een-ervaring-rijker-werkbezoek-duitsland

Een ervaring rijker
Werkbezoek Duitsland na de overstromingen langs de Elbe in 2013
Augustus 2014
(c) GDV Berlin
Colofon
Uitgegeven door
Informatie
Telefoon
Fax
Uitgevoerd door
Opmaak
Datum
Status
Versienummer
Rijkswaterstaat
Thea Helmerhorst
Klaas Kosters, Thea Helmerhorst, Boris Teunis, Gesa
Kutschera
20 augustus 2014
Definitief
1
Inhoud
Samenvatting—6
1
Inleiding en doel—11
Leeswijzer—12
2
Overzicht van het gebied—13
3
3.1
3.2
3.3
3.4
Het juni hoogwater 2013 in Sachsen-Anhalt—14
Inleiding—14
Het ontstaan en het verloop van het hoogwater—14
Hoogwatermeldingen—16
Hoogwatermanagement—18
4
Hoofdpunten gesprek bij Binnenlandse Zaken—20
5
Hoofdpunten gesprek bij de gemeente Wust-Fischbeck—22
6
Hoofdpunten gesprek bij de gemeente Havelberg—24
7
Hoofdpunten gesprek bij de stad Magdeburg—26
Bijlagen—29
Literatuur—29
Overzicht bezochte personen en instanties—29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
Samenvatting
De samenleving in Nederland is zich nauwelijks bewust van het risico op grote
overstromingen. Burgers en bedrijven zijn hier dan ook onvoldoende op voorbereid.
MEGO, het project ‘Module evacuatie bij grote overstromingen’, heeft tot doel het
risicobewustzijn en de zelfredzaamheid van burgers en bedrijven te vergroten. Dit
door het bieden van handelingsperspectief en informatie voor het al of niet
evacueren bij grote overstromingen. Binnen MEGO wordt intensief samengewerkt
met het ministerie van Veiligheid en Justitie, de veiligheidsregio’s en de
waterschappen.
Omdat er in Nederland nauwelijks praktijkervaring is met evacuaties en grote
overstromingen, bezocht een groep van drie medewerkers van Rijkswaterstaat en
een medewerker van HKV begin mei 2014 Sachsen-Anhalt in Duitsland, waar in de
zomer van 2013 grote overstromingen van de Elbe plaatsvonden. Het doel van het
informele werkbezoek was om te leren van de ervaringen met de overstromingen en
het formuleren van aandachtspunten voor de ontwikkeling van de module.
Tijdens het werkbezoek spraken we met enkele zeer betrokken en soms emotionele
burgemeesters en hulpverleners. Veel ervaringen waren herkenbaar, andere nieuw.
Enkele hoofdpunten zijn:
Duidelijkheid voor de bevolking over hun keuze mogelijkheden bij een
overstroming is essentieel voor een kalme en effectieve reactie en snelle
terugkeer naar normale situatie. De gebieden zonder voorbereiding hiervoor
waren een jaar later nog steeds meer aangeslagen dan de andere gebieden;
De zelfredzaamheid van de bevolking was zeer groot, zeker bij een goede
informatievoorziening. Dit bleek bijvoorbeeld uit het kleine percentage dat
gebruik maakte van noodopvang, circa 1%;
In Sachsen-Anhalt zijn gemeenten veelal klein. Hoewel rampenbeheersing
bovenlokaal is georganiseerd, leidden de gebiedskennis en lokale contacten tot
een zeer belangrijke rol van de burgemeesters. In de praktijk namen zij
evacuatie besluiten of negeerden evacuatiebesluiten van bovenaf, achteraf
gezien terecht;
Deze sterke lokale betrokkenheid en verantwoordelijkheid was enerzijds
krachtig, doordat besluiten gebaseerd waren op gedetailleerde lokale kennis en
contacten, anderzijds bleek dat de preparatie alleen in die gebieden op orde was
waar eerder overstromingen plaatsvonden. De nieuw overstroomde gebieden
waanden zich veilig, de burgemeesters hadden de ervaringen van getroffen
buurgemeenten niet meegekregen;
Een voorbeeld van diversiteit in preparatie was de beschikbaarheid van
hoogtekaarten. In eerder overstroomde gemeenten waren deze voorhanden en
bij publiek bekend (dus ook welke plaatsen en wegen hoogwatervrij blijven). In
naburige gemeenten die nu voor het eerst overstroomden werden deze node
gemist;
Niet-zelfredzamen konden op tijd worden
geëvacueerd. Niet alleen in de kleine
gemeenten met sterke sociale verbanden
maar ook in Magdeburg waar de
hulpverleningsorganisaties snel lijsten
met niet-zelfredzamen konden
presenteren;
In Magdeburg gaf circa 10% geen
gehoor aan een evacuatiebesluit. Dit
Pagina 6 van 29
Overstroomd Fischbeck, 11 juni 2013 (© dpa)
-
-
-
werd getolereerd omdat verzorging van deze 10% te doen zou zijn en omdat ze
een rol konden spelen in voorkomen van plunderingen;
Plunderingen en diefstal vonden in geëvacueerde gebieden plaats. Het leger
werd voor hulpverlening ingezet maar niet voor veiligheid, tot spijt van enkele
burgemeesters;
De regionale pers en burgerinitiatieven voor inzet van social media waren
belangrijk in de communicatie naar het publiek. De initiatiefnemers van de
social media inzet (privé personen) werden in Magdeburg voor de
persconferenties uitgenodigd;
De inzet van hulpverleners en vrijwilligers uit het hele land was enorm. Het in
goede banen leiden van deze inzet is voor de brandweer van Magdeburg een
verbeterpunt voor de crisisplannen.
Voor MEGO nemen we mee dat de kennis van de omgeving, zoals de infrastructuur
en de hoogte van het land, voor een goede respons essentieel is. Neem daarnaast
vooraf de bevolking mee, en informeer ze eerlijk, over wat er kan gebeuren bij een
overstroming. Counterparts langs de Elbe roemden het lef van onze minister om het
publiek te laten zien wat er kan gebeuren met de infrastructuur bij een
overstroming. Ook de hoge zelfredzaamheid, zich onder andere uitend in laag
gebruik van de noodopvang, is voor MEGO relevant.
Tijdens het bezoek is gesproken met personen van de volgende organisaties:
·
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Sport van de deelstaat SachsenAnhalt (Hoofd Eenheid Rampenbeheersing, medewerkers
Rampenbeheersing)
·
Gemeente Wust-Fischbeck (Burgemeester van Wust-Fischbeck,
Burgemeester van Schönhausen, Burgemeester van Elbe-Havel-Land)
·
Hansestadt Havelberg (Burgemeester van Havelberg)
·
Magdeburg (Hoofd
Brandweer en
Rampenbeheersing,
Manager Evacuatie)
De gesprekken waren gericht op de
onderwerpen rampenbeheersing en
basisinformatie, communicatie met
het publiek, besluit tot evacuatie,
hulpverlening, kwetsbare locaties en
vitale infrastructuur en de organisatie
van schuilplaatsen voor
Klaas Kosters in gesprek met de burgemeester van Havelberg
noodsituaties.
Organisatie rampenbeheersing en situatieschets juni 2013 in Duitsland
Crisisbeheersing en rampenbestrijding is in Duitsland geregeld op het niveau van de
‘Länder’ (deelstaten) en de Landkreise (districten). Gemeenten en steden behouden
hun eigen taken. De gemeenten zijn niet rechtstreeks betrokken bij de organisatie
van de rampenbeheersing, maar zijn wel verantwoordelijk voor de uitvoering van de
evacuatie, zolang geen andere instructies van een hoger niveau worden gegeven. In
de praktijk worden veel besluiten genomen op gemeentelijk niveau (in overleg met
de districten en de deelstaat). Dit komt door de lokale kennis van de burgemeester
en ook door de persoonlijke relatie van de burgemeester met de bevolking. Een
nadeel van deze persoonlijke en lokale aanpak is dat er soms te weinig informatie
wordt uitgewisseld.
Pagina 7 van 29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
Tijdens de overstroming in 2013 zijn in totaal ongeveer 70.000 hulpverleners
ingezet. Dit betrof 25.000 brandweerlieden, 15.000 personen van de Technische
Hilfswerke (THW), 9.400 humanitaire hulpverleners (bij voorbeeld Deutsches Rotes
Kreuz), 3.900 medewerkers van de dijkwacht (Wasserwehr), 12.500 soldaten en
4.100 politiefunctionarissen. In Magdeburg waren 9.500 hulpverleners actief,
waarvan ongeveer 10% intern en 90% van andere deelstaten. De huisvesting en
verzorging (voedsel, brandstof, enz.) van de externen vereisten een enorme
organisatorische inspanning. In totaal was een oppervlakte van 1.620 km 2
overstroomd. Dit is ongeveer 6% van de oppervlakte van Sachsen-Anhalt, er zijn
63.000 mensen geëvacueerd van de 2,3 Miljoen inwoners. Het oppervlakte van het
overstroomde gebied is te vergelijken met de provincie Utrecht.
De burgemeester van Havelberg had intensief contact met het naburige land
Brandenburg en nam alle besluiten in overleg met de LHW (de waterafdeling van
het Land), de districten, de gemeenten, en met de toezichthouder op de technische
operaties. De andere gesprekspartners meldden dat er aanzienlijke communicatieen samenwerkingsproblemen waren.
De waterstanden en verwachtingen van de LHW en de eigen bevindingen
(regelmatige bewaking van dijken) vormden de basis voor de besluiten van de
burgemeesters tijdens de crisis. De hoogwaterverwachtingen werden als vrij goed
beoordeeld. Plotseling samenvallen van de afvoerpieken van de Elbe en de Saale
maakte dat de hoogwaterverwachting voor Magdeburg op een laat moment tot
kritisch niveau met één meter naar boven moest worden bijgesteld.
Hoogte-informatie (via een site of op kaart) was niet overal beschikbaar. De
burgemeesters duidden dit als onmisbare informatie om veilige gebieden te kunnen
bepalen. In alle discussies werd aangegeven dat lokale gebiedskennis en kennis van
de waterhuishouding cruciaal is voor het tijdig nemen van maatregelen
(bijvoorbeeld dijkbewaking) en voor het besluitvormingsproces rond evacuatie.
Noodstroomvoorziening met noodgeneratoren kon worden gegarandeerd voor
ziekenhuizen, de hulpdiensten, de brandweer enz. Burgers en bedrijven kregen
geen noodstroom. Het streven is dat mensen zich gedurende 12-24 dagen zelf
moeten kunnen redden tijdens een ramp. Voor de toekomst moeten voldoende
noodgeneratoren beschikbaar zijn, die regelmatig worden onderhouden.
Crisisoefeningen moeten ten minste eenmaal per jaar gehouden worden, hierbij ook
aandacht besteden aan praktische oefeningen met het materiaal.
Een ander onderdeel van de
veiligheidsketen is de nafase. Snelle
terugkeer naar een zo normaal
mogelijke toestand is essentieel.
Daarnaast speelt de psychologische
belasting van de mensen een
belangrijke rol. Tot één jaar na de
overstroming vinden regelmatig
gesprekken plaats van getroffenen
met counselors/therapeuten. Andere
negatieve ervaringen zijn
ramptoerisme en plundering in
Situatie Magdeburg, 8 juni 2013 (© dpa)
geëvacueerde gebieden.
Communicatie met publiek
Communicatie over de overstroming vond plaats via het internet, huis aan huis
folders en de radio. De politie informeerde zeer effectief via megafoon in de
getroffen gebieden. De webpagina van het Mitteldeutscher Rundfunk (MDR), evenals
Pagina 8 van 29
de ingerichte crisis-telefoonnummers vormden belangrijke informatie- en
communicatiemiddelen. In Havelberg werd elk uur nieuws gepubliceerd op de
homepage van de stad.
Een belangrijke bevinding van de burgemeester is dat hij aanwezig en toegankelijk
moet zijn voor de burgers in geval van een ramp. Mede vanwege de gedeeltelijk
ontbrekende communicatiemiddelen door stroomuitval, ging de burgemeester van
Havelberg elke avond naar de zeven omliggende dorpen. Op deze manier zorgde hij
er voor dat burgers regelmatig en persoonlijk werden geïnformeerd. Ook werden er
huis-aan-huis folders verspreid met instructies wat mensen zelf konden doen. Radio
en televisie was als gevolg van een stroomstoring in Fischbeck niet beschikbaar.
Ook het mobiele telefoonnetwerk viel uit door overbelasting en door gebrek aan
radiomasten. Deze gemeente was daardoor plotseling voor meerdere dagen volledig
afgesloten van de buitenwereld.
Naast de directe communicatie met de burgers is omgaan met de pers en sociale
media een belangrijke factor. Elke dag werden vele persconferenties gehouden.
Vooral de regionale pers speelde een zeer goede rol in het doorgeven van nuttige
informatie voor de bevolking.
Het ministerie van Binnenlandse Zaken had een passieve houding ten aanzien van
het gebruik van sociale media. De communicatie via Twitter, Facebook, etc. wel
werd gemonitord. Andere gesprekspartners bevestigden dat. De stad Magdeburg
vormde de enige uitzondering. Die zocht wel contact met burgers via sociale media
en nodigde bijvoorbeeld bij persconferenties ook burgers uit die zelf spontaan
media-initiatieven, zoals Facebook pagina’s voor het inschakelen van vrijwilligers,
hadden opgezet.
Het risicobewustzijn bleek afhankelijk van eerdere ervaringen met overstromingen
en verschilde daarom per gemeente. Fischbeck was bij het vorige hoogwater
gespaard. Daar ontbrak het risicobewustzijn, ondanks overstromingen in
buurgemeenten en buurdeelstaten. Havelberg en ook Magdeburg maakten vrij
recent overstromingen mee en hadden daarom een hoger bewustzijn. In Magdeburg
heeft men de ervaring dat zeven jaar na een gebeurtenis het bewustzijn aanzienlijk
vermindert.
De informatievoorziening tussen de overheden werd zeer divers beoordeeld. Het
ministerie van Binnenlandse Zaken beoordeelde dat alle betrokkenen werden bereikt
met de gehanteerde communicatiemiddelen. De burgemeesters van Fischbeck en
Schönhausen vonden de communicatie met de andere overheden voor verbetering
vatbaar.
Evacuatiebesluit besluiten van burgemeesters
Er zijn 63.000 inwoners geëvacueerd in Sachsen-Anhalt. In Fischbeck begon de
evacuatie een paar uur voordat de dijk het begaf. De burgemeester nam het besluit
om te evacueren op de ochtend van 9 juni in overleg met het district, de
Bundeswehr en het LHW. Om 13:00 uur moesten alle vrouwen en kinderen
vertrekken; rond 17:00 uur verlieten de resterende bewoners het gebied. De
dijkdoorbraak was op 10 juni om 00:02 uur. Doorslaggevend voor het
evacuatiebesluit waren de waarnemingen van de burgemeester die op de dijk de
scheurvorming constateerde (citaat: "zo heeft de dijk er nog nooit uitgezien"). Het
district drong vervolgens ook aan op evacuatie in het ten noorden van Fischbeck
gelegen Schönbeck. De burgemeester van Schönbeck achtte dit echter niet zinvol en
kon een gedwongen evacuatie voorkomen. Dit bleek achteraf terecht.
In Havelberg moesten de bewoners van een wijk op het eiland eigenlijk worden
geëvacueerd, omdat de afvalwaterverwerking niet meer functioneerde door het
hoge water. De burgemeester nam een pragmatisch (illegaal) besluit om tijdelijk het
lozen van ongezuiverd afvalwater in de Havel toe te staan.
Pagina 9 van 29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
In Magdeburg verlieten niet alle personen een wijk waarvoor een evacuatiebesluit
was genomen. Dit werd oogluikend toegestaan door de technische eenheden
(Technische Einsatzleitung), mede omdat de verzorging van deze groep bij een
overstroming mogelijk werd geacht en omdat ze een rol konden spelen bij het
voorkomen van plunderingen. De mogelijkheid om mensen in overstroomde gebied
te verzorgen speelt een belangrijke rol bij het evacuatiebesluit.
De meeste mensen hebben gehoor gegeven aan de oproep tot evacuatie;
gedwongen evacuaties waren nauwelijks nodig. Ongeveer 10% van de inwoners van
het gebied weigerde om te vertrekken. Dit was ook het geval in Fischbeck.
Op het gebied van verkeersmanagement was een wezenlijk probleem dat slechts
één brug over de Elbe begaanbaar was. Gedeeltelijke, maar grootschalige
verkeersomleidingen in Brandenburg waren hierdoor noodzakelijk. Vergelijkbare
situaties deden zich voor in het district Stendal.
Redding door hulpverleners
De evacuatie van niet-zelfredzame en kwetsbare mensen werd uitgevoerd door
reddingswerkers en militairen, in nauw overleg met de gezondheidsdiensten en
sociale diensten. Deze instanties hebben lijsten samengesteld met de namen,
adressen en de conditie van personen in de instellingen (bijvoorbeeld
verpleeghuizen) en degenen die thuis worden verzorgd.
Aan de achterblijvers werd gemeld dat tijdige redding in geval van een overstroming
niet mogelijk is. De burgemeester en zes andere mensen bleven in Fischbeck achter
om aan 1000 koeien in een zuivelcoöperatie bescherming te bieden. Evacuatie van
het vee was niet meer mogelijk.
Industrie en vitale infrastructuur
Specifieke rampenplannen zijn gericht op bescherming van vitale infrastructuur bij
een overstromingsdreiging. In enkele gevallen heeft de burgemeester al ervaring
met deze problematiek. In Havelberg werd (de voeding van) een onderstation extra
beschermd, om de electriciteitsvoorziening te handhaven. Na de overstromingen
van 2002 zijn er maatregelen genomen om bepaalde faciliteiten beter tegen
overstromingen te beschermen, bijvoorbeeld door ophogingen. Magdeburg heeft
speciale plannen voor de levering van drinkwater bij overstromingen en
pandemieën.
Organisatie van schuilplaatsen voor noodopvang
Als noodopvang werden scholen, sportzalen, kleuterscholen, en lege appartementen
gebruikt. De toewijzing van de opvang vond plaats op basis van de behoeften van
de geëvacueerde. Gezinnen met jonge kinderen werden bijvoorbeeld in
kleuterscholen ondergebracht en mensen die alles verloren in appartementen.
Leegstaande (vakantie)huizen zijn ook ideaal als opvang.
Vooral in de eerste uren van de opvang traden geestelijk verzorgers zoals dominees
en priesters op als aanspreekpunt voor de evacués. Later waren altijd
toezichthouders aanwezig, die het overzicht hadden over de aanwezigheid van
evacués (op basis van aan- en afmelding). Een ander belangrijk aspect voor de
opgevangen mensen is de wens om hen een taak te geven, zodat ze hun gedachten
konden verzetten. De gemeenten hadden voor 5 tot 10% van de evacués een
opvangplaats geregeld. Ongeveer 1% van de evacués verbleef daadwerkelijk in de
opvang (630 personen). De andere geëvacueerde inwoners konden direct terecht bij
familie, vrienden en kennissen. Een deel van de evacués in de opvang werd alsnog
opgehaald door kennissen. Registratie van afmeldingen was een belangrijk
aandachtspunt, mede ivm navraag van familieleden en vrienden. De maximumtijd
voor opvang bleek bij deze ramp vier weken.
Pagina 10 van 29
1
Inleiding en doel
Nederland is grotendeels deltagebied en daarmee gevoelig voor overstromingen.
Door onze sterke waterkeringen is onze samenleving zich echter nog nauwelijks
bewust van het feit dat er ook in Nederland nog altijd een (kleine) kans op een
grote overstroming bestaat. Burgers en bedrijven zijn hier dan ook onvoldoende op
voorbereid. MEGO, het project ‘Module evacuatie bij grote overstromingen’, heeft
tot doel het risicobewustzijn en de zelfredzaamheid van burgers en bedrijven te
vergroten. Dit door het bieden van handelingsperspectief en informatie voor het al
of niet evacueren bij grote overstromingen. Daarnaast wordt een platform
ontwikkeld voor de professionals (waterbeheerders en veiligheidsregio’s) waarmee
dreigingsbeelden gemaakt kunnen worden tbv. opleiden, trainen en oefenen en
daadwerkelijke calamiteiten. Binnen MEGO wordt intensief samengewerkt met het
ministerie van Veiligheid en Justitie, de veiligheidsregio’s en de waterschappen.
Omdat er in Nederland nauwelijks praktijkervaring is met evacuaties en grote
overstromingen, bezocht een groep van drie medewerkers van Rijkswaterstaat en
een medewerker van HKV begin mei 2014 Sachsen-Anhalt in Duitsland, waar in de
zomer van 2013 grote overstromingen van de Elbe plaatsvonden. Het doel van het
informele werkbezoek was om te leren van de ervaringen met de overstromingen en
het formuleren van aandachtspunten voor de ontwikkeling van de module. Hierbij
ging onze interesse uit naar onderwerpen als communicatie en informatie,
zelfredzaamheid, evacuatieplanvorming en –uitvoering.
Figuur 1: Ontwerp online portal "Ons Water" en kaart met veilige, droge plekken
Pagina 11 van 29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
Als voorbereiding voor de gesprekken waren er vragen toegestuurd naar de te
bezoeken instanties. De vragen waren onderverdeeld in vijf thema’s.
Basisinformatie voor professionals/bestuurders/besluitvormers
1. Welke informatie hadden de autoriteiten en welke informatie hebben ze
gemist?
Communicatie met burgers
2. Hoe werden de burgers geïnformeerd? Welke boodschap is gegeven, welke
mediakanalen zijn gebruikt, van welke afzender was de boodschap
afkomstig? Was het vooraf bekend dat deze kanalen worden gebruikt door
de burgers in crisissituaties? Hoe was de samenwerking met bijvoorbeeld de
nationale media en de sociale media? Werd de informatievoorziening
gecontroleerd of gecoördineerd?
3. Waren de getroffen burgers ooit eerder geconfronteerd met
overstromingen? In hoeverre zijn ze zicht bewust van het
overstromingsrisico?
4. Wat zijn de ervaringen van de evacués? Wat hebben ze meegenomen en
wat hadden ze willen/moeten meenemen achteraf gezien?
5. Hoe is de beschikbare informatie door burgers en autoriteiten beoordeeld?
6. Is aan de mensen, die werden geëvacueerd, verteld hoe lang ze naar
verwachting zouden moeten verblijven in tijdelijke onderkomens?
Evacuatiebesluit
7. Waarop is de evacuatie gebaseerd wat betreft verkeer en wegcapaciteit en
hoe is de evacuatie verlopen?
8. Hoe werd tot evacuatie besloten (wel/niet, horizontaal/verticaal/anders) en
gaven inwoners gehoor aan het evacuatiebesluit?
9. Waren de voorwaarden waren bekend, zoals het aantal te evacueren
personen uit ziekenhuizen, verpleeghuizen enz. in relatie tot beschikbare tijd
en middelen?
Niet-zelfredzamen / evacués
10. Hoe is men in Duitsland omgegaan met de personen die niet zelfredzaam
zijn?
11. Hoe is men omgegaan met mensen, die weigerden te evacueren?
Industrie en vitale infrastructuur
12. Was er een specifiek plan of een specifieke procedure voor de vitale of
kritieke infrastructuur: wegen, spoorwegen, elektriciteit, enz?
13. Wat wordt verstaan onder vitale of kritische infrastructuur?
Opvang in schuilplaatsen
14. Waren voldoende schuilplaatsen beschikbaar?
15. Waren er problemen met de voorzieningen? Welke hulp werd aangeboden
aan de mensen?
16. Hoe lang zijn de mensen in de schuilplaatsen gebleven?
Leeswijzer
Hoofdstukken 2 en 3 geven achtergrond informatie over het gebied en de
gebeurtenissen tijdens de overstromingen.
De weergave van de ervaringen van de betrokken burgemeesters en hulpverleners
staat in de hoofdstukken 4, 5, 6 en 7.
Pagina 12 van 29
2
Overzicht van het gebied
Het bezochte gebied ligt in Sachsen-Anhalt. Magdeburg (229.924 inwoners) is de
hoofdstad en Halle de grootste stad. Sachsen-Anhalt heeft 2,3 miljoen inwoners en
een oppervlakte van ongeveer 20,400 km², ruim de helft van Nederland.
Magdeburg is één van de drie zogenaamde “kreisfreie” steden, dat wil zeggen dat er
geen bovenliggend district is. Fischbeck-Wust en Havelberg liggen binnen het
district (Kreis) van Stendal (totaal 11 districten). De bevolkingsdichtheid in
Sachsen-Anhalt, met 110 inwoners/km2, is klein in vergelijking met het landelijk
gemiddelde (226 inwoners/km²). In vergelijking met Nordrhein-Westfalen en
Nederland is de bevolkingsdichtheid slechts een vijfde respectievelijk een kwart.
District Stendal is erg dunbevolkt met 48 inwoners/km².
De bekendste en grootste rivieren in Sachsen-Anhalt zijn de Elbe, de Saale en de
Havel (figuur 2). Tijdens de overstroming in mei en juni 2013 werd extreem hoog
water gemeten in al deze rivieren (LHW, 2014).
Figuur 2: Overzicht van rivieren in Sachsen-Anhalt
Pagina 13 van 29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
3
Het juni hoogwater 2013 in Sachsen-Anhalt
3.1
Inleiding
Dit hoofdstuk biedt een beknopt overzicht van het ontstaan en de gebeurtenissen
tijdens de overstroming, de werking van de alarmdiensten en het
hoogwatermanagement. Deze samenvatting is gebaseerd op het rapport van het
Agentschap voor Hoogwaterbescherming en Waterbeheer van Sachsen-Anhalt
(LHW, 2014), evenals het verslag van het Federale Instituut voor Hydrologie (BfG,
2013).
3.2
Het ontstaan en het verloop van het hoogwater
Het hoogwater ontstond door zeer overvloedige regenval in Midden-Europa. De
lange duur van neerslag, van halverwege mei tot begin juni 2013, leidde tot een
verhoogde bodemvochtigheid, die in grote delen van het land de grens van
verzadiging bereikte. Deze situatie leidde tot een snelle afvoer van het regenwater.
Dit veroorzaakte een extreme hoogwatergolf.
Al begin mei 2013 werden kortdurende verhogingen in het waterpeil waargenomen,
als gevolg van de regenval. In mei was de gemiddelde afvoer van de belangrijkste
wateren van Sachsen-Anhalt 160% van een normaal maandgemiddelde. De
maximale afvoer werd gemeten bij Rudolstadt/Saale (242%).
Begin juni ontstond een hoogwatersituatie op de Elbe. Het rivierpeil bij Wittenberg
in Sachsen-Anhalt overschreed het tot dan toe hoogst gemeten peil (HHW). De
hoogwaterpiek van de Elbe lag hoger dan het hoogwater van de zomer van 2002
(1/100 jaar gebeurtenis). Op 6 en 7 juni werden op de Elbe en de Saale constant
waterniveaus gemeten boven de referentiewaarden voor alarmniveau 4 (code rood).
Hetzelfde was het geval op de benedenloop van diverse zijrivieren (Mulde, Schwarze
en Weiße Elster).
De overstroming van 2013 was extra heftig omdat dat de piek bij de monding van
de Saale in de Elbe bijna samenviel met de afvoer piek van de Elbe op die locatie.
Als gevolg ervan nam de afvoer van de Elbe bij Barby (benedenstrooms van de
uitmonding van de Saale) met een extra 500-600 m³/s toe (figuur 3).
Figuur 3: Verloop van het hoogwater op Elbe, juni 2013, inclusief afvoer van de zijrivieren (BfG, 2013)
Pagina 14 van 29
Op basis van de situatie en de beschikbare voorspellingen, werd op 3 juni besloten
tot een omleiding voor de rivier Elbe door de Pretziener Wehr te openen, waardoor
water in de oude Elbe bedding werd geleid om de steden Magdeburg en Schönbeck
te ontlasten. Ongeveer 20-25% van de afvoer van de Elbe werd omgeleid
gedurende een periode van twee weken. Het waterpeil kon daardoor verlaagd
worden met ongeveer 50 cm (schatting LHW).
Ondanks de opening van de stuw en de dijkdoorbaak op 9 juni aan de Saale was de
afvoer bij de meetpunt Magdeburg-Strombrücke 5146 m³/s, overeenkomend met
een waterpeil van 747 cm en een herhalingstijd van ongeveer 150 jaar. Figuur 4
toont het overstroomde gebied bij dit meetpunt op 9 juni, bij een waterstand van
7.45 meter. Het waterpeil was 67 cm hoger dan in 2002.
Figuur 4: Luchtfoto Elbe bij een waterstand van 745 cm (Magdeburg)
Om de lagergelegen Midden-Elbe te ontlasten, werd op 9 juni begonnen met de
inundatie van de polders langs de Havel. Door de opening van de inlaat Neuwerben
(stuw Quitzöbel op de grens van Sachsen-Anhalt en Brandenburg, bij Havelberg),
overstroomde met opzet 10.000 ha van het gebied langs de Havel (een totaal van
zes polders, waarvan vier in Sachsen en twee in Brandenburg, figuur 5). De
aftopping van de Elbe heeft volgens verwachting plaatsgevonden.
De oude stadskern van de Hanzestad Havelberg heeft speciale en uitgebreide
hoogwaterbescherming nodig omdat het van alle kanten door water omgeven wordt.
De Havel en de Elbe vloeien daar samen (zie detail in figuur 6).
Pagina 15 van 29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
Figuur 5: Overstroomde Havelpolder in de buurt van stuw Quitzöbel (LHW, 2014)
In de vroege ochtend van 10 juni brak de rechter rivierdijk bij Fischbeck door,
waardoor er een overstroming plaatvond van de hoek Elbe-Havel. Het overstroomde
oppervlak bedroeg ca. 150 km2 (figuur 6). Uit dit gebied waren bijna alle mensen
geëvacueerd.
3.3
Hoogwatermeldingen
Hoogwaterverwachtingen worden uitgegeven voor 23 meetpunten in SachsenAnhalt. Deze hoogwaterverwachtingen zijn gezamenlijk ontwikkeld door de Wateren Scheepvaartdienst Magdeburg en de LHW, met het waterstandvoorspellingsmodel WAVOS van het Federale Instituut voor Hydrologie (BfG). Via
het hoogwater-meldingssysteem van Sachsen-Anhalt worden autoriteiten en
burgers op de hoogte gebracht en worden maatregelen voorbereid. Er zijn vier
niveaus ingesteld voor hoogwateralarmering:
·
alarmniveau 1 Verhoogde waakzaamheid, nog geen gevaar
·
alarmniveau 2 Inspectie wateren, lichte wateroverlast, nog geen gevaar
·
alarmniveau 3 Dijkbewaking, enkele huizen onder water, klaarzetten
materiaal
·
alarmniveau 4 Hoogwaterbescherming, dijken in gevaar, evacuaties
De LHW is verantwoordelijk voor het communiceren van het alarmniveau en voor
op- en afschaling (verhoging en verlaging van het alarmniveau).
Voor de Elbe werd de eerste overstromingswaarschuwing uitgegeven op 29 mei. Bij
meetpunt Tangermünde (bij Fischbeck) gold het hoogste waarschuwingsniveau
tijdens de periode van 2 juni tot de 24e en van 29 juni tot 4 juli.
Tijdens de maanden mei en juni werden in totaal 37.488 berichten verzonden door
de LHW, waaronder 21 hoogwater-waarschuwingen, 177 hoogwaterinformatieberichten en 1374 hoogwater-statusberichten. Bovendien werden de
Pagina 16 van 29
waterstanden doorgegeven via de teletekst van MDR (Omroep Midden-Duitsland),
drie keer per dag en vanaf 4 juni zelfs elke twee uur.
In het hoogwatervoorspellingscentrum (HVZ) was extra bemanning van hydrologen.
Als gevolg van de extreme belasting van databases, vertraagde het systeem en
traden systeemfouten op. Bovendien viel het nationale netwerk uit op 8 juni met
inbegrip van Internet-toegang en dataverbinding met andere agentschappen. Ook
door uitval van meetpunten was het opstellen van verwachtingen extra lastig.
Figuur 6: Hoogwatersituatie in de hoek Elbe-Havel (http://www.zki.dlr.de)
Pagina 17 van 29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
3.4
Hoogwatermanagement
Op 2 juni 2013, werd de centrale staf (ZES) van de LHW ingericht. Deze staf werkte
tot 18 juni 24 uur per dag. De staf was van variabele grootte, afhankelijk van de
hoogwatersituatie. De taken van de ZES waren:
·
Coördinatie van de LHW interne mensen en middelen in de operationele
verdediging van het hoogwater
·
Algemene coördinatie van materiaal, technologie en mensen
·
Coördinatie van extern personeel
·
Aanspreekpunt voor het personeel van het crisisteam van de deelstaat
·
Aanspreekpunt voor het personeel van het crisisteams van de getroffen
districten
·
Uitbrengen van informatie en persberichten
·
Communicatie (vragen van burgers, bedrijven en instellingen)
Om deze taken te kunnen vervullen werkte de ZES intensief samen met de HVZ
(hoogwatermeldingsdienst). Bovendien werden dijkadviseurs, ingenieurs en
medewerkers van de Hoogeschool Magdeburg-Stendal ingezet bij de besluitvorming
over operationele maatregelen. Alle besluiten van de ZES werden gedocumenteerd
door middel van een film.
Figuur 7: Locatie dijkdoorbraak bij Breitenhagen op 13 juni (LHW, 2014)
In het stroomgebied van de rivier de Elbe bij Magdeburg werden de inwoners van de
Elbe en de agrariërs geïnformeerd over de inzet van de Pretziener stuw (zie
hoofdstuk 3.2). Op basis van de hoogwatervoorspellingen was het snel duidelijk dat
de hoogte van de dijken op sommige plaatsen niet voldoende zou zijn. Daarom
werden de dijken en oeverwallen van de Elbe en de Saale verhoogd met
zandzakken. Met name versterking van de Herrenkrugdijk in Magdeburg en de
Pagina 18 van 29
Saaledijk bij Breitenhagen bleek noodzakelijk na meldingen op 8 juni. Delen van de
dijk gleden af. Een dijkdoorbraak kon in eerste instantie door het gebruik van
bigbags vanuit de lucht (helikopter) worden voorkomen. `s Nachts werden extra
maatregelen genomen, waardoor de dijk nog eens 6 uur langer standhield. In de
vroege ochtend van 10 juni brak de dijk echter. Op 9 juni `s middags waren alle
inwoners van Breitenhagen (492 personen) en de hulpverleners verplicht
geëvacueerd.
In het district Stendal, werd op 5 juni de ramptoestand van kracht. Als gevolg van
regelmatige dijkinspectie werden er 17 probleemgebieden geïdentificeerd in het
district. De dijk werd op deze locaties aangepakt met zandzakken, stabilisatie en
deels ook reparaties. Het meest in de publiciteit was de dijkdoorbraak bij Fischbeck
op 10 juni. De eerste ongeveer 15 meter lange spleet in de dijk werd gemeld op 8
juni. Dit resulteerde in en dijkafschuiving, die met behulp van zandzakken werd
beperkt. Duizenden mensen moesten hun huizen verlaten voor een periode van
twee weken. Toen de bres met bigbags en andere conventionele maatregelen niet
kon worden gesloten, werd op 15 juni door het Ministerie van Binnenlandse Zaken
besloten tot het gecontroleerd laten verzinken van schepen (door opblazen). Deze
succesvolle maatregel verlaagde het maximale debiet van 320 m 3/s tot 5 m³/s (21
juni). Parallel aan deze noodmaatregel werden verschillende wegen en polderdijken
doorgestoken om het water uit het overstroomde gebied weg te laten stromen. Door
middel van sturing door de stuw Quitzöbel kon het waterpeil in de rivier de Havel
verlaagd worden, zodat de waterafvoer via de Havel mogelijk werd.
Figuur 8: Luchtfoto van het sluiten van de bres bij Fischbeck op 19 juni (LHW, 2014). Op 30 juni is er voor
extra veiligheid nog een damwand aangebracht (kleine foto).
Pagina 19 van 29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
4
Hoofdpunten gesprek bij Binnenlandse Zaken
Het gesprek bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Sport van de deelstaat
Sachsen-Anhalt vond plaats in de vergaderzaal van het crisiscentrum van de
deelstaat. De chef-staf van de Minister van Binnenlandse Zaken is de leider in het
geval van een ramp. Tijdens de overstroming bestond het crisispersoneel uit
ongeveer 100 mensen. Eerst werd een samenvatting gegeven van algemene
bevindingen, voordat werd ingegaan op de onderwerpen communicatie en
informatie, evenals evacuatieplanning:
·
Organisatiestructuur: Rampenbeheersing is een taak van de deelstaten in
overeenstemming met artikel 70 van de grondwet. Gemeenten en steden
behouden hun eigen taken. Het Federale Bureau voor Civiele Bescherming
en Rampenbestrijding (BBK) is de hoogste autoriteit op het gebied van
rampenbeheersing. Rampenbeheersing wordt uitgevoerd op federaal niveau,
op niveau van de deelstaat (hier: bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken
en Sport van de deelstaat Sachsen-Anhalt) en op het niveau van het district.
De gemeenten zijn hierbij niet rechtstreeks betrokken, maar wel
verantwoordelijk voor de uitvoering van de evacuatie, zolang geen andere
instructies van een hogere autoriteit hoeven worden uitgevoerd.
De LHW is in eerste instantie verantwoordelijk voor de grote rivieren
(bijvoorbeeld Elbe) en tevens belangrijkste aanspreekpunt voor het
Ministerie van Binnenlandse Zaken.
·
Omvang overstroming 2013: In Sachsen-Anhalt werden 8 districten en 3
‘kreisfreie’ steden getroffen door de overstroming. Tussen 30 mei en 4 juli
was sprake van een noodsituatie.
·
Informatie- en communicatietechnologie: er waren aanzienlijke problemen
met landsgrensoverschrijdende en district-grensoverschrijdende
communicatie en samenwerking, vooral met de federale staat van Sachsen.
Interne communicatie tussen de hulpdiensten op nationaal niveau en de
districten werd uitgevoerd via e-mail, fax en telefoon. Bovendien werken de
staat en districten met een zelfstandige (digitaal) radionetwerk. Wat betreft
de communicatie is in de deelstaten alle kritische infrastructuur bekend en
veelal hoogwatervrij.
Communicatie over de evacuatie vond plaats via internet, affiches, radio en
de politie. De politie gebruikte megafoons in de bedreigde of getroffen
gebieden. De webpagina van de Mitteldeutscher Rundfunk (MDR), evenals
de ingerichte telefooncentrale vormden de belangrijke informatie- en
communicatiekanalen. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken gaat er van
uit dat alle betrokkenen zijn bereikt door middel van deze
communicatiemiddelen.
Met betrekking tot het gebruik van nieuwe media nam het Ministerie van
Binnenlandse Zaken een nogal passieve houding aan. Er is communicatie via
verschillende aanbieders zoals Twitter, Facebook, etc. waargenomen.
Via de app KatWarn werden door verzekeringsmaatschappijen officiële
waarschuwingen verspreid
(http://www.voev.de/web/html/start/verband/engagement/schadenverhuet
ung/katwarn/index.html). In Magdeburg hebben 11 burgers hun krachten
gebundeld tot de groep HochwasserNews Magdeburg
(https://www.facebook.com/HochwassernewsMagdeburg).
·
Hoogwater- en crisismanagement: een essentieel probleem voor de
rampenbeheersing was dat alleen één brug over de Elbe begaanbaar was.
Pagina 20 van 29
·
·
·
Dit noodzaakte tot het instellen van grootschalige verkeersomleidingen via
Brandenburg.
Tijdens de overstroming waren ongeveer 25.000 werknemers van de
brandweer in touw, 15.000 medewerkers van de THW (Technische
Hilfswerke, een landelijke organisatie met middelen voor
rampenbeheersing), 9.400 humanitaire hulpverleners en 3.900 dijkbewakers
(vrijwilligers en gemeente ambtenaren). Verder waren 12.500 soldaten en
4.100 politiefunctionarissen van federale en nationale politie werkzaam. Het
beheer van mensen en middelen was een speciale uitdaging. Helikopters
werden gebruikt voor het vervoer van mensen en middelen.
Op staat niveau vindt jaarlijks een crisisoefening plaats.
Evacuatie: In Sachsen-Anhalt zijn ongeveer 63.000 inwoners geëvacueerd.
Een evacuatie was juridisch correct volgens § 20 van de Wet Civiele
Bescherming. De juiste autoriteit moet melding maken van de
evacuatiebeslissing. De evacuatie en accommodatie van dieren vormde een
bijzonder probleem.
Pagina 21 van 29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
5
Hoofdpunten gesprek bij de gemeente Wust-Fischbeck
In vergelijking met het gesprek bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken verliep
het gesprek met de burgemeesters van de gemeente Wust-Fischbeck, de gemeente
Schönhausen en de gemeente Elbe-Havel-land een stuk emotioneler. De
overstroming is minder dan een jaar na dato nog steeds zeer actueel. Hier volgt een
overzicht van de ervaringen en door de burgemeesters genoemde feiten:
·
Schade door overstromingen: er is sprake van ongeveer €80 miljoen schade
aan gemeentelijke infrastructuur en €40 miljoen particuliere schade in de
regio Elbe-Havel-land. De schade aan lokale infrastructuur en particuliere
eigenaars bedraagt €12 miljoen in de dorpen Fischbeck, Wust, Kabelitz en
Wustersilo. In dit gebied zijn 152 kelders onder water gelopen en zijn 95
huizen overstroomd tot 1 m hoogte. Het percentage van de schade dat
vergoed wordt door gebouwverzekeringen is ongeveer 30-40%, het
percentage van inboedel verzekeringen is iets hoger. Opvallend was dat
oudere gebouwen (soms verlaten of tot ruïne vervallen), gebouwd op wat
hoger gelegen land, niet door de overstroming waren getroffen.
·
Sterfgevallen waren er gelukkig niet, deels te wijten aan het feit dat de
gebeurtenis zich heeft voorgedaan in de zomer. Volgens de burgemeester
waren er wel doden gevallen als deze overstroming in de winter was
geweest.
·
Hoogwaterervaring: Het hoogwater van 2013 was de zesde die de
burgemeester van Wust-Fischbeck zelf heeft meegemaakt! Vergeleken met
de gebeurtenissen in het verleden, was het de eerste keer dat de dijk
daadwerkelijk gebroken is en dat overstromingen in het gebied
plaatsvonden. Hij had eigenlijk verwacht dat het ook dit keer goed zou
gaan, zonder dijkdoorbraak, net als de vorige keer.
·
Dijkverdediging: Ongeveer 700 mensen hebben zich bezig gehouden met
dijkverdediging. Na het besluit tot evacueren zijn aanvankelijk 500 mensen
van de brandweer en van de crisisbeheersing in het gebied aanwezig
gebleven om de dijk te bewaken. Samenwerking met het personeel van de
LHW werd omschreven als moeizaam, omdat zij niet voldoende expertise en
lokale kennis hadden.
·
Evacuatie: De evacuatie begon een paar uur voor de dijkdoorbraak op 9 juni
2013. Om 13 uur verlieten alle vrouwen en kinderen het gebied; rond 17
vertrokken de resterende bewoners. De burgemeester nam het besluit om
te evacueren op de ochtend van 9 juni in overleg met de districtburgemeester, een luitenant van de Bundeswehr en het LHW. Het district
nam de leiding over de evacuatie. Zelfs na de doorbraak bleven de
burgemeester en zes andere mensen in Fischbeck om 1000 koeien in een
zuiveloperatie tegen de vloed te beschermen. Ze werden na drie dagen
geholpen door THW en brandweer. De gedwongen evacuatie van het dorp
Schönbeck kon door de burgemeester voorkomen worden.
·
De evacuatie van niet-zelfredzame mensen of personen die speciale hulp
nodig hebben (zoals mensen met een zuurstof-uitrusting) werd uitgevoerd
door het Duitse leger. De hulpverleners hadden een overzicht van
betreffende personen. De burgemeester vond dat deze evacuatie chaotisch
verliep. Er zijn te veel mensen geëvacueerd. Veel schade had voorkomen
kunnen worden door verticale evacuatie van huisraad. Verzorging van vee
was niet geregeld en kanalen waren niet afgesloten. Bovendien zou een
hoogtekaart van het gebied zeer nuttig geweest zijn, om een inschatting te
kunnen maken, waar geëvacueerd had moeten worden.
Pagina 22 van 29
·
·
·
·
·
·
·
·
Informatie- en communicatie: de informatievoorziening in de hele deelstaat
werd als slecht beoordeeld. Ten noorden van de bres zijn betrokken totaal
niet geïnformeerd. In Schönhausen zijn de bewoners `s nachts
gewaarschuwd door een megafoon van de brandweer. De vaste en radio en
televisie viel uit als gevolg van elektriciteitsstoringen door de overstroming.
Ook viel het mobiele telefoonnetwerk uit door overbelasting van en gebrek
aan individuele zendmasten.
Plunderingen en beveiliging: Terwijl de bewoners bij kennissen, vrienden of
noodonderkomens waren ondergebracht, werd het bedreigd gebied
geplunderd. Mensen meldden zich bijvoorbeeld als hulpverleners om
toegang te kunnen krijgen tot verschillende materialen. De bevolking richtte
een burgerwacht op, die dag en nacht toezicht hield op het gebied.
Bovendien bleek het ramptoerisme zeer hinderlijk te zijn. De aanwezigheid
van meer brandweerlieden en soldaten zou wenselijk zijn geweest om deze
problemen te voorkomen.
Psychosociale gevolgen: naast de economische belangen van de mensen
speelt ook de psychologische belasting van mensen een essentiële rol. Tot
één jaar na de overstroming is regelmatig gesprek nodig tussen getroffenen
en counselors of therapeuten (elke 2 weken). Volgens de burgemeester is
het sterftecijfer verdubbeld en trekken er drie keer zo veel mensen weg uit
het gebied.
Vanuit het oogpunt van de burgemeester zou grensoverschrijdende
samenwerking wenselijk zijn geweest, zodat bijvoorbeeld de ervaring van
besluitvormers in Brandenburg (overstroming in 2010-2011) gebruikt had
kunnen worden.
Er moeten in de toekomst voldoende noodgeneratoren zijn, die regelmatig
worden onderhouden. Minstens eenmaal per jaar moeten er oefeningen
worden uitgevoerd.
Positief was de samenhorigheid van de bevolking en de hulp van buitenaf,
die werd geboden na de terugkeer van de evacués, bijvoorbeeld in de vorm
van wasmachines, voedselvoorziening, enz.
Het vee (een melkveebedrijf met ongeveer 1000 koeien) kon worden
beschermd, zelfs tijdens de overstroming. Wilde dieren (bijvoorbeeld reeën)
zijn verdronken in sommige gebieden, soms dagen na de overstroming,
omdat zij vanwege hekken niet konden ontsnappen.
Bij een uitleg over de Nederlandse situatie over de potentieel grote gevolgen
van een overstroming en ons beleid wordt onze nadruk op preventie van
harte verwelkomd. De gevolgen van een overstroming hebben ze ervaren en
een goede preventie ondersteunen ze bijna emotioneel
Pagina 23 van 29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
6
Hoofdpunten gesprek bij de gemeente Havelberg
De burgemeester van Havelberg, die goede hydrologische kennis heeft, maakt zijn
vijfde overstroming mee (1988, 2002, 2006, 2011 en 2013) en kon melden dat elke
overstroming anders was. In het algemeen is het watermanagement volgens hem
beter geworden in de afgelopen jaren. Overstromingsbewustzijn en ervaringen met
overstroming spelen een centrale rol in de aanpak van het crisismanagement.
Hieronder staat een samenvatting van de bevindingen:
·
Specifieke situatie van de stad: Havelberg is gelegen aan de "einde van de
keten". Hier komt het totale afvoervolume samen door de topografische
ligging (samenvloeiing Havel en Elbe, zie hoofdstuk 3.2).
·
Schade: Het hoogwater van 2013 heeft Havelberg weinig directe schade
toegebracht. Er was wel indirecte schade omdat de inwoners enerzijds niet
naar hun werk konden en anderzijds zelf hulp verleenden in het
overstromingsgebied.
·
Informatie- en communicatietechnologie: de informatie voor de burgers
moet goed doordacht zijn. Foutieve informatie leidt tot wrevel en gebrek
aan geloofwaardigheid. Als gevolg van het gebrek aan
communicatiemiddelen (gedeeltelijke stroomstoring) ging de burgemeester
elke avond naar de zeven getroffen omliggende dorpen, met een lange
omweg als gevolg van de overstromingen. Op deze manier zorgde hij er
voor dat burgers geïnformeerd werden. Ook werden er huis-aan-huisfolders
verspreid met informatie en instructies.
·
Bovendien werd het internet intensief gebruikt. Actueel nieuws werd elk uur
gepubliceerd op de homepage van de stad. Dagelijkse werden er
persconferenties gehouden, zodat de media doelgericht van informatie werd
voorzien (actieve samenwerking met de pers). Het verstrekken van
informatie via de lokale pers (bijvoorbeeld MDR) was vooral waardevol voor
de bevolking, omdat daarin werd verwezen naar de regionale situatie.
Berichten in de landelijke pers bevatten soms onjuiste informatie, leidend
tot verwarring en onrust.
Zowel op staats- als districtsniveau werd intensief gecommuniceerd met het
naburige land Brandenburg. Alle beslissingen werden genomen in
samenwerking met de LHW, districten en gemeenten, evenals met de
technische leiding.
Een belangrijke vaststelling van de burgemeester is dat hij aanwezig moet
zijn en toegankelijk voor burgers tijdens een ramp. Ook moet de
burgemeester zijn medewerkers vertrouwen en taken delegeren, omdat
gedurende een lange periode de inzetcapaciteit beperkt is.
·
Hoogwatermanagement: De stuw Quitzöbel en de zes gecontroleerd
geïnundeerde polders (hoofdstuk 3.2) speelden een sleutelrol bij het
hoogwatermanagement. De beslissingen over de inzet van de noodoverloop
werd genomen in een commissie, die bestaat uit de getroffen gemeenten,
districten en staten. In 2013 werd 600-700 m³/s van afvoer van de Elbe via
de rivier de Havel in zes polder geleid. Bovendien waren 10 dagen nodig om
de oude stad Havelberg tegen overstroming te beschermen.
Om de inzet van (interne en) externe hulpverleners te coördineren, zou een
centrale post in het district wenselijk geweest zijn. Deze centrale post zou
een rol hebben kunnen spelen in het verwijzen van de hulpverleners naar de
plaatsen, waar ze echt hadden kunnen helpen. Dit geldt ook voor het beheer
van hulpbronnen (huisvesting, voedsel, brandstof, enz.).
Pagina 24 van 29
·
·
·
·
In de stad van Havelberg is een klein crisisteam opgericht met vier
personen, die verantwoordelijk was voor hydrologische situatie in het
gebied, voor de technische coördinatie van ondersteunend personeel en
middelen bij de evacuatie, en voor de pers.
Evacuatie: Havelberg was op grond van zijn hoge ligging een
evacuatiecentrum (dat wil zeggen, de mensen werden er in veiligheid
gebracht). Scholen, sportzalen, kleuterscholen, maar ook lege
appartementen werden gebruikt als noodopvanglocaties. De toewijzing van
de evacués werd gemaakt op basis van hun behoeften. Gezinnen met jonge
kinderen werden ondergebracht in kleuterscholen. Mensen die alles hadden
verloren in de overstroming mochten in appartementen. Waar de behoefte
het grootst is werd het meeste comfort moet geboden. Vooral in de eerste
uren van opvang in de noodlocaties waren de pastor en aalmoezeniers
beschikbaar als aanspreekpunt. Later waren er meer toezichthouders in de
schuilplaatsen aanwezig, die ook overzicht hadden van de aanwezige
personen (op basis van aankomst en vertrek).
Een ander belangrijk aspect met de accommodatie van noodlijdende mensen
is om ze bezigheden en werk te geven, zodat ze hun gedachten kunnen
verzetten.
In de gemeente Havelberg zelf zijn ook bewoners preventief geëvacueerd.
Een dorp met een bevolking van 149 inwoners is geëvacueerd. Tien
brandweerlieden en twee vrouwen voor hun verzorging bleven ter plaatse
voor beveiliging. De hulpverleners hadden de beschikking over lijsten met
woonplaats en specifieke benodigdheden van minder zelfredzamen,
gehandicapten en ouderen.
Bewoners van een wijk op het door het rivierwater ingesloten eiland zouden
eigenlijk moeten worden geëvacueerd omdat sanitaire voorzieningen niet
langer werden onderhouden. Hier had een pragmatische (illegale) oplossing
de voorkeur; ongezuiverd afvalwater werd gedurende korte tijd geloosd in
de Havel.
In totaal werden 16.000 inwoners door de overstroming getroffen. De stad
Havelberg heeft 5% (800 inwoners) van een schuilplaats voorzien. Er waren
127 mensen die een onderkomen nodig hadden (ca. 1%); alle andere
bewoners werden opgevangen door familie, vrienden en kennissen. De
maximumtijd voor evacuatie en opvang was vier weken.
Kritieke infrastructuur: het onderstation in Sandau (Elbe) werd tegen de
overstroming beschermd om ervoor te zorgen dat het evacuatiegebied van
stroom voorzien bleef. Na de overstromingen van 2002 zijn veel
electriciteitsfaciliteiten beter beschermd tegen overstroming (o.a. door
verhogingen).
Follow-up: de stad Havelberg had na de overstromingen in 2002 en 2006
een evaluatie uitgevoerd en verzonden naar de LHW. Dit moet voor 2013
opnieuw worden gedaan
Pagina 25 van 29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
7
Hoofdpunten gesprek bij de stad Magdeburg
Van het gesprek met het hoofd van de brandweer en rampenbeheersing in
Magdeburg en manager evacuatie bij de brandweer, kan de volgende informatie
worden weergegeven:
·
Informatie (waterstanden en verwachtingen) van de LHW vormde de basis
voor de besluiten van het crisisteam.
·
In Magdeburg is 12 km dijk met zandzakken en bigbags 1 m opgehoogd.
Hierdoor konden de meeste gebieden worden beschermd (zie figuur 10,
bescherming van het stadsdeel Werder op een eiland in de Elbe).
·
Er werden 9500 medewerkers van THW en de brandweer ingezet, waarvan
ongeveer 10% van Magdeburg en 90% externe krachten. De huisvesting en
verzorging (voedsel, brandstof, enz.) van de externe krachten vereisten een
enorme extra organisatorische inspanning. Door het crisisteam werd dit
aangeduid als zowel een uitdaging als een kans. In het bijzonder moet de
coördinatie van externe krachten beter worden gepland voor de toekomst.
·
De inzet van toezichthouders technische operaties (Technische
Einsatzleitung (TEL)) was verdeeld over de drie processen: evacuatie (E),
accommodatie (U) en verzorging (V) (figuur 9).
Figuur 9: Structuur van de toezichthouders technische operaties in Magdeburg
·
·
Het gebruik van voertuigen door de politie is gepland en uitgevoerd in TELEVU. Onder andere verkeerslicht-installaties werden in de modus `grote
evenementen‘ gezet. Ook werd extra politiepersoneel ingezet voor
handmatige verkeersregulering op geselecteerde kruispunten, ten behoeve
van de evacuatie.
In totaal is aan ongeveer 20.000 inwoners van Magdeburg opgedragen hun
gebieden te verlaten (bijvoorbeeld wijk Rothensee ten noorden van
Magdeburg). 850 niet-zelfredzame mensen zijn geëvacueerd. Gedwongen
evacuaties waren nauwelijks nodig. 90% van de bevolking gaf gehoor aan
de evacuatie-oproep en 10% weigerde het gebied te verlaten; dit is
Pagina 26 van 29
·
·
·
·
·
·
·
getolereerd door de civiele bescherming. Aan de achterblijvers werd
duidelijk gemaakt dat er geen tijdige redding zou worden uitgevoerd in
geval van een overstroming. Slechts 1% van de evacués werd
ondergebracht in tijdelijke onderkomens. Het land Sachsen-Anhalt nam de
kosten van de evacuatie op zich.
Bij de evacuatie van niet-zelfredzamen is door hulpverleners nauw
samengewerkt met de gezondheidsdiensten en sociale diensten. Samen
beschikken zij over lijsten met de namen en adressen, evenals de conditie
van personen in de instellingen (bijvoorbeeld verpleeghuis) en thuis
(mobiele zorgdiensten), evenals van diegenen verzorgd worden door
familieleden.
Bij de beslissing of mensen moesten worden geëvacueerd of niet speelt de
mogelijke verzorging van personen een rol als ze in overstroomd gebied
blijven. Hierop wordt van de kant van de politiek druk uitgeoefend.
Noodstroomvoorziening met noodgeneratoren kan worden gegarandeerd
voor ziekenhuizen, brandweer, hulpverlening enz. Voor burgers en bedrijven
is dit niet het geval. Het doel is dat de mensen in gedurende 12-24 dagen
na de ramp voor zichzelf kunnen zorgen.
Bij wijze van risicocommunicatie werden operatoren van sociale media
uitgenodigd om naar persconferenties en interviews te komen om te zorgen
voor technisch correcte informatie. Exploitanten van sociale media waren
onder meer een groep burgers die op eigen initiatief een Facebook-pagina
hadden opgezet voor actuele overstromingsinformatie en voor hulp. Andere
communicatiemiddelen waren luidsprekers (megafoon), radio, telefoon en
internet (website). Bovendien werd een telefoondienst opgericht, die
afwisselend werd bezet door 16 mensen. Voor de toekomst, moet het aantal
telefonisten worden verhoogd tot 25 personen. De brandweer geeft aan dat
de communicatie nog verbeterd kan worden, in het bijzonder waar het om
vooruitdenken gaat. De specifieke gedetailleerde informatie die door de
burgers wordt gewenst is niet altijd voorhanden.
In het crisisteam waren er aanvankelijk zorgen over mogelijk onjuist
informatie die via de media zou zijn verspreid. De brandweer was
desalniettemin grotendeels tevreden met de rapportage via de media. Open
en snelle informatieverschaffing over feiten door de crisiseenheid via de
media is essentieel.
Vanuit het oogpunt van de brandweer is een structurele versterking van de
dijken vereist tot een beschermingsniveau van hoogwater 2013 + 50 cm.
Ook vragen zij om een toename van medewerkers die regelmatig worden
getraind en opgeleid (oefening 2 tot 3 keer per jaar).
Ervaring met een gebeurtenis van deze omvang bestond nog niet. Burgers
zijn zich in beperkte mate bewust van het risico, volgens de hulpverleners.
De ervaring leert dat 7 jaar nadat een gebeurtenis het risicobewustzijn
aanzienlijk vermindert.
Voor de bescherming van kritieke infrastructuur bestaan er speciale
plannen, evenals voor de levering van drinkwater bij overstromingen en
pandemieën.
Pagina 27 van 29
Een ervaring rijker, overstromingen Elbe 2013 | 20 augustus 2014
Figuur10: Bescherming van het stadsdeel Werder op een eiland in de Elbe.
Pagina 28 van 29
Bijlagen
Literatuur
BfG (2013): Das Juni-Hochwasser des Jahres 2013 in Deutschland, Bericht BfG1793 (http://rees-magazin.de/wpcontent/uploads/2013/06/2013_06_26_pm_bericht.pdf, 22.05.2014)
LHW (2014): Bericht über das Hochwasser im Juni 2013 in Sachsen-Anhalt –
Entstehung, Ablauf, Management und statistische Einordnung
(http://www.lhw.sachsen-anhalt.de, 22.05.2014)
Overzicht bezochte personen en instanties
Tijdens de reis van 6 – 8 mei hebben de volgende gesprekken plaatsgevonden:
1. 6 mei 2014, 15.00 uur Ministerie voor Binnenlandse Zaken en Sport van het
land Sachsen-Anhalt
Adres: Halberstädter Straße 2/am "Platz des 17. Juni", 39112 Magdeburg
Deelnemers:
De heer Berkling, Hoofd Eenheid Rampenbeheersing
De heer Eipe, medewerker rampenbeheersing
De heer Erfurt, ondersteuner Rampenbeheersing
De heer Bögelsack, technische werken
Klaas Kosters, Thea Helmerhorst, Boris Teunis, RWS
Yolanda van Groenewoud, Nederlandse Ambassade Berlijn
Gesa Kutschera, HKV
2. 7 mei 2014, 9.30 uur Fischbeck (Gemeente Wust-Fischbeck)
Adres: Kabelitzer Str. 2, 39524 Wust-Fischbeck (Haus der Vereine)
Deelnemers:
De heer Ladwig, Burgemeester Wust-Fischbeck
De heer Dobkowicz, Burgemeester Schönhausen
De heer Witt, district-burgermeester Elbe-Havel-Land
Klaas Kosters, Thea Helmerhorst, Boris Teunis, RWS
Gesa Kutschera, HKV
3. 7 mei 2014, 14.00 uur Hanzestad Havelberg
Adres: Markt 1, 39539 Hansestadt Havelberg (Rathaus)
Deelnemers:
De heer Poloski, Burgemeester Havelberg
Klaas Kosters, Thea Helmerhorst, Boris Teunis, RWS
Gesa Kutschera, HKV
4. 8 mei 2014, 10.30 uur Stad Magdeburg
Adres: Alter Markt 6, 39104 Magdeburg (Rathaus)
Deelnemers:
De heer Langenhan, Hoofd Brandweer en Rampenbeheersing
Magdeburg,
De heer Schirm, Brandweer Magdeburg, manager evacuatie
Klaas Kosters, Thea Helmerhorst, Boris Teunis, RWS
Gesa Kutschera, HKV
Pagina 29 van 29

Download Report