Stijn Vanheule

Achtergrond. Waarom zijn zoveel mensen woedend over soundtrack die
Hans Van Themsche mocht maken?
'Monster moet in zijnhok blijven'
► Van Themsche werd in 2007 tot
levenslang veroordeeld.
© LIEVEN VAN ASSCHE / BELGA
Hans Van Themsche maakt een
soundtrack. De goegemeente is
kwaad, de nabestaanden niet. 'Zij
staan vermoedelijk verder in het
rouwproces, terwijl de woede van
het publiek blijft steken in iets waar
we erg goed in zijn: collectief een
vijand isoleren. Maar we kunnen
dat overstijgen', zegt psycholoog
Stijn Vanheule (UGent).
BARBARA DEBUSSCHERE
Logisch lijkt het allerminst:
nabestaanden die stukken
bedaarder reageren op een
'creatieve bijdrage' van de
moordenaar dan de anonieme
massa. Toch is dat wat deze week
gebeurde nadat is onthuld dat het
Hans Van Themsche is die de
soundtrack schreef en de techniek
verzorgde voor de nieuwe
documentaire van Nic Balthazar.
Tijdens de research voor zijn werk
over het leven van gedetineerden
in Oudenaarde ontdekte Balthazar
dat Van Themsche - in 2007 tot
levenslang veroordeeld voor de
moorden op peuter Luna Drowart
en haar oppas Oulematou
Niangadou - een kei is in
geluidstechniek en muziek. En van
het een kwam het ander.
Terwijl Balthazar voor die aanpak in
bepaalde media en op sociale
© De Morgen
netwerken ladingen volkswoede
over zich heen krijgt, zien de
ouders en de grootmoeder van
Luna de zet zelfs als positief. "Wij
kunnen alleen maar een
documentaire verwelkomen die
meer inzicht biedt in de broosheid
van het leven, en misschien ook in
de mogelijkheid om op een
verantwoorde manier mensen een
tweede kans te geven", schrijft
Suzanne Van Well, de oma van
Luna (zie onder).
Voor psycholoog Stijn Vanheule is
het niet per se een onbegrijpelijke
paradox. "De nabestaanden gaan
door een diep rouwproces en
daarbij is er een spanningsveld
tussen de moordenaar zien als een
monster of als een mens die zwaar
in de fout ging. We weten dat het
op de langere termijn zwaarder kan
zijn om verder te leven met het idee
dat je kind is gedood door een
onmenselijk wezen dan met het
idee dat het een falende mens is
geweest. Want dan blijf je met die
angst en paranoia zitten omdat een
'onmens' of 'monster' iets
onvatbaars is, dat altijd en overal
kan opduiken.
"Het tweede scenario is minder
irrationeel: een mens die iets
onnoemelijks heeft gedaan en
gestraft is. Hij zit voor altijd vast en
kan dat niet opnieuw doen. Dat kan
de rouw afzwakken en vanuit dat
perspectief is het makkelijker te
aanvaarden dat zo iemand
menselijke trekken heeft en ook
goed kan zijn in iets", zegt
Vanheule.
De maatschappij staat met andere
woorden minder ver in de
rouwverwerking dan de
nabestaanden. En dat heeft te
maken met een zeer krachtige
groepsdynamiek. Zoals vermaard
psycholoog Daniël Kahneman
beschrijft, werkt een concrete, te
identificeren vijand als een lap op
een stier op een groep. "We
zaterdag 25 oktober 2014
werken zeer graag met 'goed' en
'slecht', 'zwart' en 'wit', omdat we
denken dat de wereld dan coherent
en voorspelbaar wordt. Je ziet dat
ook in de politiek, met het 'wij
versus zij'-verhaal", zegt Vanheule.
Agressie loslaten
Dat lijkt kinderlijk, maar het speelt
vaker mee dan we denken. Iemand
die een maatschappelijke norm
heeft overschreden door een
moord te plegen én geestesziek is
verklaard, is gedoemd om
opgesloten te worden in het hok
'slecht'. Vanheule: "Dat is met Van
Themsche ook keihard gebeurd. Er
is net na de moorden en tijdens het
proces zeer veel agressie op hem
losgelaten. Uit de
groepspsychologie weten we dat
een gemeenschappelijke 'vijand'
een krachtige maatschappelijke
verbondenheid schept. Soms lijkt
het zelfs alsof die reacties vooral
wijzen op onze nood aan die
verbondenheid en aan een
zondebok om allerlei woede op te
projecteren."
In de reacties deze week speelt dat
mechanisme nog altijd mee.
Daarenboven doet Van Themsche
nu ook iets dat regelrecht ingaat
tegen de maatschappelijke
demonisering. Door te laten zien
dat hij creatief is, komt hij, letterlijk
en figuurlijk, uit het isolement
waarin we hem proberen te
stoppen. "Het ontmenselijken van
misdadigers is een psychisch
beveiligingsmechanisme. We willen
niet dat iemand die tot zoveel
gruwel in staat is enige gelijkenis
vertoont met ons. Door muziek te
maken en iets constructiefs te
doen, komt hij te veel op ons
terrein."
Maar het is niet omdat die reacties
vanuit de psychologie te verklaren
zijn, dat ze onvermijdelijk zijn, zo
vindt de psycholoog. "Rechters,
advocaten en zeker ook
Pagina 3 (1)
nabestaanden tonen dat de mens
niet per definitie gedoemd is om
een misdadiger tot op het bot te
ontmenselijken. Daar zit iets heel
wreeds in en we vragen ons best af
hoe de mensen die nu kwaad zijn,
het strafsysteem in feite zien.
Moeten we een misdadiger, naast
de toegang tot de maatschappij,
ook het 'mens zijn' verbieden?
Want dat is wat wie kritiek geeft op
die soundtrack nu doet, en het lijkt
mij erger dan de doodstraf."
Niemand heeft er echter een
probleem mee dat gedetineerden
binnen de muren van de
gevangenis 'creatieve dingen
doen'. Maar wat duidelijk meespeelt
is dat hier die 'dingen' naar buiten
komen. Vanheule: "De
documentairemaker wilde dit niet
uitvergroten, maar dat is toch
gebeurd. In ieder geval is het een
mooi project omdat hij door Van
Themsche indirect en discreet in
die film te stoppen ons doet
nadenken over hoe wij met straf,
schuld en boetedoening omgaan.
Nu moéten we er wel over
nadenken.
opnieuw in de armen.
Vanheule: "Zijn verhaal toont dat
mensen niet hoeven blijven steken
in de ontmenselijking. Maar er is
een groot verschil met Van
Themsche. Cantat is verbrand,
maar heeft zijn straf uitgezeten en
zijn schuld, pijn en spijt kunnen
verwoorden en zelfs verwerken in
zijn nieuwe muziek. Dat zijn twee
cruciale punten.
"Niet dat alle ex-gedetineerden
worden aanvaard, maar hun
boetedoening is achter de rug en
dan is er minder brandstof om de
collectieve haat intens te doen
opflakkeren. Bovendien is de
manier waarop Cantat terugkeert
als een symbolisch ritueel. Zeker
wanneer daar een vorm van
publieke bekentenis in verweven
zit, is het voor 'de massa' beter
aanvaardbaar de gevallen en
gestrafte onmens terug als mens te
zien. Maar kunnen we dat ook met
iemand die mentaal niet echt in
staat lijkt tot wat Cantat doet en die
ook nooit meer vrijkomt? In theorie
wel."
"En dan zien we hoe hypocriet het
is om te zeggen dat een
gedetineerde best kunst mag
maken, zolang wij dat maar niet
moeten zien of horen. Dit verhaal
toont ons exact hoe strak we de
grenzen van dat hok rond het
zogenaamde monster willen
hebben."
Minder brandstof
In dat opzicht zal Van Themsche
volgens Vanheule niet kunnen
rekenen op genade zoals die de
Franse zanger Bertrand Cantat
deels te beurt valt. De in de jaren
tachtig en negentig erg populaire
zanger van de band Noir Désir
kreeg in 2003 een celstraf voor
onvrijwillige doodslag op zijn
vriendin Marie Trintignant. Vandaag
is hij terug met een nieuwe band en
treedt hij opnieuw op voor
uitverkochte zalen, vorige week
nog in Brussel. Nog altijd moet de
Fransman afrekenen met
haatreacties, maar een groeiend
deel van het publiek sluit hem wel
© De Morgen
zaterdag 25 oktober 2014
Pagina 3 (2)

Download Report