Multifunctionaliteit en zorglandbouw: betwiste

Multifunctionaliteit en
zorglandbouw: betwiste discoursen
en praktijken in Vlaanderen
Michiel de Krom
*Postdoctoraal Onderzoeker FWO-Vlaanderen
*Vakgroep Sociologie, Universiteit Gent
*Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek
(ILVO), afdeling Landbouw en Maatschappij
ICAG-seminarie 15-05-2014
Overzicht presentatie
•
•
•
•
Inleiding: zorglandbouw als innovatie in Vlaanderen
Conceptueel kader: discours analyse
Methodologie
Resultaten
– De Vlaamse zorglandbouw: institutionalisering & praktijkcijfers
– Initiële ZLB-discoursen en hun institutionalisering
– ZLB-discoursen en praktijken na hun institutionalisering
• Discussie & reflectie: de innovatieve capaciteit van ZLB in
Vlaanderen
• Een blik op Nederlandse ZLB-discoursen & praktijken
• Voor-/nadelen Nederlands en Vlaams ZLB model
vergeleken
• Conclusie: Multifunctionaliteit & ZLB
Introductie
• Toenemende belangstelling voor zorglandbouw (ZLB)
• Veranderingen in de landbouw, plattelandsontwikkeling
(multifunctionaliteit, ‘landscapes of consumption’)
• Veranderingen gezondheidszorg (vermaatschappelijking
van zorg, de-institutionalisering, de-medicalisering)
• Concept ZLB: potentie om trends samen te brengen
• Verbreding in de landbouw
• Integratie zorgbehoevenden in de samenleving
• Echter: grenzen tussen 'sociale werelden' niet
gemakkelijk overbrugbaar
Vlaanderen
voorbeeldland?
• Conceptuele interpretatie innovatief potentieel ZLB
– Homo economicus: rationele actor (kennis, informatie)
– Homo sociologicus: norm-volgende actor (instituties)
• Europese evolutie in ZLB-arrangementen naar crosssectorele erkenning en financiering (Di Iacovo and O’Connor
2009; ENRD 2010)?
• Vlaanderen: institutioneel raamwerk dat cross-sectorele
interactie faciliteert & relatief veel zorgboerderijen
• Alternatieve conceptuele interpretatie
– Homo interpreter: betekenisgevende actor
Conceptueel kader: discours-analyse
• Discours = ensemble van sociale representaties
• Waardoor betekenis wordt gegeven aan sociale en fysieke
fenomenen
• Situeren sociale fenomenen in culturele, historische, politieke
contexten & positioneren actoren t.o.v. deze fenomenen
• Gevormd in, en vormend voor sociale praktijken
• Discoursen & coalities
• Reductie discursieve complexiteit
• Discoursen & institutionalisering
• Formeel of informeel
(Dryzek 1997; Hajer 1997; Arts & Buizer 2009)
ZLB-discoursen in Europa
• Multifunctionele landbouw
• Economische/sociale verduurzaming landbouw
• Belang ‘gewone’ boer als zorgfiguur
• Volksgezondheid
• Therapeutisch effect van verblijf in de (agrarische) natuur,
vermaatschappelijking van zorg
• Belang aanwezigheid zorgprofessional in therapie
• Sociale inclusie
• Re-socialisatie (langdurig werkelozen, drugsverslaafden, ex-gevangenen)
• Zorgverlening door professionals of ‘gewone’ boeren (Oosting & Bock 2010)
• Dominantie -> organisatie & valorisatie ZLB in verschillende Europese
landen
• ZLB = innovatieve win-win situatie in Vlaanderen?
• Mix multifunctionele landbouw & volksgezondheid/sociale inclusie
discoursen in stimuleren ZLB-innovatie
Methodologie
• Literatuur studie
• Wetgeving & parlementaire documenten; rapporten
• 20 kwalitatieve, semi-gestructureerde interviews
Landbouwsector
Zorgsector
Onderwijssector
Overheidsdepartementen
2
2
1
Bonden/
koepelorganisaties
2
2
Vzw’s
Landbouwers
1
3
Zorgvoorzieningen
4
(Ouders van) cliënten
3
Steunpunt
Groene Zorg
2
Resultaten
1. De Vlaamse zorglandbouw:
institutionalisering & praktijkcijfers
2. Initiële ZLB-discoursen en hun
institutionalisering
3. ZLB-discoursen en praktijken na hun
institutionalisering
Resultaten
1. De Vlaamse zorglandbouw:
institutionalisering & praktijkcijfers
2. Initiële ZLB-discoursen en hun
institutionalisering
3. ZLB-discoursen en praktijken na hun
institutionalisering
De Vlaamse zorglandbouw:
institutionalisering
• Lange geschiedenis (Geel, institutionele zorglandbouw)
• Rond eeuwwisseling: groei private initiatieven, maatschappelijke
& politieke belangstelling
• Steunpunt Groene Zorg (2004)
• Groene zorg: “alle mogelijke vruchtbare combinaties van een groene
omgeving met de zorg voor een brede waaier kwetsbare groepen uit
de samenleving”
• Focus: zorgboerderijen
• Wetgeving (2005)
• Professionele landbouwer werkend met door departement Welzijn
erkende zorgvoorziening/met CLB’s (departement Onderwijs)
• Vergoeding van € 40/dag voor zorgboer, onafhankelijk van het aantal
cliënten (max. 3) (departement Landbouw)
• Zorgboerderijovereenkomst
De Vlaamse zorglandbouw: praktijk
Bron: Jaarverslag Steunpunt Groene Zorg 2012 (aantal in 2013 = 774)
Resultaten
1. De Vlaamse zorglandbouw:
institutionalisering & praktijkcijfers
2. Initiële ZLB-discoursen en hun
institutionalisering
3. ZLB-discoursen en praktijken na hun
institutionalisering
Initiële discoursen: landbouwcoalitie
• Context begin jaren 2000: ‘landbouw = op geld beluste
ziekmaker’
• ZLB = ‘gezondmaker’: mogelijkheid om imago en zelfbeeld
landbouw te verbeteren
• Discours: ‘zorgzame multifunctionele landbouwer’
• Landbouwers = zorgen is kerncompetentie, ‘down-to-earth’
• Lange traditie opvang hulpbehoevenden & zorgdiploma’s
• Boerderij = sereen, gestructureerd door natuurlijke cycli
• Sociale duurzaamheid (niet economisch)
• Voorstanders van institutionalisering
• Compensatie voor verlies productiecapaciteit
• Formele onduidelijkheden aanpakken
• Bekendheid ZLB vergroten & publieke waardering
Initiële discoursen: zorgcoalitie
• Context begin jaren 2000: nood aan re-integratie patiënten
in samenleving via onbetaald, niet-institutioneel werk
• Discours: ‘vermaatschappelijking van zorg’;
• Boerderij/landbouwers = passend voor individuele zorgvragen
• Niet-therapeutische maar gestructureerde omgeving, persoonlijke
aandacht, (agrarische)natuur kan zorgvragen helpen inlossen
• ZLB = één van vele niet-institutionele werkomgevingen
• Zorgvoorziening = verantwoordelijk voor zorg
• ZLB = niet-professionele zorgpraktijk
• Tegen institutionalisering ZLB vanuit zorg-perspectief
• ZLB = 'business-as-usual'
• Subsidie = perverse prikkel (bovenop goedkope arbeid)
Institutionalisering initiële discoursen
• Integraties van twee discoursen: ZLB = niet-professionele,
sociaal duurzame activiteit van professionele boeren
• Steunpunt Groene Zorg (opgericht door Cera,
Boerenbond & KVLV)
• Focus: promotie van kleinschalige, informele zorg op
professionele boerenbedrijven
• Op vraag van zorgsector: geen focus op samenbrengen
zorgboer en zorgvrager, educatie landbouwers
• Wetgeving:
• Subsidie = enkel voor professionele landbouwers die
samenwerken met erkende zorginstellingen
• € 40/dag, onafhankelijk van aantal cliënten
Resultaten
1. De Vlaamse zorglandbouw:
institutionalisering & praktijkcijfers
2. Initiële ZLB-discoursen en hun
institutionalisering
3. ZLB-discoursen en praktijken na hun
institutionalisering
Driehoek ‘cliënt, zorgboerderij en
welzijnsvoorziening’
• Landbouwers: niet-professionele zorgaanbieders
• Sociaal engagement & sociale duurzaamheid
• Zorgvoorzieningen: ‘extra kleur op mijn palette’
• Sociale inclusie, informeel, individuele noden cliënten
• Cliënten: niet-institutioneel werk
• Structuur, groene & veilige omgeving, normale relaties
• Contacten: goed georganiseerd
• Regelgeving (contract;
contactmomenten)
• Steunpunt Groene zorg: mediatie
of direct contact zorgvoorziening
– landbouwer
• Groei in aanbod en vraag
• Groei takenpakket
• Mediëren zorgaanbod en -vraag
• Organisatie van ZLB bijeenkomsten (uitwisseling kennis)
• Beschermen landbouwers
• Ondersteunt zorgsector in behalen van haar formele, professionele
verantwoordelijkheden
• Lange tijd financieel gesteund op departement Landbouw
• Ten tijde van het onderzoek: provinciaal project-geld +
Boerenbond
• Vroeg steun aan departement Welzijn (inmiddels gerealiseerd)
• Doorlopende focus op promotie zorgboerderijen
• Stelt restrictieve wetgeving + focus in vraag
• Departement Landbouw: ZLB = 'succes boven verwachting'
• Verklaard m.b.v. ‘zorgzame multifunctionele landbouwer’ discours
• Lobby: ZLB gesubsidieerd met EU gelden
• Discursieve uitbreiding: ZLB heeft unieke zorgkwaliteiten
• Lobby: cofinanciering Steunpunt Groene Zorg en zorgboeren door
Departement Welzijn / zorgvoorzieningen
• Departement Welzijn: ZLB = ‘vorm van informele zorg'
• Wil zorglandbouwers niet subsidiëren
• Ondersteuning Steunpunt Groene Zorg
• Probleem: huidige instituties ondersteunen vnl. zorgboerderijen
Discussie: de innovatieve capaciteit
van ZLB in Vlaanderen
• Twee dominante discoursen
• ZLB = sociaal duurzame praktijk die voortbouwt op intrinsieke
motivatie van professionele boeren om te zorg te verlenen
• ZLB = niet-professionele en niet-geïnstitutionaliseerde, sociaal
inclusieve zorgpraktijk
• Institutioneel raamwerk: ZLB = innovatie in de landbouw,
niet zo zeer in de zorg
• Betrokkenheid Departement Welzijn / zorgsector voorkomt
formele herkenning ZLB als zorg-innovatie
• Op de ‘werkvloer’: innovatieve synergetische praktijken
• Formeel en informeel geïnformeerd door twee dominante
discoursen
• Departementen: discursieve en politieke contestatie
Discussie: de innovatieve capaciteit
van ZLB in Vlaanderen
• Institutioneel perspectief: dominantie aandacht /
promotie vanuit de landbouwsector
• Rationele-actor perspectief: beperking groene
zorgcategorieën & cliëntencategorieën
• Mogelijkheden tot verdere innovatie door te bouwen aan
cross-sectorale instituties & kennis
• Discours analyse: discursieve contestatie die
samenwerking landbouw- & zorgsectoren verhinderen
• 'Professionele boerderij' ↔ ‘boerderij’ heeft weinig
categorische relevantie voor zorgsector
• Institutionalisering ZLB in welzijnsbeleid ↔ sociaal
inclusieve zorg ≠ insRtuRonele zorg
Reflectie
• Niet simpelweg een ‘evolutionair proces’ naar meer
samenwerking tussen landbouw- en zorgsectoren
• Vergroting kennis, sector-overschrijdende instituties
• Discursieve complexiteit: definitie ZLB
• Institutionele stabiliteit = ongecontesteerd (ZLB is
landbouwinnovatie) + gecontesteerd (ZLB is geen zorginnovatie)
begrip van ZLB
• ZLB als ‘mono-sectorale’ innovatie
• ZLB = multifunctionele landbouw: te beperkend?
• Meer cross-sectorele samenwerking: welkome stap?
Een blik op ZLB in Nederland
• Ministerie van Landbouw: initiële promotie ZLB als
multifunctionele landbouw, extra inkomstenbron
• I.s.m. ministerie van Volksgezondheid
• Financiering
– Vnl. via Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ)
• AWBZ-geaccrediteerde instellingen & Persoonsgebonden Budget
• Druk om kwaliteitscontrole in te voeren
– Vereniging ZLB-ers in nationale & regionale associaties
– Verkoop landbouwproducten met meerwaarde
– Omzet 2009 = € 50 miljoen (2011 naar schatting € 69 milj.,
op 1211 bedrijven)
– Hervorming AWBZ in huidige economische crisis
ZLB-discoursen in NL
• Discours vanuit landbouw
– Natuurlijke ritme van landbouw, down-to-earth
mentaliteit, intrinsieke zorgzaamheid boeren
+ Economische duurzaamheid landbouw
• Betaling = erkenning professionaliteit & draagvlak
• Discours vanuit zorg
– In samenspraak met landbouw ontwikkeld
– Gezondheidsvoordelen van zorg buiten instellingen
door niet-professionals
• Financiering vanuit zorgbudget
De ZLB-markt in NL
• Professionalisering van zorglandbouwers
– Competitiviteit op markt
– Vraag van zorginstellingen naar extra opleiding
• Kwaliteitsgaranties, professionele kennis, investeringen om
veiligheid op ZLB-bedrijf te verzekeren
• Vervaging van grenzen tussen ZLB en institutionele zorg
– Groei aanbod ZLB door zorgprofessionals (i.p.v. boeren die
zorgtaak opnemen)
• ZLB als zorginnovatie?
• Re-medicalisatie van ZLB?
Nederland en Vlaanderen vergeleken
Nederland
• Liberalisering van ZLB
– Verdere professionalisering, institutionalisering,
schaalvergroting ZLB?
– ZLB als beroep an sich?
• Boer met ZLB als neventaak in verdrukking?
• Initiële aantrekkelijkheid ZLB verloren?
• Financiering vanuit zorgsector
onder druk in huidige
economische crisis
Vlaanderen
• Meer crisis-bestendig
– Sociale duurzaamheid ZLB staat voorop
– Historische ineffectiviteit om ZLB ook als
zorginnovatie te institutionaliseren
• Grotendeels steunend op motivatie binnen
landbouwsector
Conclusie: Multifunctionaliteit & ZLB
• Focus op multifunctionaliteit van
zorglandbouw faciliterend én beperkend
– Balans vinden tussen ZLB als landbouwinnovatie
& zorginnovatie is uitdaging
• Focus op multifunctionaliteit zorglandbouw
dekt de complexiteit in ZLB dynamieken in
Vlaanderen en Nederland niet
Dank u voor uw aandacht!
[email protected]

Download Report