download brochure OMD 2014 - Historische Kring Heemskerk

Regio Kennemerland
za
zo
Akersloot
Bakkum
Bergen
Beverwijk
Castricum
De Woude
Egmond
Heemskerk
Heiloo
Limmen
Schoorl
Uitgeest
Wijk aan Zee
Hoofdsponsor
13 14 september
2014
Weekend
13 en 14 september 2014
Een woord vooraf
Het landelijke thema voor Open Monumentendag is dit jaar “op reis”. Dit thema inspireerde vele
monumenteneigenaren binnen het samenwerkingsverband van de gemeenten Bergen, Beverwijk, Castricum, Heemskerk Heiloo en Uitgeest om u op zaterdag 13 september en/of zondag
14 september 2014 een aantrekkelijk programma aan te bieden. Er zijn diverse keuzemogelijkheden bij de monumenten die voor bezichtiging zijn opengesteld. Ook krijgt u bij verschillende
opengestelde panden en overige objecten nog iets extra’s aangeboden.
Het Regionaal Comité Open Monumentendag Noord-Kennemerland heeft dit jaar voor de 21e
keer met gezamenlijke inspanning deze brochure voor u samengesteld. De brochure wordt
u aangeboden door de deelnemende gemeenten Bergen, Beverwijk, Castricum, Heemskerk,
Heiloo en Uitgeest.
In de brochure vindt u per gemeente een overzicht van alle monumenten die tijdens het weekend van Open Monumentendag voor bezichtiging zijn opengesteld. Per monument staan de
dag van opening en de openingstijden vermeld. Ook vermelden we de lezingen en excursies die
tijdens of rondom de Open Monumentendagen rond het thema Op Reis worden georganiseerd.
In het boekje staan de deelnemende monumenten aangegeven op een kaartbeeld uit het begin
van de 20e eeuw. Omdat in de meeste plaatsen de grote stadsuitbreidingen toen nog niet
hadden plaatsgevonden is op deze kaart heel goed te zien hoe de oude, traditionele patronen
van vervoer over land en over water liepen. Veel van die oude wegen liggen er nog steeds, en
die kunt u in de meeste gevallen volgen bij uw eigen route langs de deelnemende monumenten.
Voor een exacte locatie en nog veel meer informatie over de deelnemende monumenten raadpleegt u het beste de landelijke website www.openmonumentendagen.nl
Druk: Loodswerk, Landsmeer
Grafische verzorging, redactie en productie: Arie van Dongen, Beverwijk
Met dank aan:
Historisch Genootschap Midden-Kennemerland
Historische Kring Heemskerk
Vereniging Oud Heiloo
Stichting Regionale Archeologie Baduhenna
Stichting Werkgroep Oud-Castricum
Stichting Oud Limmen
Historische Vereniging Oud-Akersloot
Historische Vereniging Oud-Uitgeest
Beeldbank Noord-Holland
Regionaal Archief Alkmaar
INLEIDING
De manier waarop door de eeuwen heen gereisd en
vervoerd is, is niet los te zien van de opbouw van het
landschap. Dit artikeltje richt zich dan ook vooral op
het verband tussen het landschap en hoe de mens
zich daarin verplaatste. Op eigen initiatief heeft de
mens zo in de loop van de eeuwen meerdere vervoermiddelen ontwikkeld, waarbij de snelheid en het
gemak steeds intensiveerde.
De drie, parallel aan de kust lopende strandwallen
(zandruggen) en een haakwal bij Bergen vormen
tezamen de hoofdstructuur van de hoger gelegen
gronden, waarop in later tijd alle dorpen in de regio
zijn ontstaan. Het oude zeegat van Bergen en de
grillige waterloop van het Oer IJ, die de laagste
punten opzochten tussen de strandwallen, markeren tot op de dag van vandaag nog duidelijk de
grens tussen de hoge en de lage gronden, de droge
en de natte delen. De in verhouding grote hoeveelheid water in deze regio maakte dat vervoer over
water tot diep in de 19e eeuw de belangrijkste vorm
van vervoer was. Pas in de loop van de 19e eeuw
ontwikkelde zich, op steeds grotere stukken kunstmatig drooggelegd land, een intensivering van het
transport over wegen en het spoor.
Prehistorie
Men moet zich voorstellen dat Noord-Kennemerland in de prehistorie leek op een waddengebied;
er was verbinding met open zee, waarbij soms het
water binnen drong en het soms droog bleef. De
strandwallen waren de enige hoge en droge plekken. Al in de prehistorie trokken nomadenvolken
rond op de strandwallen. Zij hadden geen vaste
verblijfplaats en als er geen voedsel of water meer
ter plekke was, trokken zij verder. Wij kunnen in die
periode nog niet spreken van een wegenpatroon,
maar archeologisch onderzoek heeft aangetoond
dat de mens zich vooral over de flanken van de
strandwallen verplaatste. Het vee sjouwde de
lasten. In waarschijnlijk de meeste gevallen is er
voor de verplaatsing ook gebruik gemaakt van het
water, waarbij men zich verplaatste met behulp van
uitgeholde boomstammen – de voorloper van de
kano. In Uitgeest is recentelijk een kano uit de prehistorie aangetroffen (vanaf 2015 te zien in het Huis
van Hilde in Castricum).
Toch zal door deze sporen van rondtrekken, de
eerste aanzet gegeven zijn tot het kenmerkende
noord-zuidlopende wegenpatroon, dat we op de
hogere zandgronden in onze regio tegenkomen.
De belangrijkste ontwikkeling in de geschiedenis
van het vervoer is de ontdekking van het wiel. Het
moet al ver voor de jaartelling zijn uitgevonden.
Rond 3000 v. Chr. bestaan er al massieve houten
karrenwielen, die vervolgens in het Romeinse tijdvak worden verbeterd doordat ze een meer open
constructie krijgen (met spaken) en daardoor lichter
en dus ook sneller werden.
Romeinse tijd
Uit de Romeinse tijd stamt ook het principe van de
“heerwegen”, waar het woord “heer” stond voor
“leger”. Deze wegen waren belangrijk voor legerverplaatsingen. In de Karolingische tijd van Karel
de Grote wordt het principe van deze belangrijke
doorgaande wegen overgenomen en ze worden
dan Koningswegen genoemd. Deze in eerste
instantie vaak bepuinde wegen zijn nog altijd herkenbaar aan hun benaming (Herenweg, Heereweg,
Heerenweg of Koningsweg); de herenwegen vinden
Impressie van een kano uit de prehistorie
we nog altijd terug in Egmond, Bergen, Schoorl en
Heiloo. De koningswegen in Beverwijk, Akersloot en
Schoorl. Vanaf de 19e eeuw worden deze belangrijke doorgaande wegen door lokale overheden
overgenomen en onderhouden.
Middeleeuwen:
Rond het jaar 1000 gaat de mens langzaam invloed
krijgen op het landschap. Met name door toedoen
van de Abdij van Egmond – belangrijke grondeigenaar en machthebber in Kennemerland – vinden de
eerste ingrepen plaats. Er worden vaarten gegraven om producten en bouwmateriaal te vervoeren
en er wordt geladen en gelost op de zogenaamde
‘stetten’, die op de overgangen van hoge en lage
gronden lagen.
Ook de eerste stenen huizen, van bewindvoerders
in de regio, de “versterkte huizen”, allemaal gelegen op de overgangen van de strandwallen en de
strandvlakten, laten bestaande waterlopen aansluiten op hun eigendom. Daarbij wordt uiteraard
zoveel mogelijk gebruik gemaakt van bestaand
water, waarbij de natuurlijke loop wordt aangepast
en de diepte vergroot.
Op de hoger gelegen gronden blijft het wegenpatroon, dat zich in de loop van de eeuwen heeft
gevormd, langdurig hetzelfde. Het blijft noord-zuid
gericht, over de lengte van de strandwallen. Soms
worden er kortere dwarsverbindingen aangelegd.
Het zal geen pretje geweest zijn om met de wagen er
De Schulpvaart in Castricum
op uit te gaan -al dan niet getrokken door os, paard
of hond- want de zandwegen zijn in de zomers stoffig en rul, en in de winters vaak modderig, waarbij
het vastlopen van de wielen geen zeldzaamheid is!
Vanuit buurschappen waar geen kerk is, ontstaan
wandelpaden naar de meest nabijgelegen kerk; in
de nog sterk op de kerk gerichte samenleving ontstaan veel van deze kerkepaden. In de naamgeving
vinden we ze nog vaak terug als Kerkepad, of ze
zijn opgewaardeerd tot Kerkweg, Kerkstraat of
Kerk(e)laan.
Een kenmerkend product van Kennemerland is de
schelpnering, waarbij de op het strand verzamelde
schelpen via schulpvaarten naar de kalkovens in
Akersloot en Alkmaar werden gebracht; vele vaarten zijn nog herkenbaar in het landschap.
17e en 18e eeuw
In de 17e en 18e eeuw komt nog regelmatig de
“(ambachts)heerlijkheid” voor, een plaatselijke
bestuursvorm die voortkomt uit de Middeleeuwen
en die het eigendom van een adellijk persoon aangeeft. Deze heerlijkheden groeien in de Franse
tijd uit tot de latere gemeenten. De adel markeert
haar eigendom met grenspalen. Aanvankelijk
zijn deze van hout, waardoor er vele verloren zijn
gegaan. De nog resterende mooie, rijk bewerkte
natuurstenen grenspalen stammen veelal uit de
18e eeuw. Als u goed rondkijkt ziet u in de regio nog
op vele plekken grenspalen, meestal op de huidige
gemeentegrenzen.
Waterwegen blijven ook in deze periode een belangrijke rol spelen. Ook de nieuwe landgoederen laten
aanvoervaarten graven, voor bouwmateriaal en
producten; de locaties van Middeleeuwse versterkte
huizen waren al voorzien van een dergelijke vaart,
een “buervaart”. Nieuwe vaarten zijn bijvoorbeeld
die van Nijenburg in Heiloo en Marquette in Heemskerk; de vaarten zijn veelal nog in het landschap
aanwezig.
leggen daarvoor een heffing op, het zogenaamde
tolgeld. Tot op de dag van vandaag zijn oude tolhuizen vaak nog herkenbaar in de dorpen door hun ligging dicht aan de straat en soms in de naamgeving.
Bij de tolhuizen ontstaat vaak een mogelijkheid om
wat te drinken of een kop koffie te krijgen. Zo is in
Heiloo bijvoorbeeld “Kwartje Koffie” ontstaan, nog
steeds een horeca-etablissement op de gemeentegrens, voortgekomen uit het voormalige tolhuis.
Aan weerszijden van de grotere transportvaarten
is altijd een stukje “jaagpad”, waarover een paard
of een persoon kon lopen om de ongemotoriseerde
schuit voort te trekken. Grappig is dat het juridisch
recht dat dit mogelijk moest maken, op veel plekken nog steeds van kracht is, zodat langs heel veel
vaarten nog steeds verplicht overpad gegeven moet
worden. Ze doen dan dienst als wandelpad, zoals
bijvoorbeeld het “Monnikenpad” in Egmond langs de
Egmond Bindervaart.
In de 19e eeuw wordt verder een aanzet gemaakt
tot het verbeteren en kanaliseren van waterwegen.
Dit initiatief wordt na de Franse Tijd opgepakt door
Willem I. Tussen 1819 en 1824 worden grote stukken van de Rekere, een voormalige rivier die de
grens vormde tussen Kennemerland en West-Friesland, benut ten behoeve van het Noord-Hollands
Kanaal. In 1876 wordt het Noordzeekanaal voltooid;
een kanalisering van stukken IJ en het Wijkermeer.
19e eeuw
Pas in de Franse tijd, begin 19e eeuw, laat Lodewijk Napoleon ook ten behoeve van zijn legers de
eerste belangrijke doorgaande wegen “bestraten”
met klinkers. Dit zijn de nog steeds bestaande “rijks
straatwegen”. Een belangrijke straatweg in Noord
Kennemerland loopt nog steeds tussen Beverwijk
en Alkmaar. In de loop van de eeuw laten echter ook
particulieren soms wegen verharden; wegenaanleg
en beheer is dan nog altijd niet per definitie een
overheidstaak. Zowel de particulier als de gemeente
Grenspaal Heiloo – Limmen met Rococo-motief
Waren begin 19e eeuw de postkoets en de trekschuit nog de belangrijkste middelen van vervoer,
na de uitvinding van de stoommachine is de volgende stap de stoomtrein. In 1839 rijdt de eerste
stoomtrein tussen Amsterdam en Haarlem. Deze
kan passagiers vier tot vijf maal sneller vervoeren dan voorheen. In 1865 is het gedeelte tussen
Amsterdam en Alkmaar gereed. Het spoor wordt
grotendeels over de strandwal aangelegd. Voor
ophoging van de vlakte rondom Castricum wordt het
zand voor deze spoorlijn gewonnen ten westen van
het station, een gebied dat later de Zanderij wordt
Noordzeekanaal in het voormalig IJ en Wijkermeer.
4
3
1
2
De stoomtrein Bello in Bergen
Noord-zuidgericht wegenpatroon over de strandwal
Heiloo
genoemd. Er worden meerdere kleine stationnetjes
langs het spoortraject gebouwd, waarvan slechts
een enkele de tijd heeft doorstaan.
meer en meer verhard en geasfalteerd. Het gebruik
van de auto groeit, mede doordat hij voor alle lagen
van de bevolking bereikbaar wordt; navenant groeit
het netwerk aan autosnelwegen.
20e eeuw
Het vervoer per spoor functioneert aanvankelijk op
stoom. In meer bebouwd gebied is het de stoomtram, die zijn hoogtijdagen heeft tussen 1880 en
1920. Aanvankelijk vooral benut voor producten,
wordt het personenvervoer langzaamaan steeds
meer algemeen. De opkomst van kleinschalig “toerisme” doet kleine lijnen richting de kust ontstaan,
waarvan de Bello in Bergen de meeste bekendheid
geniet.
Nadat de eerste trams en treinen in de jaren dertig
geëlektrificeerd worden, gaat de ontwikkeling van
het reizen en vervoer hard. De fiets, de eerste auto,
de bus en de autobus worden nog ruim voor de
Eerste Wereldoorlog ontwikkeld; het vliegtuig volgt
in het Interbellum.
Toch duurt het nog vrij lang voordat deze vervoermiddelen voor iedereen toegankelijk worden.
Eigenlijk kunnen we zeggen dat pas na de Tweede
Wereldoorlog er een echte explosieve groei komt
van de motorisering en daardoor intensivering van
het reizen en vervoer ontstaat. Iedereen krijgt een
fiets, een brommertje of een auto. Er ontstaat een
netwerk van bus- en tramlijnen, de wegen worden
10
Maar het meest bijzonder is het toch om te zien,
dat al deze elementen uit de geschiedenis hun
sporen hebben nagelaten in ons landschap. Op een
kaartje van de gemeente Heiloo is te zien dat de
oude sporen van de eerste nomadenmens (m.n. de
Westerweg en de Oosterzijweg) de aanzet hebben
gevormd tot het huidige wegenpatroon.
6
14
18
19 20
22 21
5
8
9
Zijn wij nu uitontwikkeld op het gebied van reizen
en vervoer? Misschien wel op deze aardbol en de
volgende stap zal waarschijnlijk de ruimte in gaan.
Maar voorlopig is er gelukkig nog geen snelweg
naar de maan.
Anita van Breugel, gemeente Heiloo
7
11
15
16 17
23
26 27
30 29
32
31
12
28
13
24
25
OP REIS NAAR BERGEN
In de gemeente Bergen staat de reiziger al enkele eeuwen centraal.
Een grote diversiteit aan bezoekers heeft Bergen mogen ontvangen.
Tijdens de Open Monumentendagen kunt u hernieuwd kennismaken
met de reizigers, de reisbestemmingen en één van de belangrijkste
vervoersmiddelen: Bello.
Samen met het Platform Erfgoed
Bergen is naast de openstelling
van veel monumenten een aantal
interessante activiteiten ontwikkeld, waardoor het thema reizen,
transport en vervoer een extra
dimensie krijgt. Ook de Museumstoomtram Enkhuizen-Medemblik
Zeehuis te bezoeken
Het Zeehuis aan de Verspyckweg in Bergen aan Zee doet dit
jaar voor het eerst mee met de
openstelling tijdens de Open
Monumentendagen. Het is te
bezoeken op zaterdag 13 en
zondag 14 september van 10.00
t/m 17.00 uur. Er is iemand aanwezig om over de historie van
het Zeehuis te vertellen.
levert een belangrijke bijdrage
aan het programma van de Open
Monumentendagen.
Badgasten en bleekneusjes
Bergen een omslag van een agrarisch gebied met weinig extra voorzieningen naar een gebied dat voor
een belangrijk deel gericht is op toerisme en recreatie. Dit is ook te zien
bij het ontstaan van Bergen aan Zee
in het begin van de twintigste eeuw,
dat naast een toeristische locatie
ook bedoeld was als een agrarische stichting. De opbrengsten uit
de eerste agrarische experimenten waren echter niet voldoende,
zodat de agrarische doelstelling
uiteindelijk verdween en Bergen
aan Zee een echte badplaats werd.
Vijftig jaar eerder werd in Egmond
aan Zee, dat al veel langer bestond,
ook de eerste badgast ontvangen,
waarmee een proces werd ingezet
dat de vissersplaats in een badplaats
wijzigde.
In de tweede helft van de negentiende eeuw werden in de duinen
Aan het einde van de negentiende
en het begin van de twintigste eeuw
werden de zee en het strand ontdekt als recreatiegebied. Er kwam
meer vrije tijd voor de mensen (in
eerste instantie de rijke bovenlaag
van de bevolking). De aanleg van
spoor- en tramlijnen naar het strand
verbeterden bovendien de bereikbaarheid van deze gebieden. In de
duinen, langs het strand, maar ook
in de binnenduinrand werden ten
behoeve van de toeristen hotels en
pensions gebouwd. De opkomst
van het toerisme bracht in grote
delen van de huidige gemeente
Schoorl
1. Molen Kijkduin, Molenweg 13
Openstelling op zaterdag 13 september van 10.00 - 17.00 uur.
De molen werd gebouwd in 1772 als korenmolen voor het dorp Schoorl en is tot op de dag van
vandaag nog in functie. Hij wordt bemalen door
vrijwilligers.
2. Protestantse Kerk Schoorl, Duinweg 5
Openstelling op zaterdag 13 september van 10.00-16.00 uur
Rond 1094 stond op de plaats van de tegenwoordige kerk al een parochiekerk. In 1575 werd deze,
gelijk met vele andere kerken in de regio, tijdens
de oorlog tegen de Spanjaarden verwoest.
3. Protestantse Kerk Groet, Kerkbrink 1
Openstelling op zaterdag 13 september van 10.00-16.00 uur
Op een brinkachtige verhoging ligt het kerkje van
Groet, dat destijds het enige stenen gebouwtje
was in de heerlijkheid Groet. De eerste steen
werd in 1575 gelegd op de plek waar al in de 15e
eeuw waarschijnlijk een kerkje stond.
Bergen
Dit pandje uit 1639 is het kleinste raadhuisje van
Nederland. Op 6,78 x 4,59 m is in vroeger tijden
ook een cachot geweest.
5. Ruïnekerk, Raadhuisstraat 1
4
Bij Bergen aan Zee liggen diverse
koloniehuizen, zoals ‘Jong Nederland’, waarbij een bijzondere lighal
werd gebouwd in een ronde vorm
en het koloniehuis ‘Het Zeehuis’,
dat inmiddels door het NIVON
wordt gebruikt als pension. Ook
Openstelling Huize Glory
4. Raadhuisje Groet, Kerkbrink 1
Openstelling op zaterdag 13 september van 10.00-16.00 uur
in Nederland diverse sanatoria en
ziekenhuizen opgericht. Dit bracht
een flinke stroom reizigers naar
Bergen. Het gezonde klimaat en
de mooie natuur werden gebruikt
om de geestelijke en lichamelijke
gezondheid van mensen te verbeteren. Ook werden koloniehuizen
opgericht: vakantie- en rusthuizen
voor kinderen (bleekneusjes) uit
oudere stadswijken.
De voormalige villa Russenduin, met haar kenmerkende
toren ligt op een hoge duintop
ten noorden van de Zeeweg.
Tijdens de Open Monumenten
dagen is het gebouw open
gesteld van 11.00 uur tot 17.00
uur en worden enkele rondleidingen verzorgd.
in Egmond aan Zee is nog een
koloniehuis bewaard gebleven:
Zwartendijk. Dit laatste heeft later
gediend als gemeentehuis voor de
gemeente Egmond.
Kunstenaars en
natuuronderzoekers
Tegen het einde van de negentiende
eeuw oefende de landelijke omgeving vlak bij de duinen en de kust
steeds meer aantrekkingskracht
uit op renteniers, kunstenaars en
forensen die zich in het kustgebied
vestigden, met name in Bergen. De
aanleg van de badplaats Bergen
aan Zee was een stimulans om dit
gebied te bezoeken.
De van oorsprong landelijke kernen
werden eind negentiende eeuw
uitgebreid met bebouwing om de
nieuwe bewoners te huisvesten.
Het waren veelal luxe panden, verzameld in villaparken en andere
woonwijken. De villa’s uit de
eerste helft van de twintigste eeuw
kenmerkten zich vooral door hun
landelijke uitstraling: bakstenen
7. Oude begraafplaats, ingang Ruïnelaan
Openstelling op zaterdag 13 september van 11.00 tot 16.00 uur
Openstelling op zaterdag 13 september van 11.00 tot 16.00 uur,
6. Museum Het Sterkenhuis, Oude Prinsweg 21
8. Landgoed ’t Oude Hof, Eeuwigelaan 1
Dit oude woonhuis uit het jaar 1655 (in muur
ankers aangegeven) werd vroeger door verschillende gezinnen bewoond. In 1913 liet de familie
Sterken, eigenaar van het pand, het door architect
Plate restaureren, waarbij het achterste gedeelte
verdween en in aangepaste stijl weer werd opgebouwd. In 1915 werd het tot museum ingericht en
in 1918 is het aan de gemeente geschonken.
Het Oude Hof (eigenlijk Hof te Bergen), ten
zuiden van de Eeuwigelaan, is een monumentale buitenplaats. Het huidige neoclassistische
huis stamt uit het midden van de 19e eeuw, maar
bevat een 17e-eeuwse kern. Het landgoed is
tussen 1643 en 1660 aangelegd door Anthonis
Studler van Surck.
De Ruïnekerk is een 15e-eeuwse kerk in het centrum van Bergen. De kerk is tijdens de Tachtig
jarige Oorlog afgebrand, maar de ruïne werd
hierna weer deels herbouwd. De kerk heeft de
status van rijksmonument. Tijdens de openstelling worden rondleidingen gegeven door de Historische Vereniging Bergen.
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 16.00 uur
De begraafplaats werd in 1864 door de gemeentearchitect C. Stuurman aangelegd op een door
de familie van Reenen daarvoor beschikbaar
gesteld stuk grond. Officieel werd de begraafplaats gesloten verklaard op 1 december 1965.
Tijdens de openstelling worden rondleidingen
gegeven door de Historische Vereniging Bergen.
Openstelling landgoed is openbaar, Het landhuis is open op
zaterdag 13 september vanaf 10.00 uur
In het voetspoor van…
Het IVN verzorgt zaterdag 13
september een drietal wandelingen in het voetspoor van natuuronderzoekers en dichters die de
natuur als inspiratie gebruikten
met de titel: De Verbrande Pan:
een opmerkelijke en dichterlijke
historie. Startpunt is de nieuwe
schaapskooi aan de Zeeweg
naar Bergen aan Zee. Starttijden:
10.00 uur, 13.00 uur en 15.00
uur, kosten: € 2,00. Aanmelden
bij Joop Bons op: Joop33bons@
hotmail.com
gebouwen met puntdaken. Geregeld werd gebruik gemaakt van
houten beschot. Zowel landelijk
bekende, als lokaal beroemde architecten tekenden voor de ontwerpen
in opdracht van eveneens minder of
meer beroemde kunstenaars, schrijvers en andere opdrachtgevers. Er
is nog veel bebouwing bewaard
gebleven uit deze periode.
Het uitgestrekte duingebied werd
sinds het begin van de vorige eeuw
onderwerp van natuuronderzoek.
Een bekende natuuronderzoeker
die naar Bergen afreisde was Victor
Westhoff, die floristisch onderzoek
verrichte in de duinvalleien van
de Verbrande Pan in het NoordHollands Duinreservaat. Een beeld
van Victor Westhoff herinnert hier
nog aan.
Bello op het Plein
De tramlijn naar Bergen aan Zee
is een begrip. Bij minder mensen
is bekend dat er meer soortgelijke
tramlijnen hebben gelegen in de
gemeente. De tracés van de tramlijnen zijn hier en daar nog in het landschap herkenbaar. Van de trams zelf
zijn veel afbeeldingen bewaard.
Eén locomotief heeft de tand des
tijds doorstaan en puft nog vrolijk
stoom: Bello. Tijdens de Open
Monumentendagen brengt Bello
een bezoek aan Bergen en zal te
bewonderen zijn op het Plein.
Bello brengt haar oude dag door
in Hoorn bij de Museumstoomtram Hoorn-Medemblik. Iets over
de geschiedenis van Bello: De
Hollandsche IJzeren SpoorwegMaatschappij (een voorloper van
de Nederlandsche Spoorwegen)
stelde vanaf 1905 vierenveertig
locomotieven in dienst, bedoeld
voor het vervoer van treinen over
de lokale spoorwegverbindingen
die in het land aanwezig waren.
Loc HSM 1046, de latere NS
7742, werd in 1914 door de firma
Schwartzkopff in Berlijn geleverd
en kwam in 1915 in dienst op onder
andere de lokaalspoorweg HoornMedemblik. Na omzwervingen in
onder andere de Haarlemmermeer
en in Twente kwam de loc in 1932
terecht in Alkmaar. Daar werd de
relatief grote locomotief ingezet
Bergen aan Zee
9. Vredeskerkje, Kerkstraat 21
Openstelling op zaterdag 14 september van 12.00 tot 16.00 uur.
Dit oecumenische kerkje werd in 1918 gebouwd
op initiatief van mevrouw M.A.D. van ReenenVölter, naar ontwerp van de architect P. Elders
en H.L. baron Taets van Amerongen. De bouw
periode valt samen met het laatste jaar van WO-I
en is daardoor getekend.
9
10. Zeehuis, Verspyckweg 5
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 17.00 uur
Het Zeehuis is een uit 1908 daterend rijksmonument. Het werd gebouwd als herstellingsoord voor kinderen naar ontwerp van P. Heyn in
opdracht van het Burgerweeshuis in Amsterdam.
Het maakt vandaag de dag onderdeel uit van het
Nivon.
11. Huize Glory, Elzenlaan 2
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 11.00
tot 17.00 uur
Voormalige villa “Russenduin” met bijbehorend
terras in historiserende trant in 1916-’17 gebouwd
naar ontwerp van de gebroeders Van Gendt als
buitenhuis voor de Amsterdammer A. Janssen.
voor de stoomtrams naar Bergen
aan Zee, maar ook die naar Egmond
en Warmenhuizen. In de laatste
jaren reed de stoomtram alleen
nog in de zomer. Maar toeristische
exploitatie hoorde niet bij het NSbedrijf en in 1955 werd de tramverbinding naar het strand opgeheven.
Het bellen tijdens het rijden door
de dorpskern leverden meerdere
lokaaltreinen en -trams in ons land
in latere jaren de bijnaam ‘Bello’
op. Zo ook die naar Bergen aan Zee.
Van de vele ‘Bello’s’ die er in ons
land geweest zijn, is loc NS 7742
als enige overgebleven.
Ter herinnering aan Bello werd loc
NS 7742 als monument opgesteld
in de dorpskern van Bergen. Daar
stond de locomotief tot 1978, toen
verder behoud een algehele restauratie noodzakelijk maakte. De
loc werd geschonken aan de Museumstoomtram, waar de machine tot
1985 werd gerestaureerd en weer
rijwaardig werd gemaakt. De naam
«Bello» werd door de Museumstoomtram op de loc aangebracht,
vanwege de grote bekendheid van
deze naam bij het publiek.
In 2014 bestaat Bello 100 jaar. Dit
voorjaar is Bello in de werkplaats
van de Museumstoomtram op
nieuw gerestaureerd. Gesteund
door de BankGiro Loterij, het
Prins Bernhard Cultuurfonds, het
VSB Cultuurfonds en het Nationaal
Restauratie Fonds heeft de locomotief groot technisch onderhoud
gekregen en hebben de conservatoren haar meer naar de oorspronkelijke uitvoering gebracht. Zaterdagmiddag 13 september zal
Bello in Bergen arriveren. Na een
overnachting op het Plein, vertrekt
Bello zondagmiddag weer naar
Hoorn.
Tentoonstelling Reizen naar en vanuit de Egmonden
De tentoonstelling “Reizen naar en vanuit de Egmonden” wordt in de
Prins Hendrik Stichting gehouden van 11 t/m 29 september. De openingstijden zijn van 10.00 tot 17.00 uur. Voorafgaand is de tentoonstelling te zien in de bibliotheek van Egmond van 18 augustus t/m 10
september. De tentoonstelling bestaat uit twintig panelen met vooral
veel foto’s en afbeeldingen over alles wat met reizen naar en vanuit
de Egmonden te maken heeft, vanaf de Middeleeuwen tot en met de
twintigste eeuw.
Bello tentoonstelling
in bibliotheek Bergen
In 1905 reden de eerste trams vanuit Alkmaar naar
Egmond aan Zee en Bergen-Binnen. Vanaf 1909
reden de trams ook door naar Bergen aan Zee.
Ondanks de grote populariteit, moest de tram halverwege de jaren ’50 wijken voor de goedkopere
autobusdienst. De tramdienst naar Egmond was
in 1937 al opgeheven. Onder grote belangstelling
reed de Bello op 31 augustus 1955 voor het laatst
tussen Alkmaar en Bergen. In de expositie wordt
aan de hand van foto’s, blauwdrukken, ansichtkaarten en filmbeelden een beeld geschetst van de
roemruchte geschiedenis van de tramlijn. Bijzondere aandacht in de expositie krijgt de omgeving
van Bergen. Deze tentoonstelling is in bruikleen
van het Regionaal Archief Alkmaar. De expositie
is van 6 t/m 19 september gratis toegankelijk tijdens openingstijden van de Bibliotheek Bergen,
Dreef 1, Bergen.
Egmond Binnen
12. Adelbertusakker, Oude Schulpweg
Openstelling openbaar, dus dagelijks
Op de plek van de Adelbertusakker werden in de
jaren dertig van de 20ste eeuw, als werkgelegenheidsproject, de fundamenten opgebouwd van
de vroegere kapel op de plaats waar de missionaris Adelbertus ooit begraven was.
13. Protestantse Kerk, Kloosterweg 2
Openstelling op zaterdag 13 september van 11.00 tot 17.00 uur
De kerk werd in 1836 gebouwd op een van de
meest historische plekken van Egmond. De
geschiedenis van dit oord gaat terug tot in de
10de eeuw toen hier door Graaf Dirk I een klooster werd gesticht, dat uitgroeide tot de bekende
Abdij van Egmond.
Lezingen en excursies rondom de Open Monumentendagen
Voorafgaand aan de Open Monumentdagen worden verschillende
lezingen gehouden rond thema reizen, transport en vervoer:
mefolders, foto’s en een enkel
Van badkoets tot betaald parkeren, filmpje zullen de revue passeren.
Strandcultuur in Egmond aan Zee. Tijdstip: 10.00-12.00 uur. Lezing door Jesse van Dijl
Locatie: Bibliotheek Kennemerwaard,
Aan de hand van beelden afkom- Nieuwe Egmonderstraatweg 15, Egmond
stig uit de collectie van het Regi- aan den Hoef.
onaal Archief Alkmaar zal Jesse Toegang: € 2,50 inclusief koffie.
van Dijl terug gaan in de tijd en u Bij voorkeur aanmelden tijdens openingszeer aansprekende hoogtepunten tijden van de bibliotheek, telefonisch 072laten zien uit de geschiedenis van 5062146 of per mail [email protected] .
Egmond aan Zee als badplaats
en haar strandcultuur. Hoe wordt Donderdag 4 september: Het
een vissersplaats een bekende Monnikenpad vertelt een verhaal
badplaats? Sinds wanneer wordt Lezing & wandeling door Peter Lassooy
er in zee gezwommen? Hoe komt Het Monnikenpad is een wanhet massatoerisme op gang? Wat delroute die de vele interessante
gebeurde er zoal op het strand op plekken in en rond Egmond met
een mooie zomerse dag? Prach- elkaar verbindt. Het Monnikentige prenten, affiches, recla- pad vertelt een boeiend verhaal.
Woensdagochtend 3 september:
Egmond a/d Hoef
Het voert over jaagpaden, langs
oude vaarten en over oude dijken,
ondermeer langs de Adelbertusakker, de abdij van Egmond,
het oorspronkelijke haventje of
Stet van Egmond, en het historische centrum van EgmondBinnen. Het biedt vergezichten,
14 15
14. Slotkapel, Slotweg 19
15. De Slotfundamenten, bij Slotweg 19
Openstelling dagelijks (openbaar terrein).
De geschiedenis van het “Slot op de Hoef”, zoals
het kasteel lange tijd werd genoemd, gaat terug
tot het begin van de 13de eeuw. In 1206 werd
gestart met de bouw van het eerste gedeelte
van het Egmondse Slot. In 1573 vond de totale
verwoesting plaats. Pas in de jaren dertig van
deze eeuw zijn de slotfundamenten weer opgemetseld en werd de vroegere waterpartij hersteld.
16. Hoeve Overslot, Slotweg 43
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 17.00 uur.
Tijdstip:10.00 -14.00 uur.
Locatie: het Benedictushof van de Adelbertus Abdij, Jeroen van Noordwijkzaal,
Vennewatersweg 27a, Egmond-Binnen.
Bij voorkeur aanmelden tijdens openings
tijden van de bibliotheek Bergen, telefonisch 072-5894360 of per mail bergen@
bknw.nl
Donderdagavond 11 september:
Het spoor dat naar Bello leidt
Lezing door Bob de Mon
Bob de Mon is freelance journalist
en schrijft over de historie van Alkmaar en omgeving. Hij neemt zijn
publiek mee naar de oorsprong van
het railvervoer en de ontdekking van
de stoommachine. Na de pauze komt
de tram aan bod. Via de paardentram
in Alkmaar en in Bergen belanden
we bij het moment dat Bergen en
Egmond hun stoomtramverbinding
met Alkmaar kregen. Natuurlijk is
er ook veel aandacht voor de legendarische locomotief Bello.
Tijdstip: 20.00-22.00 uur.
Locatie: Bibliotheek Kennemerwaard,
Dreef 1, Bergen.
Toegang gratis.
Bij voorkeur aanmelden tijdens openingstijden van de bibliotheek, telefonisch 0725894360 of per mail [email protected]
Openstelling op zaterdag 13 september van 10.00 tot 16.00 uur.
De kerk, gewijd aan St. Agnes, werd in 18851886 gebouwd ten behoeve van een bloeiende
Oudkatholieke gemeenschap, die in het laatste
kwart van de 19de eeuw een duidelijke opleving
doormaakte.
tenplaats ‘Overcasteel’ en uiteindelijk verbouwd
(voor 1835) als hooihuisboerderij.
17. School, raadhuis en poortje, Slotweg 46
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 17.00 uur.
De geschiedenis van de school gaat terug tot
400 jaar geleden. Toen werd op initiatief van het
dorpsbestuur een schooltje gebouwd voor lokaal
onderwijs. Dit gebeurde met medewerking van
Sabina van Egmond, die destijds alle grond in
eigendom had.
18. Rooms-katholieke kerk Heilige Margaretha Maria Alacoque, Herenweg 188
Openstelling op zaterdag 13 september van 13.00 tot 16.00 uur.
Hoeve Overslot kent zijn oorsprong als hofstede De kerk en pastorie werden gebouwd in 1923
en is daarna lange tijd in gebruik geweest als bui- naar een ontwerp van Jan Stuyt.
Zaterdag 13 september: Excursies
Oude Hof, een reis door de tijd
Excursies door Natasja Nachbar
Er worden twee excursie georganiseerd door het landgoed het Oude
Hof, om 11.00 u en om 14.00 uur,
voor de duur van ca 1,5 uur. De
startlocatie is de brug voor het Oude
Hof. Tijdens de excursie wordt verteld over 350 jaar Hof te Bergen en
Sparrenlaan. Het verhaal heeft als
doel mensen inzicht te geven in de
aanleg van het landgoed en wat daar
nu nog van is te ervaren.
Vooraf aanmelden bij bezoekerscentrum
De Hoep, tel. 0251-661066.
Egmond aan Zee
19. Oudkatholieke Kerk, Voorstraat 110
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 17.00 uur.
De vroege voorganger van de Slotkapel werd op
8 oktober 1229 ingewijd. Getuige de gevelsteen,
die boven de hoofdingang hangt, is de kapel
voorts in 1400 en 1480 vernieuwd of uitgebreid.
Gelijktijdig met het ernaast gelegen Slot werd de
kapel in 1573 verwoest. In opdracht van de Staten
van Holland werd de kapel in 1633 herbouwd.
doorkruist het gevarieerde strandwallen/strandvlaktelandschap en
er valt veel natuur te genieten. De
cultuurhistorie is overal voelbaar. Het Monnikenpad is onderdeel
van het project Monnikenwerk
van Stichting De Wielenmaker in
Egmond-Binnen, bedoeld om de
invloed van de abdij op de vorming van het landschap zichtbaar
te maken. Peter Lassooy vertelt
u over het Monnikenwerk en het
Monnikenpad. Daarna gaat u
samen met hem een deel van de
route lopen.
20. Protestantse Kerk, Trompstraat 2
Openstelling op zaterdag 13 september van 11.00 tot 17.00 uur.
22. Egmonder Pinck,
Boulevard,
naast de KNRM-loods
zaterdag 13 september van 11.00 tot 16.00 uur.
De Pinck is een platbodem vissersvaartuig van
ca. 10 meter lengte en ruim 3 meter breed. Het
origineel stamde uit ca. 1670. Geen (gebouwd)
monument, maar deze reconstructie is een wandeling waard naar de boulevard.
De kerk is een zaalkerk (een kerk zonder zijbeuken) uit 1746.
21. Museum van Egmond, Zuiderstraat 7
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 11.00
tot 16.00 uur.
Meer dan honderd jaar geleden stond in Egmond
aan den Hoef een zondagsschooltje. In 1905 is
dit afgebroken. De afgebikte stenen werden met
paard en wagen naar Egmond aan Zee gereden
en in de Zuiderstraat werd het gebouwtje, met
een nieuwe voorgevel, als kerkje opgemetseld.
Op 28 mei 1960 werd het gebouw als museum
geopend. Het pandje is opgetrokken in een bijzondere eclectische bouwstijl.
21
HEILOO
vaarten zijn nog steeds herkenbaar;
die van het voormalige Ypestein
ligt op het huidige GGZ-terrein,
en heeft via de Hoge Venne en de
Kanaalweg en een ondergrondse
verbinding onder de A9 een verbinding met de vroegere Die.
Heiloo heeft veel sporen van reizen en vervoer uit vroeger
tijd. Bijzonder om op te merken is dat deze sporen vrijwel
allemaal liggen op de strandwal, omdat dit van oudsher de
enige hoge en droge plek in de regio was.
Prehistorie
Met behulp van archeologisch
onderzoek is al menselijke activiteit
aangetoond uit de Brons- en IJzertijd. De nomadenmens bewoog zich
voort op de flanken van de strandwal,
wat betekent dat ze zich vooral over
de Westerweg (de westelijke begrenzing van de strandwal) en de Oosterzijweg (in het verleden Oosterweg
genoemd, de oostelijke begrenzing
van de strandwal) begaven.
Hun nederzettingen hadden ze op
de hogere gronden; sporen vinden
we daarom in het gebied van de
Hoogeweg en de huidige spoorlijn,
onder welke een stuk Heerenweg
is verdwenen. Het is dan ook niet
vreemd dat de prehistorische mens
zijn archeologische sporen heeft
nagelaten in het gebied tussen de
Westerweg en de Oosterzijweg en
veelal langs de Hoogeweg en de
Heerenweg.
Middeleeuwen
De westelijke grens tussen Heiloo
en Egmond wordt gemarkeerd
door de Egmonder Binnenvaart,
een voor Middeleeuwse begrippen
grote vaart. Hij is rond 1100 gegraven door de Abdij van Egmond, die
belang had bij een goede verbinding met Alkmaar. Via deze vaart
werden de bouwmaterialen voor de
abdij aangevoerd en uiteraard ook
gewone producten. Tot op de dag
van vandaag bestaat het juridisch
recht om langs deze vaart te lopen
(het Monnikenpad), een overblijfsel uit de periode dat men de boten
voorttrok met paarden of met menskracht omdat (handels)vervoer te
allen tijde mogelijk moest zijn.
23
De Egmonder Binnenvaart,
aangelegd rond 1100
Een indirecte aansluiting op de
Egmonder Binnenvaart hadden ook
het middeleeuwse klooster De Blinken, het huis Cranenbroek –in 1572
in de oorlog tegen de Spanjaarden
verwoest– en het Stet, gelegen nabij
de boerderij Het Stet van Natuurmonumenten, op de rand van het
Heilooërbos.
In het oosten van de gemeente was
het water van De Die belangrijk
voor het vervoer per boot. Vanuit
de grillige hoofdtak De Die werden
vaarten gegraven naar de aanwezige versterkte, d.w.z. “stenen”
Heiloo
24. Heiligdom Onze Lieve Vrouw Ter Nood
(met naast gelegen klooster), Kapellaan 6-8
Het bedevaartterrein is dagelijks geopend van 9.00 tot 17.00 uur
23. Prins Hendrik Stichting en Museum
Prins Hendrik de Zeevaarder Voorstraat 41
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 11.00
tot 17.00 uur, Rondleidingen om 14.00 en 15.00 uur.
De Prins Hendrik Stichting, het voor Egmond aan
Zee zo kenmerkende, paleisachtige gebouw,
dankt zijn naam aan zijn beschermheer prins
Hendrik, die in 1874 de eerste steen legde voor
de voorloper van het gebouw. In het gebouw is
tevens het Museum Prins Hendrik de Zeevaarder
gevestigd. Hier zijn scheepsmodellen te zien,
maritieme schilderijen, antiquiteiten en curiosa.
Een belangrijke Rooms-Katholieke plek in Heiloo
is sinds 1409 de bedevaartplaats “Capel”. Bijzonder is het Heilooër Rijskaartje uit 1704, wat er op
gericht is om pelgrims naar de bijzondere waterputten in de regio te laten komen.
www.onzelievevrouwternood.nl
huizen. De vaarten staan op oude
kaarten vaak aangeven als Buervaart. Letterlijk betekent het “een
vaart om naar een aangrenzend stuk
perceel te komen”. De vaarten naar
Ter Coulster en Ypestein zijn hier
nog mooie voorbeelden van. Beide
De aanvoervaart tussen ter Coulster
en De Die is ook nog mooi zichtbaar. Hij begint in het landgoed en
stroomt in noordoostelijke richting,
waar hij opgaat in een meertje, dat
onderdeel uitmaakt van De Die;
tegenwoordig in Plan Oost gelegen,
net westelijk van de A9.
Eenzelfde aanvoervaart ligt achter
het 18e-eeuwse Nijenburg. Deze is
echter enigszins dichtgeslibd maar
nog wel aanwezig.
Ook was er vroeger een aanvoersloot vanaf de Warmoezierslaan
naar De Die. Het fietspad recht
tegenover de Warmoezierslaan
richting Ypestein was de toegangsKadastrale kaart 1821: Aanvoervaart (Buervaert) van landgoed
Ter Coulster naar De Die
weg tot het vroegere stet, waar werd
geladen en gelost. Dit stet lag op de
plek waar nu ongeveer de straat De
Boog ligt. De A9 heeft in later tijd
de zichtbare verbinding van dit stet
met de Die doorsneden.
In de christelijke samenleving van
de Middeleeuwen was de kerk
een belangrijk centraal punt waar
iedereen mee te maken had. Vanaf
buurtschappen waar geen kerk
was, ontstonden kerkepaden naar
de dorpen waar wel een kerk was.
Nog altijd zijn er daarom Kerkwegen, Kerklanen en Kerkstraten. In
Heiloo is de Kerkelaan zo’n oude
weg. Hij werd voorheen Doodweg
genoemd, omdat langs deze weg de
doden naar de kerkelijke begraafplaats werden vervoerd.
De Heilooër kerk was rond het jaar
1000 een belangrijke moederkerk in
de regio; Alkmaar, Egmond, Schermer, Mijzen, Wognum, Oudorp en
Vronen waren dochterkerken. Het
was daarom niet vreemd dat er veel
aanloop was naar de kerk.
25. Kloostertuin (met heiligdom Onze Lieve 27. Hutkoffer, Herenweg 21
Openstelling op zaterdag 13 september van 10.00 tot 17.00 uur
Vrouw Ter Nood), Hoogeweg 65
Openstelling van de tuin van het klooster op zaterdag 13
september van 10.00 tot 17.00 uur en op zondag 14 september
van 12.00 tot 17.00 uur.
en zondag 14 september van 12.00 uur tot 17.00 uur
www.openmonumentendag.nl/heiloo
www.onzelievevrouwternood.nl en www.reliwiki.nl
26. Willibrorduskerk, Westerweg 265/267
Openstelling op zondag 14 september, van 13.00 tot 16.00 uur
Het gerestaureerde altaarstuk uit 1631, dat kenmerkend is voor Kennemerland en vorig jaar in
het Catharijneconvent te Utrecht tijdens een
thematentoonstelling te bewonderen was, wordt
speciaal voor deze gelegenheid opgehangen in
de ontmoetingsruimte van de kerk. Daarbij zal
een film over het restauratieproces worden vertoond, onder het genot van een kopje koffie of
thee. Gedurende de openstelling zal af en toe het
orgel worden bespeeld.
Meer informatie: www.willibrorduskerk-heiloo.nl
Altaarstuk Willibrorduskerk
26
als handleiding voor pelgrims die
het bedevaartsoord wilden bezoeken. Het kaartje is voorzien van
de tekst: “Den inhoud dezes naaukeurig onderzogt en aangetekent en
in ’t koper gesneeden door zeeker
Liefhebber der Landstreeken tot
dienst van de Hyloer Pelgrims”.
Het kaartje toont diverse malen het
woord “Ry-wech” en “VoetPad” en
“Pad door ’t veld”. Het is een uniek
en vroeg voorbeeld van een reiskaartje voor vreemdelingen.
De Kerkakkers, gelegen tussen de
Westerweg en de Ewisweg, verwijst in haar naamgeving naar de
gronden achter de Rooms-Katholieke kerk waarop deze straat is
aangelegd.
Een belangrijke Rooms-Katholieke
plek in Heiloo is sinds 1409 de
bedevaartplaats “Capel”. Bijzonder is het Heilooër Rijskaartje uit
1704, dat speciaal gemaakt was
konden karren rijden, voortgetrokken door paarden of andere lastdieren. Waar wij deze wegennamen
tegenkomen, weten we zeker dat er
sprake is van zeer grote ouderdom.
17e en 18e eeuw
Als markering van hun grondgebied liet de adel (maar ook wel een
gemeente) vaak grenspalen plaatsen. De vroegste waren van hout;
die zijn meestal vergaan. Maar uit
met name de 18e eeuw bevinden
zich in Heiloo nog meerdere interessante hardstenen grenspalen. De
genoemde grens tussen Limmen en
Heiloo wordt gemarkeerd door een
rijk bewerkte, Rococo-grenspaal
aan de oostzijde van de weg. Deze
hardstenen grenspaal dateert uit
het midden van de 18e eeuw. Een
opmerkelijke paal staat ook op de
grens tussen Egmond en Heiloo
aan de Vennewatersweg met aan
beide zijden de familiewapens van
de adel die hier heerste. Langs de
De belangrijkste doorgaande
wegen, die vanaf de Romeinse tijd
“heerwegen” werden genoemd
en vanaf de Karolingische tijd
“Koningswegen”, zijn door toenmalige bewindvoerders van puin
voorzien, als vorm van verharding. Deze belangrijke doorgaande
wegen hebben hierdoor in de loop
van de tijd de namen Herenweg (in
allerlei spelvariaties) of Koningsweg gekregen. Op deze wegen
Het Heilooër Rijskaartje uit 1704
28. Willibrordstichting (thans GGZ-terrein),
Kennemerstraatweg 464
Het terrein zelf is openbaar, dus dagelijks te bezichtigen.
Openstelling Kapel op zaterdag 13 september van 10.00 tot
17.00 uur en zondag 14 september van 12.00 tot 17.00 uur
Openstelling De Trog op zaterdag 13 september van 10.00 tot
17.00 uur en zondag 14 september van 12.00 tot 17.00 uur
Openstelling Werkruimte Baduhenna op zaterdag 13 september
van 10.00 tot 17.00 uur en zondag 14 september van 12.00 tot
17.00 uur
In het monumentenweekend wordt de herbestemming van de voormalige kapel voltooid en
de functie als Cultuurkoepel geopend. Op vrijdagavond 12 september wordt de verlichting van
het kruis van de kapel weer ontstoken. Dit groene
kruis, op de punt van het koperen dak, is al jarenlang een herkenbaar baken in Heiloo.
Op zaterdag is er een creatief programma in de
kapel. Ook worden er vanuit de Kapel rondleidingen (“expeditie”) gegeven over het terrein, eindigend in De Trog, waar iets genuttigd wordt.
www.cultuurkoepel.nl
De Trog
Achter op het terrein is nabij de oostelijk ingang
een theehuis ingericht in een oude veestal die bij
de vroegere boerderij van “de stichting” hoorde.
Op de Open Monumentendag kunt u daar iets
gebruiken. www.openmonumentendag.nl/heiloo
28
Heilooër Tolweg staat op de grens
tussen Alkmaar en Heiloo nog een
hardstenen paal (19 eeuw) met het
wapen van Alkmaar erop. Een fraai
bewerkte hardstenen paal die voorheen in de Boekelermeer stond, is
tijdelijk weggehaald vanwege
de bouw
activiteiten aldaar,
maar wordt in de toekomst
teruggeplaatst.
19e eeuw
In de Franse tijd, begin
19e eeuw, liet Napoleon ten behoeve van zijn
legers, de eerste belangrijke doorgaande wegen
“bestraten” met klinkers.
De nog steeds aanwezige
“rijks straatwegen” danken
hier hun naam aan. Heiloo
heeft zijn eeuwenoude
Kennemerstraatweg,
die
een doorgaande verbinding
vormde tussen Alkmaar en
Beverwijk. De opmerkzame
waarnemer ziet op regelmatige afstand van 100 meter
op veel plaatsen nog de korte
Baduhenna
In de tentoonstellingsruimte van Stichting Regionale Archeologie Baduhenna is een tentoonstelling gericht op vervoer en reizen. Te denken valt
aan munten uit de Romeinse periode en voorwerpen van elders, die in het verleden een lange weg
hebben afgelegd en die bijvoorbeeld iets vertellen
over handelsbetrekkingen uit het verleden.
www.baduhenna.nl
29. Witte kerk en de bijbehorende toren,
Herenweg 32
Openstelling op zaterdag 13 september van 10.00 tot 17.00 uur
en zondag 14 september van 12.00 tot 17.00 uur
www.wittekerkheiloo.nl
30. Oudheidkamer van de Vereniging Oud
Heiloo, Bergeonstraat 30
Openstelling op zaterdag 13 september van 10.00 tot 17.00 uur
en zondag 14 september van 12.00 tot 17.00 uur
Normale openstelling: iedere dinsdag van 19.00 tot 21.00 uur en
zaterdag van 14.00 tot 17.00 uur.
Groepen op afspraak.
paaltjes staan met de tekens RG
(Rijksgrens) er op. Zij stammen
uit de periode dat deze weg nog
grondgebied was van het Rijk. Zij
moeten dateren van vóór 1900 want
rond die tijd is de grond van het
Rijk aan de provincie overgedragen en in 1974 vervolgens
van de provincie weer aan
de gemeenten.
Tussen Limmen en Heiloo
lag een tolhuis. Vaak ontstond bij een tolhuis de
mogelijkheid om wat te
drinken of een kop koffie te
krijgen. Uit het café tolhuis
dat hier was gevestigd is
“Kwartje Koffie” ontstaan,
tot op de dag van vandaag
een horeca-etablissement.
Langs de Kennemerstraatweg bevindt zich ter hoogte
van Nijenburg nog een
“hondenherberg”, een plek
waar de doorgaande wagens
met honden, hun lastdier te
drinken gaven. Via de duiker
Het Open Monumentenweekend wordt zaterdag om 10.00 uur op feestelijke wijze geopend
door wethouder Opdam. Na de opening is een
tentoonstelling te bezichtigen rond de groei van
het wegenpatroon in Heiloo en wordt er zowel in
de ochtend als in de middag een lezing over dit
thema gehouden. Verder bezit de Oudheidkamer
van de Vereniging Oud Heiloo een interessante
basiscollectie van literatuur, afbeeldingen en
voorwerpen die betrekking heeft op de historie
van Heiloo. www.oudheiloo.nl
29
Heiloo stond en staat bekend om zijn mooie groene karakter, vooral
rond Nijenburg. Om die reden is begin 20e eeuw Het Heilooër Wandelkaartje uitgekomen. Het kaartje uit circa 1925 geeft een goed beeld
van alle nog onverharde wegen van Heiloo. Met uitzondering van de
beklinkerde Straatweg waren alle wegen nog zandwegen. Maar ideaal
om te wandelen! In het kader van de Open Monumentendag 2014 is het
Heilooër Wandelkaartje weer gedrukt en op die dag verkrijgbaar bij het
verenigingsgebouw van Oud Heiloo, Bergeonstraat 30.
tussen de strandwal en de vijver
was op deze manier altijd vers
water beschikbaar
20e eeuw
In 1865 kwam de Staatsspoorlijn
tussen Amsterdam en Alkmaar
gereed. Dit was een stoomtrein die
op de strandwal werd aangelegd.
De zandrug was een prima ondergrond voor het spoor. Vanaf die tijd
zijn veel kleine dorpen langzaam
van stationnetjes voorzien en meer
Bij Velsen werd de tram zelfs op de
pont gezet. Deze stoomtram is in
1924 vervangen door een autobus.
De buslijn is jarenlang dezelfde
gebleven. Een oude betonnen abri
nabij Kennemerstraatweg 59, daterend uit de jaren ’50 van de 20ste
eeuw, is nog een relict van een
oudere buslijn. Ook aan de Heerenweg, nabij de Ter Coulsterlaan,
staat een dergelijke oude abri.
CASTRICUM
Vanaf de vroegste tijden is de gemeente Castricum gelegen in het waterrijke gebied van het Oer-IJ; een aftakking van de Rijn die bij Castricum
uitmondde in zee. In de prehistorie verplaatste men zich in eerste instantie te voet en per boomstamkano. Op deze manier werden ook de contacten met bewoners van andere aangrenzende gebieden gelegd. De meeste
kano’s zijn in de loop der eeuwen vergaan, maar ongetwijfeld liggen er
in de Noord-Hollandse bodem nog een aantal op een vinder te wachten.
Ten tijde van de opkomst van de
landbouw deed ook het wiel zijn
intrede. Daardoor kon men voor
het vervoer van last en goederen
ontsloten geraakt. Heiloo kreeg op
1 mei 1867 zijn eerste station, dat
toen voornamelijk nog voor goederenvervoer werd gebruikt; pas later
werd het personenvervoer belangrijker. In 1931 werd het spoor
geëlektrificeerd.
Een variant was de stoomtram,
hij was kleiner dan de spoortrein.
Deze volgde de straatweg en werd
zodoende een belangrijke verbinding tussen Alkmaar en Haarlem.
31
toonstellingsruimte, werkruimte en ruimte voor
cursussen. Achter het pand wordt een buurttuin gerealiseerd. Bij het proces wordt rekening
gehouden met kleinschaligheid, duurzaamheid
en respect voor het monument.
Meer historische informatie via www.openmonumentendag.nl/heiloo
gebruik maken van wagens, in
eerste instantie voortgetrokken
door ossen.
In de loop van de prehistorie zien
we de contacten en uitwisseling met
andere streken en gebieden steeds
meer toenemen. Voorbeelden hiervan zijn de contacten die ontstonden voor de uitwisseling van brons
met Midden- en Zuid-Europa in de
bronstijd; de komst van de nieuwe
bewoners van de kwelders langs de
kreken van het Oer-IJ (de ‘Frisii’)
en handel met de Romeinen. Deze
uitwisseling vond plaats te voet
of met paard en wagen over land
wegen en te water met kano’s en
kleine schepen.
Vanaf de Middeleeuwen zien we
de verstedelijking geleidelijk aan
Akersloot
36. Voormalige Duinrandschool, Van Oldenbarneveldweg 37 (ateliers Perspectief)
Rondleidingen in de molen & voorlichting in het
molenhuisje
In het schoolgebouw is de gehele zaterdag ‘open
atelier’ bij kunstenaarsvereniging “Perspectief”.
Op zondag kunt u zelf aan de slag tijdens de open
schilderdag “Peintres dans la rue”.
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 16.00 uur
www.tercoulster.nl
Tijdens het weekend van Open Monumentendag
vindt er in het gemaal een kunstexpositie plaats.
32. Zaadpakhuis, Holleweg 100
35. Arbeiderswoning ca. 1850, Westerweg 6
Openstelling in het monumentenweekend op zaterdag 13
september van 10.00 tot 17.00 uur en op zondag 14 september
van 12.00 tot 17.00 uur.
Het voormalige zaadpakhuis wordt na een periode van leegstand in 2014 herbestemd tot ten-
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 16.00 uur..
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 16.00 uur.In de woning is de expositie “architec-
32
Een voorbeeld van het verplaatsen
van goederen over water vormde de
schelpvisserij die in de nieuwe tijd
Bakkum
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 16.00 uur.
Het landgoed is openbaar toegankelijk gebied en dus altijd te
bezichtigen.
Vanwege de drassigheid van het
gebied achter de strandwallen verliep het goederen- en personen
vervoer door Noord-Holland echter
van oudsher grotendeels over de
natuurlijke waterwegen die ruim
voorhanden waren en over de trekvaarten die in de zeventiende eeuw
op initiatief van de grotere steden
werden gegraven.
33. Korenmolen “de Oude Knegt”, Pontweg
Noord 2a
34. Museum Gemaal “Limmen1879”,
Fielkerweg 4
31. Landgoed Ter Coulster, Kennemerstraatweg 434
toenemen en de inrichting van het
landschap steeds verder veranderen. Huizen en gebouwen werden
opgetrokken uit steen in plaats van
alleen uit hout en leem. Veen- en
natte gebieden werden ontgonnen
en geschikt gemaakt voor bewoning. Ook de aanleg van dijken
speelde hierbij een belangrijke rol.
Hierdoor werd de bereikbaarheid
van vele gebieden beter.
Bestaande land- en waterwegen
werden vaste en blijvende elementen in het landschap. Dit zette zich
voort in de nieuwe tijd.
turaal minimalisme” te bezichtigen. Tevens, op
verzoek, bugel improvisaties.
34
een belangrijke bron van inkomsten
is geworden. De heden ten dage
nog zichtbare Schulpvaart (een
oude restgeul van het Oer-IJ) werd
daarbij gebruikt voor de toevoer
van de schelpen naar de kalkovens
in Akersloot. De naam Schulpstet
is hiervan afgeleid; het is een stet
(opslagplaats) voor schelpen. Hele
dorpen verdienden ermee een karig
inkomen.
Pas in de Franse tijd begon de verharding van de belangrijkste doorgaande wegen, een project dat na
1814 onder koning Willem I werd
voortgezet. Daarnaast werd in 1839
de eerste spoorlijn in Nederland
geopend. Ondanks aanvankelijke
scepsis luidde de eerste trein een
tijdperk in van enorme verandering. Voor de komst van het spoor
was reizen bijzonder tijdrovend,
voor de meeste mensen duur, en
soms zelfs gevaarlijk. De verbeterde verbindingen en het reisgemak hebben veel bijgedragen aan
de eenwording van Nederland:
mensen uit verschillende streken
kregen meer contact en de staat
kon het nationale territorium beter
organiseren.
De Schulpvaart in Castricum
Het spoorwegennet was een voorwaarde voor de industrialisatie van
Nederland, die pas na 1870 goed
van de grond kwam. Grondstoffen, producten en ook arbeiders
moesten immers vervoerd worden.
De Zanderij, het open, vlakke bollenteeltgebied ten westen van Castricum, tussen de spoorbaan en het
Noord-Hollands Duinreservaat,
ontstond als gevolg van de zandwinning voor de aanleg van de
spoorlijnen.
Na 1880 werden door particu
lie
re tramwegmaatschappijen de
eerste stoomtramlijnen geopend.
De trams stopten overal waar
geen halteplaats van de spoorlijn
was en brachten ook vanuit kleinere dorpen allerlei bestemmingen
binnen handbereik. Haarlem en
Alkmaar werden knooppuntenvan
tramverbindingen, naar de dorpen
in de omgeving, de steden in het
westen en naar de kust. Van 1897
tot 1923 reed de stoomtram Haarlem-Alkmaar door de Dorpsstraat
in Castricum en de Rijksstraatweg
in Limmen. Vanaf het station Cas-
tricum verzorgde vanaf 1914 een
paardentram, en later een elektri-
sche tram, het vervoer naar ‘Duin
en Bosch’.
In 1867 werd het station in Castricum geopend. De spoorlijn was
pas echt af toen Amsterdam CS in
1889 bereikbaar werd. Ondanks de
spoorwegverbinding met Amsterdam en Haarlem werd Castricum
pas veel later als vestigingsplaats
ontdekt. Heden ten dage vinden
nog vele toeristen hun weg naar de
gemeente Castricum om te genieten
van de prachtige natuur en de mooie
monumenten die de gemeente
rijk is.
Castricum
40. Woonhuis aan de Van Duurenlaan 5
De Woude
Limmen
37. Voormalig gemeentehuis van de (voormalige) gemeente Castricum, Dorpsstraat 65
In de tuin is op beide dagen open atelier met
prachtige beelden.
42. Schuur of boetje, bij Woude 28
43. Protestantse kerk, Zuidkerkenlaan 25
41. Protestantse kerk, Kerkpad 1
Van binnen en buiten te bezichtigen
Van binnen en buiten te bezichtigen
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 16.00 uur.
38. Rooms-katholieke “St. Pancratiuskerk”,
Dorpsstraat 115
Openstelling op zondag 14 september van 11.00 tot 16.00 uur.
Het thema “op reis” wordt verwoord en in beeld
gebracht op de gerenoveerde oude begraafplaats; ‘de laatste reis’.
39. Werkplaats uit 1904-1906 deel uitmakend van het ziekenhuiscomplex Duin en
bosch (GGz Dijk en Duin), Goudsbergen 4-6
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 11.00
tot 16.00 uur.
In de voormalige werkplaats van de technische
dienst zetelt nu atelier Goudsbergen. Activiteiten
zijn onder andere exposities van 9 kunstenaars
en een toelichting op de historie van het gebouw.
Openstelling op zaterdag en zondag (van 10.00 tot 16.00 uur)
Openstelling op zaterdag (van 10.00 tot 16.00 uur)
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 16.00 uur.
42
Concert aan het einde van de middag
37
Openstelling op zaterdag 13 en zondag 14 september van 10.00
tot 16.00 uur.
43
UITGEEST in wegen, tollen en veren
Ook in Uitgeest zijn de oudste wegen gelegen op de hoge zandrug
rondom de geesten. Voor de verbindingen met de omringende dorpen
werden bestaande dijken gebruikt. De Meldijk was de enige verbinding
tussen Kennemerland en de Zaanstreek. Aan de Meldijk lag/ligt ook
de gemeentehaven die druk gebruikt werd voor transport en vervoer.
In 1621 werd door het dorpsbestuur
een “keur” aangenomen waarbij de
eigenaren van woningen of erven
gelegen aan de Meldijk verplicht
werden op eigen kosten de Meldijk
te bestraten en te onderhouden.
Dit beviel zo goed dat op 12 januari
1655 een keur werd aangenomen
om ook de bewoners van onder
andere Westergeest, Assum en De
Hoorn de weg voor eigen huis of
erf, ter breedte van vier roedevoeten te bestraten met klinkers. Wie
dit naliet verbeurde een boete van
zes gulden.
Deze keur werd officieel bevestigd door de Staten van Holland
de Renesse een oorkonde getekend
om, op haar kosten, “een nieuwe
bekwame wagenweg, met zondanige bruggen en met tol” aan te
leggen.
Daar tegenover werd Uitgeest verplicht om de verbindingswegen
binnen de banne van Uitgeest op
voldoende breedte en hoogte te
maken zodat “zowel des zomers als
des winters” de weg gebruikt zou
kunnen worden.
en Westfriesland bij besluit van 29
november 1655.
De volgende eeuwen vonden er
geen spectaculaire verbeteringen
plaats. Aan het einde van de 19e en
het begin van de 20e eeuw werden
de wegen over hun volledige
breedte beklinkerd.
De Tolweg
De verbinding naar het zuiden
was een weg met een veer nabij
het Assum, genaamd het Assummerveer. Dit veer gaf verbinding
met onder andere Heemskerk en
Beverwijk.
Op 20 mei 1662 werd op het slot
Assumburg door Jonkvrouwe Anna
Uitgeest
44. Het Oude Rechthuysje, Kerkbuurt 3
Opengesteld op zaterdag 13 september van 10:00 tot 16:00 uur.
Tijdens de open monumentendag kunt u zich bij
de Historische Vereniging Uitgeest laten informeren over de beeldbank. Op de website staan vele
foto’s over de Middelweg en de andere eerste
wegen van Uitgeest zoals de Hogeweg, de Langebuurt en Westergeest.
Er is zelfs nog een foto met daarop een hondenkar, die in het verleden dienst deed om goederen te vervoeren. Ook foto’s met oude auto’s -de
weinige die er toen waren- en dan de vergelijking
met nu zijn boeiend om te zien.Uw vragen en
opmerkingen kunnen worden behandeld; er is
altijd iemand van de vereniging aanwezig.
Aan het eind van het jaar wordt er door de vereniging een tentoonstelling gehouden over de
Middelweg .
45. De Nederlands Hervormde Kerk en de
kerktoren, Kerkbuurt 1
Opengesteld op zaterdag 13 september van 10:00 tot 16:00 uur.
Het interieur van de Nederlands hervormde kerk
is te bezichtigen. Ook de kerktoren is opengesteld
voor een bezichtiging.
Het houten pad
De verbinding tussen Kennemerland en Zaanstad was over land
slechts mogelijk via de Lagendijk.
Ten zuiden van de Ham was een
veer aanwezig, ter plaatse van de
huidige houten voetbrug naast het
huis genaamd “Veerhuis”. Vanaf
daar naar Uitgeest liep de Lagendijk dwars door de Broekpolder,
wat een enorme omweg was.
In 1710 werd het plan opgepakt om
vanaf het Veer een voetpad aan te
leggen recht op het dorp af.
Als onderbouwing voor deze aanleg
werd aangevoerd dat Uitgeest was
afgesneden van de handeldrijvende
plaatsen.
Op 20 september 1710 verleenden
de Staten het gevraagde octrooi.
46. De RK Kerk “Onze Lieve Vrouwegeboorte “, Langebuurt
Uitgebreide informatie omtrent
de opengestelde panden en activiteiten is te vinden op de landelijke website van de Stichting
Open Monumentendag (www.
openmonumentendag.nl)
47. Molen De Dog, Geesterweg 22
Opengesteld op zaterdag 13 september van 10:00 tot 16:00 uur.
De enthousiaste molenaars Edwin Blok en Peter
De eerste steen van deze kerk werd gelegd op Heeremans geven op zaterdag rondleidingen
24 april 1883 en ruim een jaar later werd op 6 juli door de molen. Zij vertellen u alles over Polder1884 de kerk ingewijd. Naast de kerk werd toen molen en beantwoorden uw vragen.
ook een nieuwe pastorie gebouwd. In 1975 moest
een kostbare restauratie van de toren worden uitgevoerd, die een vervolg kreeg in het jaar 2010
Opengesteld op zaterdag 13 september van 10:00 tot 16:00 uur.
46
44 45
Deze verbindingsweg (Kleis)
tussen het dorp en de Tolweg zounimmer mogen worden verlegd of
opgeheven. Pas in 1924 werd de tol
op deze weg opgeheven.
47
De aanleg betrof een met planken
geplaveid pad en 4 houten bruggen. Daarbij moest iedere passant 2
duiten betalen als bijdrage aan het
onderhoud.
Bij een overstroming in 1825
spoelde het pad gedeeltelijk weg.
Hierna werd ertoe overgegaan het
houten pad te bepuinen.
Op 31 oktober 1826 was dat werk
gereed en werd de tol verplaatst
naar de ingang van het dorp nabij
molen De Krijgsman.
In 1830 werd de huidige verbinding
tussen de Lagendijk en Kromme
niedijk aangelegd.
Limmerweg
Naar het noorden vormden de Loet
en de Achterloet samen de Limmerweg. Deze weg liep naar Dorregeest/Akersloot en Limmen. Bij
de “driesprong” nabij het Tolhuis
splitsten de wegen zich. De weg
naar Limmen liep door de Limmerkoog op een dijk uit de 14e eeuw.
In 1698 kwam het verzoek om iets
te doen aan deze zeer slecht begaanbare weg. Pas na 1½ eeuw besloot
HEEMSKERK
In vroeger jaren kon men, komend van Uitgeest, Heemskerk alleen
bereiken via het Veer bij Assum. Dit verzorgde de overtocht over de
Heck- of Necksloot. Rond 1664 liet de toenmalige kasteelvrouwe
van Kasteel Assumburg, Anna de Renesse, het veer vervangen door
een weg met een tol; het zg Assummertolhek. Dit heeft dienst gedaan
tot 1925. Herinneringen hieraan zijn de namen Tolhek, bij het huidige
benzinestation van Shell en de Tolweg van Uitgeest naar Heemskerk.
Het Veerhuis met de voetbrug bij
Busch en Dam
Tussen 1897 en 1924 reed over de
Rijksstraatweg een stoomtram. De
tram vervoerde zowel passagiers
als goederen tussen Alkmaar en
de gemeente Uitgeest om de weg te
verbeteren en te verbreden.
In 1850 werd gestart met “het
ophoogen, bestraten en verbeteren
van den weg van Limmen over
Uitgeest tot Assum ten behoeve en
voor rekening van het gemeentebestuur van Uitgeest”.
Hierbij werd de Tolweg begrind
zodat een diligencedienst opgericht
kon worden.
48
49. De Eendenkooi
Er worden op zaterdag 13 september twee rondleidingen gegeven door de Kooiker. De start hiervan is om 11:00 en 13:00 uur.
Verzamelen op de parkeerplaats nabij het
Hockeyveld aan de Niesvenstraat
Het Assumerveer
Haarlem en was voor vele Heemskerkers een eerste kennismaking
met een nieuwe vorm van openbaar
vervoer.
Openbaar vervoer was voor de
komst van de tram niet helemaal
onbekend in Heemskerk. Het was
echter beperkt tot een diligence
(koets) en een onregelmatige dienst
voor vrachtvervoer.
Veel vervoerde men met karren en
paarden, de hondenkar of te voet.
Het wegennet van de achttiende
en negentiende eeuw is niet te vergelijken met dat van nu. De wegen
waren vaak niet meer dan zand
paden vol kuilen en oneffenheden
die vooral in de winter moeilijk
begaanbaar waren.
Heemskerk
De Rjksstraatweg was sinds het
begin van de vorige eeuw de
belangrijkste
verbindingsweg
tussen Haarlem, Beverwijk, Castricum en Alkmaar. De weg was verhard, wat een bijzonderheid was.
Aanvankelijk was er enkel “openbaar” personenvervoer op dit
traject. Een diligence verzorgde
het vervoer tussen deze plaatsen.
Naast de diligence ging in 1860
een ‘vrachtwagen’(=kar met paarden) twee maal per week een dienst
tussen Haarlem en Heemskerk
onderhouden. In 1866 ging er op
donderdag en maandag een wagen
naar Haarlem en op zaterdag een
wagen naar Alkmaar.
Aan het einde van de negentiende
en begin van de twintigste eeuw
51
50. Huldtoneel, Rijksstraatweg 201
Openbaar toegankelijk.
Aan de Rijksstraatweg, schuin tegenover de
Marquettelaan, ligt een kunstmatig opgeworpen
heuvel met een stenen gedenkteken.Op deze
plek werd vroeger recht gesproken.
51. Château Marquette, Marquettelaan 34
Openstelling op zondag 14 september van 10.00 tot 17.00 uur
onder leiding van gidsen.
48. Het Kooghuis, Provincialeweg 3a
Van oorsprong een burcht die in de tijd van de
Hoekse en Kabaljouwse twisten grondig werd
verwoest, maar daarna weer werd opgebouwd,
Opengesteld op zaterdag 13 september van 10:00 tot 16:00 uur.
Het Kooghuis is in oorsprong een 17e eeuwse
langhuisstolp met trapgevel (‘Vlaamse’ gevel) en
riet op dak van de stolp.
Tijdens de open monumentendag kunt u een kijkje
nemen in het in 2010 gerestaureerd Kooghuis.
49
50
nam het gemeentebestuur van
Heemskerk de verbetering van het
lokale wegennet onder handen. In
deze periode nam ook de aanleg
van spoor- maar vooral tramwegen
een grote vlucht. In heel NoordHolland boven het IJ kwamen
tramlijnen tot stand.
Op 2 februari 1882 werd er in
de gemeenteraad voor het eerst
gesproken over een stoomtram.
Er was een verzoek binnengekomen van Jan Holland, opzichter
van de Kennemerland Stoomtram
Maatschappij. Deze maatschappij
had concessie (=vergunning van de
overheid) voor de aanleg van een
tramlijn van Alkmaar via Bergen,
Egmond en Castricum naar Heemskerk en van daar naar Beverwijk
en Velsen ‘tot aan de brug van het
Noordzee Kanaal’. Deze Jan Holland had grootse plannen maar liet
uiteindelijk niets meer van zich
horen.
Ingenieur M. Lübcké uit Brussel
verkreeg op 10 juli 1895 van het
Rijk concessie om een ‘metersporige’ tramlijn aan te leggen en
te exploiteren tussen Haarlem en
Alkmaar. In 1895 begon de aanleg
en op 21 juni 1896 werd het eerste
gedeelte van Haarlem naar Beverwijk in gebruik genomen.
Het oorspronkelijke plan door
het centrum van het dorp was niet
haalbaar. De wegen waren te smal
en er moest daarom grond aangekocht worden van particulieren.
Ook het onderhoud van de weg, de
vele ‘kleine’ (=scherpe) bochten
in het tracé en de geringe snelheid
waarmee de tram door het dorp zou
moeten rijden, had Lübcké doen
besluiten van de route door Heemskerk af te zien. De tram wilde hij nu
over de Rijksstraatweg, ver buiten
het dorp, laten lopen.
De tramlijn werd op zondag 14
februari 1897 voor het publiek
geopend. De Heemskerkers ge
bruikten de tram bijna uitsluitend
voor personenvervoer bij bijzondere gebeurtenissen.
De tramwegmaatschappij had
in 1897 voor het goederenvervoer drie gesloten en vier open
goederenwagons
aangeschaft.
Daarnaast beschikte men over zes
bagagewagens.
Het vervoer met de tram was duur
en niet zo comfortabel. De tramrails
waren te licht voor de locomotieven
van ruim 16 ton. Bovendien liep
de tram niet zo soepel omdat het
Halte en wissel bij het café van Barend
smalle spoor van 1000 millimeter,
dat nodig was voor het bochtige
tracé, de stabiliteit niet bevorderde
en de rails ondeugdelijk waren aangelegd. De trams hadden daardoor
een onrustige gang en ze reden
langzaam.
Het gehele traject van Beverwijk
naar Alkmaar van 30 kilometer
duurde drie en een half uur. De
reis duurde zo lang, omdat de trein
een aantal facultatieve tussenstops
maakte en wettelijk gebonden was
aan een maximum snelheid.
In Heemskerk waren er vijf haltes:
bij de Kuikensweg, de Heemskerkertol, de Streng, de Oudendijk en
bok café Hoogewerf.
de Roode
De belangrijkste halteplaats was
bij het café van Barend de Roode
op Noorddorp. Van oudsher was
Noorddorp een halteplaats voor
de diligence en de postkoets, daar
werden de paarden ververst en
konden nieuwe passagiers instappen. Het café bevond zich op de
westzijde van de Rijksstraatweg.
Tegenover het café lag de wissel
waar de trams uit Haarlem en Alkmaar elkaar passeerden. Omdat er
maar één spoor lag moest men op
elkaar wachten.
In 1899 deden dagelijks acht trams
uit Alkmaar en acht trams uit Haarlem het café aan. De eerste tram
naar Alkmaar vertrok om 5.22 uur
en de laatste om 19.35 uur. Naar
Haarlem ging de eerste tram om
7.25 uur en de laatste om 19.50 uur.
De exploitatie van de lijn HaarlemAlkmaar heeft nooit goed gelopen.
Uit de correspondentie van de
gemeente Heemskerk bleek dat dat
het geen florerende lijn was. Concrete cijfers over de opbrengst zijn
er weinig. In de periode 1903-1909
verdiende de tramonderneming
aan het personenvervoer ongeveer
50.000 gulden per jaar en voor het
goederenvervoer 11- tot 16.000
gulden.
Na de Eerste Wereldoorlog werd
de concurrentie met de bus steeds
groter. In Heemskerk reden Nelis
en Jaap Beentjes een bus voor de
tram uit en zij pikten de wachtende
52. Protestantse Kerk / Dorpskerk, Kerkplein
Uit: Heemskring nummer 15,
”Stoom langs Heemskerk” door
P.A. de Boer en E. Stokhof
De tram op de Rijksstraatweg
55
Openstelling zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur.
passagiers op. Zij exploiteerden al
voor de opheffing van de tram een
officiële lijndienst tussen Alkmaar
en Beverwijk.
Op zaterdag 6 oktober 1923 reed
de laatste stoomtram over de Rijksstraatweg naar de remise in Velsen.
Heemskerk was zijn tram kwijt en
daarmee kwam een einde aan de
korte tramhistorie van het dorp. In
november 1924 begon een firma uit
Scheveningen met het verwijderen
van de rails tussen Noorddorp en
Castricum. Spoedig daarna ruimde
men ook de rails tussen Noorddorp
en Beverwijk op.
58
53. Kerkhof, Kerkplein
Openstelling op zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur.
54. De obelisk, Kerkhof, Kerkplein
De obelisk is op de openingstijden van de begraafplaats te
bezichtigen.
De obelisk werd in 1570 door Maerten van
Heemskerck op het naast de kerk gelegen graf
van zijn vader geplaatst. Op de oorspronkelijke plek werd een replica van het monument
geplaatst.
55. Fort Veldhuis
52 53 54
Openstelling op zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur.
Op zondag gelden de normale openingsuren en toegangsprijzen.
Fort Veldhuis is een van de 42 forten uit de Stellling van Amsterdam; tegenwoordig in gebruik bij
de Stichting Aircraft Recovery Group
56. Kwekerswoning, Kleine Houtweg 6
Openstelling op zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur
57. Stolpboerderij, de Kruisberg 4a
Openstelling: gebruikelijke openingstijden op zaterdag en
zondag.
58. Kasteeltuin slot Assumburg
Openbaar toegankelijk en rondleidingen.
Op dezelfde plek als 300 jaar geleden is achter
Slot Assumburg een pronktuin aangelegd in
franse stijl. Er is een rozentuin, een boomgaard
met oude appelrassen en een groententuin met
verloren gewaande groentes. Het Slot zelf is tijdens het weekend van de Open Monumentendagen gesloten voor publiek.
BEVERWIJK en WIJK aan ZEE
‘Beverwijk en vervoer’ zijn al
eeuwen lang een eenheid. Ook
vandaag de dag is de Wijk een
belangrijk centrum van het transportwezen. Niet alleen door zijn
haven, maar ook door de tientallen transportbedrijven, veelal met
internationale allure. Beverwijk
lag altijd al op een knooppunt
van water en wegen, het was een
‘bevoorrechte’ stad. Een gemeente,
als een spin in het IJmond-web een schakelpunt vormend op de
historische noord-zuidas, zo tussen
Amsterdam, Haarlem, Alkmaar
en Den Helder in. In 1468 werd
‘Beverwijk gerekend als de tiende
stad van Holland, volgende op Alk-
maar’. De van Haarlem naar Alkmaar vice versa rijdende diligence,
die in de 17de en 18de eeuw post en
passagiers vervoerde, kon niet om
Beverwijk heen. En de Breestraat?
Een van de oudste winkelstraten
van het land vormde de spil van
dit alles, met aan de zuidkant de
Velserweg, Rijkstraatweg en aan
de noordkant de Alkmaarseweg.
Al eeuwen lang, ook in een tijd dat
er nog geen sprake was van een
‘straatweg’, maar van een zandweg.
letterlijk de kans om uit te varen,
bijvoorbeeld naar Amsterdam.
Maar ook andersom. Hoofdstede-
lingen kwamen per schip over het
meer naar de westelijker gelegen
plaatsen. De haven was in de 17de
eeuw verbonden met het Wijkermeer via een vaargeul, de Wijker-
In een ver verleden gaf het open
water van het Wijkermeer – dat in
open verbinding stond met de Zuiderzee – Beverwijk en omgeving
vaart, later de Pijp. En er voeren
passagiers- en vrachtschepen van
de Meer naar de hoofdstad. Denk
aan de Wijk aan Zeese vissersvrouwen, die hun waar te koop aanboden op de Dam. Vooral de Wijk aan
Zeese haring was in trek. Maar ook
de aardbeien- en groenteverkopers,
die de bewoners van de grachten
‘trakteerden op hun verse waren’.
De Wijker boertjes waren graag
geziene gasten in Amsterdam. Als
de kleine stoom- en later motorschepen aanmeerden, werd dat
nieuws al snel in het stadscentrum
verspreid.
Of met de Alkmaar Packet van en
naar Amsterdam via het Noordzeekanaal - lopend, per rijtuig, of met
Beverwijk
59. Voormalige pastorie, Breestraat 101
60. Buitenplaats Akerendam, Velserweg 20
Voor het eerst is de voormalige pastorie van de
Sint Agathakerk onderdeel van de OMD. Twee
jaar geleden is het pand, een rijksmonument,
gekocht door Stadsherstel Amsterdam NV met de
bedoeling het te restaureren. De pastorie is oorspronkelijk een 18de-eeuws herenhuis, dat door
de Amsterdamse wijnhandelaar J.J.W. Waterschoot van der Gracht werd verkocht aan de Sint
Agathaparochie. Op de begane grond bevindt
zich een stijlkamer, met authentieke wandschilderingen op doek, vervaardigd rond het jaar 1760
door de destijds bekende schilder J.D.Augustini.
Ook deze doeken worden momenteel gerestaureerd. Zie ook www.stadsherstel.nl
Huize Akerendam is tussen 1635 en 1639
gebouwd voor dr. Jan Bicker. In 1852 werd het
huis gekocht door mr. W.L. Sluyterman van Loo,
kantonrechter te Beverwijk. Vanaf 1916 is het
eigendom van de Stichting Sluyterman van Loo,
een stichting voor ouderenhuisvesting. Zie ook
www.stsvl.nl
Openstelling: zaterdag 13 september van 13.00 tot 17.00 uur.
59
Openstelling: zaterdag 10.00-17.00 uur. Huis èn tuin zijn open.
62
Openstelling: zaterdag en zondag van 10.00 tot 17.00 uur.
De kerk, pastorie en parochiezaal (Jozefzaal)
zijn op de rijksmonumentenlijst geplaatst. Deze
kerk werd gebouwd in de jaren 1914/1915 naar
een ontwerp van de architect A.J. Kropholler, een
leerling van de beroemde architect Berlage. Ook
het oude kerkhof (1915) is te bezoeken.
Zie ook www.onzelievevrouwvangoederaad.nl
Openstelling: zaterdag 13 september van 10.00 tot 17.00 uur.
62. Doopsgezinde Kerk, Meerstraat 62
(Meerplein)
Openstelling: zaterdag 13 september van 10.00 tot 16.00 uur.
Het ontstaan van de Doopsgezinde gemeente in
Beverwijk is moeilijk te traceren. De huidige kerk
werd in 1912 gebouwd. Het oudste deel is het
orgel, dat meeverhuisde en opgebouwd werd in
schapshuis te maken. Sinds deze zomer zijn er
al speciale rondleidingen geweest en hebben
er (culturele) activiteiten plaatsgevonden. Deze
kerk is de oudste kerk van Beverwijk en kent een
veelbewogen historie.
Zie ook www.grotekerkbeverwijk.nl
64. Onze Lieve Vrouw van Goede Raadkerk
en begraafplaats, Arendsweg 59
61. Sint Agathakerk, Breestraat 93
De rooms-katholieke Sint Agathakerk in de
Breestraat, een rijksmonument, is één van de
markantste gebouwen van Beverwijk. De kerk
is in 1924 ingewijd. Zeer bijzonder is het oude
Mariabeeld uit de 16de eeuw. In 1958 is in
samenwerking met de Stichting Vrienden van
de Beiaard een 46 klokken groot carillon op de
kerk geplaatst. In 2003 kwam een ingrijpende
restauratie en renovatie gereed. Zie ook www.
eloyparochie.nl
Een herdruk van de Wandelkaart
uit de Gids voor Beverwijk en
Omstreken van Chr. Sepp uit
1902 is voor € 4,95 verkrijgbaar
bij The Readshop in de Breestraat
te Beverwijk
65. Museum Kennemerland, Westerhoutplein 1
Openstelling: zaterdag 13 september van 10.00 tot 17.00 uur en
zondag 14 september van 14.00 tot 17.00 uur.
Museum Kennemerland is een streekmuseum
1890. In de kerk is een expositie ingericht, ‘Op dat gevestigd is in het voormalige raadhuis van
Reis’, over de internationale migratie van de Mennonieten. Zie ook www.vdgij.nl
63. Grote Kerk met begraafplaats, Kerkstraat 37 A
Openstelling: zaterdag en zondag van 12.00 tot 22.00 uur.
Deze kerk is sinds kort geen kerk meer. De ambitie van een aantal initiatiefnemers is om van
het 16de-eeuwse gebouw meer een gemeen-
65
26 27
30 29
32
31
de tram of bus naar het voormalige
vissersdorp Wijk aan Zee, om een
dag aan het strand te vertoeven.
Daar bleek al snel, dat je niet de
enige was. Want in de pensions
en hotels logeerden gasten uit het
buitenland!
En de rijke kooplieden uit Amsterdam? Die wisten al in de Gouden
Eeuw de weg naar de Wijk goed
te vinden. Zij brachten de zomers
door in hun buitenhuizen, waarvan Huize Akerendam het oudst
bewaard gebleven ‘herenhuys’ van
Kennemerland is.
Naast vervoer over weg en water,
ligt Beverwijk ook aan het spoor.
Vlakbij twee tunnels en op korte
afstand van de nationale luchthaven. De Wijk is wat dat betreft in
al die jaren onveranderd: een spil in
het vervoer!
28
13
12
24
25
Op donderdag 11 september
opent het Historisch Genootschap Midden-Kennemerland het
lezingenseizoen met een voordracht van Jan de Wildt met als
thema Reizen in Kennemerland
door de eeuwen heen.
43
40
Groenelaan 74, Beverwijk
Aanvang 20:00 uur
toegang gratis
39
35
36
41
37
Wijk aan Zee
Wijk aan Zee en Duin. Deze gemeente is in 1936
opgegaan in de gemeente Beverwijk. De vaste
collectie bestaat uit een groot aantal deelverza- 67. Parochiekerk Sint Odulphus en
melingen, waarvan het Velser aardewerk en de begraafplaats, Sint Odulfstraat 4, Wijk aan Zee
Kinheim tapijten de belangrijkste zijn. Zie ook Openstelling: zaterdag 13 september van 10.00 tot 17.00 uur.
In de kerk staat een historisch orgel dat enkele
www.museumkennemerland.nl
jaren geleden is gerestaureerd. Het gaat hier
66 om een 250 jaar oud Assendelfter orgel. Zie ook
www.eloyparochie.nl
66. Muziekfort Fort Sint Aagtendijk
Openstelling: zondag 14 september van 10.00 tot 17.00 uur.
Het Fort aan de Sint Aagtendijk, dat deel uitmaakt
van de Stelling van Amsterdam, ligt pal aan de
snelweg A9 en is bereikbaar via de St. Aagtendijk
of, komende vanaf de A9, via de Waterlinieweg.
Gebruik van de fiets wordt aangeraden.
Muziekfort zorgt voor gidsen en er zijn muzikale
activiteiten. Zie ook www.muziekfort.nl en www.
stelling-amsterdam.nl
NB. Dit jaar zijn de Odd Fellow Loge, De Wijcker Swaen, Huize
Beijerlust, Tuinhuisje Wolff en Deken, Dorpskerk Wijk aan Zee,
Huize Scheijbeeck niet geopend.
Het Ledenbulletin van het Historisch Genootschap
Midden-Kennemerland bevat dit jaar onder veel
meer een omvangrijk artikel van de hand van Herman
Palm over de geschiedenis van de trams in Beverwijk. Als extra bijlage wordt ook een reproductie van
het Stoomtramspel Haarlem - Alkmaar opgenomen.
Leden van het hgmk krijgen dit
Ledenbulletin
gratis
thuisbezorgd.
Anderen
kunnen het
tijdens de
openingsuren
voor € 13,–
aanschaffen
bij Museum
Kennemerland.
34
38
47
49
48
57
44
45
51
50
56
54 53
52
58
67
64
65
60
63
59
62
61
66
55
46
28
Gemeente Bergen
Jan Ligthartstraat 4, 1917 MR Alkmaar
Postbus 175, 1860 AD Bergen
072-88 80 000
www.bergen-nh.nl
Gemeente Beverwijk
Comité Open Monumentendag
p/a Leliestraat 16
1943 LK Beverwijk
Tel. 0251 212167
Email [email protected]
Website www.hgmk.nl
33
35
34
42
47
44
45
55
46
Gemeente Castricum
Postbus 1301, 1900 BH Castricum
0251-66 14 73
Bezoekadres:
Raadhuisplein 1, 1902 CA Castricum
Gemeente Heemskerk
Comité OMD Heemskerk
Historische Kring Heemskerk
Postbus 46 1960 AA Heemskerk
Tel: 0251 239018
www.historischekringheemskerk.nl
Gemeente Heiloo
Raadhuisplein 1, 1850 AA Heiloo
Postbus 1, 1850 AA Heiloo
072-53 56 666
www.heiloo.nl
Gemeente Uitgeest
afdeling ruimte
Middelweg 28, 1911 EG Uitgeest
Postbus 7, 1910 AA Uitgeest
0251-361177
www.uitgeest.nl

Download Report