 worden opgezet met een groep van 25 tuinders en toeleveranciers. In deze Technologieclusters draagt TNO kennis over naar deze bedrijven over het thema klimaatongelijkheid en manieren om dit probleem op te lossen. Uit de groep van 25 bedrijven wordt voor dit project een begeleidingsgroep samengesteld bestaande uit minimaal 5 kwekers. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief. 10. Verbetering lichtinval winterlicht Projectnummer: Uitvoerder: Looptijd: Gevraagde bijdrage: Bijdrage derden: Projectbeschrijving 15043 Wageningen UR. 1-4-2014 t/m 1-5-2015 € 96.365,- (€ 59.349,- voor 2014, € 37.016 voor 2015) geen Bladzijde Zoetermeer d.d. 16 / 24 13 februari 2014 Om te werken aan minder belichting is de eerste stap van het stappenplan van WUR om zoveel mogelijk natuurlijk licht de kas in te krijgen. Dit betreft vooral de wintermaanden, waar het natuurlijk licht de beperkende groeifactor is. Om meer winterlicht de kas in te krijgen, zijn er verbeteringen mogelijk in: • structuur van de kas (constructie, oriëntatie, hellingshoek en of vorm van het kasdek) • inrichting van de kas (installaties in het dak) • kasdekmateriaal (basismateriaal, toevoegen van coating(s), diffuse structuur) • condensatie en vervuiling van het glas In dit onderzoek zullen de volgende aspecten bekeken worden, waarbij de aandacht m.n. op een diffuus kasdek zal liggen: Fase 1: Kasdekvorm, -helling en –orientatie. Voor een standaard diffuus kasdek zal via modellen de kasvorm, orientatie en dekhelling geoptimaliseerd worden. Fase 2: Coatings. Anti-reflectie (AR) coatings worden vaak toegepast, maar komen uit de zonnecellen industrie. Deze zijn niet geoptimaliseerd voor m.n. voor kleine hoeken van inval van licht (vooral voorkomend in de winter). Met modellen wordt dit wel geoptimaliseerd om te bepalen welke eigenschappen de coating moet hebben. Fase 3: Condens. Condensvorming in de winter betekent lichtverlies. Als dit een waterfilm is in plaats van druppels op het kasdek, is het lichtverlies minder. In een proefkas zal in één kap meerder glastypen worden gemonteerd met verschillend condensgedrag en zal de lichtdoorlatendheid gemeten worden. Hiermee wordt inzicht in de invloed van condens op de transmissie verkregen. Fase 4: In deze fase zal het verband tussen de verschillende aspecten bekeken worden. In een workshop zullen de resultaten met kassenbouwers, glasleveranciers en telers worden besproken Inpassing Kas als Energiebron De indieners denken hiermee op termijn 10% meer licht de kas in te krijgen in de wintermaanden, waarmee 10% minder belicht kan worden en het warmteverbruik met 5% dalen. Opmerkingen en toelichting - Dit voorstel gaat in op zoveel mogelijk licht in de kas te krijgen en niet om dit zo optimaal mogelijk te verdelen over het gewas. - Er wordt niet gekeken naar constructie elementen en inrichting in de kas, omdat dit per teelt erg verschilt. - Een bijdrage vanuit de toeleveranciers (kassenbouwers / glasleveranciers) lijkt ons in dit stadium van het onderzoek (oriënterend, pre competitief) nog niet reëel. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief. 11. Rassen en hun kenmerken voor energiezuinige belichte teelt Projectnummer: 15044 Bladzijde Zoetermeer d.d. 17 / 24 13 februari 2014 Uitvoerder: Looptijd: Gevraagde bijdrage: Bijdrage derden: WUR Glastuinbouw. 1 april 2014 t/m 31-12-2014 € 33.610,geen Projectbeschrijving Benutting van winterlicht en assimilatie belichting vraagt om rassen, die optimaal om kunnen gaan met weinig licht. De basis daarvoor zijn de bladfotosynthese bij weinig licht en de plantarchitectuur. Uit onderzoek zijn gegevens over bladfotosynthese van enkele tomatenrassen bekend. De gegevens zijn echter niet systematisch geordend. Veredelingsbedrijven selecteren rassen voor teelt onder diverse omstandigheden. De “beste” rassen worden op de markt gebracht. Kennis over de eigenschappen die aan een betere groei in energiezuinige teelt ten grondslag liggen worden echter niet vermeld. Het is daarom zinvol om een overzicht te maken van wat er aan informatie beschikbaar is. Vervolgens kan in discussiesessies en individuele gesprekken met veredelaars worden besproken welke informatie zij zelf beschikbaar hebben en willen delen. Telers kunnen hierbij betrokken worden om aan te geven welke informatie zij relevant vinden. Als dit geheel tot een duidelijk beeld leidt, zijn experimenten nodig om de juiste informatie per ras te verzamelen. Kennis van raseigenschappen die nodig zijn voor energiezuinig telen, en van rassen die deze eigenschappen bezitten kan bijdragen aan een betere energieefficiëntie. Het doel is: • Beschrijven van de principes in de fotosynthese en plantarchitectuur die bepalend zijn voor een hoge licht efficiëntie onder omstandigheden met weinig licht. • Overzicht maken van rassen eigenschappen die bijdragen energiezuinig telen. • Schetsen van de weg naar verbetering van de licht-efficiëntie onder lage lichtomstandigheden van tomaat en chrysant met 5% door naar de toekomst toe de juiste cultivars te kunnen gebruiken. Inpassing Kas als Energiebron Uit het 5 stappenplan van WUR om te werken aan besparing op belichting, wordt hier ingezoomd op raseigenschappen die zoveel mogelijk licht absorberen door de plant en uit het licht zoveel mogelijk assimilaten maken (stap 3 en 4). Hiermee zou de licht efficiëntie verbeterd kunnen worden met 5%. Opmerkingen en toelichting - In ieder geval zijn RijkZwaan, Nunhem en Monsanto (allen tomaat) geïnteresseerd om deel te nemen in dit project. Deliflor is niet en Fides is wel (beide chrysant) geïnteresseerd. - Middels dit project kunnen de veredelaars mogelijk hun veredelingsprogramma’s aanscherpen. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Negatief; Op zich goed project, maar de veredelingsbedrijven zouden dit moeten financieren. Bladzijde Zoetermeer d.d. 18 / 24 13 februari 2014 12. Energiebesparing trekheesters door bloeistimulering met stuurlicht Projectnummer: Uitvoerder: Looptijd: Gevraagde bijdrage: Bijdrage derden: 15045 Plant Lighting i.s.m. WUR glastuinbouw 1 juni 2014 t/m 1 juni 2015 € 48.600,- (€ 19.500,- voor 2014, € 29.100 voor 2015) Telers leveren plantmateriaal ter waarde van ongeveer € 2.500,- Projectbeschrijving Trekheesters hebben van nature een lange koudeperiode nodig. Hierdoor wordt de knoprust doorbroken, waarop bij stijgende temperaturen in het voorjaar de knoppen daadwerkelijk uitlopen enbloei ontstaat. In de teelt van trekheester wordt gedurende een korte periode zeer veel energie (stoken tot 36 graden) gebruikt om vroege bloei te induceren: ~30 m3 gas/m2 bij sneeuwbal (Viburnum) en 40 m3 gas/m2 bij sering. Op basis van de literatuur is te verwachten dat het uitlopen van knoppen doorbroken kan worden met het juiste stuurlicht. Als eenzelfde teeltcyclus gerealiseerd kan worden bij een minder extreem hoge temperatuur, dan is een enorme energiebesparing mogelijk in de teelt van trekheesters. De effecten van het stuurlicht op knoprust-doorbreking, bloei, takkwaliteit en teeltsnelheid worden bij sneeuwbal (Viburnum opulus 'Roseum') getoetst in vier kleine proefkassen van ieder ~20 m2. In de verslaglegging wordt een beknopte analyse van de potentiële energiebesparing gemaakt indien het mogelijk blijkt met stuurlicht trekheesters bij een aanzienlijk lagere temperatuur in bloei te kunnen trekken. De behandelingen zijn: 1. Hoge temperatuur, geen stuurlicht (praktijkreferentie) 2. Lagere temperatuur, wel stuurlicht (energiebesparing) 3. Lagere temperatuur, geen stuurlicht (controle 1) 4. Hoge temperatuur, wel stuurlicht (controle 2) De oogst wordt geanalyseerd door het bepalen van: - het moment van springen van de knoppen, - het aantal ontwikkelde knoppen - lengte internodia onder de bloemtros - trekduur - bladkleur Inpassing Kas als Energiebron Dit voorstel past binnen de actielijn besparing warmte. Als de hypothese klopt lijkt een energiebesparing van 30% op warmte haalbaar. Opmerkingen en toelichting; - Dit voorstel komt voort uit het recent afgeronde project "Stuurlicht in de Glastuinbouw" waar de belangrijkste kansen voor energiebesparing voor stuurlicht zijn benoemd. - De trekheestercommissie staat positief tegenover dit voorstel en de tuinders leveren graag het plantmateriaal. - De proef zou goedkoper gedaan kunnen worden in de praktijk, maar is praktisch lastig Bladzijde Zoetermeer d.d. 19 / 24 13 februari 2014 uitvoerbaar, resultaten moeilijk vergelijkbaar en tuinders willen niet het risico lopen dat de planten niet in bloei komen. - De kennis die voortkomt uit dit onderzoek is tevens bruikbaar voor teelten van andere houtige - meerjarige gewassen, zoals snijhortensia (150 ha), pothortensia (50 ha) en azalea. Meer fundamentele kennis over de mogelijkheden om bloei te sturen met stuurlicht is breder toepasbaar met name voor lange-dag planten (een groep siergewassen, waaronder anjer, petunia, lisianthus,violier, lelie en matricaria). - Het uitgangspunt is dat de toeleverancier de lampen in natura levert, waardoor de begroting 5.000 euro lager uitvalt. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief, met als voorwaarde dat er een goede begeleidingscommissie van tuinders komt. 13. Meer rendement uit belichting en CO2 deel 2 Projectnummer: Uitvoerder: Looptijd: Gevraagde bijdrage: Bijdrage derden: 15046 Plant Dynamics en Plant Lighting 1 mei 2014 t/m 1 juli 2015 € 88.950,- (€ 51.080,- voor 2014, € 37.870 voor 2015) plantmateriaal Projectbeschrijving Assimilatiebelichting is verantwoordelijk voor een groot deel van het energieverbruik door de sector. In voorgaande jaren is niet alleen het belichte areaal steeds verder toegenomen, maar heeft zich ook een trend van steeds hogere belichtingsniveaus afgetekend. Of extra belichting rendement oplevert voor de tuinder is sterk afhankelijk van andere factoren, zoals timing van de belichting en klimaat (o.a. CO2 concentratie). e Het in kaart brengen van de licht- en CO2-behoefte van gewassen is de 1 stap om een forse energiebesparing in de praktijk te kunnen realiseren, terwijl de gevolgen voor productie minimaal zijn. Dit onderzoek levert daarvoor een concrete richtlijn voor tuinders op voor optimalisatie van bijbelichting in relatie tot klimaat (met name CO2 dosering) voor een reeks verschillende gewassen geïntegreerd over de tijd (over de dag en over seizoenen). Hiermee kunnen kwekers betere beslissingen maken wat betreft: ⇒ investeringen in belichtingsinstallaties ⇒ wanneer en hoeveel belichten en CO2 doseren per seizoen en tijdstip van de dag ⇒ aanpassingen aan het kasklimaat (o.a. RV) om de benutting van licht en CO2 te verhogen Over verschillende siergewassen en seizoenen worden gedetailleerde metingen van de fotosynthese en het huidmondjesgedrag aan kasgewassen gedaan. De gewassen zijn gekweekt bij een combinatie van verschillende lichtniveaus en klimaat en leveren de benodigde data op voor advisering over de optimale belichting en CO2-dosering. De nadruk zal hierbij liggen op gewassen die belicht worden. In het voorgaande project zijn de volgende gewassen bekeken: potplanten: Kalanchoë, Phalaenopsis, Bromelia, Ficus, Spathiphyllum, potchrysant snijbloemen: Lysianthus, Chrysant, Lelie Bladzijde Zoetermeer d.d. 20 / 24 13 februari 2014 In dit vervolg zullen de volgende gewassen meegenomen worden: alstroemeria, gerbera, freesia, bouvardia en dendrobium (totaal ca 400 ha) Het meten over verschillende seizoenen verschaft het benodigde inzicht in de gevolgen van de klimaatsgeschiedenis (vooral licht) op de gebruiksefficiëntie van licht en CO2. De metingen in de zomer (geen bijbelichting) dragen bij aan de optimalisatie van CO2-dosering in deze periode en zijn van belang ter vergelijk van de plantrespons in herfst, winter en voorjaar. De herfst-, winter- en voorjaarsmetingen zullen de belangrijkste inzichten verschaffen ter optimalisatie (hoeveelheid en moment van de dag) van belichting in relatie tot CO2-dosering. De meetresultaten zullen niet alleen weergegeven worden in een standaard onderzoeksrapport, maar ook vertaald worden in een bruikbaar protocol voor de kwekers. Daarnaast zal via verschillende (eventueel gewasspecifieke) bijeenkomsten de kennis overgedragen worden aan de ondernemers. Inpassing Kas als Energiebron Dit onderzoek past in de actielijn besparing op elektra. Een efficiëntieverhoging in de orde van 25% lijkt veelal haalbaar. Opmerkingen en toelichting - Het voorstel is een vervolg op ‘deel 1’. Over deze eindresultaten zijn de afgelopen maanden vele lezingen en workshops voor telers verzorgd. De interesse van tuinders voor de resultaten is groot en er blijkt een concrete bereidheid om energiebesparende maatregelen te nemen naar aanleiding van de onderzoeksresultaten. Uit die lezingen en gesprekken met tuinders blijkt dat er grote belangstelling is voor een gelijksoortig onderzoek aan nog niet onderzochte gewassen. De kwekers willen graag hun belichting en CO2 afstemmen op de behoefte van de planten, maar weten niet wat die behoefte is. - Met deze gewassen erbij zijn dat de belangrijkste groepen siergewassen zijn gedekt waar kansen liggen voor energiebesparing en waar sprake is van bereidheid tot energiebesparende maatregelen. Oftewel na dit project komt er geen vervolg meer. - Bouvardia en dendriobium zijn kleine gewassen, waar ook beperkte metingen aan gedaan worden. - Het voorstel wordt ondersteund door de landelijke gewascommissies van gerbera, freesia en alstroemeria. Ook dendrobium en bouvardiatelers steunen dit voorstel. - Zoals genoemd levert dit project een richtlijn wat de eerste stap is voor energie en CO2 besparing. De gegenereerde kennis biedt tevens de mogelijkheid tot verfijning van bestaande groeimodellen en een stap op weg naar een uiteindelijk ‘doel’ waarbij plantsensoren bijv. de belichting aansturen. Een beperkte groep tuinders is al wel met plantsensoren bezig, maar deze zijn nog duur in aanschaf en kost tijd en kennis om de gegevens toe te kunnen passen. Dit project levert richtlijnen op waar de ‘grootste besparingen’ te halen valt zonder te hoeven investeren in plantsensoren. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief, met daarbij de opmerking dat er niet nog een vervolgvoorstel komt. 14. De belichtingsnavigator Projectnummer: Uitvoerder: 15047 TTO. Uitvoering Inno-Agro en Bart van Meurs. Bladzijde Zoetermeer d.d. 21 / 24 13 februari 2014 Looptijd: Gevraagde bijdrage: Bijdrage derden: 1 maart 2014 t/m 1 oktober 2015 € 21.000,- (2014: € 8.500,- tot go / no go, daarna € 7.500,-. Voor 2015 € 5.000,-) € 7.500,- door toeleveranciers, en € 8.500,- in natura door uren van de indieners Projectbeschrijving Het doel is om kwekers, toeleveranciers, financiers en andere beslissers in de glastuinbouw gericht inzicht geven zodat belichting nu en in de toekomst optimaal ingepast kan worden, teneinde in 2020 een reductie van tenminste 35% elektriciteitsverbruik te realiseren. Deze elektriciteitsbesparing komt voort uit de voortdurende ontwikkeling van lichtbronnen- en systemen, geïllustreerd met onderstaande grafiek, gebaseerd op realistische praktijkmetingen. Maar ook slimmere belichting strategieën en efficiënter ontwerp van installaties (denk aan tussenlicht) bieden kansen bij te dragen aan de doelstelling. Het idee is om een ‘belichtingsnavigator’ te ontwikkelen. Dit is werktitel voor een interactieve applicatie voor kwekers, financiers en andere beslissers. Dit is een webportaal, waarin alle relevante informatie voor deze doelgroep te vinden is en op dusdanige wijze te gebruiken, zodat inpassing in de eigen bedrijfssituatie eenvoudig en laagdrempelig is. Het project is opgebouwd in twee fases: Fase 1: Middels gesprekken met stakeholders en een inventarisatie wordt de kennis, knelpunten verzameld en toegankelijk gemaakt middels een roadmap op de onderwerp teelt, economie en techniek. Middels een bijeenkomst wordt de roadmap gepresenteerd. Go/ no go Fase 2: In fase wordt eenduidige richtlijnen van huidige en toekomstige ontwikkelingen op het gebied van belichting opgesteld, getest en gepubliceerd. Denk hierbij aan metingen licht, levensduur, vervuiling, lichtonderschepping. Daarnaast wordt de interactieve webapplicatie ‘De Belichtingsnavigator’ ontworpen, gebouwd en gevuld en getest. Hierin wordt voorgaande informatie gebundeld, is personalisatie mogelijk voor toepassing van de informatie op de eigen bedrijfssituatie en is voorbereid op inpassing van toekomstige informatie. In een bijeenkomst wordt de applicatie getest. Opmerkingen en toelichting; - In fase 1 wordt een roadmap opgesteld, maar het is nog onscherp wat de afbakening is. Gevaar is dat men zich verliest in details. Dit moet en zal ook scherp afgebakend moeten worden. - V.w.b. fase 2 wordt gesproken over het opstellen van richtlijnen. Er zijn al verschillende richtlijnen en protocollen opgesteld over o.a. het meten van licht, dus de vraag is wat hier dan nieuw gedaan wordt. - Er wordt toegewerkt naar een webapplicatie / belichtingsnavigator, maar het is nog niet echt concreet wat dit nu inhoud, wat er in komt, wat je er (als tuinder) mee kunt. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief alleen voor fase 1. Bladzijde Zoetermeer d.d. 22 / 24 13 februari 2014 15. Karakterisering PV cellen in glas voor gebruik als kasdek Projectnummer: Uitvoerder: Looptijd: Gevraagde bijdrage: Bijdrage derden: 15048 WUR Glastuinbouw. 1 maart 2014 t /m 1 mei 2014 € 10.989,In kind door Abengoa door levering materialen Projectbeschrijving Doorzichtige zonnecellen is een nieuwe ontwikkeling die mogelijk interessant is om te gebruiken als kasdek. Abengoa Solar is concreet bezig met deze ontwikkeling. Het materiaal is een semitransparante PV-cel dat energie van de zon deels omzet in elektra en deels doorlaat voor gebruik in de kas. Het spectrum van het licht in de kas wordt verandert door de doorzichtige zonnecel, waarbij 15% meer licht schuift naar het rode deel van de spectrum ten kosten van het groene deel, waarvan verondersteld wordt dat de planten minder efficiënt mee omgaan. Uit onderzoek door de Universiteit van Santa Cruz en telers in California is gebleken dat het veranderde spectrum de groei van planten positief kan beïnvloeden: eerdere bloei, snellere ontwikkeling, waarbij de opbrengst minimaal gelijk was, en in veel gevallen, vooral gevallen waar er sprake was van lichtovermaat, werd de productie tot 40% verhoogd (gerbera’s). Het materiaal is voor de Nederlandse omstandigheden mogelijk alléén geschikt voor gewassen waar zwaar geschermd wordt, waarbij de effecten van het lichtverlies in de winter vragen oproept over de toepasbaarheid van het materiaal in Nederland. Voor men kan overgaan tot het bepalen of, en in welke omstandigheden, het materiaal kans maakt om in Nederlandse omstandigheden te worden toegepast, is meer kennis nodig over de eigenschappen van het materiaal in verschillende uitvoeringen. In dit project zal voor 3 verschillende soorten materiaal de lichtdoorlatendheid bij verschillende golflengten bepaald worden en de diffusiteit van het materiaal. Op basis hiervan wordt het perspectief geschetst van dit materiaal onder Nederlandse kassen. Inpassing Kas als Energiebron Dit onderzoek past onder actielijn zonne-energie. Met dit kasdekmateriaal zou onder Nederlandse omstandigheden ca. 30 kWh/m2 worden opgewekt. Opmerkingen en toelichting; Dit onderwerp is vaker voorbij gekomen. Nu komt een concrete partij langs met ervaringen. Om een beeld te krijgen van de toepasbaarheid, willen we middels deze consultancy een aantal concrete metingen te doen. Een optie zou zijn om dit breder te trekken en bijv. een algemeen beeld te schetsen van de ontwikkelingen van semi-transparantie zonnecellen, maar dit leek ons nu nog te vroeg en kost bovendien veel meer geld. Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Positief. Bladzijde Zoetermeer d.d. 23 / 24 13 februari 2014 16. WKK rendement 9% omhoog met warmtepomp Projectnummer: Uitvoerder: Looptijd: Gevraagde bijdrage: Bijdrage derden: 15049 TTO. Uitvoering Inno-Agro 1 juni 2014 t/m 1 juni 2015 € 27.225,- (€ 17.660,- voor 2014, € 9.565 voor 2015) De kosten voor het ontwerp, de hardware en installatie van de systemen bij een kweker in fase 2 worden volledig privaat ingebracht door de betrokken ondernemers en technische partijen. Daarnaast wordt door zowel de kweker al de technische partijen uren ‘in kind’ ingebracht. Projectbeschrijving Met dit project streven de indieners naar het uitwisselen van kennis, het opdoen van ervaring en het valoriseren van de potentie van systemen waar met behulp van een warmtepomp het WKK rendement significant wordt vergroot. Het gaat hierbij om het extra uitkoelen van de rookgassen met een warmtepomp, waarmee het retourwater van de kas wordt opgewarmd wat als koelwater voor de WKK wordt gebruikt (en dan als verwarming voor de kas). Het project bestaat uit twee fases: Fase 1: Afbakening, systeemontwerp en kennisuitwisseling In de eerste fase wordt een kleine groep van geïnteresseerde kwekers, leveranciers, installateurs, financiers en onderzoekers benaderd om gezamenlijke de potentie in kaart te brengen. Via een literatuurstudie en discussies met de kennisgroep wordt de potentie, knelpunten en oplossingen in kaart gebracht. Kennis wordt overgedragen in een bijeenkomst en via website door bijv. rekenvoorbeelden. Fase 2: Valorisatie en kennisuitwisseling Wanneer na de eerste fase een of meer kwekers van de kennisgroep overgaan tot eerste toepassing in de praktijk, zal de techniek bij maximaal 2 bedrijven gemonitord worden. De resultaten zal verspreid worden via filmpjes, websites, factsheet, vakbladartikelen en 4 bijeenkomsten bij de onderneming. Door gezamenlijk deze ervaring op te doen op 1 locatie wordt het leergeld 1x betaald en zullen de volgers beter instaat zijn de installatie optimaal te dimensioneren. Inpassing Kas als Energiebron Dit voorstel past binnen de lijn efficiënt fossiel. Als de rookgastemperatuur van 50 naar 20 graden verlaagd kan worden, kan 9% extra energie uit het aardgas gehaald kan worden. Indiener schat in dat met dit project de toepassing versneld wordt en er eind 2015 er bij tenminste 25 telers of op 1000 ha geïnvesteerd wordt in een energiebesparing van 135 kiloton CO2 per jaar. Opmerkingen en toelichting; - Dit is een kans om meer energie uit de WKK te halen door de latente en voelbare warmte in de rookgassen terug te winnen. Dit staat ook beschreven in het rapport van Energy Matters over het verhogen van het rendement van de WKK. - Kas als Energiebron heeft eerder rondom extra uitkoelen van rookgassen (m.b.v. warmtepomp en aquifers) workshops georganiseerd. Hier wordt gewerkt aan een iets andere toepassing (zonder aquifer). Bladzijde Zoetermeer d.d. 24 / 24 13 februari 2014 - De kosten voor bedrijfsspecifieke berekeningen en voor het installeren van de hardware zijn geen onderdeel van dit project en dienen door de kwekers en installateurs zelf gedragen te worden Advies ondernemersgroep Kas als Energiebron: Negatief. Kan privaat worden opgepakt.
© Copyright 2024 ExpyDoc
