denieuwe
kunstmagazine van Maatschappij Arti et Amicitiae
32
Januari 2015 jaargang 19
illusie
Alex de Vries
over Ruud van Empel
Ger van Elk
Gezicht op Kinselmeer
Ron Kaal
Charles Avery
Fredie Beckmans
Het was een mooie dag afgelopen herfst
Larissa Kikol
Dictatuur van de creativiteit
Dorine van Meel
Twee gesprekken
Philip Fokker
Elmgreen & Dragset
Ine Dammers
Interview met Shubigi Rao
Zhenia Sveshinsky
over Joan Fontcuberta
Frank Lisser
De eenzame trommelaar
Tatjana Macic
Clark on Cable
Kees Koomen
over Charles van Otterdijk
K.P. Kavafis
Herinner je, lichaam
Maatschappij Arti et Amicitiae 175 jaar
Inhoudsopgave
Redactioneel
1 Cover, World 19, detail
Maatschappij Arti et Amicitiae 175 jaar
Ruud van Empel
3 Arti et Amicitiae 175 jaar
Nieuwe kansen
4+5 Alex de Vries
De illusie als paradox
6 Larissa Kikol
Dictatuur van de creativiteit
7 Erik Johansson
Vertical Turn
8+9 Zhenia Sveshinsky
Stranger than fiction
over Joan Fontcuberta
10+11 Dorine van Meel
gesprek met Claire Potter en Annelein Pompe
12+13 Frank Lisser
De eenzame trommelaar
14+15 Kees Koomen
over Charles van Otterdijk
16 Tatjana Macic
Clark on Gable
17 Judith Schalansky
De Atlas van afgelegen eilanden
18+19 Ine Dammers
Interview met Shubigi Rao
22 Ger van Elk
Gezicht op Kinselmeer
tekst Ron Kaal
23 Cees Budding
Een stoel O.A.
Robert Broekhuis over Ger van Elk
24+25 Petri Leijdekkers
Troubadours van de toekomst
26 Hiroshi Sugimoto
Henry VIII, 1999
Op de middenpagina van dit extra dikke jubileum nummer staan de 2721 namen van de kunstenaars die vanaf de oprichting in 1839 van Maatschappij Arti
et Amicitiae lid zijn geweest of zijn. Begonnen als een vereniging van lokaal
opererende kunstenaars is Arti aan het veranderen in een vereniging die midden in de internationale kunstwereld wil staan. Arti kunstenaars exposeren
inmiddels in New York, Berlijn, Londen, Los Angeles, Barcelona, Seoel... De hele
wereld is in dit internettijdperk schouwtoneel van de kunst geworden. Wie daar
zijn ogen voor sluit, ontkent de realiteit van de hedendaagse kunstpraktijk.
Daarom bespreekt ‘de Nieuwe’ kunstenaars van binnen en buiten Arti. Kunst
tonen zoals die door de kunstenaars/redactieleden van Arti van belang wordt
geacht. Die thema’s laten zien die kunstenaars bezighouden. Wat speelt er in
onze global village?
Al 175 jaar organiseren de kunstenaars van Arti tentoonstellingen, literaire
avonden, concerten, laten hun werk zien, debatteren met elkaar en schrijven
over kunst. Het is een ontdekkingsreis om al die namen te lezen. Wie zijn of waren zij? Wie ken je wel, wie niet? De lange lijst toont het belang dat veel kunstenaars aan Arti et Amicitae hechten. In maart 2015 zal daarom de tentoonstelling
‘De Waarde van het Verenigen’ te zien zijn, die door Harry Heyink zal worden
samengesteld.
Het thema van dit nummer omcirkelt begrippen als illusie, suggestie en misleiding. Zoete wapens in handen van kunstenaars. Een voorstel doen over hoe
je naar iets kunt kijken. Radicaal of sentimenteel. Pepperspray voor de ogen.
Met een omgekeerde verrekijker de horizon bestuderen. Met beeld een nieuw
denkbeeld formuleren. Of dat denkbeeld iets met de werkelijkheid te maken
heeft speelt geen rol. Bestaat die werkelijkheid, of bestaat die werkelijkheid
niet? Om de Belgische schrijfster Annelies Verbeeke te citeren: ‘Kunst gaat om
het peilen van de mens’. Feitelijkheid bij het beschrijven van een illusie lijkt een
illusie, maar is vermoedelijk de enige manier om het aan te pakken. Lees de
gedichten van Kavafis. Zie hoe hij onpoëtische feitelijke beschrijvingen op onnavolgbare wijze smeedt tot grootse poëzie. Kijk naar het werk van Magritte,
geschilderd alsof het voor een reclameposter was bedoeld, maar zijn beelden
zinderen na op je netvlies. Hoe doen ze dat? Zit er zoveel ruimte in hun werk
dat we dat zelf afmaken met onze fantasie? Het zijn cliché formuleringen in
de beschrijving van kunst, maar toch… Het inzetten van illusie, misleiding, radicaliteit of sentimentaliteit is als het balanceren op een dun koord gespannen
tussen uitersten. De kijker in verwarring achterlatend. Wat de een beleeft aan
een werk is anders dan wat de ander beleeft. Ieders fantasieën en illusies zijn
verschillend, wat we delen is de verwondering.’
Het is een bonte verzameling stukken, gesprekken, interviews, gedichten en
kunstenaarspagina’s in dit nummer. Het laat de verscheidenheid zien wat kunstenaars drijft en inspireert. Ze hebben gemeen dat ze de rol van fictie, illusie,
waarheid en leugen, en radicaliteit onderzoeken. Ze behandelen facetten hoe
kunstenaars de wereld en soms de kunst ervaren en laten zien. Hoe toepasselijk is daarom de uitspraak van de dichter, toneelschrijver en filosoof Friedrich
Schiller: ‘Der Mensch spielt nur, wo in voller Bedeutung des Worts Mensch ist,
und ist nur ganz Mensch, wo er spielt.’ Dat is eigenlijk te lezen als een opdracht.
Speel! Dan komen de illusies vanzelf.
RB n
27 Bartok, Tinguely, Butler, Gauguin, Goethe, Nietzsche, Wilde, Camus
28+29 Huub Mous
Afscheid van het gedroomde leven
Bordeline Journalisme als kunstvorm
et Amicitiae in samenwerking met uitgeverij Virtùmedia. Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. De redactie van de
Nieuwe is onafhankelijk.
Redactie : Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Frank Lisser, Marianne Voll-
32 Andrei Roiter
mer, Jan Maarten Voskuil. Eindredactie Robert Broekhuis. Grafisch ontwerp Hanne Lijesen
What
Bijdragen : Fredie Beckmans, Cees Buddingh, Ine Dammers, Philip Fokker, Ron Kaal, Larissa Kikol, K.P. Kavafis, Kees Koomen, Frank Lisser, Petri Leijdekkers, Dorine van Meel, Huub Mous, Annelein Pompe, Claire
33 K.P. Kafavis
Herinner, je lichaam
Potter, Nan Romijn, Judith Schalansky, Zhenia Sveshinsky, Alex de Vries
Beeldbijdragen : Charles Avery, Ruud van Empel, Ger van Elk, Elmgreen&Dragset, Joan Fontcuberta,
Erik Johansson, Hugo Keizer, Tom Kummer, Tatjana Macic, K. Malevich, Edouard Manet, Piero Manzoni,
34+35 Philip Fokker
Elmgreen & Dragset
Jonathan Meese, Charles van Otterdijk, Shubigi Rao, Andrei Roiter, Wim T. Schippers, Hiroshi Sugimoto,
JeanTinguely, Jurgen Winkler
Correcties Frits Vliegenthart
36 Nan Romijn
Reacties en bijdragen voor nummer 33, jaargang 20, dienen uiterlijk op 30 maart 2015 binnen te zijn. Per
Staar
mail naar [email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe,
Rokin 112, 1012 LB Amsterdam.
37 Charles Avery
Untitled (Bejewelled Hare)
Druk Veldhuis Media
De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen
geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie
40 Jurgen Winkler
te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n
Eigen baard eerst
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
De Nieuwe 32 wordt in een oplage van 7200 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht
en Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van de Vereniging van Beeldend Kunstenaars Maatschappij Arti
30+31 Fredie Beckmans
2
Colofon
denieuwe
Nieuwe kansen
Dankzij royale schenkingen en contributies is beeldend kunstenaars vereniging Maatschappij Arti et
Amicitiae onafhankelijk. Kunstenaars van Arti kunnen naar eigen inzicht tentoonstellingen samenstellen in de museale zalen en zij maken al twintig jaar deze kunstmagazine. Dit alles zonder dat zij hun
oren naar subsidiegevers hoeven te laten hangen. Ondanks dit alles heeft Arti een imagoprobleem.
Maar juist nu Arti 175 jaar oud is geworden gloort er perspectief. Laten we even stil staan bij de doelstellingen van Arti: ‘Het bevorderen van de beeldende kunst in de ruimste zin des woords, de stoffelijke en geestelijke belangen van de leden en de culturele belangen in het algemeen.’ De vraag
is of je een vereniging nodig hebt om de kunst te bevorderen. Geen museum of kunstenaarsinitiatief
heeft tenslotte leden. Wat is dan het voordeel dat Arti een vereniging is? Als eerste het prachtige gebouw op een top locatie hartje Amsterdam. De continuïteit, Arti bestaat al 175 jaar en dat komt mede
door de verenigingsvorm. Arti is daardoor niet afhankelijk van subsidies, maar wordt gedragen
door een brede basis van kunstenaars en kunstlievende leden. Onafhankelijk te zijn van politieke
of maatschappelijke krachten is een hele sterke positie in de kunst, en in een tijd waarin de culturele
sector zulke klappen krijgt, is dat zelfs een unieke positie. Daarom liggen er grote kansen, misschien
kun je zelfs beter spreken van een plicht, voor Arti om de eigen opdracht serieus te nemen. Met het
verdwijnen van kunstenaarsinitiatieven, galeries, kunsttijdschriften en zelfs musea, staan kunstenaars
en curatoren te trappelen om een podium. Arti kan daarbij een belangrijke rol vervullen, en als vereniging de schouders zetten onder een prikkelend tentoonstellingsbeleid en versterking van een inhoudelijke orgaan als De Nieuwe. Om de basis van Arti te verstevigen zou Arti een ANBI (Algemeen Nut
Beogende Instelling) kunnen worden, een officieel goed doel, dan worden de lidmaatschapsgelden
voor kunstlievende leden aftrekbaar (voor kunstenaars zijn ze dat al) en kan door extra donaties de
vereniging financieel gezond blijven/worden en dus meer voor de kunst betekenen. Zet Arti in waar
het voor is opgericht en laten we een redder van de kunst worden! Dat zou een geweldige viering
van het 175 jarige bestaan zijn. n
De redactie
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
3
Ruud van Empel, World17, 2006
De illusie als paradox
Beeldend kunstenaar Ruud van Empel (Breda, 1958) maakt montages met
zelfgemaakte foto’s, die hij op de computer met elkaar combineert tot een
geïdealiseerde voorstelling. In feite presenteert hij met bekende elementen
een wereld die we niet kennen. We hebben er enkel de voorstelling van
die ons door Van Empel tot in de miniemste details wordt voorgeschoteld.
Je zou zijn werken illusies kunnen noemen, maar tegelijkertijd hebben zijn
voorstellingen een ongehoord realiteitsgehalte. Toch tref je zijn verbeeldingen in de werkelijkheid nooit als zodanig aan. Dat ongehoorde en
ongeziene maakt ze dan weer zinsbegoochelend. Die ogenschijnlijke
tegenstrijdigheid bepaalt in hoge mate de kwaliteit van zijn werk en de
waardering ervoor. Bij hem is de illusie een paradox.
Alex de Vries
potentie die deze media voor zijn werk-
is dat deze maar kort bestaat. Een kind
wijze konden hebben.
leert natuurlijk elke dag, waardoor het
Ruud van Empel: ‘Als art director had ik
zijn onschuld verliest. De eerste zeven,
een enorme vrijheid. Ik kon altijd mijn
acht jaar van zijn bestaan is de invloed
gang gaan, maar ik werkte wel in dienst
van de opvoeding op de onschuld van
van anderen. Ik zag opeens de moge-
het kind nog beperkt. Het is zo cliché
lijkheid om het kunstenaarschap bin-
als het klinkt: kinderen van die leeftijd
nen mijn bereik te brengen. Dat was me
gaan vrijwel altijd uit van het goede
altijd afgeraden, want ‘daar zat geen
en je kunt ze wat dat betreft compleet
toekomst in’. Daarom ben ik ook aan de
voor de gek houden. Ik heb die zuiver-
academie grafisch ontwerpen gaan
heid willen vangen in ongeziene beel-
studeren; dat was in ieder geval een
den. Ze zijn geïnspireerd op mijn eigen
Ruud van Empel werd opgeleid tot
uiterst low budget tot stand. De stijlvast-
vak waar je dan nog je brood mee kon
jeugdfoto’s gemaakt door mijn vader.
grafisch ontwerper aan de Acade-
heid ervan droeg in hoge mate bij aan
verdienen. Ik kreeg altijd te horen: ‘Het
Het zijn moedige pogingen om schoon-
mie St. Joost in Breda in de jaren 1976-
het succes van deze programma’s.
laatst wat je moet doen, is kunstenaar
heid zonder cynisme te laten zien. Cy-
1981. Vroeg in zijn loopbaan begon
Ruud van Empel was in die tijd samen
worden.’ Nou, misschien is dat dan ook
nisme geeft geen antwoorden op onze
hij zelf met het maken van korte films
met andere grafisch ontwerpers als
het laatste wat ik doe. De eerste tijd dat
levensvragen, maar schoonheid wel. Ik
en video’s. Hij schreef het scenario en
Frans Lasès en Norbert ter Hall die ook
ik op de computer mijn eigen beelden
stelde mezelf de opdracht iets moois te
verzorgde zelf regie, camera, licht en
voor de tv werkten de maat der dingen
ging maken, hield ik met aanvullend
laten zien, open en eerlijk, te mooi om
geluid. Hij ontwierp ook de settings en
als het ging om de kunstzinnige eigen-
werk in opdracht mijn hoofd boven wa-
waar te zijn. Het is een inhoudelijke in-
decors. Die vielen op en hij werd ge-
zinnigheid van art direction.
ter, totdat ik in 2005 met de serie ‘World’
tentie die inherent is aan mijn techniek.
doorbrak in de Verenigde Staten. Ik
Alle onderdelen van mijn beelden heb
vraagd om voor uiteenlopende producties decors te maken. Daarmee kon
Picturing Eden
werd uitgenodigd om deel te nemen
ik afzonderlijk gefotografeerd en op de
hij in zijn onderhoud voorzien en hij
Het werk van Van Empel kwam tot hal-
aan de tentoonstelling ‘Picturing Eden’
computer ingemonteerd. Het materiaal
maakte er naam mee. Hij werd bekend
verwege de jaren negentig vooral via
van curator Deborah Klochko in het
dat ik fotografeer zoek ik enerzijds be-
toen hij voor populaire tv-programma’s
het traditionele knippen en plakken tot
oudste fotografiemuseum van Amerika,
wust en anderzijds kom ik het gewoon
als ‘Theo & Thea’ (1985-1989) en ‘Creatief
stand. Die gekende collagetechniek
het George Eastman House. Een werk uit
tegen. Ik heb een zeer groot beeldar-
met kurk’ (1993-1994) van Arjan Ederveen
ruilde hij in voor digitale beeldbewer-
mijn ‘World’ serie uit 2005 van een zwart
chief. Als ik voor het vervolmaken van
en Tosca Niterink in de regie van Pieter
king toen de Powermac van Apple
meisje in een wit jurkje tegen de achter-
een beeld nog een element mis, ga ik
Kramer als art director en vormgever
op de markt kwam en het software-
grond van een tropisch bos kwam op
dat erbij fotograferen. Qua realisme
optrad. Zijn werk had toen een hoog
programma Photoshop werd geïntro-
de omslag van de catalogus.’
klopt het beeld niet, bijvoorbeeld in bio-
zelfmaak- en knutselgehalte en kwam
duceerd. Hij zag van begin af aan de
logische zin. Ik creëer een illusie. Wat ik
Schoonheid
plantaardig bij elkaar zet, tref je in de
De naam en faam van Ruud van Empel
natuur niet zo aan. Dat geldt eigenlijk
was met die tentoonstelling die door
voor alles waarmee ik mijn beelden op-
de Verenigde Staten reisde in een klap
bouw. Maar de illusie klopt en ik weet
gevestigd. Zowel de ‘Untitled’-serie uit
inmiddels wat ik daarvoor nodig heb.
2004 als de ‘World’-serie lieten de idylle
Mijn werk zegt iets over de werkelijk-
zien van de onschuld van de jeugd.
heid, maar het is geen commentaar. Dat
In ‘Untitled’ zien we blanke meisjes en
commentaar komt eruit voort. Wel kies
een jongetje uiterst verzorgd gekleed
ik zorgvuldig mijn onderwerpen, want
en gekapt steeds alleen in een sprook-
ik stel wel iets aan de orde.’
jesachtige bos. De veel grotere serie
Foto, Hugo Keizer, 2014
4
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
‘World’ van meer dan dertig werken
Abattoir
laat minstens zo verzorgde zwarte
Dat geldt zeker ook voor de recente
jongens en meisjes zien in tropisch aan-
tentoonstelling in de Amsterdamse Flat-
doende omgevingen te midden van
land Gallery die in september-oktober
waterplanten in vijvers aangevuld met
2014 te zien was en die de titel ‘J’accuse’
paradijselijk aandoende kleine dieren.
droeg. Van Empel toonde daar een se-
Ruud van Empel: ‘In de twee reeksen
rie van vijf stillevens (‘Still Life’) waarin
werken heb ik het begrip ‘onschuld’ in
de vanitassymboliek centraal staat, vier
zijn puurste hoedanigheid willen be-
‘naakten’ (‘Nude’) en enkele op zichzelf
handelen. Het wezenlijke van onschuld
staande werken (‘Solo Works’), waaron-
der een portret van programmamaakster en presentatrice Andrea van Pol. De
vraag is daarbij wat de ‘beschuldiging’
van Ruud van Empel precies behelst.
In het persbericht van de galerie bij
de tentoonstelling is er sprake van het
verzet van de kunstenaar tegen hedendaagse kunstmatigheid. Dat wekt bevreemding omdat de kunstmatigheid
van het werk van Van Empel met zijn
digitaal gemanipuleerde fotografische
beelden daar juist een product van lijkt
te zijn. Van Empel: ‘Mijn aanklacht betreft de hypocrisie dat je niet meer mag
laten zien hoe iets er werkelijk uitziet, of
hoe het er aan toegaat. Voor mijn serie
stillevens wilde ik een beeld maken van
een uitstalling van vlees. Ik werd echter
niet toegelaten in het abattoir om te
fotograferen. Die werkelijkheid mag je
blijkbaar niet meer in beeld brengen.
Veel mensen eten graag saté kambing,
Ruud van Empel, Venus#4, 2006
maar ze willen er niet mee worden geconfronteerd dat daarvoor een geitje
wordt geslacht. Een slager haalt, voordat hij het product in de etalage zet, ieder vetje en velletje van het vlees af. Het
Verontrustende verkniptheid
mijn babyportretten waar niets seksu-
den en zich er ongemakkelijk bij voe-
wordt van al het bloederige ontdaan.
Pratend met Ruud van Empel geeft hij er
eels aan is, worden soms zo gelezen. Er
len. In zijn recent ‘Nude’ serie speelt
Lever wordt al vrijwel niet meer openlijk
blijk van dat hij over de intenties en ach-
is sprake van een verontrustende ver-
Ruud van Empel met die gewaarwor-
verkocht. Er wordt naar mijn idee doel-
tergronden van zijn werk een openhar-
kniptheid.’
ding van zijn werk. De vier naakten die
bewust iets buiten beeld gehouden.
tig verteller is. Hij doet niet geheimzinnig
Die laatste uitspraak roept in herinne-
hij in die beelden laat zien, zijn in hun
Ondertussen slachten we in de wereld
over zijn inspiratiebronnen, de invloe-
ring dat Ruud Schenk, curator moderne
fysieke constructie en hun uiterlijke ge-
miljoenen dieren per dag, maar de
den die hij ondergaat, de kunstenaars
kunst van het Groninger Museum, in zijn
daante in tegenspraak met vrijwel alles
vleeseter wil wat hij eet daarmee niet
die hij bewondert en de plaats die hij
essay ‘Once upon a time’ in het boek
wat we onder ‘natuurlijke schoonheid’
in direct verband zien. Hoe ik tegen die
zoekt in de kunstgeschiedenis en de fo-
‘Ruud van Empel Photoworks 1995-2010’
verstaan. Hij heeft naakten tot stand
problematiek aankijk, komt er dan uit: ik
tografie. Hij verzet zich tegen al te platte
uit 2011, diens werk in verband brengt
gebracht die aan talrijke voorwaar-
toon hoe dat geslachte vlees eruitziet.
interpretaties die zijn beelden tot kitsch
met het begrip ‘das unheimliche’, of zo-
den van de hedendaagse naaktcultuur
Het zijn niet de ‘vleesgebakjes’ die je
verklaren of die in het kader van de por-
als collega-kunstenaar Mike Kelley het
voldoen – zo is er geen schaamhaar te
tegenwoordig bij de slager of de su-
noficatie bepaalde werken uitsluitend
noemde: ‘the uncanny’. Schenk slaat
bekennen – maar in ieder van de vier
permarkt in de vitrines ziet. Ik ben geen
seksueel opvatten. Een werk waar twee
daarmee de spijker op de kop, want
beelden doet zich wat betreft het ide-
politiek activist, maar ik laat zien hoe ik
kleine jongens gearmd opstaan (‘World
de waardering voor het werk van Van
ale bloot een verstoring voor. Je kunt
hier als kunstenaar tegenaan kijk. Het
#32’, 2008), voor Van Empel een manier
Empel is er vooral ook in gelegen dat
er niet meteen de vinger opleggen, en
zegt iets over hoe de wereld in elkaar
om uitdrukking geven aan hun vriend-
kijkers voor de radicaliteit ervan terug-
de kwaliteit van de naakten is dan dat
zit. Dat is een persoonlijke kwestie. In die
schap, riep de botte reactie ‘flikkers’ op.
schrikken, dat ze zijn beelden in al hun
je dat eigenlijk ook niet wilt. Je kijkt wel
zin voldoet mijn werk niet aan het mo-
Van Empel: ‘Dat is toch wonderlijk. Zelfs
schoonheid en onschuld griezelig vin-
uit. n
dernisme dat juist het onpersoonlijke als
kwaliteit benadrukt. Ik werk gevoelsmatig, intuïtief haast. De digitale techniek
die ik hanteer, heeft een zekere mate
van toeval in zich. Ik vorm het zoals ik
het voor ogen heb, maar dat bedenk
ik niet zozeer van tevoren, ik zie het al
makend ontstaan. Ik neem dan voortdurend besluiten die tot het uiteindelijke
beeld leiden. Ik heb over sommige beelden een paar jaar gedaan om alle elementen bij elkaar te krijgen.’
Ruud van Empel bestempelen we in Nederland als een beeldend kunstenaar
die gebruikmaakt van fotografische
middelen. In de Verenigde Staten daarentegen is hij volwaardig in de geschiedenis van de fotografie opgenomen.
De ethische dilemma’s die hij aan de
orde stelt, worden in uiteenlopende landen zeer verschillend ontvangen en geïnterpreteerd. Waar in Nederland zijn
serie ‘World’ met zwarte kinderen argwanend wordt bekeken en in moreel
opzicht in twijfel getrokken, daar wordt
in de Verenigde Staten die geïdealiseerde onschuld van het zwarte kind juist als
een noodzakelijk eerbetoon opgevat.
Ruud van Empel, Still Life Funghi, 2014
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
5
Larissa Kikol
vertaling Fredie Beckmans
De dictatuur van de creativiteit
Een groot internetplatform voor fotografie maakte reclame met de slogan: ‘Zo gunstig was creativiteit nog nooit!’
We moeten ze hier gelijk geven! Een ieder wil creatief zijn en moet het ook zijn. Creativiteit wordt zelfs verwacht.
Ze wordt vermeld als functie-eis bij vacatures en geldt als beoordelingscriterium bij partnerkeuzes. Het hele leven
staat tegenwoordig tussen creatieve aanhalingstekens, vroedvrouwen moeten geboorten in een bijzondere
vorm gieten, en de laatste gang die wij allen gaan moet door middel van een creatieve begrafenis transcendent
worden vormgegeven.
aan de orde is. De hedendaagse creativiteitswaan draait veelmeer om het
eigen ego dan om de diepere bewustwording. Het resultaat hiervan: hysterie,
oppervlakkigheid en schaamte. Kijken
we hierbij naar Freuds verhandeling:
‘Het onbehagen in de cultuur’, dan kun
je je afvragen of niet ook in de creativiteit een ‘lustvervanger’ om de hoek
komt kijken. Achterliggende gedachte
is de angst voor het gewone, het eigen
ontoegankelijke en een combinatie
hiervan. Creatieve oplossingsgerichte
strategieën worden niet meer losgelaten op alleenstaande problemen, maar
het gehele IK wordt als probleemgebied behandeld. Daar waar de dieptepsychologie ooit werd ingezet bij
complexe levensproblemen, moet nu
de dieptecreativiteit ons eigen leefpatroon uit de crisis halen om weer aan de
marktconforme eisen te voldoen. Desalniettemin laat ook hier de inflatie niet
lang op zich wachten.
Creativiteit als wondermiddel
Het thema van dit nummer is daarom
illusie. De leugen en de waarheid. De
creativiteit als een wondermiddel. De
creatieve vorming van het Zelf is een illusie. Een creatieve levenshouding als
individualiteitskenmerk is een illusie.
Creativiteit kan gelukkig maken, hoeft
dat echter niet. Aan het eigen Zelf kunnen we hard werken, maar we kunnen
het niet altijd vormgeven. En individualiteit heeft niets met creativiteit van doen.
Alles bij elkaar genomen hoeft dat niet
erg te zijn, het zij zo. De creatieve lifestyle betekent ook een gecontroleerde
rationaliteit: men houdt zich voor, altijd
en overal anders te willen doen, beslissingen nemen op grond van kwantitatieve gebeurtenissen en overal tegelijk
te willen zijn in plaats van de directe
weg te nemen. Dat kost allemaal maar
energie en belemmert onze bewegingsruimte.
Adrien Klemensiewicz, performance ‘I must be different! I have to!’, Munchen, English Garden, 2014
De do-it-yourself-generatie wil niet al-
Natuurlijk willen ook alle kunstinstellin-
bedoelde met de term kunstenaar een
Anders gezegd: wat betekent het in
leen het eigen leven, maar ook het
gen van deze markt profiteren. Ze over-
individu dat zelf actief vorm geeft.
de context van de kunst? Kan het cre-
individuele IK zelf vormgeven. De cre-
spoelen oncreatieve singles en verstok-
Na de krijgszuchtige vernietigingen
ativiteitsbegrip zelfs het kunstbegrip
ativiteit wordt op die manier als een
te bejaarden met een vloedgolf aan
en massamoorden in de 20ste eeuw
vervangen? (Kunstbegriff is een door
goddelijk wondermiddel aangepre-
programmakeuzes die meer geschikt
moest men zich heroriënteren en op-
Beuys bedacht woord: noot van de ver-
zen en als gebruiksartikel verramsjt. Om
zijn voor verveelde kinderen. De stad
nieuw beginnen. De kunstenaar moest
taler) Zal er binnenkort geen kunst meer,
het geweten te sussen moet het individu
moet natuurlijk ook creatiever worden.
de samenleving aan betere politieke
maar creativiteit tentoongesteld en
creatieve maaltijden kunnen bereiden,
Wordt ze zonder een museum voor he-
en ecologische patronen helpen en
gedocumenteerd worden? Wordt dien-
zijn kleren bij een creatief designcol-
dendaagse kunst als zodanig al hele-
de verantwoording daarvoor in eigen
tengevolge een historische creativi-
lectief kopen of in een tweedehands-
maal niet meer waargenomen, nu moet
hand nemen. Ook de kunstschilder Jean
teitsontwikkeling in verschillende stijlen
winkel creatief samenstellen. Onze vrije
ze ook de openbare ruimte met kunst
Dubuffet verkondigde dat ieder mens
zichtbaar? De kunst wilde zich lange tijd
tijd moeten origineel geënsceneerd
opleuken en de bewoners regelmatig
zich met de kunst kan verbinden. Net als
van de niet-kunst onderscheiden. Door
worden. De humor en ook onze seks-
met performancekunst gelukkig maken.
Beuys maar ook in de context van de
diverse ready-mades werd daarna de
naoorlogse tijd, stuurde hij aan op een
niet-kunst in een kunstcontext geplaatst
beleving moet creatiever worden en
het hele aanbod van Apps op onze
Beuys verkeerd begrepen
sterke cultuurpessimistische beleving,
en op die manier kreeg de kunst een
smartphones moet een creatief gebruik
De kunstenaar Joseph Beuys beweerde
die hij provocatief met de verheerlijking
nieuwe invalshoek. Zal zoiets dergelijks
van de innovatieve technologie sug-
dat ieder mens een kunstenaar is. Hij
van de outsiderkunst visualiseerde.
ook gebeuren met de creativiteit en de
gereren. Tenslotte wordt de creatieve
werd niet begrepen. En verkocht: aan
levensloop aan de hand van originele
Lifestyle-tijdschriften, aan esoterische
Beuys of Dubuffet, beider ideeën kun-
daar eens over moeten nadenken en
verhaaltjes en foto’s op Facebook met
levenshulp en ‘coaching seminars’
nen in een maatschappelijke en cultu-
de niet-creativiteit in een ander daglicht
wel 387 vrienden ons onder de neus ge-
voor gestresste managers, die hun
rele context worden geplaatst, die van-
bekijken. n
wreven.
rendement moesten verbeteren. Beuys
daag de dag in West-Europa niet meer
6
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
niet-creativiteit? Minstens zouden we
Erik Johansson, Vertical Turn,
www. erikjohanssonphoto.com
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
7
Orogenesis: Watkins, 2004 from the Orogenesis series by Joan Fontcuberta © Joan Fontcuberta
Stranger than Fiction
Hydropithecus of Cerra de San Vicente, 2006 from the Sirens series by Joan Fontcuberta
In het Science Museum in Londen is Joan Fontcuberta’s eerste grote retrospectief in het Verenigd Koninkrijk. Buiten kan ik al van verre zien dat voor
het museum een grote groep onrustige mensen staat te wachten. Ik haal
eens diep adem en bereid mij voor op een lange wachttijd in de koude
Londense zon en de typische dynamiek die wachten in een rij voor een
tentoonstelling oplevert. Maar terwijl ik dichterbij kom, zie ik dat de mensen
buiten niets te maken hebben met de tentoonstelling van de Catalaanse
kunstenaar en winnaar van de Hasselblad Award in 2013. Zij zijn hier
om naar een levensechte mammoet te komen kijken, bij de buren in het
National History Museum.
helpen mij af te vragen of de software-
Om onverklaarbare redenen is het ver-
ontwikkelaars niet toevallig Komar &
boden om de expositie te fotograferen.
Melamid’s vragenlijst voor Most Wanted
Vanaf ver herken ik de lichaamstaal
Paintings hebben gebruikt om tot hun
van de suppoost terwijl zij stilletjes op
algoritme te komen.
mij afkomt en mij vraagt geen foto’s te
De tentoonstelling ‘Stranger than Ficti-
nemen. Is dit een gedateerde richtlijn
on’ is niet chronologisch samengesteld.
om het copyright te beschermen? De
Met het oog op het instituut dat de ten-
promotie van boeken en souvenirs? Ik
toonstelling herbergt is er een selectie
heb geen idee en uit pure recalcitran-
gemaakt van werk waarbij de nadruk
tie neem ik een paar foto’s als de dame
ligt op het wetenschappelijke discours:
weer uit beeld is verdwenen. Maar het
De zogenaamde Media Zalen, waar
de wezens zien eruit als een kruising
plantkunde en topologie, de media en
leidt af om steeds te moeten kijken waar
Fontcuberta’s werk wordt getoond, is
van alle dieren uit de mythologieafde-
zelfs religie. Disciplines die beweren de
de suppoost is als ik een visuele notitie
een samenwerkingsverband van de
ling van de bibliotheek. Verderop in
waarheid in pacht te hebben, worden
wil maken, dus ik hou er al snel mee op.
gastheer (The Science Museum) en The
de tentoonstelling een ontdekking van
allen door Fontcuberta uitgedaagd (2).
Fontcuberta’s werk heb ik al eerder ge-
National Media Museum in Bradford. De
de geoloog en priester Jean Fontana.
Bij iedere stap wordt de bezoeker uitge-
zien, ik weet waar hij mee bezig is. Maar
ruimte is bedoeld voor media, fotogra-
Nadat we vliegende eenhoornapen
nodigd om gaandeweg zijn twijfel en
terwijl ik hier zo op een ouderwetse
fie- en kunst installaties. Om deze zalen
voorbij hebben zien komen, roepen de
achterdocht met zich mee te dragen.
manier notities sta te maken, realiseer ik
te bereiken loop je als bezoeker over
fossiele skeletten van zeemeerminnen
Hoe overtuigend sommige verhalen
mij dat ik zo gedwongen word om mijn
een balustrade die uitzicht biedt over
allerminst verbazing op. En daarnaast:
van de gevonden archieven ook mo-
ervaring om te zetten in begrip terwijl
de permanente tentoonstellingen: een
heeft u die beelden niet eerder gezien?
gen zijn, de onmiskenbare gelijkenis
ik de expositie bekijk. Doordat het niet
museum van technologie en ontwikke-
Ergens gepost op een Facebook-pagi-
van alle wetenschappers, kosmonau-
mogelijk is voor mij om kijken en den-
ling in al haar glorie. Is er een betere
na van een verre nicht? Net als de vele
ten en monniken met elkaar én de Cata-
ken te scheiden, moet ik het denken
plek om het werk van Fontcuberta te la-
online likers wilde zij ook dit ongelofe-
laanse kunstenaar zelf, laat geen twijfel
verschuiven naar een moment waarop
ten zien? En ook al kan men tussen de re-
lijke nieuws met u delen. Zeemeermin-
bestaan over hun fictieve herkomst. Al-
ik wel of niet nog een blik in mijn fotoar-
gels van de titel van de tentoonstelling
nen (hebben) bestaan, dat had zij al
thans, mocht de foto van de vliegende
chief werp.
door een literaire verwijzing naar Mark
jaren geweten, en nu was er zelfs we-
eenhoornaap (Cercophitecus Icaro-
Twain (1) en zijn opmerking over realiteit
tenschappelijk bewijs!
cornu) bij de ingang u niet al meteen
Sherlock Holmes en de feeën
in de ogen hebben laten wrijven van
Fotografie heeft altijd geflirt met de re-
verbazing.
aliteit en illusie. De wetenschap van op-
lezen, Fontcuberta’s werk is verre van
documentair te noemen.
Fictieve afkomst
De tentoonstelling opent met een kort-
Fontcuberta’s retrospectief is doorspekt
geleden ontdekt archief van de lang
met series van andere vakkundig gefa-
Metafoor voor macht
fend, gaf dit medium zelfs een vleugje
vergeten wetenschapper Professor
briceerde, ja zelfs minder overduidelijk
Maar als Fontcuberta’s werk niet waan-
alchemie mee. Wat er gebeurt tussen
Ameisenhaufen: aantekeningen over
fantastische werken. Hierdoor ontstaat
zinnig goed gemaakte nep is, hoe dan
de lens en een afdruk is een mysterie
geobserveerde fantastische wezens in
een spanning tussen geloof- en onge-
zijn praktijk te definiëren? Wat voor in-
dat buiten beeld blijft. In de Victoriaan-
hun natuurlijke omgeving, opgezette
loofwaardigheid binnen het narratief
vloed heeft de ruimte waar het werk
se tijd was het fotograferen van geesten
voorbeelden en natuurlijk ook foto’s.
van de tentoonstelling. Zo roept de
tentoon wordt gesteld op de manier
al een gigantische hit. En ook al werden
De wetenschapper op de foto met Cen-
mooie zwart-wit fotografie van wat op
waarop de werken worden bekeken?
deze foto’s vaak ontmaskerd als fraudu-
taurus Neandertalensis, Alopex Stultus,
verwelkende bloemen lijkt (uit de serie
En als dit bovendien geen realiteit is die
leus, nog steeds heeft dit genre een gro-
een vliegende Cercophitecus Icaro-
Herbarium uit 1994) herinneringen op
deze voormalige reclameman met fic-
te groep toegewijde volgers. De schrij-
cornu en verschillende zwart-wit en se-
aan een werk van de Duitse fotograaf
tie pareert, wat is dan zijn ‘derde pil’(3)
ver van de beroemde Sherlock Holmes
pia gevlekte afbeeldingen van wezens
Karl Blossfeld. Voor de serie Orogenesis
Fontcuberta is geen fotograaf zoals
verhalen, Sir Arthur Conan Doyle, was
waarvan je je moeilijk kunt voorstellen
uit 2002 voerde Fontcuberta historische
Ansel Adams of Henri Cartier Bresson
in zijn tijd wellicht een van de meest
dat ze bestaan. Laat staan dat ze zo
landschappen uit schilderijen in een
dat was. Hij koos fotografie niet voor
bekende spiritisten en geloofde ook in
goed geobserveerd en bestudeerd
militair softwareprogramma in. De soft-
haar formele kwaliteiten maar als een
het bestaan van feeën (4). Een serie foto’s
zijn. De tekeningen zijn perfect als van
ware zet de landschappen om in beel-
metafoor voor macht. De ambivalente
genomen door Elsie Wright en Frances
een 17de-eeuwse geleerde of een kin-
den van sublieme maar tegelijkertijd
verhouding van fotografie met de zicht-
Griffiths in 1917 vond hij dan ook duidelijk
derboekenillustrator. De namen zijn in
ook vervreemdende landschappen.
bare wereld maakt het zo een rijk me-
bewijsmateriaal van dit paranormale
een geraffineerd Latijn geschreven en
Als ik naar deze prints kijk, kan ik het niet
dium in Fontcuberta’s oeuvre.
fenomeen. Ondanks de conclusies van
8
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
tica en scheikunde, in het donker beoe-
Hydropithecus of Sanary, 2012 from the Sirens series by Joan Fontcuberta © Joan Fontcuberta
Cercophitecus Icarocornu from the Fauna series by Joan Fontcuberta and
Pere Formiguera, 1985 © Joan Fontcuberta and Pere Formiguera
Zhenia Sveshinsky
vertaling Philip Fokker
verschillende experts dat de foto’s nep
Hoe minder je ziet, hoe meer je weet
komen. Of het nu om de krioelende mi-
geselecteerd komen het hardst aan bij
waren en de haarstijl van de feeën wel
Een voetnoot voor het belang van we-
croscopische massa gaat die een tak
de wetenschap en de kunstige wijze
erg ‘typisch Parisienne’(5), bleef Doyle er-
tenschappelijke verbeeldingskracht. In
van een dodelijk virus voor moet stellen
waarop de vervalsingen van Fontcu-
bij dat de foto’s echt waren.
een wereld waarin niets echt is als het
of dat de plek waar de Rover rondrijdt
berta waarheid uitdaagt.
Drie jaar voor het overlijden van Fran-
niet is gezien (7) speelt visualisatie een
daadwerkelijk Mars is en natuurlijk de
ces Griffith, in 1983, gaven ze toe dat de
belangrijke rol in het vergaren van ken-
selfie die de Curiousity robot na haar
Humorvol en tegelijkertijd bloedserieus,
foto’s nep waren, gelukkig maakte Doy-
nis. Het mag dan ook geen verrassing
landing maakte. Maar de belangrijkste
Fontcuberta’s gehele oeuvre is een plei-
le deze publicatie in The Unexplained
heten dat fotografie, ondanks haar
vraag luidt: kan dit systeem waar ken-
dooi voor visuele geletterdheid. Maar
niet meer mee. Het verlangen om het on-
frivole natuur, een perfect medium
nis niet alleen is gebaseerd op ‘zien is
is de presentatie in het Science Museum
zichtbare te kunnen zien is soms sterker
is geworden om de realiteit beter te
geloven’ maar ook op kennis van de
wel de ultieme vorm voor zijn werk in
dan optische waarneming en redelijk-
begrijpen. Maar hoeveel laten weten-
technologie van het medium dat het
de ruimte die is gereserveerd voor artis-
heid tezamen, de truc hoefde niet eens
schappelijke beelden eigenlijk zien?
bewijsmateriaal vast heeft gelegd, in-
tieke ingrepen? Als de twijfel die wordt
perfect te zijn.
Wat wij nooit moeten vergeten is dat,
clusief context en historie van het werk-
gezaaid op de expositie uit de Media
al is een foto tot op zekere hoogte een
veld, kan dit systeem onderdeel gaan
Space kan sijpelen, in het museumcafé,
In 2006 deed een Spaans tv-kanaal
afdruk van de realiteit, de camera niet
uitmaken van onze dagelijkse manier
over de balustrade, langs de rijen mam-
verslag van het onbekende verhaal en
hetzelfde werkt als het menselijk oog.
van kijken? En hoe kan deze manier van
moetfans voor het aangrenzende Na-
kritisch kijken worden geïntroduceerd
tural History Museum de straat op, dan
bij een breder publiek?
zou dat het ultieme succes voor de Font-
het archief van de Russische kosmonaut
Ivan Istochnikov(6) die na een ruimtewan-
Vaak genoeg vertaalt het oog de we-
deling vanuit de Soyuz-2 samen met zijn
reld binnen de camera in een beeld
hond Kolka niet meer werd gezien. De
dat anders is dan met het blote oog
Ruimte voor twijfel?
is ons verlangen naar illusie. En fotogra-
Russische ambassadeur in Spanje inter-
wordt gezien. Aangewakkerd door
Kunstenaarspraktijken die zich bezig-
fie is een perfect medium om dit te voe-
preteerde dit werk als een belediging
technologische vooruitgang kunnen
houden met fotografie, houden zich
den terwijl kunst een mogelijkheid biedt
van zijn land. De dag na de uitzending
wij nu ook micro-en macrokosmos-
ook bezig met de complexe gemengde
om dit aan te vechten, mits in de juiste
bood het tv-station aan het item te ont-
sen waarnemen. Terwijl op hetzelfde
natuur van het medium. Van de vroege
omgeving. n
krachten maar het wacht nog steeds op
moment dezelfde technologie niet al-
verzamelingen van verschillende nega-
een reactie van de Russische ambas-
les kan registreren. Denk bijvoorbeeld
tieven van Oscar Rejlander via het werk
1 ‘Truth is stranger than fiction, but it is because
sade.
aan het beeld van Daguerre uit 1839
van de constructivisten en surrealisten
fiction is obliged to stick to all possibilities; truth
Veel van Fontcuberta’s werk kan men
van de Boulevard du Temple in Parijs:
naar hedendaags werk van onder an-
isn’t’ Mark Twain
aantreffen als men de sociale medianet-
Een lege straat op de schoenenpoet-
dere Daniel Gordon en Asger Carlsen.
2 http://www.theguardian.com/artandde-
werken afstruint. En terwijl zij aan resolu-
ser en zijn cliënt na: de enige twee le-
Kunstenaars hebben de flexibiliteit van
sign/2014/jul/08/joan-fontcuberta-stranger-
tie en artistieke afkomst inboeten, win-
vende wezens in de drukke straat die
fotografie altijd gebruikt om te reflec-
than-fiction
nen zij ook aan authenticiteit in typisch
lang genoeg stil stonden om een spoor
teren op onze dagelijkse ruimtelijke en
3 In Perverts Guide to Cinema (2006) Slavoj Zi-
folkloristische zin. Heden ten dage weet
achter te laten. Op macro-en microni-
informatieve realiteit. Gebogen, gevou-
zek discusses film Matrix and demands a third
een ieder dat foto’s gemanipuleerd kun-
veau hetzelfde: zonder een professio-
wen en gelaagd speelt de visuele we-
option to the existing red and blue pills offered
nen worden en dat je daar niets eens
nele achtergrond, goede analyse en
reld dit spel graag mee. Het oeuvre van
to Neo
meer een getraind professional voor
een scheut fantasie zou men hier niet
Fontcuberta put uit zowel constructivis-
4 In The Coming of the Fairies (1922) - Cottingley
hoeft te zijn. Algoritmes vullen de kennis
meer zien dan de discutabele estheti-
tische als surrealistische bron maar zijn
fairies photographs
van de leek aan. Geen rode ogen, blub-
sche kwaliteiten van een wetenschap-
bekwame en realistische manipulatie
5 Magnusson, Magnus (2006),
berende of ongave huid meer. En nog
pelijke foto. Voor een getrainde kijker is
overstijgt de vorm. Het appelleert niet
Fakers, Forgers & Phoneys, Mainstream Publi-
beter nieuws: met Photoshop kun je de
de kennis die deze beelden prijsgeven
aan wat er wordt getoond maar aan
shing, ISBN 1-84596-190-0
hele wereld over reizen terwijl je lekker
een complexe constructie van verschil-
wat wij zien. De snelle blik waarmee wij
6 Ivan Istochnikov is a translation of Johan
thuis blijft. Als dit geen grote openbaring
lende elementen waarvan het beeld
de krantenpagina’s scannen en het ver-
Fontcuberta’s name into Russian
meer is, waarom zijn wij dan nog steeds
zelf er maar één is. Er is weinig dat niet-
trouwen in de wetenschap die aan witte
7 John Gribbin, In Search of Schrödinger’s Cat:
zo kritiekloos als het gaat over de beel-
wetenschappers kunnen aflezen van
jassen lijkt te kleven wordt in twijfel ge-
Quantum Physics and Reality
den die wij dagelijks, zonder er goed
een wetenschappelijke foto zonder
trokken. Het publiek wordt uitgenodigd
naar te kijken, via verschillende media
door een professional gegeven con-
om te twijfelen aan de fotografische
Zhenia Sveshinsky is curator en fotografie on-
op ons bordje krijgen? Laten we het we-
text. Hierdoor vertrouwen wij volkomen
voorstellingen en de betrouwbaarheid
derzoeker n
tenschappelijke gebruik van fotografie
op het commentaar en de bijschriften
van het (wetenschaps)-museum. De wer-
eens onder de loep nemen.
van foto- en videobeelden die tot ons
ken die voor het Science Museum zijn
cuberta show zijn. ‘Stranger than fiction’
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
9
Dorine van Meel
Luid Parfum (fragment) - Annelein Pompe
mijn stem zou een drijvende vis zijn als ik kon ademen in kleur
en vis zou zeggen
kun je zien waar ik naar toe ga?
ik denk het niet
buiten
te zien dat bladeren hangen
drums te horen
voice-over: elk woord is een enzym
het accommodeert je associaties voor het moment
zet ze in beweging voor andere gedachten
dat alles verteerd hebbende of vergeten
blijft daar alleen dat alleenige woord over
drums houden op
Alleenig. (we horen het geluid van een applaudisserende menigte)
Alleenig. (dat geluid van kokend water)
Alleenig. (gegons van aanstormende bijen)
Twee Gesprekken
Met Annelein Pompe
Dorine In de metro van Noord- naar Zuid-Londen, lees ik ‘Mental Furniture’ van kun-
stenaar, schrijver en dichter Claire Potter. Mijn medepassagiers zijn verdiept in taDorine Jij zegt dat je helemaal hoeft niet te leren schrijven, hoogstens om toestem-
bloidkranten, terwijl de oplichtende reclames aan de plafonds verzekeringsmaat-
ming te geven aan je verlangen. Waar vind ik dat verlangen?
schappijen zich verenigen met graat-magere honden die om hulp vragen. Dat wat
ik lees is niet zomaar te begrijpen en geen enkele directe actie zou tot enige vorm
Annelein Ja, ik zei dit destijds tegen jou persoonlijk, dus ik weet niet of het een alge-
van oplossing kunnen leiden, integendeel. De continue stroom van spellingsfouten
mene waarde heeft. Maar goed, dat is aan jou. Het gaat me eigenlijk alleen juist
geeft blijk van een weggelaten tweede edit die anders wellicht ook had kunnen
niet om het verlangen zelf. Als het over verlangen zou gaan, kan ik er meestal geen
censureren. Dat je iets niet (direct) begrijpt, lijkt me cruciaal?
woorden aan geven. Maar ik wil mezelf toestemming geven om uit dat bonte gebied de toon of sfeer voor mijn verhalen of gedichten te halen. De toestemming is
Annelein Cruciaal, nee… Begrijpen wat er staat, is toch net zo belangrijk als zien wat
voor mij essentiëler voor het schrijven dan de bron. Waar ik die vind? Geen idee.
er gebeurt? De betekenis kun je later inhalen. Verstaan betekent in België trouwens
Gisteren, op een oer-Hollandse verjaardag, ontmoette ik een Marokkaanse vrouw
begrijpen.
die heel de tijd kleuren zag en aan de lopende band toekomstvoorspellingen
deed. Zij kwam recht op me afgelopen, duwde uit het niets haar hand op mijn borst
Dorine De eerste tentoonstelling die we ooit maakten, maakten we samen. We
en ze zei neus tegen neus: ‘Bij de meeste mensen komt alles van hier.’ Best hypnotise-
noemden het: ‘als ik beweeg’. Voor onze poster sprongen we de lucht in. Dit zijn wij,
rend. Vooral omdat ze van die grote gitzwarte ogen had. Toen legde ze haar hand
zes-en-een-half jaar geleden: Niet lang daarna ontwikkelde je een manifesto voor
op mijn navel en ze riep: ‘Bij jou komt het van hier!’ Dus ik denk dat daar je antwoord
dichters op het podium. ‘Poëzie,’ zo verklaarde je, ‘voert men op de kop.’
ligt. Sinds gister komt dit alles uit mijn navel.
Er volgde een reeks performances waarbij jij de handstand deed terwijl je je gedichten voordroeg, of eigenlijk, uitschreeuwde. Happend naar adem, steeds
Dorine Je vertelde dat je als kind plat op je buik op de rug van de pony van de buren
ging liggen. En soms speelde je dat je een giraffe was. Tot op een dag je speelge-
roder aanlopend, zinnen die haperden, onverwachts werden afgebroken, omdat
noot je meedeelde dat jullie geen kinderen meer waren; dat je nu geen giraffe
je terug moest naar de grond. In mijn video-installaties beweegt niet alleen het
meer kon zijn. Staat het dichterschap je toe nog steeds giraffe te zijn?
beeld, maar ook het publiek, dat zich door de ruimte moet verplaatsen om de fragmenten aan elkaar te koppelen. Is wellicht beweging dan cruciaal?
Annelein Op onze ruggen lagen we. Judith en ik. Niet op onze buik. Anders konden
we de sterren niet zien. Daar ging het om. Damien was een heel brede, sterke knol,
Annelein Ja. De cursor op je beeldscherm wacht net zo goed op het juiste woord
dus hij kon ons beiden dragen. Het verraad dat kleine kinderen voelen wanneer
als jij. De handstanden gaan over het gestalte geven aan een idee. Een abstract
ons ‘de volwassen werkelijkheid’ wordt verteld, ken ik nog steeds. Niet alleen als
gegeven dient zich aan en ik wil dit concreet maken. Het gedicht dat ik wil schrijven
het gaat over mijn eerste natuur van de giraffe die ik dacht dat ik was. Nu laat ik
is in mijn achterhoofd al af, maar moet zich nog vormen tussen mij en mijn beeld-
soms mijn gedichten of verhalen lezen aan mensen die daar verstand van hebben
scherm, papier. Het abstracte gegeven moet zonder breuken of zinken aankomen
en voel ik soms hetzelfde bedrog wanneer ze niet zien wat ik zag. Wanneer ik het
in de concretisering. Als maker kan ik alleen maar hopen op een veilig overvaren.
weer moet vertalen, verduidelijken. Die poging aangaan is het belangrijkste. Dat is
Daarvoor moet ik me goed voorbereiden op het toeval. Zolang ik in balans ben,
überhaupt een reden om dingen te maken.
draag ik voor. Je vertelde laatst dat je bijna niet meer zelf filmt, je steeds meer
schrijft en dat je het in je computer elk moment kunt laten sneeuwen. Wanneer geef
jij doorgaans toestemming voor sneeuw?
Dorine Als Nederlanders en tijdelijke Engelsen zijn we gewend aan de snelheid van
regen, waardoor we sneeuw wellicht ervaren als vertraagde regen, opgerekte
tijd. Vertraging wordt binnen de geschiedenis van de cinema al sinds jaar en dag
gebruikt op momenten van grootse tragedie. (Ken je de openingsscène van Lars
von Triers ‘The Antichrist’?) Twee jaar geleden liet ik het sneeuwen op drie videoschermen tegelijk, een cinematografisch mechanisme werd ingezet om aan de
ene kant de gemoedstoestand van de kijker sturen, terwijl ik aan de andere kant
juist de nadruk wilde leggen op de manipulatie. Een transparante illusie.
Annelein Twee antwoorden;
Nee. Wanneer ik een veulen in bad zet, bedoel ik niets anders. Er is ook niets anders.
Wanneer jij het voor je ogen getoverd ziet worden is dat jouw tovenarij waar ik niet
afwijzend of preventief tegenin zal werken, omdat niets is wat het lijkt.
Ja. Zolang jij iets anders ziet dan ik, bron der badveulens en linkslopers, dan is
er sprake van een vervormde visie op de werkelijkheid. Mocht je mij niet als de
rechtmatige eigenares van badveulens en linkslopers zien, dat ook zij door mijn
vervormde visie op de werkelijkheid op papier terecht zijn gekomen, dan zou het
kunnen dat de wereld toch nog op zijn plek valt.
Groeten uit Wallonië, Annelein. n
Zonder titel, Annelein Pompe, acryl op papier, 111x150 cm, 2009
10
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
recreëren. Claire, denk je dat ze elkaar overlappen, de wereld zoals we hem zien,
de wereld zoals ik hem lees in jouw boek? Of zijn het verschillende versies? Verschillende manieren waarop we als mens grip proberen te krijgen?
Claire Elke tekst die is neergeschreven, bevindt zich in het gebied van de lezer. De
auteur verdubbelt zich: een schrijver in het verleden, een lezer in het heden. En de
tegenstelling tussen lezer / schrijver is niet strict binair, vanwege de tijd die ertussen
zit. Iedere keer dat je je eigen tekst opnieuw leest, ben je een nieuwe lezer. The
context van het lezen is immers veranderd, de ‘ik’ is veranderd. Dat brengt me bij
jouw vraag van overlapping. Mijn simpele antwoord zou zijn dat ik alles als fictie
opvat. Mijn zelfbesef in tijd en ruimte is een vorm van schrijven, een collage van
kleine beetjes informatie, die me helpen door de wereld heen te bewegen. Aan
de ene kant kan ik deze positie volhouden, aan de andere kant erken ik ook de
stompzinnigheid van een positie als deze – omdat het politieke en sociale leven
zo wordt ondermijnd. In mijn schrijven probeer ik zo goed als ik kan beide posities
The Void in Front, Dorine van Meel, installatie met video, 2014
vast te houden.
Dorine Je geeft zelf al aan dat een zienswijze waarbij alles wordt opgevat als fictie
Met Claire Potter
een risico in zich draagt. Waarschijnlijk anticipeer je al op de vraag die ik je direct
zou stellen: want Claire, in een wereld waarin alles kan worden opgevat als fictie,
wat staat er dan nog op het spel? En jou kennende, zie ik voor me hoe je je ogen
Dorine In mijn gesprek met dichter, schrijver, kunstenaar Annelein Pompe zei ik tegen
openspert op het moment van deze vraag: klaar voor de tegenaanval. Laat me je
haar dat de obscure ondoordringbaarheid van je boek ‘Mental Furniture’ – althans
daarom een andere vraag stellen: ondanks het fictieve karakter van ‘Mental Furni-
in zijn eerste verschijning – me een gevoel van bevrijding gaf. Een stroom van
ture’ ervaar ik een brutale eerlijkheid in je schrijven. Een diepe vorm van waarheid.
gedachten waarin we worden opgezogen en waarvan we als lezer fungeren als
Ben je dat niet met me eens?!
getuige. Claire, waar begin je?
Claire Wat er mij voor mij op het spel staat, is maatschappelijke structuur, de culturele
Claire Ik begin als ik iets te zeggen heb. Dus ik begin door mezelf bloot te stellen aan
conventies van onze samenleving. Ik word als mens gevormd en gecontroleerd
iets waarmee ik me kan engageren, iets waarover ik een positie wil innemen, iets
door de maatschappij waarin ik leef. Dat je ook maar een seconde zou denken
dat me tot spreken aanzet. Dat is het belangrijkste onderdeel, de rest is het proces.
dat je hier als mens buiten kunt staan; dat je denken en schrijven hier niet door zou
Het proces van schrijven, waar ik me doorheen werk. Dit is ook de reden dat ‘Mental
worden beïnvloed: daarin ligt het gevaar. Ik besta niet in isolatie – en ik schrijf niet
Furniture’ in essentie een eerste versie is. Elk hoofdstuk is zonder onderbrekingen
om een fictieve wereld te creëren, die me zou kunnen laten ontsnappen uit de
getypt op de typemachine. En de tekst is in een later stadium niet bewerkt. Om het
bestaande wereld. Mijn schrijven moet een kern raken, het moet tonen hoe ik als
werk te kunnen publiceren, hebben we uiteraard het geschrevene moeten ‘verta-
subject ingebed ben in deze wereld. Door statements te maken en daar in dezelfde
len’ vanuit de typemachine naar een digitale vorm. En natuurlijk kun je dan vragen:
ademtocht op terug te komen. n
waarom zou je dit proces van vertaling toestaan als je geïnteresseerd was in de
eerste versie? Want de sporen van het schrijven zelf kunnen (en zullen) andere vor-
Dorine van Meel (1984, NL) is kunstenaar en schrijver en woont en werkt in Londen.
men van extra-linguïstische betekenis creëren, zoals gebaren dat doen. Mijn ant-
Annelein Pompe (1988, NL) is kunstenaar, dichter, schrijver en filmmaker en woont
woord zou zijn: ik wilde ook een helder script (en partituur) aan de lezer afleveren.
en werkt in Gent.
Ik was geïnteresseerd in het moment waarop het werk ontstaat. In de mogelijkheid
Claire Potter (1986, GB) is schrijver en kunstenaar en woont en werkt in Leeds. n
om ook de lezer de performer te laten zijn. Dat niet alleen ik, als auteur, in een eerder stadium, de tekst zou hebben opgevoerd door die te schrijven – want voor mij
is schrijven een performance, schrijven is beweging, een beweging door dingen
heen die gegeven zijn. Maar dat ook het moment van lezen, als het spiegelbeeld
van het moment van schrijven, een performance wordt.
Dorine In je antwoord vind ik veel van mijn eigen ideeën terug. Maar de vraag is
of eensgezindheid ons ergens zal brengen. Voor mij is beweging ook verstoring,
een plotselinge breuk met datgene wat we verwachten dat volgen zou, een waar
ontwaken. Hoe lok je beweging uit, Claire?
Claire In ‘Mental Furniture’ wordt die verstoring bewerkstelligd door het apparaat:
de typemachine. Het apparaat dat ik gebruikte, had een non-qwerty toetsenbord,
waardoor stagnatie bijna werd uitgelokt. Abrupte afbrekingen, fouten en oncontroleerbare momenten werden onderdeel van het proces van schrijven. Ik zie dit
als een soort gedeeld auteurschap, omdat deze momenten van verstoring de
richting waarin mijn gedachten stroomden, wijzigden. En ik moest deze momenten
opvangen, of juist niet opvangen, ik kon de zin opnieuw beginnen, of ik kon me
overgeven aan dit moment. Deze haperingen verstoren het ritme, de zinsopbouw,
de combinatie van letters en klinkers. In jouw essay ‘Notes and Lyrics’ spring je van
onderwerp op onderwerp, het gebruikelijke ritme van een essay verstorend – probeerde je de lezer te activeren?
Dorine De tekst die je noemt, schreef ik vanuit de drang om een duidelijke positie in
te nemen over de zorgwekkende dingen die ik opmerkte: het gebrek aan ontmoetingen met oudere mensen in de stad Londen, de destructieve machtsrelaties die ik
om me heen waarnam binnen de opvoeding van kinderen, de dagelijkse druk die
we ervaren om ons te conformeren aan een ‘norm’ die van buitenaf aan ons wordt
opgelegd. Ik schreef dit essay in het kader van mijn studie in beeldende kunst, dus ik
had nog niet direct een openbaar publiek voor ogen. Ik wilde me verdiepen in de
ideeën en energie die ik onder andere vond in anarchisme en poëzie; in feminisme
en protestliederen. En door te schrijven wilde ik ook mezelf sterker maken; in het
Engels is daar een beter woord voor: to empower. En zoals jij al aangaf: het is niet alleen de schrijver die mogelijkerwijs in het proces van schrijven verandert of groeit:
taal is materiaal, waarmee we de wereld kunnen herstructureren, of wellicht zelfs
Mental Furniture (fragment), Claire Potter, 21,6x21,6cm, 2014.
online te bestellen via Uitgeverij Very Small Kitchen, Hastings
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
11
Frank Lisser
Jonathan Meese, Manifest DRAGONBABY, Johnny
(Erzmuttersöhnchen) on the Rocks, 2012, 13 x (30 x 20 cm)
mixed media, (detail)
Radic
Courtesy Tim Van Laere Gallery, Antwerp.
De eenzame trommelaar
‘Maar eens, in een sterkere tijd dan dit wrakke, aan zichzelf twijfelende
heden, moet hij toch tot ons komen, de verlossende mens van de grote liefde en verachting, de scheppende geest, die door zijn dwingende kracht
altijd weer uit elke afzijdigheid of hogere sfeer gejaagd wordt, wiens
eenzaamheid door het volk wordt misverstaan, alsof zij een vlucht voor de
werkelijkheid zou zijn ... deze antichrist en antinihilist, deze overwinnaar
van God en het niets- hij moet eens komen...‘ blz. 89 ‘De genealogie van de
moraal’ F.Nietzsche 1887 (druk 14- AP 2014)
‘Die Dictatur der Kunst ist ideal‘ in ‘An Abstract Look at Art with Jonathan
Meese’, Jonathan Meese, YouTube 2013
‘Laat ze nieuwe paarden van Troje gaan fabriceren als ze werkelijk iets
willen veranderen‘ Hans den Hartog Jager in ‘Geëngageerde kunstenaars: de wereld luistert niet‘ NRC van 18 september 2014
12
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Het verlangen naar verwarring, onder-
Revoluties en schandalen
mijning en ontregeling van de bestaan-
De drie begrippen verwarring, onder-
de orde, het gewelddadige aantreden
mijning en ontregeling vormen de ar-
van het ‘nieuwe’ boven op de ruïnes
tistieke drie eenheid van de moderne
van het oude; het is allemaal recente
kunst. In de politieke en economische
geschiedenis geworden, evenals de
geschiedenis zijn deze begrippen sta-
aankondiging van de nieuwe mens in
dia voor het omverwerpen van een
een aanstaande utopie. Het klinkt nu
overheersende moraal via een revolu-
als een versleten grammofoonplaat. Al
tie. Waar ze op straat de opmaat vor-
deze credo’s van socialisten, commu-
men voor veel geweld, te veel onrecht-
nisten, futuristen, fascisten, nazi’s, theo-
vaardigheid en meestal een zeer kort
sofen, liberalen etc, die de afgelopen
euforisch hoogtepunt, gevolgd door
eeuw de wereld al meerdere malen in
een zeer lang dieptepunt, zijn deze be-
brand hebben gestoken, zijn nu om-
grippen in de artistieke wereld slechts
kleed met een nostalgie.
verantwoordelijk voor het verschijnsel
‘schandaal’. De verwarring en ontrege-
van het roofdier dat streeft naar macht
ling van de toeschouwer worden daar-
en overheersing.
bij door het kunstwerk in gang gezet. De
Tot in de jaren zestig van de vorige
noodzakelijke voorwaarde hiervoor is
eeuw waren begrippen als ondermij-
wel de smaakverwachting van diezelf-
ning en ontregeling nog levend, zowel
de toeschouwer.
artistiek als politiek. ‘Het Zwarte vier-
Het kunstwerk ramt deze verwachting
kant’ van Malevich had niet alleen een
met een zo groot mogelijk geweld.
artistieke bedoeling, het was zijn bijdra-
De toeschouwer ervaart deze aanval
ge aan de nieuwe mens.
haast fysiek en reageert ook fel. ‘Déjeu-
Het tromgeroffel in de acties van de
ner sur l’herbe’ van Manet en de eerste
Situationisten weerklonken luid in de
opvoering van ‘Sacre du printemps’ van
opstand van 1968 in Parijs die Frank-
Stravinsky hebben beroemde schan-
rijk bijna op de rand van de revolutie
dalen veroorzaakt met een spectacu-
bracht. Hand in hand liepen de politieke
laire spontane woedeuitbarsting bij het
en de artistieke trommelaars onweer-
publiek; inclusief vechtpartijen en met
staanbaar vol verwachting gelovend
daarna de nasleep van felle kritieken
in een nieuwe esthetiek en een nieuwe
in de kranten. Deze schandalen zijn
maatschappij.
beroemd geworden omdat achteraf
Het politieke getrommel van weleer
gezien de ontregeling succesvol is ge-
is inmiddels verstomd tot abstract ma-
weest: ze heeft een verandering met
cro-economisch geleuter; waarin een
speelgoed voor de kunst en geeft hij de
niets is veranderd. Als referentie binnen
een schok in gang gezet, die zelf uitein-
politicus hooguit ideetjes mag uiten.
kunst de almacht als bevrijder. Dit ge-
de artistieke praktijk van de kunsten
delijk een aanvangsmoment voor een
Het Europa van de grote ideeën is als
filmde betoog is niet ironisch; hij meent
zijn deze begrippen verwarring, on-
traditie blijkt te zijn geworden. Eigenlijk
een duistere kachel die het huis te vaak
het echt, tegen het hysterische aan wil
dermijning en ontregeling enkel in hun
is het schandaal een soort nagespeel-
heeft verwoest en daarom nooit meer
hij overtuigen. Luid brullend ramt hij
artistieke amorele rol vooral bij de he-
de revolutie; een kinderversie vol ge-
mag branden.
zowel radicaal artistiek als politiek op
dendaagse instellingen van groot be-
de trommel, die vroeger zo begrepen
lang. Ze beseffen niet dat zonder haar
loei en gezwaai met houten zwaardjes
Edouard Manet, Déjeuner sur l’Herbe, 1893, 264,5x208cm, detail
en plastic pistolen. De echte volwassen
Eenzame trommelaar
werd, maar nu hooguit wat verwonde-
politieke wederhelft deze krachteloos
versies zijn verschrikkelijke vertonin-
In de YouTube-film ‘An Abstract Look
ring en lichte nostalgie oplevert en bij
en leeg zijn.
gen met echte zwaarden, kanonnen
at Art with Jonathan Meese’ 2013 para-
Hans den Hartog Jager in de NRC van 18
De kunstenaar, die binnen deze context
en straten vol bloed en met uiteindelijk
deert de kunstenaar Jonathan Meese
september 2014 wat irritatie over zoveel
en opdracht zijn opwachting maakt, is
de zelfde machthebbers onder andere
luidkeels betogend door het atelier.
machteloze naïviteit. Dit type kunste-
een roepende in de woestijn, niet meer
noemers weer aan het roer.
Als een waar achterkleinkind van Niet-
naar weet niet meer in welke samenle-
dan een eenzame trommelaar in de
De succesvolle ontregelingen die aan
zsche verklaart hij heel het leven tot
ving hij leeft: nog steeds doen alsof er
leegte. n
de basis liggen van succesvolle schandalen zijn schaars; de meeste aanvallen op de zogenaamde goede smaak
van het publiek zijn na een kort moment
van beroering al snel vergeten. Dat vergeten komt dan doordat de ontregeling
niet heeft geleid tot een vernieuwing of
verandering van de artistieke praktijk.
Verwarring, ondermijning en
ontregeling
Hoor uit het verre verleden het geschreeuw van de futuristen! Ruik uit de
verte het parfum van de spirituele dag-
caal
dromerij bij de theosofen en de antro-
posofen! Zie het sublieme schijnsel van
de duistere samensmelting van massa
en macht bij de fascistische manifestaties! Ze wilden allemaal overnieuw beginnen.
De tragiek is dat deze drie instrumenten voor het scheppen van een nieu-
we politieke praktijk inmiddels op de
mestvaalt van de geschiedenis zijn gedumpt, terwijl ze in de kunst nog steeds
geldig zijn. Ja vroeger waren ze als eeneiige tweelingen: de artistieke en de po-
litieke ontregeling; al het artistieke was
in het begin van de vorige eeuw politiek
en de politieke utopie had een radicali-
teit die enkel artistiek begrepen werd. In
de late geschriften van Nietzsche smelt
het artistieke en politieke samen tot een
moraalkritiek en een nieuw mensbeeld,
ofwel – wat later bleek – een levensgevaarlijke cocktail van literatuur, filosofie
en politiek. De slavenmoraal van het
kuddedier moest daarin worden vervangen door de superieure mentaliteit
Wim T. Schippers, Manifestatie aan het strand te Petten, 6 december 1963
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
13
Charles van Otterdijk, Double Centre, Van Abbe Museum
Charles van Otterdijk, LO#2 ( location2)
Double Centre
Kees Koomen
over Charles van Otterdijk
In de tijd van de Rote Armee Fraction
kwam ik in Duitsland mensen tegen
die zich Ablehner noemden: mensen die geen deel uit wilden maken
van de maatschappij en daarin dus
ook niet functioneerden. Hoogstens
scharrelden zij wat rond om geld te
verdienen om in hun basisbehoeften te voorzien, maar over het algemeen probeerden ze selfsupporting te zijn met hun groentetuintjes,
eigen watervoorziening en generatoren voor elektriciteit. Ze woonden afgezonderd op het platteland
en niet in dorpen of steden, maar
desondanks waren ze goed op de
hoogte van wat zich in de wereld
afspeelde.
14
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Ik moest hieraan denken toen ik het
der iets naar buiten te brengen totdat
rieurs ook een aantal stills te zien van
werk van de Nederlandse kunstenaar
hij in 2013 een tentoonstelling kreeg in
de bewakingscamera’s met opnamen
Charles van Otterdijk beter leerde ken-
STROOM in Den Haag onder de naam
van de omgeving van de gebouwtjes,
nen. Van Otterdijk studeerde economie,
‘Double Centre’, die een jaar later ge-
nergens is een teken van leven te beken-
communicatie en beeldende kunst. Al
volgd zou worden door een presenta-
nen. Uit een opgehangen luidspreker
direct na het begin van zijn carrière als
tie in het Van Abbemuseum. Arno van
klonk geluid van de USB-stick die de kun-
beeldend kunstenaar in 2009 besloot
Roosmalen, directeur van STROOM, en
stenaar gevonden had.
hij zich terug te trekken uit de kunstwe-
Charles Esche, directeur van het Van Ab-
De kunstenaar was tijdens zijn onder-
reld. Hij was gefascineerd door verla-
bemuseum, waren tijdens een presenta-
zoek in Duitsland dicht bij de Oder-Neis-
ten plekken die los lijken te staan van het
tie van het doorlopende project danig
se grens* op twee verlaten gebouwtjes
maatschappelijke leven. In zijn Lausnitz
geïntrigeerd geraakt en wilden het in
gestuit die erg op elkaar leken. Hij was
Bücher bracht hij dit al eerder tot uiting.
twee opeenvolgende tentoonstellin-
hierdoor geïntrigeerd geraakt en is er-
Hij maakte die boeken in de buurt van
gen laten zien. De tentoonstelling in Den
mee aan het werk gegaan om functie
het plaatsje Lausnitz waar van Otterdijk
Haag was mijn eerste kennismaking met
en betekenis van de twee gebouwtjes
familiale banden heeft. Tijdens omzwer-
het werk en het enthousiasme kon ik
te achterhalen. Bij een eerste bezoek
vingen in die omgeving stuitte hij op ver-
snel delen. De ruimte van STROOM is las-
nam hij veel foto’s en bracht hij een ge-
blijfplaatsen en uitkijkposten waarvan
tig. Ze was volledig aangepast door er
vonden USB-stick mee waarop geluiden
hij foto’s maakte. Ook voorwerpen die
verschillende nieuwe ruimtes in te bou-
en opnamen van bewakingscamera’s
in een dergelijke manier van leven ge-
wen en door het daglicht buiten te slui-
stonden. Bij een tweede bezoek bleek
bruikt werden fotografeerde hij en tot
ten met afgeplakte ramen. Deze ruimtes
de toegang tot het gebouw niet meer
slot presenteerde hij de boeken die dit
werden allemaal in een bepaalde kleur
mogelijk en was de omgeving afgeslo-
zouden documenteren blanco met al-
grijs geschilderd en in combinatie met
ten voor militair gebruik.
leen een foto op de omslag.
de beperkte neonverlichting leverde
dat een nare Oost-Duitse sfeer op. In de
Nagebouwde geheime observatie-
Bewakingscamera’s
kale ruimtes bevonden zich beelden,
ruimten
Na 2009 ging hij verder met zwerftoch-
gebruiksvoorwerpen en onderdelen
Deze tentoonstelling werd georga-
ten in Oost-Duitsland en deed een on-
van installaties. Op de tentoongestelde
niseerd in het kader van een nieuw
derzoek naar dergelijke plekken zon-
foto’s was naast opnamen van de inte-
project van STROOM: See You in The
Charles van Otterdijk, Double Centre, Stroom
Charles van Otterdijk, nL01.#3 (near location 1)
Hague, waarin de onzichtbare wereld
ontstond een spanning en tegelijkertijd
sie van Rutger Pontzen in de Volkskrant
locatie lagen hiertussen. Het idee dat
van vrede, recht en veiligheid een van
een verband tussen de esthetiek van de
(22 augustus 2014) naar voren komt als
deze schemerwereld ook in Den Haag
de thema’s is die behandeld worden.
sculpturen en de claustrofobische om-
hij spreekt van ‘spionagearcheologie’.
bestaat, waar ooit onder het centrum
Rondlopend in de tentoonstelling kon
geving waardoor zij geïnspireerd wer-
Hij gaat volkomen voorbij aan het on-
van de stad gangen en ruimtes voor de
je het verband met geheime observa-
den. Dit werd daarnaast versterkt door
grijpbare karakter van de installaties
overheid zijn gebouwd is geen prettig
tieruimtes en communicatiecentra snel
foto’s van de originele voorwerpen in
en ook de formele kanten van het werk
idee en wellicht is ook hier voor Van Ot-
leggen. De mensen die zich in de twee
hun omgeving en andere opnamen
laat hij ongenoemd. De tentoonstelling
terdijk inspiratie te vinden voor een Situ-
door Van Otterdijk gevonden gebouw-
van die ruimtes die aan de muur hingen.
in deze omgeving vond ook hier plaats
ation Report.
tjes terugtrekken, doen dat met een be-
Ik moest sterk denken aan het onrustige
in met wanden gecreëerde ruimtes die
doeling naar de wereld die zij verlaten,
gevoel dat films van David Lynch mij
als in Den Haag in een mat grijs waren
*De Oder Neisse grens vormt de grens
maar welke bedoeling dat is wordt uit
kunnen geven, een surrealistisch ele-
geschilderd. Dit gedeelte van het mu-
tussen Duitsland en Polen en wordt door
het materiaal niet duidelijk; erg gerust-
ment is het werk ook zeker niet vreemd.
seum was een vleugel van het museum
de Oder en de westeliike Neisse tak be-
in het oude gedeelte waar de plafonds
paald. De grens tussen de twee landen
stellend is het niet. Van Otterdijk heeft
geprobeerd er grip op te krijgen door
Paranoia
hoog zijn. De kunstenaar koos ervoor
werd getekend in 1945 toen een deel
de voorwerpen, meubels en architec-
Tijdens de afgelopen zomer werd de
aan kabels hangende neonbakken de
van Pools grondgebied naar het wes-
tonische elementen die hij tegen kwam
groepstentoonstelling Positions geor-
ruimtes te laten verlichten waardoor
ten werd geschoven. Dit blijft gevoelige
minutieus na te maken. Het zijn die ko-
ganiseerd in het Van Abbemuseum. Een
een groot zwart gat daarboven ge-
materie in de relatie tussen de twee lan-
pieën die hij maakte die op de tentoon-
deel hiervan bestond uit een tweede
suggereerd werd: het droeg mooi bij
den. n
stelling te zien waren. Losgemaakt uit
‘Situation-report’ (stand van zaken)
aan het lichte gevoel van paranoia
hun ruimte kregen de gereproduceer-
zoals Van Otterdijk zijn tentoonstel-
dat het werk oproept. Geluiden van an-
de beelden een zelfstandige waarde
lingen noemt. Het beleid van het Van
dere kunstwerken uit de tentoonstelling
die in een kunstinstituut, onafhankelijk
Abbe is meer politiek gericht en in de
stoorden aan een kant, maar gaven het
van hun functionaliteit en omgeving,
begeleidende teksten wordt dan ook
werk ook een meer globale context.
aan moderne sculptuur refereerde
gesproken over machtsverhoudingen,
Nieuw was een vitrine met documenta-
en dus nu eerder esthetisch was. Door
het werk wordt in politieke context ge-
tie uit een vergader- en opleidingscom-
echter de tentoonstellingsruimte aan te
plaatst. Dat doet het werk van Van Ot-
plex in Waalre waaronder zich een
passen in de sfeer van de ruimtes waar
terdijk (en overigens niet alleen dat van
groot bunkercomplex bevindt. Codebe-
de voorwerpen gevonden werden
hem) te kort, zoals duidelijk in de recen-
richten met cijferlijsten uit de Oost-Duitse
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
15
Tatjana Macic, Clark on Gable, collage and acrylic paint on hardborad and canvas, 18x13x3 cm, 2011
16
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Judith Schalansky
De atlas van afgelegen eilanden
Wegdromen bij kaarten van verre landen. Overmand worden door een
diep verlangen alles achter te laten. Een nieuw leven beginnen. Waarom
ben ik hier en niet daar? Fernweh: een ongeneeslijke ziekte waar het verstand niet tegen opgewassen is. Judith Schalansky schreef een schitterend
boek over de eilanden in de Stille, de Grote en de Atlantische Oceaan.
‘Tussen droom en daad staan (…) praktische bezwaren,’ schreef Willem
Elschot. En helaas zullen we die eilanden wel nooit zien. Gelukkig kreeg
Boudewijn Büch de Vara ooit zo gek om onontdekte eilanden te bezoeken. Gekluisterd aan de buis zat ik naar zijn avonturen te kijken. Judith
Schalansky heeft last van dezelfde ‘islomanie’. En opnieuw ga ik onderuit.
Mijn fantasie slaat er onverbiddelijk bij op hol. De schoonheid en zakelijkheid van haar boek; het vermelden van de lengte- en breedtegraad, het
aantal bewoners, de vierkante kilometers, de gedetailleerde kaarten,
maar bovenal de verhalen over de eilanden en van hun bewoners, nemen
je mee op een reis van verlangen. Of naar het eenzame eilandgevoel van
de boekenkastreiziger. Hieronder een fragment over het Robinson Crusoëeiland waarin Schalansky de geschiedenis ontrafelt van de nog immer
populaire fictieve autobiografie van Crusoë die door Daniel Defoe werd
opgetekend. RB
Robinson Crusoë-eiland Juan Fernándezeilanden, Chili
Spaans verouderd Isla Más a Tierra [‘dichter-bij-het-land-eiland’]
96,4 km ² | 633 inwoners, 33° 39’ Z.B, 78° 50’ W.L. Grote Oceaan
1704–1708 Alexander Selkirks robinsonade 3770 km
Robinsons dagboek ligt in Berlijn op een vergeten plank van de Staatsbibliothek
Preußische Kulturbesitz, aldus David Caldwell van het National Museum te Edinburgh. In het boekenschip is iedereen ijverig aan het werk, al tien jaar dezelfde
gezichten achter de encyclopedieën, op het bovenste dek, onder de gaanderij
met manshoge globes. Elke tafel een eilandenrijk. Allemaal komen ze hierheen
om te schrijven – als het goed gaat een hele bladzijde, als het slecht gaat een
halve zin per dag. Een maand lang verbleef Caldwell op het eiland. Alles wat hij
vond was een hoekig, spits toelopend stukje brons, 1,6 centimeter lang. Hij weet
het zeker: het moet bij Alexander Selkirks steekpasser hebben gehoord, bij zijn navigatiemiddelen. En het dagboek dat de gestrande zeerover in de eenzaamheid
bijhield, belandde in de collectie van de Duke of Hamilton, door nakomelingen bij
opbod verkocht aan het jonge Duitse keizerrijk: het model voor de eerste roman
in de Engelse taal. De uitgeverstruc is even waar als bedacht: Alexander wordt Robinson, de Schotse schoenmakerszoon verandert in een koopmanszoon uit York,
die de raadgevingen van zijn vader in de wind slaat, en vier jaar en vier maanden
worden achtentwintig lange jaren, een half mensenleven. De zeerover Selkirk
verandert in de plantagebezitter Crusoë, die telkens weer gegrepen wordt door
het rusteloze verlangen om op te breken naar verre doelen, en – zodra hij die heeft
bereikt – door de vurige wens om naar zijn vaderland terug te keren.
Soms klinkt er gestommel uit de magazijnen, en ‘s avonds, als de rijen uitdunnen,
dansen de lamellen voor de ruiten van de grote gevel een halve slag, doorsnijden de panoramablik op een leeg plein. In de afdeling handschriften worden de
bestanden doorgekeken. Op 4 februari 2009 verklaart een woordvoerster: ’De afgelopen dagen hebben we alle daarvoor in aanmerking komende catalogussen
doorzocht en niets gevonden. Selkirks dagboek bevindt zich met aan zekerheid
grenzende waarschijnlijkheid niet bij ons. ‘Schrijvers hebben het gemakkelijker
dan archeologen. n
Judith Schalansky, De atlas van afgelegen eilanden.
Uitgeverij Signatuur ISBN 9789056724900 n
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
17
Ine Dammers
Artefacts from Final Dig. A cluttered desk and a crazed mind can bear strange fruit
‘Libraries are the only places on earth
where truth sleeps next to lie’
Interview met Shubigi Rao
De in India geboren beeldend kunstenaar Shubigi Rao woont en werkt in
Singapore. Voor haar recente project ‘The Library’ was zij drie maanden
in Europa, o.a. in Amsterdam. In 2008 nam zij deel aan de biënnale van
Singapore. Haar praktijk omschrijft zijzelf als het leggen van ‘connections
between seemingly unrelated bits of information’, als het ontwikkelen
van een netwerk van verwijzingen ontleend aan archeologie, neurowetenschappen, natuurlijke historie enz. Haar veld van interesse is het
verdwijnen en vernietigen van culturele producten en de rol die het geheugen daarbij speelt. Het in 2013 begonnen bibliotheekproject gaat 10
jaar duren, en omvat veel onderzoek/reizen en in een later stadium het
maken van werk. Om haar concepten te realiseren maakt zij gebruik van
heel diverse media, zoals tekeningen, teksten, films, lezingen, pseudowetenschappelijke machines. Zowel in teksten als installaties ironiseert zij
aspecten van de huidige cultuur en legt zij getrukeerde verbindingen tussen kunst en wetenschap.
seks, religie, politiek mag in het open-
gentiende eeuw kwam toelichten. Maar
baar niet gesproken worden. Singa-
het waren helemaal geen medische in-
pore is een plaats met veel regels en
strumenten, maar oude gereedschap-
restricties en strenge straffen. Ik heb
pen die ik op de vlooienmarkt gevon-
ervoor gekozen om met trucjes, grap-
den had, zoals een werktuig om boter
pen, woordspelingen te werken om
mee te maken. Ze vonden het prachtige
de zekerheden die bij een autoritair
medische instrumenten. Zodra mensen
regime horen wat op te schudden. Ik
denken dat het echt is, word je ironisch
ben ermee gestopt al te uitgesproken
genoeg serieus genomen. Ik lieg in mijn
te zijn. Door informatie uit uiteenlopen-
werk zo overtuigend mogelijk. De kwa-
de gebieden met elkaar te verbinden
liteit van een werk is dan het niveau van
bouw ik nieuwe betekenissen. Ik noem
geloofwaardigheid. Er werden mij vra-
mijn werken dan ook constructies, een
gen gesteld alsof ik een echte weten-
opeenstapeling van concrete feiten,
schapper was met een academisch se-
mythe, mysterie, en veel mystificatie. ‘To
rieus te nemen onderzoek. Vervolgens
create an elaborate, meaningless lie is
heb ik mij verder verdiept in studies van
Hoe kijkt men in Singapore tegen
Je werk is constant een mengeling
a wonderful thing’. Borges is voor mij
de hersenen en ik ben allerlei materiaal
westers georiënteerde moderne
van feit en fictie, waar en niet waar,
heel belangrijk. Er is niemand die alle
gaan verzamelen. Uit dit proces is een
kunst aan?
echt en onecht. Waar ligt de grens?
kennis heeft en alle nuances kent.
apparaat ontstaan dat de door kunst
Kunst en kunstonderwijs zijn in Singa-
In het westerse denken is de dualiteit
pore westers georiënteerd. Maar in de
tussen leugen en waarheid overheer-
Waarom heb je zoveel verschillende
meten en de beschadigde golven in
media worden allerlei vreemde com-
send. Dit is verbonden met de idee-
onderwerpen en disciplines?
geluid omzet, zodat de kijkers de in hun
mentaren en meningen geuit. Ten tijde
ënwereld van de kunstgeschiedenis
Ik houd van verandering, daarom ver-
brein ontstane beschadigingen kunnen
van de biënnale was een van de com-
waarin schoonheid als synoniem aan
diep ik mij steeds in nieuwe onderwer-
horen. Dit apparaat wilde ik tentoon-
mentaren dat er na Michelangelo geen
waarheid, of zelfs aan God gesteld
pen zoals archeologie en neurologie.
stellen op de tweede biënnale van Sin-
schoonheid meer in de kunst was, en
wordt. Wit en puur zijn mooi, maar al-
‘I love to immerse myself in a complete
gapore als onderdeel van een grotere
moderne kunst gevaarlijk zou zijn. Toen
les wat verbonden is met bedrog is
alienated field, people believe it be-
installatie met de titel ‘The Tuning Fork of
ben ik aan een installatie gaan werken
lelijk. Maar die criteria liggen dicht bij
cause it looks so credible, and we res-
the Mind’. De algemene reactie op ei-
die de reactie van de hersenen op kunst
en naast elkaar, die scheiding is kunst-
pect that.’ Alleen als ik er helemaal in
gentijdse kunst werd met dit werk beves-
hoorbaar zou maken, en die de botsing
matig. Daarom werk ik ook met vuilnis
duik ben ik in staat zekerheden onder-
tigd, want toen er drie kwartier voor de
tussen kijker en kunstwerk zou laten
zoals gebroken plasticlepels, en label
uit te halen en anderen voor de gek
opening door de minister, een bomb-
zien. De installatie omvat delen van ma-
ik fragmenten van plastic houders als
te houden. Ik zie mijzelf soms als een
check werd gehouden, dachten ze dat
chines, handgemaakte boeken, teke-
archeologische overblijfselen. Feit en
soort goochelaar. Zo ben ik naar een
mijn machine een bom was, en hij werd
ningen, een gefilmde hersenontleding,
fictie lopen voortdurend door elkaar.
congres van neurowetenschappers ge-
verwijderd. Ik heb erg gelachen, want
gaan in Beijing als een ‘booth girl’. Daar
was dit niet het grootste bewijs van het
en allerlei objecten die de boel wat lij-
veroorzaakte hersenschade kan op-
ken te verhelderen maar paradoxaal
Heeft dit ook te maken met de cul-
zei ik dat de neurowetenschapper zelf
gevaar van moderne kunst? Het laat
tegelijk het gevoel van verwarring ver-
tuur waar je in leeft?
verhinderd was en ik daarom de instru-
vooral de hersenvernauwing zien van
sterken.
In Singapore is veel taboe. Over ras,
menten voor hersenontleding in de ne-
mensen die alles willen controleren.
18
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
The River of Ink, White Lies, Rorschach’s
The study of Leftovers (detail), slippers and maps with very little explanation
Organs Retrieved
Veel van je werk bestaat uit losse
ga naar Sarajevo, Egypte, Berlijn, Ant-
deel van mijn jeugd woonde ik ver van
compleet met jeugdfoto’s en een ver-
delen en is fragmentarisch..
werpen, Amsterdam, Mali, Bagdad. Dit
alles af in de jungle. Boeken waren mijn
zameling pseudo-theorieën over ar-
Tekenen is voor mij belangrijk, het is
kunstproject heeft het doel een gesprek
enige bron van kennis en opening tot
cheologie, kunst, enz. ‘Time and Life of
heel associatief. Maar deze manier
op gang te brengen. In 2008 zijn in En-
de verbeelding.
S. Raoul’ was een groot project (2013).
van werken heeft te maken met de ex-
geland 77 miljoen boeken versnipperd.
treem hoge prijzen voor woonruimte
In Mali heeft onlangs nog boekverbran-
Op de cover van het boek History’s
ling, met een retrospectief van zijn werk,
in Singapore. De meeste kunstenaars
ding plaatsgevonden, en in 1258 vernie-
Malcontents. Time and Life of S.
met uitgebreide documentatie van zijn
hebben parttime banen om te overle-
tigden de in Bagdad binnendringende
Raoul staat een foto van jou met
onderzoek, zoals de archeologische
ven, ikzelf geef les in art theory aan het
Mongoolse legers de hele inhoud van
opgeplakte papieren snor. Waarom
reconstructie van Singapore na de ver-
Lasalle College of the Arts. Ik gebruik
de Grote Bibliotheek. De Tigris werd
kies je voor deze vermomming?
nietiging als er alleen een verdwenen
mijn keuken als studio en moet daarom
toen eerst rood van het bloed en ver-
Dat is een grap natuurlijk. Ik heb drie
beschaving rest. Ik heb mij als curator
al mijn werk in delen maken, om het
volgens zwart van de inkt.
boeken onder de naam S. Raoul ge-
van Raouls werk gepresenteerd en de
vervolgens ergens op te slaan. Ik moet
Het boek is een universum in zichzelf,
maakt, en werd zelfs van plagiaat
vernietiging van Singapore compleet
heel gestructureerd werken en steeds
wat het internet nooit kan zijn. Daar is
beschuldigd. Onder zijn mannelijke
met doorsnedes en beschrijvingen
zorgen dat de delen weer aan elkaar
geen begin, midden of einde, er zijn
naam word ik in onze cultuur serieuzer
van overstromingen en opgravingen
gezet kunnen worden. Vorig jaar had
teveel links. In de Indiase cultuur is het
genomen dan onder mijn eigen naam
aanschouwelijk gemaakt. Raoul is een
ik een retrospectief van tien jaar werk.
boek heel belangrijk, het grootste boe-
en kan ik mij veel meer permitteren. Er
obscure wetenschapper die ook vuilnis
Veel moest ik reconstrueren uit mijn
ken lezend publiek is daar. Alles gaat
worden zoveel belachelijke uitspraken
catalogiseert en de geschiedenis van
geheugen, omdat een aantal werken
via literatuur en taal. Ik heb in mijn jeugd
gedaan over vrouwelijk kunstenaar-
kunst herschrijft. Werkelijkheid en ver-
verdwenen was. Waarheid is dan wat
veel zeventiende eeuwse Engelse boe-
schap. Raoul is een fictief personage.
zinsel lopen continu door elkaar. Maar
je je herinnert. Het geheugen is een
ken over natural history gelezen. Dat de
Maar men dacht dat hij echt bestaan
de reacties waren heftig, alsof het echt
slecht stuk gereedschap, het is een fil-
boekwinkels nu over de hele wereld in
had, en aan het eind van het project
was. Mensen geloven je als je het in een
ter. We noemen dit niet leugens, maar
een snel tempo moeten sluiten maakt
heb ik hem laten doodgaan: hij strui-
museale setting plaatst. Dat soort zeker-
herinnering. Mijn nieuwe werk gaat
de neergang van het boek als belang-
kelde over ‘The River of Ink’ boeken. In
heden, dát is pas gevaarlijk. n
over het geheugen en de bibliothe-
rijkste kennisverspreider zichtbaar. Een
het boek staat een biografie over hem,
Naast het boek was er een tentoonstel-
ken. ‘The library of final dissolution’. De
wanorde in dat proces fascineert mij:
wat bewaren we, wat vergeten we? Dit
gaat heel ongeorganiseerd en zeker
niet wetenschappelijk. Bibliotheken zijn
net als de hersens opslagplaatsen. Het
project gaat over cultural destruction,
over wat verbannen en gecensureerd
wordt. Het zal uitmonden in een film, tentoonstellingen en een biografie van het
verbannen en tot pulp vermalen boek,
naar analogie van het door de National Library of Singapore vernietigde
boek over twee mannelijke pinguïns
en een jong. Dat zou op homosexualiteit slaan, en toen dat bekend werd is
er op Facebook een heftige discussie
ontstaan. Maar de staat reageerde : ‘we
are for family’. Wat vernietigd wordt, is
meestal wat men in een bepaalde cultuur onbelangrijk of gevaarlijk vindt. Ik
Showing of The Tuning Fork of the Mind
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
19
2721 Kunstenaars van de Maatschappij Arti et Amicitiae vanaf de oprichting in 1839. Aardewijn; mevr. Renée 1950-, Aarts; prof. J.J. 1871-1934, Abbing Jr.; F.H. 1901-1955, Abels; J.T. 1803-1866, Abrahams; mej. A. 1849-1913, Abramovic; mev
Akersloot-Berg; mevr. B. 1850-1922, Akkeringa; J.E. 1861-1942, Alandt; M.A. 1875-1930, Alberda van Ekenstein; Jkhr. mr. W.C.A 1825-1903, Alberda van Ekenstein; jkvr. B. 1861-1926, Albers; A.W. 1923-, Allebé; A. 1838-1927, Alma Tadema; L. 1836-19
1784-1849, Anderson Miltner; mej. W. 1867-1946, Andrade Nogueira; mevr. Renate de 1960-, Andriessen; Mari 1897-1979, Andringa; Martinus van 1864-1918, Anema; mevr. Erna 1954-, Angeloni; Franco 1967-, Anrooy; A.A. van 1870-1949, Ansingh
J.C. d’ 1823-1892, Arntzenius; Floris 1864-1925, Arntzenius; Paul 1883-1965, Arps; B. 1865-1938, Artz; A. 1837-1890, As; mevr. Anne van 1959-, Asjes van Dijk; Jan 1933-, Asscher; mej. H. 1858-1933, Asselbergs; mevr. Teike Tessel 1973-, Baanders; H.A
1880-1930, Bakker; Robbert de 1942-, Bal; G. 1872-1912, Balbian Verster-Bolderhey; H.C. de 1890-1990, Baljeu; Joost 1925-1991, Balk; Job -, Ballast; Henri 1967-, Balwé; mej. C. 1863-1954, Ban; Hans van den 1950-, Bank; Fer 1944-, Bannenberg; me
1856-1913, Barzaghi; F. 1839-1892, Bastert; N. 1854-1939, Batelt; mej. A.E. 1869-, Bateni; Mustafa 1959-, Bauer-Strumpff; mevr. J. 1873-1964, Bauer; M. 1867-1932, Bauffe; V. 1849-1921, Baukema-Philipse; mevr. M.J. 1863-1952, Baukema; Sieger 1852-19
mevr. wed. L.A.A. ter 1860-1936, Beek; B.A. van 1875-1941, Beek; Marius van 1921-2003, Beek; Sam van 1878-1957, Beek; mevr. Karin 1948-, Beeke; Anthon 1940-, Beekhuis; mej. G.H. 1887-, Beels van Heemstede; L.M. 1825-1882, Beerbaum; Frede
Claire 1950-, Behr; C.J. 1812-1895, Beijerman; mej. L.E. 1883-1970, Beijerman; mr. H. 1791-1870, Beijnen; dr. L.R. 1811-1897, Bekirovic; mevr. Sema 1977-, Bekouw; mej. M. 1871-1940, Ben Ali; Rachid 1978-, Ben-Jacov; Noam 1952-, Bendemann; E. 1811-18
1942, Berg; mevr. Else 1877-1942, Berg; prof. W.H. van den 1886-1970, Berghe; W.J. van den 1823-1901, Bergsma; G. 1873-1955, Berkemeier; L.G.J. 1864-1930, Berkers; Jos H.M. 1950-, Berkhemer; Michaël 1948-, Berkhout; N. 1813-1892, Berlage N
Ch. van 1809-1850, Bien; Waldo 1949-, Bierenbroodspot; mevr. Gerti 1940-, Bierman; Kees 1936-, Bierman; Rudy 1921-1972, Bieruma Oosting; mevr. Jeanne 1898-1994, Biezen; Hans 1947-, Bijker; mevr. Geeske 1971-, Bijl; mevr. Yvonne van der
Robertson; mevr. S. 1855-1922, Bisschop; C. 1828-1904, Bisschop; Richard 1849-1926, Bisschops; Jac 1952-, Bittremieux; mevr. Christine 1951-, Blaaderen; G.W. van 1873-1935, Blaaderen; Lucas van 1945-, Blake; John C. 1945-, Blanes; D. 1896-19
G.J.P. -, Bloemers; A. 1792-1844, Blok; mevr. Diana 1952-, Blokland; mevr. Wil van 1954-, Blom; Theo 1935-, Blommers; B.J. 1845-1914, Blommestein; mej. L.A. van 1882-1965, Bloom; Phil 1945-, Boas-Zélander; mevr. M.C. 1889-1943, Boasson; I. 1875
laard; mevr. C. 1869-1934, Boendermaker; C. 1904-1979, Boer Lichtveld; Frans de 1942-, Boer-Sinia; mevr. C. de 1878-1961, Boer; Gerard J. de 1874-1935, Boer; Jan de 1877-1946, Boer; Rob den 1968-, Boer; mej. M. de 1871-1956, Boertjes; mevr. C
mevr. Marieke 1962-, Bolink; Merijn 1967-, Bollar; Gorki 1944, Bolten; mevr. Anna 1974-, Bombled; K.F. 1822-1902, Bommel; E.P. van 1819-1890, Bonebakker; J.A. 1889-1950, Bongers; B.A. 1866-1949, Bonheur; mlle. Rosa 1822-1899, Bonten; mej. Cha
G.H.A. 1947-, Boot; H.F. 1877-1963, Boot; mr. C.H.B. 1813-1892, Booy; mevr. Elly 1938-, Boreel van Hoogelanden; Jkhr. W. 1800-1883, Borselen; J.W. van 1825-1892, Borselen; mevr. Anne van 1937-, Borssum Buisman; H. van 1873-1951, Bos; G. Jan 18
Bosch; Paul 1955-, Bosch; mevr Marinda -, Bosch; mevr. Françoise van den 1944-1977, Bosch; mevr. Judith ten 1957-, Bosio; baron F.J. 1769-1845, Bosscha ; mej. Jacoba 1858-1924, Bosscha; prof. J. 1797-1874, Boterenbrood; mevr Marjolein 19
mevr. Karin 1955-, Bouwman; Richard 1947-, Boven; mevr. Linda van 1965-, Boyd; mevr. Jane 1953-, Braakensiek; Joh. 1858-1940, Braakensiek; mevr. G. 1891-1973, Braeckeleer; F. de 1792-1883, Bramer; H.J. 1911-1990, Branca; Generaal M. von -,
Cz; prof. F. van der 1783-1843, Brein; Titus 1966-, Breitenstein; Carl 1864-1921, Breitner; G.H. 1857-1923, Breman-Schouten; mevr. L. 1887-1967, Breman; Co 1865-1938, Breman; Evert 1859-1926, Brentjes; Arjan 1971-, Breuhaus de Groot; F. 1796-1875
Kuno 1908-1992, Broeck; Frank van den 1950-, Broecke; Erik ten 1947-, Broedelet; A. 1877-1936, Broeke; Rudger ten 1944-, Broekman Jr.; A.M. 1874-1946, Broekman; H.J. 1872-1945, Broekman; mevr. Barbara 1955-, Broekmans; mevr. Marlo 1953
Browne; R. Ives 1865-1956, Browne; mevr. Leslie Karen 1953-, Bruckman; W.L. 1866-1928, Brugghen; G.A. van der 1811-1891, Brugman; Jac. F. 1830-1898, Brugmans; mr. A. 1788-1877, Bruin; mevr. Marijke Dorine 1958-, Bruine; mr. A.H. de 1807-1870,
Sjoerd 1948-, Buizer; J. 1873-1944, Buning; Joh. N. 1893-1963, Bunte; F.B. 1800-1881, Bürer; mevr. Mirjam 1959-, Burger; mevr. Esther 1967-, Burgers; Hein J. 1834-1899, Burgt; mevr. Else van der 1964-, Bush; mevr. Anthea 1974-, Butter; M. 1877-1940, Buy
E.M. 1806-1880, Calisch; M. 1819-1870, Camp; H.F.G.N. 1821-1875, Canina; L. 1795-1856, Canta; J.A. 1816-1888, Capelle; Herbert 1962-, Carlgren; mevr. Anna 1960-, Carpeaux; J.P. 1827-1875, Caspel; J.G. van 1870-1928, Castro; G.H. de 1808-1853, C
1964-, Clays; P.J. 1819-1900, Clercq; Tom le 1862-1925, Clevis; mevr. Krien 1960-, Clijsen; Joos 1942-2005, Cluysenaar; J.P. de 1811-1880, Cnoop Koopmans; mr. W. 1870-, Coelho; René 1936-, Cohen de Markas; mr. J. -1890, Cohen Gosschalk; mr
Rebecque; Baron J.D.C.C.W. de 1841-1893, Cool; Th. 1851-1904, Cop; Johan 1862-1933, Cope; Caleb 1806-, Corneille; 1922-2010, Cornelder-Doffegnies; mevr. A. 1865-1937, Cornelius; dr. P. von 1783-1867, Cort van der Linden; mr. P.W.A. 1846-193
Couwenberg; H.W. 1814-1845, Couwenbergh; mevr. Lisa 1953-, Craeyvanger; G. 1810-1895, Craeyvanger; R. 1812-1880, Cramer; mr. W.D. 1788-1856, Cramerus; mej. Anna 1859-1950, Crebolder; mevr. Eva 1968-, Cremer; Jan 1940-, Cremers; J.J.H
Cuypers; dr. P.J.H. 1827-1921, Daalen; mevr. Maria van -, Daamen-Meijer; H. 1940-, Daamen; Th. 1939-, Daan; mevr. Karin 1944-, Daiwaille; A.J. 1818-1888, Dake jr.; C.L. 1886-1946, Dake; Leonard -, Dake; mej. Gesina 1864-1911, Dake; prof. C.L. 185
Daniëls; René 1950-, Dannenburg; H.J.J. 1918-1986, Dantzig ; mej. R.M. van 1878-1949, Dasveld; J. 1770-1855, David; P.J. 1788-1856, Davids; mevr. Katelijne 1960-, Debay Fils; Jean 1802-1862, Debay; J.B.J. 1779-1863, Dedden; Albert 1959-, Dee;
mevr. Dorine van 1972-, Derkinderen; prof. A.J. 1859-1925, Derks; mevr. Sandra 1960-, Derksen; G. 1870-1920, Derkzen van Angeren; A. 1878-1961, Desjardine; David 1939-, Desnoyers; baron A.G.L. 1779-1857, Destrée; J.J. 1827-1888, Deutman
1946-, Dievenbach Jr. ; H.A. 1872-1946, Dijckmans; Jos. 1811-1888, Dijk; A. van 1859-1924, Dijk; Evert van 1946-, Dijkman; mej. A.S. 1876-1965, Dijkstra; Anno -, Dijkstra; Harmen 1955-, Dijkstra; Joh. 1896-1978, Dijsselhof; G.W. 1866-1924, Dik; Cor 19
1899-1988, Does; G. van der 1878-1922, Does; jkvr. E.F. van der 1896-1996, Doesburgh; mevr. E.L.H. van 1875-1957, Doeve; J.F. 1907-1981, Dokkum; G.W.P. van 1870-1931, Dokkum; Hans van 1908-1995, Dolk; Cees W.M. 1949-, Domburg; Bart 1957
Dorst; Jacques van 1945-, Douw; André 1951-, Doyer; J.S. 1792-1867, Dozy; mr. P. 1851-1923, Draisma; mevr. Janica 1964-, Dreibholtz; C.L.W. 1799-1874, Driesten; A.J. van 1878-1969, Drift; J.A. van der 1808-1883, Dröge-Wendel; mevr Yvonne 1961
1967, Duin; M.A. 1918-1996, Dukkers; E.W.A. 1923-1996, Dullaart; Constant 1979-, Dulmen Krumpelman; E.B. van 1897-1987, Dumonceau; Majoor Graaf H. 1859-1952, Dumoulin; Alb. 1871-1935, Dunselman; Jan 1863-1931, Duparc; mr. M.I. 1870-19
1872-1942, Eden; Jan van 1942-, Eduard de Vries; J 1808-1875, Ee; Harm van 1960-, Eeghen; J.H. van 1849-1918, Eekhout; B. 1870-1951, Eekman; Nic. 1889-1973, Eelsingh; mej. Stien 1903-1964, Eerdmans; Emmy 1931-, Eerdt; Rob van de -, Eerelman
van 1950-, Elffers; Dick 1910-1990, Elias; H. 1864-1901, Elink Sterk; J.C. 1808-1871, Elion; J. 1840-1893, Elion; S.C. 1812-1880, Elsen; mevr. Trudi O.M. van der 1956-, Elsinga; Joh. 1893-1969, Emmerik; mevr. Paméla Louise 1964-, Engel Jbzn.; F. 1872-1958
Gielijn 1936-, Escher; M.C. 1898-1972, Eshuis; Johan 1904-1971, Esman; J. 1793-1847, Espeleta; Mario Molina -, Essen; Jan C. van 1854-1936, Essen; mej. Jacoba L. van 1870-1936, Esser-Wellensiek; Dora 1917-1996, Esser; V.P.S. 1914-, Etienne; H.J. 1895
A.J. 1803-1863, Ezerman; D.G. 1848-1913, Ezzat; Shawky M. 1953-, Faber; mevr. Nathalie -, Fabius J.Cz.; J. 1820-1889, Fagel; mr. Baron F.H.R.R. 1828-1890, Falck; mr. A.R. 1777-1843, Falise; Aug. 1875-1936, Falise; Aug. 1875-1936, Famars Testas; W
de 1947-, Fiedler; O.H. 1891-1962, Filarski; D.H.W. 1885-1964, Filcer; Luis 1927-, Finkelstein; Nat 1933-, Fischer; Mevr. Annemarie 1940-, Flandrin; H. 1809-1864, Fles; mej. Etha 1857-1948, Flines; mej. D.M.W. de 1880-1959, Florès; A.A. -, Florimont; C.F.B
Fortuin; P. 1879-1958, Fortuyn; mevr. Irene 1959-, Fraissinet; mej. E. 1843-1912, Francia; Walter 1956-, Franciscus; Frans 1959-, Franco; mej. M. 1882-1950, Franken Dzn.; D. 1838-1898, Franken; P. 1866-1911, Franken; mej. M. 1884-1945, Frankfort; Ed. 186
1953, Froger; W.A. 1812-1883, G-Brecht; 1965-, Gabriël; P.J.C. 1828-1903, Gabriëlse; J. 1881-1945, Galano; Miquel Marzabal -, Galema; Arjen 1886-1974, Galen; Helmuth van 1955-, Gallait; L. 1810-1887, Garf; S. 1879-1943, Garjeanne; J.J. 1860-1930
J.H. 1859-1939, Geerts; Jan Albert 1941-, Geerts; Willum 1971-, Geertsema Cz; mr. J.H. 1816-1908, Geesin; Daniel 1970-, Geest; C.C.M. van 1942-, Geeven; mevr. Lotte 1980-, Gelder; Thérèse van 1951-, Gelder; mej. H. van 1870-1870, Gelder; mevr. Lu
Gerth van Wijk-Stork; Neeltje mevr. 1953-, Gestel; Leo 1881-1941, Geuns; mej. M. van 1851-1912, Geuns; mej. R.C. van 1851-1912, Geus; C.K. de 1800-1863, Gevers Deynoot; mevr. Wendela 1947-, Gevers; mevr. Caroline 1944-, Geys; mevr. Mareike
mej. Nelly 1880-1953, Goedvriend; Th. 1879-1969, Goemans; mej. M. 1877-1936, Goerres; mevr. Nina 1941-, Goes van Dirxland; mr. Baron L.N. van der 1806-1885, Goethem; Bert J.G. van 1938-, Goey; mevr. Marijke de 1947-, Golberdinge; W.F
1873-1944, Göth; mej. Sàri 1900-1992, Goudman; L.J. 1880-1939, Goudman; L.P. 1875-1965, Goudsblom; George Karel 1960-, Goupy; Benoît 1964-, Gouwe; A.H. 1875-1965, Graadt van Roggen; J.M. 1867-1959, Graaf van Bylandt; A. 1829-1890,
B. de 1818-1899, Greenaway; Peter 1942-, Gregoire; J.H. 1887-1960, Grégoire; P. 1915-1988, Greive Jr.; J.C. 1837-1891, Greive; P.F. 1811-1872, Gribling; Franck 1933-, Griéra; don José -, Griffioen; mevr. Anouk 1979-, Grijs; H.F. de 1866-1933, Groen; me
de 1957-, Groot; David 1949-, Groot; G.H. de 1878-1947, Groot; J. de 1828-1899, Groot; Kees de 1956-, Groot; W. de 1877-1956, Groot; mevr. Duvera M.C. de 1948-, Groot; mevr. Simone de 1968-, Grootens; A.J. 1864-1957, Grootheest; Tijmen van
1908, Gruyter; W. 1798-1882, Gubbels; Klaas 1934-, Gudin; T. 1815-1880, Gudmundsson; Sigurdur Arni 1942-, Gugel; Prof. E. 1832-1905, Guise; P.J. 1814-1859, Gulik; Dirk van 1904-1982, Gumbs; Leeyon Romany -, Gunn; Reggy 1959-, Gunneweg; H
Haar; Henk van der 1950-, Haaren; D.J. van 1878-1953, Haas; Henri de 1937-, Haas; J.H. de 1810-1856, Haas; J.H.L. de 1832-1908, Haas; mevr. Astrid M. de 1939-, Haaxman; P. 1854-1937, Haff; mevr. Lucie 1950-, Hageman; Harrie -, Hahn; A. 1877Hamel; Vincent 1931-, Hamel; W. 1860-1924, Hamer; Jan de 1934-, Hammes; C.H. 1872-1965, Hammes; Charles 1915-1991, Hamming-de Sturler; mevr. A. -, Hamstra; Rinze 1895-1974, Hanau; J.H.L. 1864-1925, Hanedoes; L. 1822-1905, Hanja; mevr
Rz; J. van 1790-1858, Harding; mevr. Noel 1945-, Hardy; Philippe 1950-, Harencarspel-Clifford Kock van Breugel; mevr. W.F.A.L. van 1865-1944, Haring; Joop 1952-, Haring; Theo -, Hart Nibbrig; F. 1866-1915, Hart-Visser; mevr. H.M.J. 1868-1947
mevr. J. 1874-1945, Haverkamp; G.C. 1872-1926, Haverkorn van Rijsewijk; H.A. 1868-1945, Haverman; H.J. 1857-1928, Hazeveld; F.J.H. 1911-1967, Heeck; J.C. 1910-1992, Heeckeren van Beverwaard; Baron J.D.B.A. van 1792-1884, Heeckeren van
Cees -, Heemskerk; mevr. Roos 1968-, Heerdt tot Eversberg; mevr. douair. Gravin P.A,M. van 1862-1939, Heesters; J.H. 1893-1982, Heide; J.W. van der 1878-1956, Heide; Valentijn van der 1952-, Heijberg-Ledeboer; mevr. S. 1867-1952, Heijberg;
mevr. Jo J. 1887-1964, Heijse; J. 1882-1954, Heine; D. -, Heineken; mej. M. 1844-1930, Heinsohn; mevr. Judith 1967-, Heinze; G.A. 1821-1904, Hekman; J.C. 1921-, Helden; A. van der 1835-1902, Hellings; Lino 1950-, Hem; P. van der 1885-1961, Hemelma
J.G. den 1904-1983, Henkes; G. 1844-1927, Henkes; mej. H. 1877-1966, Henneman; Jeroen 1942-, Henny-Saueressig; mevr. J. -, Henriquel Dupont; L.P. 1797-1892, Hense; mej. Sara 1857-1936, Henstra; Friso 1928-, Herdingh Pz; V. -, Herdingh; Alex
1806-1879, Hesse; Nic. Aug. 1795-1869, Hesselink; Abr. 1862-1930, Hessels; Rob M. 1940-, Hesteren; Stephan van 1972-, Hesterman; J.A. 1877-1955, Hettema; Auke 1927-, Hettema; Auke 1927-, Heusden; Alfons van 1930-2000, Heuvel; W. van den
1866-1916, Hillebrand; Tomas 1977-, Hillenius; Jacob 1934-1999, Hilverdink; J. 1813-1902, Hilverdink; J. 1813-1902, Hirschmann; mej. S. 1871-1937, Hissink; Louis -, Hittorf; J.I. 1792-1867, Hoedt; Dirk ten 1920-2006, Hoef; C.J. van der 1875-1933, Hoef; G
Hofs; G.T. 1874-1952, Hoften; Claus van 1963-2010, Hogendorp’s Jacob; mevr. Baronesse A. van 1857-1920, Hogerwaard; F. 1882-1921, Hogerwaard; G. 1878-1939, Hollander Cz.; H. 1823-1884, Hollander; mevr. Reineke 1948-, Hollanders; Joo
d’ -1997, Hooft; C.G. t 1866-1936, Hooft; jkhr. mr. G.L.H. 1779-1872, Hooft; mej. G.A.A.M. 1894-1994, Hoog; Bernard de 1866-1943, Hoog; mevr. Henriëtte van ‘t 1943-, Hoogeboom; mevr. Sandra -, Hoogendijk; Wouter 1949-, Hoogendijk; mej. M.
Th. 1872-1928, Hoppenbrouwers; J.F. 1819-1866, Horbach; Francis -, Horst; J.H.W. van der 1941-, Horst; mej. L. van der -, Houten; mej. A. van 1868-1960, Houweling; Jos 1943-, Houwink Gzn.; Jb. -, Hove Bz; H. van 1814-1864, Hove; B.J. van 1790-1
tema; Th. van 1863-1917, Hugenholtz; mej. A. 1847-1934, Hugten; P.J. van 1949-, Huibers; J.D. 1829-1919, Huidekoper; C. 1878-1939, Huidekoper; P. 1798-1852, Huig; Henk 1934-, Huijsinga; mej. Dorothea 1910-1961, Huisenga; M. 1876-1946, Huisman
van der 1790-1862, Hulst; ds. L. van -, Humbert de Superville; 1770-1849, Husner; Paul 1942-, Hutchison; Frank Matthias 1957-, Huyssen van Kattendyke; baron J.W. 1782-1854, Huystee; mevr. Bea van 1949-, IJkelenstam; H. 1897-1993, Ikelaar;
1914-1972, Itz; G.N. 1799-1869, Jaarsma; mej. E.H. 1879-1975, Jaarsma; mej. P. -, Jaarsma; mej. P. -, Jabli; Salwa 1972-, Jacobs; Ed. 1859-1931, Jacobson; John J. 1867->1899, Jacquand; C. 1804-1878, Jager; Dirk Jan 1965-, Jager; mevr. Margot de
1855-1908, Jansen; Jan -, Jansen; Jan Meine 1908-1994, Jansen; Lambert 1891-1965, Jansen; W.G.F. 1871-1949, Janssen; Edwin 1961-, Janssen; Jorn -, Janssen; mevr. Karin 1965-, Janssen; mevr. Servie M. 1949-, Janzen; H.D. 1923-1986, Janzen; H
rieke 1949-, Jong-van der Kamp; Frederika H. de 1937-, Jong; Antonie de 1860-1932, Jong; Clara de 1928-2005, Jong; Fedde de 1915-1977, Jong; Frans de 1921-2010, Jong; Germ. de 1886-1967, Jong; Gerrit de 1905-1978, Jong; Gooitzen de 1
Jongsma; mevr. Jantien 1965-, Jongstra; Atte 1965-, Jonk; Nic. 1928-1994, Jonker; Hendrik 1969-, Jonker; Menno 1968-, Jonxis; P.H.L. 1815-1852, Joosten; D.J.H. 1818-1882, Jordens; Barend 1888-1972, Jordens; D.J.R. 1855-1939, Jorissen-Cox; mevr. M
Kaag; mevr. Ama 1930-, Kaagman; Hugo 1955-, Kaal; Jaap 1893-1960, Kaal; mevr. Meertje 1930-, Kaas; Jaap 1898-1972, Kagie; J.L. 1907-1991, Kaiser jr; J.W. 1847-1920, Kaiser sr; J.W. 1813-1900, Kalmthout; F.A.W.M. van 1932-, Kalsbeek; mevr. Ro
J. 1822-1895, Karalic; mevr. Sasa 1970-, Karsen; J. Ed. 1860-1941, Karsen; K. 1810-1896, Karssen; Harry 1933-, Kasper; Stefan 1983-, Kasteele; mevr. J.M. van de 1858-1951, Kat van Oost en West Barendrecht en Carnisse; H. de 1784-1865, Kat; Otto
1827-1895, Kellen Sr; D. David van der 1804-1879, Kellen; J.Ph. van der 1831-1906, Kellen; mej. L. Ch. van der 1857-1942, Keller; Joh. 1863-1944, Kelting; mevr. M. 1886-1969, Kemps; Niek 1952-, Kerke; W.J. van der 1923-1991, Kerkmeijer; J.C. 1875-19
van Kessel; baron C.L.G.J. van 1768-1841, Keyzer; N. de 1813-1887, Khouw; mevr. Gracia 1967-, Kieft; J. 1798-1870, Kiehl; mej. W.J.L. 1862-1922, Kiers; G.L. 1838-1916, Kiers; P. 1807-1875, Kievit; P.W. de 1889-1964, Killaars; mevr. Francis G.H. 1959-, Kitte
Kleintjes; J.L. 1872-1955, Klene; Bern. 1870-1930, Klenze; L. von 1784-1864, Klijn; C.W.M. 1788-1860, Klijn; H.A. 1860-1929, Klijn; H.H. 1773-1856, Klinkenberg; J.C.H. 1852-1924, Klinkenberg; John 1952-, Klinkenberg; S. 1881-1970, Klinkhamer; Jacob F.
1900-1991, Knaup; Pim 1938-, Knaus; Ludw. 1829-1910, Kneulman; Carel 1915-2008, Knip; J.A. 1777-1847, Knip; W.A. 1883-1967, Knip; mevr. H. 1821-1909, Knipscheer; mej. M.G.C. 1911-2003, Kock; jkhr. mr. F.L.W. de 1818-1881, Koekkoek Hz; W. 1839
1807-1868, Koelman; J. Ph. 1818-1893, Koelman; J.D. 1831-1857, Koeman; Jean Bernard 1964-, Koene; P. 1863-1943, Koenigs; mevr. Christine 1952-, Koetser; Henri 1878-1952, Köhler; mr. W.H. 1876-1931, Kohnstamm; mej. Dinah 1869-1942, Kok; mev
Koning; Edzard 1869-1954, Koning; John de 1964-, Koning; Roeland 1898-1985, Koningsveld; J. van 1824-1866, Kooi; Rina D. 1947-, Kooi; mevr. Marina van der 1951-, Kooiker; Paul 1964-, Kooker; Vincent de 1976-, Kool; mej. Cath. 1860-1933, Koo
Koster-Gruntke; mevr. Cato E. 1872-1951, Koster-thoe Schwarzenberg; mevr. Barones B.J.G. 1891-1993, Koster; A.L. 1859-1937, Koster; A.L. 1859-1937, Koster; E. 1817-1892, Koster; K. 1885-1969, Koster; mej. Jo 1868-1944, Kothuis; Anton 1935-2007, K
Krauss; J.Ph. 1865-1909, Kreek; N.A. van der 1896-1967, Kregten; Fédor van 1871-1937, Krenz; Alfred 1899-1980, Krijl; mevr. Evelien -, Krijnen; Cees 1969-, Kromhout Czn.; W. 1864-1940, Kromhout Czn.; W. 1864-1940, Kröner; Henrik 1979-, Kroon; Pa
1967-, Kruk; Emile van der 1956-, Kruseman van Elten; H.D. 1829-1904, Kruseman; C. 1797-1857, Kruseman; J.A. 1804-1862, Kruyff van Dorssen; mevr. Jorien de 1933-, Kruyff; J.R. de 1844-1923, Krzysztof; Wegiel 1973-, Kuchlein; Egon 1958-, Kuijer;
Hendrik ter 1954-, Kunst; mevr. Irene 1962-, Kupperman; mevr. Helena -, Kurpershoek-Visser; L. 1919-1995, Kurpershoek; Reinier 1959-, Kurpershoek; Theo 1914-1998, Kusters; Pieter 1958-, Kuyk; Harry van 1929-2008, Kuyper; Marc 1961-, Kuype
Fons van 1959-, Laar; J.H. van de 1807-1874, Laarakker; mevr. Wilma 1949-, Laarman; P.F. 1842-1914, Laars; T. van der 1861-1939, Laars; T. van der 1861-1939, Labrie; mevr. Anke 1948-, Lacomblé; E. 1828-1905, Lagendijk; Reinier 1969-, Laguna; B. 1
1846-1903, Landsaat; Hans 1935-, Landseer; E. 1802-1873, Lanfermeijer; Ruud 1956-, Lange; A. 1861-1938, Lange; J.P. 1810-1849, Langelaan; Ruscha 1946-, Langeland; mevr. Itie 1960-, Langerwerf; mevr. Colien 1963-, Langeveld; F. 1877-1939, Lan
mevr. Lynne 1965-, Leemans; dr. C. 1809-1893, Leenders; Bernaar 1961-, Leenheer; mevr. Ada 1956-, Leenhoff; Ferd. 1841-1914, Leersum; G.B. van 1865-1902, Leeuw; Henri 1861-1918, Leeuw; Jan de 1908-1988, Leeuwen; Frits W. van 1949-, Leeuw
1946-, Leickert; Ch. 1816-1907, Leijden; Ernst 1892-1969, Leippert; Jurgen 1944-, Leliman; J.H. 1828-1910, Leliman; J.H.W. 1878-1921, Lelyveld; Th. B. van 1867-1954, Lemstra; mevr. Odile 1964-, Lenferink; Frank 1963-, Lennarts; Johan A.M. 1932-, Lenne
1954/58, Leusden; W. van 1886-1974, Lewis; John. T. -, Lewkowicz; Stanislaw 1956-, Leykauf; mevr Alexandra 1976-, Leys; H. 1815-1869, Liechty; mevr. Claudia -, Liernur; Alex W.A. 1856-1917, Lierop; W. van 1891-1968, Lieste; C. 1817-1861, Ligtenv
Walter 1953-, Lion Cachet; A. 1864-1945, Lisser; Frank 1959-, Lissone; F.A. 1877-1936, Lith; H.C.M. van 1908-1977, Lith; mevr. P.H. van 1932-, Lixenberg; Cyril 1932-, Löb; Kurt 1926-, Lodeizen; Frank 1931-, Loeb; mevr. Jeanette 1949-, Lohman; mevr. Id
1827-1890, Loon; mevr. de douairière W. van 1793-, Loos; J.F. 1799-1871, Loosjes; P. -, Loosjes; Vincent 1855-1932, Looy; Jac. van 1855-1930, Lopes Suasso; Jkhr. A. 1855-1927, Lotringen; Walter van 1951-, Louwers; mevr Margaretha G.A.M. 1948
Edward 1950-, Luyn; D. van 1896-1981, Maanen; G.D. van 1876-1943, Maarel; M. van der 1857-1921, Maaren; mevr. Clementine M. van 1959-, Maas; George 1959-, Maas; J.J. van der 1831-1915, Maaten; J. van der 1820-1879, Macic; mevr. Tatjana
van 1873-1915, Mangold; Ad. 1858-1941, Mansfeldt; A.E. 1810-1894, Mansveld; F.J. 1872-1951, Mantje; Aldert 1954-, Mar; David de la 1832-1898, Mare; Albert de -, Mare; J. de 1806-1889, Marez Oijens; mej. A. de 1876-1953, Maris Jbzn.; W. 1872-1929
telhof; mevr. Els 1928-, Marten; Jon P.H.M. 1934-, Martens; W.J. 1839-1895, Martens; Willy 1856-1927, Martens; mevr. Tineke 1942-, Martineau; Anton P.J. 1926-, Maschhaupt; J.H. 1826-1903, Masereel; Frans 1889-1972, Mastenbroek; J.H. van 1875-194
Peter 1952-, Meefout; J. 1915-1993, Meelis; D. 1872-1958, Meher; mevr. Monali 1969-, Mehr Mohr; J.C. van der 1821-1876, Meij; Bertus de 1915-1994, Meij; Rik van der 1920-1982, Meijboom; dr. L.S.P. 1817-1874, Meijer de Haan; 1852-1895, Meijer; H. 188
Th.G. 1884->1939, Meissonnier; J.L.E. 1815-1891, Mendes da Costa; J. 1863-1939, Mendes; Jules E. 1862-1920, Mendlik; Eva 1928-, Menger; J.P. 1818-1895, Menger; J.P.M. 1845-1912, Mens; Is. van 1890-1985, Mensinga; J.R. 1924-1998, Mension; C.J. 18
1829-1902, Mesman; Andries 1954-, Mesman; mevr. Petra -, Messchert van Vollenhoven; mr. J. 1812-1881, Metelerkamp; Herman 1898-1993, Metselaar; mevr. Sabrina -, Metz; Anne 1939-, Metz; Lex 1913-1986, Metzelaar; C. 1796-1864, Metzelaar
Mignot; W. 1915-1972, Mignot; mej. M. 1867-1938, Mik; Michiel de -, Miltenburg; Ron 1951-, Mindadze; Konstantin 1977-, Minne; mr. E. van der 1883-1932, Mirani; E.P. 1810-1881, Moen; Charles A. 1878-1957, Moerdijk; Janet -, Moerenhout; J. 1801-187
Molkenboer; Th. H.A.A. 1871-1920, Möller; 1784-1852, Mölling; Jan 1944-1987, Mollinger; A. 1836-1867, Molster; mr. J.A. 1827-1889, Moltzer; mej. Chr. 1878-1918, Momdjian; Krikor 1947-, Monchy; Pieter de 1916-2011, Mondriaan; F. 1853-1932, Mondria
1953, Moorees; Rob J. 1950-, Morelis; Willem 1949-, Moret; mej. C. 1870-1952, Moritz; L. 1773-1850, Mouilleron; A. 1820-1881, Moulijn; E. 1904-, Moulijn; S. 1866-1948, Mourik; J.A. van 1879-1971, Mouthaan; mevr. P.J.G. 1892->1969, Mulder; André -, Mul
Muller; Matthijs 1961-, Müller; Pjotr A.F. 1947-, Müller; W.G. 1859-1923, Müller; mej. B. 1848-1925, Munkacsy; Michaël 1844-1900, Münninghoff; Xeno 1873-1944, Munster; mevr. Hannah van 1960-, Musscher; mevr. Gerda van 1942-, Mutsaers; mevr. Ch
van der 1864-1929, Nauta; Max 1896-1957, Navez; F.J. 1787-1869, Neddam; mevr. Martine 1953-, Nederveen Meerkerk; mevr Anke van 1940-, Neefjes; Joep 1949-, Nefkens; M.J. 1866-1941, Nek; H. van 1881-1924, Nesbitt; John 1931-, Neuhuys;
1905, Nieuwenborg; Frans van 1941-, Nieuwenhuis; A. Jan 1865-1937, Nieuwenhuis; T. 1866-1951, Nieuwenhuysen; Bob 1946-2010, Nieuwenkamp; W.O.J. 1874-1950, Nieuwerkerke; graaf Émile van 1811-1892, Nifterik; G. van 1886-1954, Niftrik
Noordkamp; mevr. Petra 1943-, Noorlander; mevr. Merel 1984-, Noorman; Ronald 1951-, Noteboom; D. 1877-1943, Novak; mevr. Marlena 1957-, Numan; J.J. 1932-, O’Brien; Robert M. 1951-, Obbes; J.F. 1869-1963, Obermayer; Merapi P. 1947-, O
Oldewelt; Ferd. G. W. 1857-1935, Oldewelt; W. 1865-1906, Oltmans; A. 1814-1853, Onderberg; P.J. 1821-1890, Onkenhout; Nico 1918-1989, Onrust; Hank 1941-, Oorde; J.J. van -, Oorde; ds. W. van -, Oordt; J.W.L. van 1806-1884, Oort; J.M. van 1867
Os-Delhez; Henri van 1880-1976, Os; G.J.J. van 1782-1861, Os; P.F. van 1808-1892, Osieck; mevr. Betsy 1880-1968, Osnabrugge; mevr. Ariëtte van 1948-, Ottink; Mike 1966-, Oude Weernink; Frank 1967-, Oudendijk; mevr. Sonja 1958-, Oudes; Jb. 1
man; G.H.C. 1855-1906, Overweel; Martijn F. 1971-, Paans; J.E. -, Paashuis; Arnoud 1912-1974, Paassen; Jeroen van 1972-, Pabst; J.C. 1853->1924, Painter; mevr. Mardoe 1971-, Paling; Joh. J. 1844-1892, Pallandt; baronesse Ch.D. van 1898-1997, Palm
Jan van der 1960-, Peduzzi; D.A. 1817-1861, Peere; mevr. M. van 1862-1933, Peizel-Ansingh; mevr Th. 1883-1968, Peizel; Bart 1887-1974, Pek; J.E. van der 1865-1919, Pek; mej. H.W.J. van der 1867-1926, Pelgrom; J. 1811-1861, Pellety; mevr. Dominique 1
mevr. M. 1884-, Pettenkofen; Aug. 1822-1889, Peulen; mevr. Karin 1959-, Pfältzer; mevr. Judith L.A. 1950-, Philip; Eric -, Phlippeau; C.F. 1825-1897, Pickersgill; H.W. 1782-1875, Pieneman; J.W. 1779-1853, Pieneman; N. 1809-1860, Pierson; A.C. 1801-1870
W.P. van de 1913-1984, Pleysier; A. 1819-1879, Pleysier; H. -, Ploeg; Maarten 1958-2004, Plomp; mevr. Noni 1943-, Ploos van Amstel; Jaap 1926-, Plug; Marian 1937-, Poell; mevr. Meggy 1942-2011, Poelmeijer; Leo 1934-, Poeteren; Lovis van 1946-, Pog
Joh. B. 1900-1969, Ponstijn; Jan P. 1883-1970, Poortenaar; J.C. 1886-1958, Poorter; B. de 1813-1880, Poppel; P.A.Th. van 1945-, Porcelijn; Frank 1947-, Portaels; J.F. 1818-1895, Portielje; J.F. 1829-1908, Portman; C.J.L. 1799-1868, Posson; Baron A.J.M.C. d
Peter 1945-, Prins; Benjamin 1860-1934, Prins; mevr. Lieve 1948-, Prinsen; Jolanda 1947-, Próvo Kluit; mr. H. 1803-1860, Pruys van der Hoeven; mej. C. 1839-1921, Psicha; mej. Fanny 1864-1950, Puckey; Thomas 1948-, Putman; mevr. Maaike 1957-, Pu
zini; mevr. Monica 1970-, Raimbach; A. 1776-1843, Rakier; Mischa 1970, Ramirez Ramirez; mevr. Marie José 1957-, Randwyck; mr. graaf L.N. van 1807-1891, Ranitz; Jkhr. S.M.S. de 1846-1916, Ranitz; jkvr. E. de 1880-1970, Rathgeber; dr. G. 1800Reenen; mr. G.C.J. van 1818-1893, Rees; Adriaan 1957-, Regteren Altena; mej. M.E. van 1868-1958, Reicher; A.F. 1858-1938, Reicher; Joh. 1895-1963, Reijenga; Jac. 1867-1942, Reijers; Z. 1789-1857, Reinhard; P. 1929-, Reisig; Carl Theo 1936-1991, Re
1965-, Repelius; mej. J.E. 1848-1921, Reuchlin-Lucardie; mevr. H.J. 1877-1970, Reus; M.P. 1865-1938, Rezelman; P.D. 1887-1967, Rezelman; P.D. 1887-1967, Rhijnnen; J. van 1859-1927, Richomme; 1785-1849, Ridder van Rappard; mr. A.G.A. 1799-1869
mevr. L.J.A. van 1933-, Rijzinga; Hendrik Jan 1946-2013, Rikkers; W. 1812-1873, Rikoff; Theo -, Rink; mr. P. 1851-1941, Rinkhuyzen; H.G. van 1868-1922, Rip; W.C. 1856-1922, Ristori del Grillo; Mad. La Marquise Adelaïde 1822-1906, Ritmeester; Robb
Roeland; Jan 1935-, Roelandt; L. 1786-1864, Roëll; Jkhr. mr. dr. A. 1864-1940, Roëll; jkhr. mr. H.H. 1806-1883, Roelofs Jr.; W.E. 1874-1940, Roelofs; A. 1877-1920, Roelofs; W. 1822-1897, Roemer; Norman 1931-, Roermeester; G.J. 1844-1936, Roeters; Ro
Roode-Wieringa; mevr. J.H. de 1896-1981, Roodenburg; H.E. 1895-1987, Roodenburg; mevr. Marianne 1955-, Rooij; Willem de 1969-, Rooij; mevr. Jacobien de 1947-, Room; Frans J. 1939-, Roos Vlasman-Lingeman; mevr. wed. J.O.A. 1862-1942,
1949-, Ros; Th. A. 1935-, Ros; Tonny 1920-1993, Rosierse; J. 1818-1901, Roskam; C.H. 1852-1921, Rosner; mevr. Francisca 1976-, Rossum du Chattel; F.J. van 1856-1917, Rossum; B.H.G. van 1942-1993, Roth; G.A. 1809-1887, Rots; Maarten 1982-, Rovers; An
1875-1966, Ruigrok; Wim 1939-, Ruijter; Mirjam 1946-, Ruiter; Guus de 1924-2000, Ruiter; Jean 1942-2005, Rump; mevr. Carla 1965-, Ruseler; Ronald 1950-, Rust; J.A. 1828-1915, Ruting; Peter 1938-, Rutten; Harm 1962-, Ruys; mevr. Wilh. J. 1904-1999, Ru
Bertus 1929-2010, Sanders; Willem 1954-, Sangster; H.A. 1825-1901, Santen; Joost van 1929-, Sartain; John. J. 1808-1897, Savornin Lohman; Jkhr. mr. A.F. de 1837-1924, Savry; H.M.F.G. 1871-1942, Savry; Hendrik 1823-1907, Schaap-van der Pek; me
1918, Schakel-van Hove; mevr. Henriëtte 1861-1918, Schaller; André P. 1920-1981, Schatz; Leo 1918-, Schee; M.A. -, Scheerder; Bart 1964-, Scheffer; A. 1795-1858, Schelfhout; A. 1787-1870, Schelfhout; Lodewijk 1881-1943, Scheller-Dikkers; mevr. Het
ges; P.P. 1860-1922, Schierbeek; Michiel 1948-, Schiffmacher; Henk 1952-, Schikkinger; F.J. 1838-1902, Schild; H.D. 1872-1928, Schilder; mevr. Maria 1953-, Schildt; M. 1867-1921, Schill; ir. Th. G. 1852-1914, Schilt; L.A. 1873-1935, Schimmel; H.J. 1823-1
Schlüter; A.A.E. 1927-, Schmidt Crans; J.M. 1830-1907, Schmidt; W.H. 1809-1849, Schmüll Jr.; D.H. 1871-1953, Schobbe; mevr. M.M.C. 1952-, Schokker; Theodor 1933-, Schole; Harald 1953-, Scholte; Rob 1958-, Scholten-van Heek; mevr. I. 1868-1944, S
mevr. Yvonne 1944-, Schotel; A.P. 1890-1958, Schotel; Mark 1965-, Schotel; P.J. 1808-1865, Schotel; mevr. M. 1883-1957, Schothorst; W.H. van 1935-, Schouman; M. 1770-1848, Schouten; G.J. 1815-1878, Schouten; Harold 1961-, Schouten; Jan 1906-1
der van de Coolwijk; J. 1868-1962, Schreve-Yzerman; mevr. J.A. 1867-1933, Schrijver-Yzerman; mevr. J. 1879-1942, Schrikker; Kees 1898-1993, Schröder; Rob 1950-, Schröder; mevr. Lenny 1942-, Schröder; prof. Sierk 1903-2002, Schuhmacher; W
J.G. -, Schwartze; mej. Georgine 1854-1935, Schwartze; mej. Thérese 1851-1918, Schwarz-Senborn; Baron W. 1816-1903, Seckel; J.A. 1881-1945, Seeling; mevr. Marena 1953-, Segaar; A. 1888-1962, Seggern; F. van -, Semah; Joseph 1948-, Sera
1802-1868, Six van Hillegom; jkhr. mr. H. -, Six; Jkhr. dr. J.P. 1824-1899, Six; Jkhr. mr. W.F. -, Six; Jkhr. P.H. 1827-1905, Six; prof. jkhr. dr. J. 1857-1926, Sjollema; J.S. 1900-1990, Slager Jr.; P.J. 1871-1938, Slager; F. 1876-1953, Sleeswijk; A.C. 1870-1945, Slegt; Ke
Sluyterman; Karel 1863-1931, Sluyters; Jan 1881-1957, Smeerdijk; A. 1885-1965, Smid; mej. J.F. 1843-1930, Smissaert; Jkhr. F.A.E.L. 1862-1944, Smit; Amp 1903-1976, Smit; P. -, Smit; Pépé 1963-, Smit; Robert 1941-, Smith; Hobbe 1862-1942, Smith; Joh. 190
burg; Baron W.C. 1823-1886, Soest; Louis W. van 1867-1948, Soest; Pierre van 1930-2001, Soet; mevr. Gerda -, Soete; mevr. Anneke de 1959-, Sohier; Roland 1950-, Söhngen; mej. Lucy -, Sondaar; L.H. 1904-1984, Sont-Sloot; mevr. Anneke Edith
mevr. Arjanne van der 1958-, Spermon; Kees 1941-1992, Spier; Jo 1900-1978, Spiering; J. 1937-1994, Spijker; J.N. van ‘t 1909-1992, Spijker; L. 1876-1906, Spijker; P.H. 1905-1972, Spit; mevr. Chantal 1971-, Spitteler; mevr. Marjolein 1966-, Spoel; J. 182
E. 1849-1933, Starken; Jan 1956-, Steel; H. van 1856-1929, Steelink jr; Wilm/Wm. 1856-1928, Steelink sr; W. 1826-1913, Steelink; A.G. 1844-1920, Steenbergen; A. 1814-1900, Steenbergen; Niel 1911-1997, Steenhoff; W. 1863-1932, Steenhorst; Rob 1952, Sterre de Jong; J.F. 1866-1920, Sterren; Gé Karel van der 1969-, Steuerwald; J.D. 1805-1869, Stevens; Alf. 1823-1906, Steyn; Geer H. 1945-, Steyn; Martin -, Stieler; prof. Eng. von 1845-1922, Stins; D. 1914-1984, Stoel; Mari -, Stokvis; Arthur Wolf 1981-, S
Storm; mevr. Manja van der 1970-, Stortenbeker; C.S. 1838-1885, Stortenbeker; J. 1821-1899, Stortenbeker; P. 1828-1898, Stöver; J.H. 1825-1911, Straaten; Peter van 1935-, Stracké; F. 1820-1898, Stracké; J. 1817-1891, Stracké; Louis 1856-1934, Strang; m
Piet Hein 1941-, Stumpff; J.W.T. -, Sturm; G. 1855-1923, Stuten; mej. Ch. 1860-1925, Stutterheim; L. Ph. 1873-1943, Stuyt; Jan 1868-1934, Suasso de Lima de Prado; Hans 1943-, Suij; mej. P. 1863-1949, Suij; mej. Wilhelmina 1861->1913, Suister; Ed 1934-200
1954-2012, Tadama-Groeneveld; mevr. Th. H.B.J. 1871-1938, Tadama; Fokko 1871-1935, Tadema; J.C. -, Tajes; Juan Carlos 1946-, Tak van Poortvliet; mr. J.P.R. 1839-1904, Takens; R. 1862->1918, Tamson; G.M. 1873-1939, Taurel; C. Ed. 1824-1892, Tay
Jos. 1892-1971, Tellegen; J.W.C. 1859-1921, Tellegen; mevr. Alida 1944-, Tenge; Bob 1934-, Terburg; mevr. Aimée 1971-, Termote; Alb. 1887-1978, Terpstra-Reerink; mevr. M. 1863-1929, Terpstra; Ronald P. 1948-, Terpstra; mevr. Wieke 1956-, Terpstra;
1824-1882, Tex; mr. C.A. den 1795-1854, Thijs; W.J.H. 1932-, Thijsse; Tom 1945-, Thijssen; C. -, Thol; H.O. van 1859-1902, Tholen; W.B. 1860-1931, Thöne; mr. A.W. -, Thöne; mr. C.W. -, Thooft; C.M. -, Thorbecke; mr. J.R. 1798-1872, Thorn Leeson; E. 1927-19
1956, Timmer; mevr. Annemarie 1950-, Timmeren; Raoul van 1957-, Timmerman; mevr. Els 1946-, Toebosch; Moniek 1948-2012, Tollens; mej. C. 1964-, Tom; J.B. 1813-1894, Tomesen; Su -, Tonbreeker; Chris 1927-1995, Tonge; L. van der 1871-1937, Ton
Caro 1961-, Treumann; mevr. Babette 1950-, Trigt-Hoevenaar; mevr. C.C.J. van 1854-1924, Trigt; H.A. van 1829-1899, Troelstra; Jelle 1891-1979, Trooster; Pim 1954-, Troyon; C. 1810-1865, Tubergen; mevr. José van 1946-, Tuinder; Dick 1963-, Turnhout;
J.C. 1825-1871, Vaarberg; J.C. 1825-1871, Vaarson Morel; I. 1803-1876, Vaarzon Morel; W. 1931-, Vaarzon Morel; W.F. 1868-1955, Vaessen; Wilbert 1943-, Valk; M.W. van der 1857-1935, Valk; mevr. Esmé -, Valkenburg; H. 1826-1896, Valkenburg; m
1940-, Vel; mevr. Yvonne 1944-2004, Velde; H. van de 1896-1969, Velde; mevr. Didi van der 1969-, Velden; P. van der 1837-1913, Veldheer; J.G. 1866-1954, Veldkamp; mevr. Stella 1960-, Velsen; mevr. S. 1883-1964, Velzen; J.P. van 1816-1853, Velz
Casper 1981-, Verbrugghe; mej. C. 1876-1953, Verburg; Jan 1943-, Vercouteren; mevr. Katja 1968-, Verdegaal; mevr. Truike 1965-, Verhagen; mevr. Regina 1955-, Verheugen; Serge 1963-, Verhoeff; Pieter 1948-, Verhoijsen; mevr. Anne 1951-, Ve
poorten; F.H. 1924-1997, Verschoor; Jan C. 1943-, Verschuer; Julia van 1926-, Verschuer; Baron B.A. van 1809-1901, Verschuer; Baron B.A. van 1809-1901, Verschuren; Kees 1941-, Verschuur Jr.; W. 1841-1936, Verschuur; W. 1812-1874, Versteeg; J.A. 18
S.L. 1813-1876, Vervoort; Ch. -, Verwey; Kees 1900-1995, Verwoert; mej. E. 1836-1905, Vet; Ramon Jan 1958-, Veth; J.P. 1864-1925, Vetten; J. 1827-1866, Videler; Marielle 1970-, Viegers; mevr. Janneke A.E.M. 1952-, Viervant; mej. C. 1862-1949, Vijsel
Visser; Jan 1879-1961, Visser; Kees -, Visser; Tjipke 1876-1955, Visser; dr. J.Th. de 1857-1932, Visser; mevr. Sonja 1949-, Vissering; G. -, Vlaanderen; Joh. 1867-1936, Vlasman; Petra -, Vliet; G.J.J. van 1880-1972, Vlijmen; B. van 1895-1972, Vlist; L. van der
1879, Vogel; H.P. 1833-1886, Vogel; J.G. 1828-1915, Volger; Gerbrand 1940-, Volger; Marc 1950-, Vollmer; mevr. Marianne 1942-, Volmar; H. 1881-1921, Voo; A.J.J. van der 1870-1954, Voorden; A.W. van 1881-1921, Voorden; Barend van 1910-2000, V
Vos; mej. Maria 1824-1906, Vos; mevr. Giny E.M. 1959-, Voskuil; Jan Maarten 1964-, Voss; Ernst 1961-, Vossen; A. van der 1893-1963, Vossen; mevr. Judith 1964-, Voullaire; mej. M. 1856-1932, Voulon; mevr. Moniek 1947-, Vreden; Martin van 1952-, V
de 1967-, Vries; J. Eduard de 1808-1875, Vries; mej. S.C.H. de 1867-1942, Vries; mevr. Barbara de 1950-, Vries; mr. Jeronimo de 1776-1853, Vriese; W.H. de -, Vrijthoff; Jkhr. A. 1863-1924, Vrint; G.C. 1870-1954, Vrolik; prof. W. 1801-1863, Vucht Tijssen;
1866, Wall Perné; G.F. van de 1877-1911, Wall Perné; J. van de 1877-1941, Walle; W.A. van de 1906-1995, Walraven; J. 1827->1874, Walré; W. van -, Waltman; mevr. Caroline 1970-, Wandscheer; mej. M. 1856-1936, Waning; C.A. van 1861-1929, Wap
Weber; A.Th. -, Weddepohl; Ch. 1902-1976, Weegewijs; H. 1875-1964, Weelden; Willem van 1960-, Weele; H.J. van der 1852-1930, Weeme; Th. ter 1868-1943, Weerden; H.S.J. van 1813-1853, Wees; mevr. Carole van 1956-, Weezel Errens; A. va
J.H. 1864-1945, Weiler; freule D.A. von 1864-1956, Weiner; Lawrence 1940-, Weiss; A. 1801-1851, Weissenbruch J.Hzn.; W.J. 1864-1941, Weissenbruch; J.H. 1824-1903, Weissenbruch; Joh. 1822-1880, Weisz; Frans 1938-, Wenckebach; L.W.R. 1860Josephine -, Wesselius; H. 1858-1919, West; J.H. van 1803-1881, Westenberg; Pieter Willem 1968-, Westerberg; P.G. 1791-1873, Westering; Jancees van 1944-, Westerink; mevr. Rozemarijn 1982-, Westermann; G. 1880-1971, Westerwoudt; Jan 184
Constance 1920-2014, Wiegers; prof. Jan 1893-1959, Wiegersma; mevr. Sjoukje 1936-, Wiegman; mevr. Diet 1944-, Wienecke; J.C. 1872-1945, Wierda; Jan Lambert 1955-, Wieringa; Auke -, Wierink; B.W. 1856-1939, Wiersma; Ids. 1878-1965, Wie
gaerdt; P.Th. van 1816-1893, Wijnhoven; Leo J.M. 1960-, Wijninga; Hans 1965-, Wijnveld; B. 1820-1902, Wijs; Albert de 1960-, Wijsmuller; J.H. 1855-1925, Wijthoff; mej. A.C.F. 1863-1944, Wijtman; mej. Anna 1857-1941, Wilde; Bert de 1947-, Wilde; mev
Willet; A. 1825-1888, Willink van Collen; mevr. wed. W.F. 1852-1942, Willink; A.C. 1900-1983, Willink; W.E.J. 1867-1945, Windt; G.C.L. 1868-1949, Winkelman; Ludo 1959-, Winkler; Jurgen 1951-, Winter; A.H. 1800-1861, Winter; mevr. Julia 1965-, Wissel; A
J. -, Witteveen; Holke W. Ch. 1948-, Witzenhausen; Jaap 1947-, Wolbers; H.G. 1856-1926, Woldhek; Siegfried 1951-, Wolf; Lam de 1949-, Wolff; Nic. -, Wolter; prof. H.J. 1873-1952, Wolterbeek Muller; mej. TH. E. 1876-1945, Wolthers; dr. H. -, Worm; W
gen; Jkhr. mr. E.W.F. -, Wulffers; A.G.M. 1948-, Wulfze; mej. A.J.C. 1896-1979, Wuytiers; mevr. M. 1865-1944, Wyss; mevr. Sonja 1967-, Yamamoto; Kaoru 1964-, Yaya; Thomas 1955-, Ykelenstam; H. 1897-1993, Yordanov; Stefan 1972-, Yoshiya; Kay
, Zegers; Ben 1962-, Zegveld; Peter 1951-, Zelst; Chiel van 1964-, Zethraeus; mej. A. 1872-1966, Zhao; Jian Ren 1960-, Ziach; mevr. Krystyna 1953-, Zichy; Graaf Edmond 1811-1894, Zijl; L. 1866-1947, Zijlstra; Ger 1943-, Zilcken; Ph. 1857-1930, Zimmerma
Zwaanswijk; P. 1947-, Zwart; W. de 1862-1931, Zwerver; Dolf 1932-2010, Zwier; Dick 1915-1993, Zwiers; Wim 1922-, Zwierzynska; mevr. Agata Zuzanna 1972-, Druk- en zetfouten voorbehouden.
20
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
vr. Marina 1946-, Achenbach; A. 1815-1910, Achenbach; O. 1827-1905, Achterberg; G.A. van 1872-1953, Adamowicz; Antoine 1970-, Addicks; C.J. 1871-1962, Addicks; mej. H. 1853-1920, Aerden; mevr. Monica 1962-, Ailly; mr. Arn. J. d’ 1902-1967,
912, Alma; P. 1886-1969, Alphen; Jacques van 1946-, Altena van Regteren; M. 1866-1908, Altmann; G. 1877-1940, Amati; C. 1776-1852, Ameijde; mevr. Paula van 1952-, Ameringen; mej. B. van 1879-1941, Ameron; C.H. van 1804-1874, Anderloni; P.
h; mej. L. 1875-1959, Apol; J.P.H. (Jan) 1874-1945, Apol; L.F.H. (Louis) 1850-1936, Apostool; C. 1762-1844, Arapovic; Ademir -, Arend; Lucien A.M. den 1943-, Arendzen; P.J. 1846-1932, Arkel; G. van 1858-1918, Armand; Henri 1855-1941, Arnaud Gerkens;
A.J. 1876-1953, Baarle; H.M. van -, Baart; Theo 1957-, Baat; J.A. de 1921-2010, Bach; F.H. 1865-1956, Baily; E.H. 1788-1867, Bakels; mr. R.S. 1873-1956, Bakhuyzen Jr.; A.H. 1826-1878, Bakker Jr.; T. 1894-1964, Bakker Korff; A.H. 1824-1882, Bakker; A. Joh.
evr. E.F.M. 1948-, Bannink; mevr. Linda 1975-, Bantzinger; C.A.B. 1914-1985, Barbiers; P. 1749-1842, Barel; Jan 1949-, Baren; Peter 1954-, Barendregt; J.W. 1880-1964, Baron van Heemstra; mr. S. 1807-1864, Bartelings; Walter 1954-, Bartels; Hans von
936, Bäumer; Ernst 1870-1919, Baur; Carl Albert von 1851-1907, Bayens; H. 1924-2003, Becker; C. 1862-1926, Becker; Fridolin 1830-1895, Beckmans; Fredie 1956-, Beckmans; Willie 1959-, Beeckmann; Baron F. de -, Beek-Bsse. van Voorst tot Voorst;
erik 1942-, Beerendonk; Theo 1905-1979, Beerends; A. -, Beerends; Arnaud 1932-, Beerens; Mark 1977-, Beerens; Rudy 1950-, Beerling; Dane W. 1934-, Beerthuis-Roos; mevr. E.T. 1926-, Beets; ds. C. 1854-, Beever; E. van 1876-1912, Begheyn; mevr.
889, Benner; J.P.C. 1876-1956, Bennik; J.F. 1852-1944, Berg; A. van den 1852-1944, Berg; Arie van den 1948-, Berg; R. van den 1873-1944, Berg; Simon van den 1812-1891, Berg; W. van den -, Berg; Jkhr. Joan F. 1851-1935, Berg; mej. A.C. van den 1873Nzn; H.P. 1856-1934, Bernhard; P.G. 1813-1880, Berning; Roland 1956-, Berning; mevr. Annemiek 1951-, Besselink; mevr. Sonja 1946-, Best Jr.; J.W. 1860-1900, Beus; Jan de 1958-, Beusekom; mevr. Eleonoor van 1951-, Beutener; J.H.P. 1932-, Beveren;
r 1955-, Bijlandt; Graaf O. van -, Bijlandt; mr. Graaf C.J.E. van 1840-1902, Bijlenga; mevr. Marian 1954-, Bilders van Bosse; mevr. wed. M. 1837-1900, Bilders; J.W. 1811-1890, Bing; V. 1812-1895, Binshtock; Tammuz -, Birnie; Joh. 1866-1958, Bisschop967, Bleckmann; W.C.C. 1853-1942, Blees ; Willy 1931-1988, Bleijs; A. 1877-1964, Bleijs; A.C. 1842-1912, Bleijs; Jan 1868-1952, Bles; D.J. 1821-1899, Block-Smulders; mevr. A. de 1876-1930, Bloem; H. van 1874-1960, Bloeme; H.A. de 1802-1867, Bloemen;
5-1926, Bobeldijk; F. 1876-1964, Bock; Theoph. de 1851-1904, Bodaan; J.J. 1881-1954, Bode; dr. W. 1845-1929, Bode; mej. Else 1915-, Bodenheim; mej. Nelly 1874-1951, Bodenkamp; Berend 1942-, Bodewes; Bill 1948-, Bodifée; J.P.P. 1866-1938, BoelChristel 1975-, Boerwinkel; Onno C. 1950-, Boevé; mej. Gesina B. 1881-1958, Bogaard; Martin uit den 1944-, Bogaerts; J. 1878-1960, Böhncke; P. 1873-1949, Bokma; mevr. Jo 1913-2008, Boks; mej. G.J.W. 1872-1946, Bolding; C. 1897-1979, Bolhuis;
arlotte -1895, Booij; mej. A.J. de 1863-1937, Booleman; A. -, Boolman; mevr. Petra 1960-, Boom-Pothuis; mevr. Ch. 1867-1945, Boom; Herman van den 1950-, Boomsma; Frans 1956-, Boon; J. 1882-1975, Boon; J.C. -, Boonen; E. 1860-1931, Boosten;
860-1943, Bos; G.J. 1825-1898, Bos; P.J. 1869-1945, Bos; René van den 1959-, Bos; S.B. -, Bosboom Toussaint; Mevr. A.L.G. 1812-1886, Bosboom; J. 1817-1891, Bosch Reitz ; S.C. 1860-1938, Bosch Reitz ; mevr. W.M. 1870-1950, Bosch; Etienne 1863-1933,
954-, Boucher; August Ch. 1931-2001, Bouchet; J.F. 1799-1860, Boudewijnse; A.J.P. 1862-1909, Bouman; mevr. Margreet 1953-, Bouman; mevr. Marije 1971-, Bource; Henry 1826-1899, Bourgonjon; G.P.D. 1871-1963, Bourla; P. 1783-1866, Bouthoorn;
Brand; Eelco Léon 1969-, Brandenburg; C. 1883-1954, Brands; C. -, Brandt; mej. E. 1853-1907, Brasser; Floris 1957-, Brasser; mevr. Alice 1965-, Bredius; dr. A. 1855-1946, Bree; J.B. van 1801-1857, Breed; Dirk C. 1920-2004, Breed; Jack 1964-, Breggen
5, Breuhaus de Groot; Frans Arnold 1824-1872, Breukers; mevr. Chantal 1954-, Brienen van de Groote Lindt; Baron W.D.A.M. van 1815-1873, Briët; Arthur 1867-1939, Brinkgreve; Geurt 1917-2005, Brinks-Sluijters; mevr. Lous 1908-1981, Brinks; prof.
3-, Broeksmit; mej. F.H. 1875-1945, Broer; Henk 1904-1986, Broers; mej. Edmée W. 1876-1955, Bron; J.L.H. 1884-1959, Brouwer; A. 1827-1908, Brouwer; B. 1872-1936, Brouwer; J. -, Brouwer; Jochem -, Brouwers; Jules 1869-1955, Brown; H. 1816-1870,
Bruining; mej. IJ.J. 1865-1927, Bruloff; Karl P. 1799-1852, Brunklaus; B.H. 1907-1977, Brussee; Gerard H. 1940-1988, Bruyn Ouboter; R. de 1894-1983, Buchholtz; mevr. Karin 1960-, Büchler; D.D. 1787-1871, Bueno de Mesquita; D.A. 1889-1962, Buisman;
ys; Bob 1912-1970, Buytendijk; Tony 1913-2002, Buytendyk Kuyk; G. 1805-1884, Cabanel; A. 1823-1889, Cairo; Armando A. 1953-, Calamatta; L. 1802-1869, Calame; A. 1810-1864, Caland; mej. C. 1852-1940, Calenda di Taviani; Gino 1955-, Calisch;
Cate; P. ten 1869-1937, Cermak; Jaroslav 1831-1878, Cevat; Nico 1884-1955, Chailloux; Roger 1931-1977, Chantal; J.A.L. 1822-1899, Chateauneuf; A. de 1799-1853, Christof; mevr. Karin -, Citroen; Paul 1896-1983, Citron; Charlie 1958-, Claassen; Tom
r. J.H.G. 1873-1912, Cohen; M. 1901-1942, Colaço Belmonte; Candida Józsa 1948-, Colinet; Ed. -1890, Colnot; A.J.G. 1887-1983, Colnot; Karel M.H. 1921-1996, Colton; Adam 1957-, Commenée; René van 1962-, Compier; W.C. 1946-2003, Constant
35, Cossaar; J.C.W. 1874-1966, Cosse; mevr. M.A.M. 1929-, Coster; J.H. 1846-1920, Coumou; mevr. Popel 1978-, Court Onderwater; H.F. de 1877-1905, Courtens; mevr. Marie-Antoinette 1944-, Couture; Th. 1815-1879, Couwenberg; A.J. 1806-1844,
H. 1878-1922, Cremers; mej. M. 1874-1960, Cretier Jr.; H.H. -, Crezée; mevr. Marion 1946-, Crone; E.H. 1852-1918, Cuijpers; mevr. Mathilde M.L. 1947-, Cunaeus; C. 1828-1895, Cuppen; J. 1930-, Cuypers; Eduard 1859-1927, Cuypers; Jos. Th. J. 1861-1949,
57-1918, Dalitz; Huib -, Dallinga; Siert Simon 1954-, Dam; A.W. van 1815-1901, Dam; Cees 1932-, Dam; Max van 1910-1943, Dam; mevr. Eva van 1949-, Damave; Poppe 1921-1988, Dan; Cälin 1955-, Danecker; J.H. 1758-1841, Daniëls; Jan Hein 1946-,
; dr. C.H. 1862-1935, Deelman Hofstee; L. 1855-1940, Deene; J. F. van 1886-1977, Degenhart; G. 1936-, Dekker; H.A.C. 1836-1905, Dekker; Simon 1963-, Dekker; mej. F. -, Dekkers; A.J.B. 1922-, Delaroche; P. 1797-1856, Delfgou; G.J. 1879-1948, Delft;
nn; F. 1867-1915, Deventer; J.F. van 1822-1886, Deventer; W.A. van 1824-1893, Deventer; mej. J.C. van 1869-1959, Dewitt; Floyd Tennison 1934-, Diederich; Carolus 1929-, Diemen; mevr. Marieke van 1959-, Dieperink; H.B. 1887-1957, Dieters; Coos
906-1975, Dikker; Loek 1944-, Dingemans-Numans; mevr. H. 1877-1955, Dingemans; W.J. 1873-1925, Dings; Nicolas 1953-, Dirckx; Ant. 1878-1927, Dobbelmann; Th. 1906-1984, Dobbelmann; mevr. Liesbeth 1917-2003, Dobbenburgh; Aart van
7-, Don; Eric 1954-, Donker Duyvis; Paul 1950-, Donker; K.C.M. 1940-, Doo; G.T. 1800-1886, Dooijes; Dick 1909-1998, Dooijewaard; J. 1876-1969, Dooijewaard; W. 1892-1980, Dool; Reinier A. 1933-, Dooper; Leo 1934-, Doornik; Tini van 1906-1980,
1-, Droogleever Fortuyn; mevr Irene C. 1959-, Drost; Gerard 1895-1986, Drucker; J.C.J. 1862-1944, Druiven; Gerard 1954-, Drumpt; Peter van 1949-, Drupsteen; mej. W.C. 1880-1966, Dubois; H.F.R. -, Dubourcq; P.L.F. 1815-1873, Duffelen; G. van 1889925, Dupont; prof. P. 1870-1911, Dupuis; Toon 1877-1937, Dutilh; mej. A. 1876-1959, Duursema; mevr. Marion 1954-, Eberhard; G.A.G. 1879-1949, Ebersbach; J.D. 1822-1900, Eberson; L.H. 1822-1889, Ebinger; Moritz 1961-, Edema van den Tuuk; L.F.
n; O. 1839-1926, Eerenbeemt; G.L.G.M. van den 1936-, Egenberger; J.H. 1822-1897, Eggers; G. 1826-1900, Egmond; P. 1864-1908, Ehnle; A.J. 1819-1863, Ehnlé; J. -, Eickelberg; W.H. 1845-1920, Eijck; Ch. 1897-1983, Eijkelboom; Hans 1949-, Eldik; Ellen
8, Engelman; Martin 1924-1992, Engels; Pieter 1938-, Enschedé; mr. A.J. 1829-1896, Ensinck; C.V. 1846-1914, Erb; Simon 1921-1975, Erens; mevr. Cécile 1946-, Erfmann; F.G. 1901-1968, Ermeling; mevr. J. Ph. 1865-1932, Erp; Erik van 1954-1999, Escher;
-1968, Everbag; F. 1877-1947, Everdingen; A. van 1832-1912, Evers; Winfred 1954-, Eversen; A. 1818-1897, Evren; Bülent 1955-, Ewijck van Oostbroek en de Bilt ; mr. D.J. van 1786-1858, Ex; mevr. Titia 1959-, Eymer-Broeckman; Elga 1908-2004, Eymer;
W. de 1834-1896, Fastenhout; Geert W. van 1935-, Favier; Jac. 1864-1911, Feddema; mevr. Anne 1961-, Feigl; Franz 1958-2001, Feldmann; C.A. 1894-1966, Felsing; J.H. 1800-1875, Ferwerda; B.W. 1880-1958, Feudel; B. Arthur 1857-1929, Feyter; Theo
B de 1802-1846, Florissen; Gerard 1952-, Fock; C. 1828-1910, Fodor; C.J. 1801-1860, Fokkema; Pietsjanke 1960-, Folgering; mevr. Mieke 1932-, Fontaine; P.F.L. 1762-1853, Fontein; J.A. 1859-1941, Fontenay; L.H. de 1800-1852, Ford; mevr. Louise 1951-,
64-1920, Fransen; F.P 1980-, Franssens; Jean-Paul 1938-2003, Freijmuth; Alphons 1940-, Freijsen; mevr. Lizan 1960-, Friedman; Jerry -, Frik; mevr. Helen 1960-, Frima; mevr. Toto 1953-, Fritschy; A.R. 1932-, Fritz; Darko 1966-, Fritzlin; mevr. M.C.L. 18700, Garms; C.M. 1863-1944, Garnier; J.L.C. 1825-1898, Gasteren; Co van 1948-, Gasteren; Louis van 1922-, Gebhard; Joh. 1865-1927, Gebski; Ed R. 1959-, Geefs; Gme 1805-1883, Geerdink; Herman 1951-2005, Geerling; J. St. 1893-1956, Geerlings;
ucia Alida de 1942-, Gempt; B. te 1826-1879, Georges; E.F. 1817-1895, Georgiou; Elpida -, Gerdes; Ed. 1887-1945, Gericke van Herwijnen; Baron L. 1814-1899, Gérôme; J.L. 1824-1904, Gerrits; Kassiël 1951-, Gerstenhauer Zimmerman; J.W. 1816-1887,
e Diny 1945-, Gibs; Chester 1969-, Giele; Peter 1954-1999, Gijswijt; mej. A.C. 1873-1962, Gildemeester; mej. A. 1867-1945, Gillot; ds. H.A. 1838-1917, Glandorf; mevr. Maria W. 1952-, Glaus; mevr. Judith 1954-, Godin; mevr. Lon 1958-, Goedewaagen;
F.H. van 1877-1963, Golden; Daan van 1936-, Gomez y Marth; Eduardo 1961-, Goossens; Marnix 1967-, Goovaerts; Henry 1865-1912, Gordijn; Araun 1947-, Gordijn; Herman 1932-, Gorter; A.M. 1866-1933, Gorter; Willem C. 1942-, Góth; Maurice
, Graaf; Suzanne de 1970-, Graaff; mej. J.A. de 1857-1940, Graafland; Jkhr. Rob. 1875-1940, Grandmont-Hubrecht; mevr. B. 1855-1913, Gras; A.J. le 1864-1915, Gratama; G.D. 1874-1965, Grauss; G.H. 1882-1929, Graven; Josh. 1836-1877, Greef Jz;
evr. Petra 1973-, Groenendijk; Piet 1949-, Groenestein; J.M. 1919-1971, Groeneveld; B.F. 1866-1941, Groeneveld; Th.J. 1897-1969, Grolman; J.P.C. 1841-1927, Grommers; Kuno 1946-, Grondhout; W.A. 1878-1934, Groot; A.M. de 1870-, Groot; Caroline
1948-, Grootjes; Ad I.M. -, Grootveld; J.D.G. 1821-1890, Grootveld; J.H. van 1821-1890, Grosheide; M. -, Grotenbreg; J.W.I.M. 1946-, Grotjohann; Bert 1939-, Gruntke; mej. C.E. 1872-1951, Gruyter Jr; W. 1817-1880, Gruyter; J. -, Gruyter; Jacob W. 1856H. 1846-1904, Guntenaar; Floris 1946-, Haaften; Joost C.A.M. van 1952-, Haagsma; Harco 1964-, Haak; R.J.S. 1862-1897, Haan; dr. D. de -, Haanen; R.A. 1812-1894, Haanen; mej. A. 1814-1895, Haanstra; Bert 1916-1997, Haar; H. van der 1867-1938,
-1918, Haines; Jeff 1962-, Hajonides van der Meulen; Harm 1956-, Halewijn; L.E. 1910-1948, Hali; Gerard 1956-, Hall; Jurriaan van 1962-, Hall; mr. baron F.A. van 1791-1866, Hall; mr. M.C. van 1836-1900, Hamburger; C. 1809-, Hamel; Jack 1890-1951,
r. Cécile van 1964-, Hanrath; Johan Otto 1882-1944, Hanrath; Theo 1853-1883, Hans; J.G. 1826-1891, Hanselaar; mevr. Marcelle 1945-, Hansen; C.L. 1765-1840, Hansen; F.G.F. -, Hansen; L.J. 1803-1859, Hardenbergh; C. van 1755-1843, Harderwijk
7, Harting; D.H.M. 1884-1970, Hartjesveld; mevr. Elsa 1965-, Hartz; Louis 1869-1935, Hartzema; Jan 1954-, Hasegawa; Shigeru 1963-, Hasselt; mej. M.L. van 1879-1935, Hattink; mej. E. 1880-1966, Havelaar; J 1880-1930, Haverkamp-Machwirth;
n Kell; mr. Baron W. van 1815-1914, Heemsbergen; Kor C.A. 1936-2005, Heemskerck van Beest; Jkhr. E. van 1828-1894, Heemskerck van Beest; jonkvr. J. van 1876-1923, Heemskerk ; mr. Th. 1852-1932, Heemskerk Azn.; mr. J. 1818-1897, Heemskerk;
; J.G. 1869-1952, Heijden; Harry A. van der 1941-, Heijden; Maarten van der 1947-, Heijden; Peter N.J.M. van der 1950-, Heije; dr. J.P. 1809-1876, Heijenbrock; H. 1871-1948, Heijl; M. 1836-1931, Heijligers; H. 1877-1967, Heijnen; Jo 1954-2003, Heijnis;
an; A. 1883-1951, Hemert Engert; J.J.C. van 1825-1888, Hemkes; J. 1894-1988, Hendriks; Arend 1901-1951, Hendriks; B.L. 1830-1899, Hendriks; Berend 1918-1997, Hendriks; F.H. 1808-1865, Hendriks; J. 1859-1952, Hendriks; mej. Sara 1846-1925, Hengst;
-, Hergenhahn; mevr. Hermelinde 1960-, Hermanides; Pieter 1932-, Hermans; Benoît 1963-, Hermens; Bert 1944-2012, Hermsen; mevr. Joke 1961-, Hermus; mevr. Milou 1947-, Herwijnen; Jan van 1889-1965, Hess; Felix 1878-1943, Hesse; Alex J.B.
n 1874-1925, Heuvel; mevr. Truus van den 1944-, Heyink; Harry 1957-, Heynes; Th. 1920-1990, Heynincx Mz; E.S. 1813-1848, Heynsius; Kees 1890-1981, Heyster; mevr. Hetty 1943-, Hiddink; mevr. Th.A.P.A. 1934-, Hijner; Arend 1866-1916, Hijner; Arend
G. van der 1879-1954, Hoek-Schouten; mevr. C. van 1849-1929, Hoen; C.P. ‘t 1814-1880, Hoet; H.G. ten 1855-1928, Hoet; mej. G.W. ten 1857-1939, Hoevenaar; W.P. 1808-1863, Hof; J.L. Hella van ‘t 1962-, Hofdijk; W.J. 1816-1888, Hofker; W.G. 1902-1981,
op J. 1944-, Holleman; Jan 1944-, Hollestelle; Jac. H. 1858-1920, Holsmuller; Daan -, Holstein; Pieter 1934-, Holtrop; J.W. 1806-1870, Holzhuber; Sebastian 1949-, Hondt; E.A. d’ 1955-, Honig; mej. N.G. 1879-1945, Honig; mevr. Elly 1948-, Hont; Pieter
1874-1942, Hoogervorst; Michel 1961-, Hoopen; Paul H. ten 1927-, Hoorn; Ed. J. van 1863-1934, Hoorn; mej. C. van 1851-1939, Hoover; mevr. Nan 1931-2008, Hooykaas; mevr. Madelon 1942-, Hop; mevr. Arja 1968-, Höppe; F.B. 1841-1922, Hoppe;
1880, Hove; Bart J.W.M. van 1850-1914, Hove; Ger. van 1877-1936, Hove; mej. M. van 1884-, Hoven van Genderen; mevr. Aletta A. van de 1952-, Hovy; mevr. E. 1873-1957, Howland; Annabel 1967-, Hoynck van Papendrecht; J. 1858-1933, Hoyn; mevr. Hetty 1941-, Huismans; Sipke 1938-, Huissen-van den Berg; mevr. wed. F.F. van der -, Huizing; Tonny F. 1945-, Hulk sr.; J.F. 1829-1911, Hulk; A. 1813-1897, Hulk; John F. 1855-1913, Hulsbergen; H. 1901-1989, Hulshoff Pol; A.G. 1883-1957, Hulst; J.B.
C.B.J.W. 1933-, Imhoff; mevr. Elma Judith van 1955-, Immerzeel; C. 1808-1886, Ingenegeren; mej. H. 1880-1964, Ingres; J.A.D. 1780-1867, Israëls; Isaac 1865-1934, Israëls; Josef 1824-1911, Iterson-Knoeplfe; mevr. O. van 1879-1961, Ittmann; Hans
1956-, Jagger; mej. L. -, Jagt; H. van der 1882-1970, Jakobs; mevr. Miriam 1976-, Jamin; D.F. 1838-1865, Janse; mevr. I.R.M. 1956-, Jansen-Grothe; mevr. S.J.W. 1852-1926, Jansen-van Hengel; mevr. M. 1870-1945, Jansen; A.E.J. 1937-, Jansen; H.W.
Herman D. 1923-1986, Jaring; Cor 1936-2013, Jarvis; Steve 1960-, Jaspers; mevr. Marjan 1949-, Jeeger; B. de 1869-1945, Jesionek; mevr. Magdalena 1956-, Jessurun de Mesquita; S. 1868-1944, Jeurink; mevr. Elles 1973-, Jochems; mevr. Frede 1932-2004, Jong; mevr. Jacqueline de 1939-, Jonge; Jaap de 1956-, Jonge; freule M. de 1872-1951, Jonge; jkhr. mr. J.C. de 1793-1853, Jonge; mevr. J.A.C. de 1888-1942, Jongkindt; J.B. 1819-1891, Jongman; Jarik 1962-, Jongmans; A.J. 1934-2011,
M.E. 1872-1965, Jorissen; W. 1871-1910, Jorna; J.H. 1930-, Josselin de Jong; P. de 1861-1906, Jukkema; mevr. Miep 1954-2012, Julia; Olivier 1952-, Junger; L. 1856-1906, Jungmann; M.J.B. 1877-1964, Jurres; prof. J.H. 1875-1946, Kaa; J. van der 1813-1877,
ose Ieneke van 1981-, Kalshoven; Will 1907-1966, Kamerlingh Onnes; H. 1893-1985, Kamerlingh Onnes; M. 1860-1925, Kamphuijzen; J. 1760-1841, Kamphuis; Ivo 1967-, Kan; G. van 1881-1930, Kanters; Hans 1947-, Kappeyne van de Coppello; mr.
o B. de 1907-1995, Kate Jr.; Jan. J. L. ten 1850-1929, Kate; H.F.C. ten 1822-1891, Kate; J. Mari H. ten 1831-1910, Kate; ds. J.J.L. ten 1819-1889, Kater; Arie 1922-1977, Keizer; Antony 1897-1961, Kelder; Ton 1892-1973, Kelholt; Bart 1946-, Kellen Jr.; D. van der
956, Kerkvoorde; Marcel van 1961-, Kerling; mej. A.E. 1862-1955, Kessler; mevr. Beppe 1952-, Kesteren; C.L. van 1832-1897, Ket; D. 1902-1940, Keulen; mevr. Floor van 1951-, Keuris; Friso 1963-, Keus; A. 1875-1955, Kever; J.S.H. 1853-1922, Keverberg
elmann; mevr. Anne 1966-, Klaasse; Piet 1918-2001, Klashorst; Peter 1957-, Klatser; Robert 1953-, Kleef; Diederick van 1953-, Kleen; Bart 1957-, Kleine-Gartman; mevr. M. 1818-1885, Kleinsman; Hans 1950-, Kleintjes-van Osselen; mevr. H. 1871-1936,
. 1854-1929, Klinkhamer; mej. A. 1876-1976, Klok; mej. Annie 1891-1962, Klomp; mevr. Dorrit 1959-, Klooster; Piet 1899-1982, Klugt; Sam Geer van der 1961-, Kluijver; Nico 1872-1940, Kluyver; P.L.F. 1816-1900, Knap; G.W. 1873-1931, Knap; mevr. Josina
9-1895, Koekkoek Jr.; H. Hermanus Jr Hz 1836-1909, Koekkoek; B.C. 1803-1862, Koekkoek; Gerard J. 1871-1956, Koekkoek; H. Hermanus Sr 1815-1882, Koekkoek; H.P. 1843-1927, Koekkoek; Jan H.B. 1840-1912, Koekkoek; M.A. Marinus Adrianus
vr. Diana 1960-, Kokoschka; Oscar 1886-1980, Koldeweij; Bernard M. 1859-1898, Kölgen; mevr. Claudia 1957-, Komter; D. 1871-1957, Konijn; mevr. Joke 1958-, Konijnenburg; W.A. van 1868-1943, Koning; A.H. 1860-1945, Koning; Corn. 1893-1951,
olhaas; Thomas Michaël 1946-, Koopman; mevr. Ella 1947-, Koppius; dr. W.J. 1859-1945, Korsmit; George 1953-, Kort; A.W. 1881-1972, Kortenhorst; L.A. 1884-1966, Korteweg; A.J. 1890-1917, Korteweg; mevr. Neeltje 1944-, Kos; mevr. Helga 1955-,
Kousbroek; Gabiël 1965-, Kouwer Boomkens; W.G.J. 1911-1991, Kraakman; mej. C.G.M. 1867-1946, Krabbé; H.M. 1868-1931, Kracht; mevr. Yvonne C.J. 1931-, Kramer; Luuk 1958-, Kramer; M. 1860-1918, Kramer; Piet 1879-1940, Kramer; Simon 1940-,
atrick 1862-1941, Krop; Hildo 1884-1970, Kruger; mevr. Corinne 1963-, Kruijff; J.J. 1917-2001, Kruijff; mevr. A.M. 1870-1946, Kruijt; C.J.A. 1869-1945, Kruimel; mej. J.J. 1875-1961, Kruimer; mevr. Gerda 1963-, Kruiningen; H. van 1906-1996, Kruiswijk; Aad
r; Jasper J. 1951-, Kuijper; Jacob 1919-2007, Kuijper; mevr. Helma 1962-, Kuijpers; Theo 1940-, Kuijpers; Toon 1954-, Kuijt; Joh. 1944-1971, Kuijten; H. 1883-1952, Kuik; William D. 1929-2008, Kuiper; Fred -, Kuipers; F. 1871-1954, Kuipers; Paul 1951-, Kulve;
er; dr. A. 1871-1954, Kuyper; mej. A.E. 1942-, Kuypers; A. 1862-1945, Kuypers; C. 1864-1932, Kuys; Lucas H. 1942-, Kuytenbrouwer; Martinus 1821-1897, Kuytenbrouwer; gen. M.A. 1777-1850, Kwint; Steven 1931-1977, Laaf; N.W.J. de 1893-1966, Laar;
1864-1943, Lam de Vries; D. 1869-1937, Lamberts; Aart 1947-, Lamers; J.H.J. 1814-1847, Lamme; A.J. 1812-1900, Lamme; mevr. Jacqueline 1964-, Lammerink; Johan 1955-, Lammers; D. 1915-1990, Lancel; Arjen 1961-, Landré-van der Kellen; mevr. H.
ngeweg; G.P. 1891-1970, Lanters; Carel 1955-, Lapidoth; M.C. 1868-1930, Lary; Roland 1855-1932, Laura; mevr. Nina -, Laysiepen; Uwe 1943-, Lee Man Fung; 1913-1988, Lee; Sinae -, Lee; mevr. Ida van der 1961-, Leegte; Jan Robert 1973-, Leegte;
wen; Hendrik van 1909-1993, Leeuwen; J. Wil van 1909-1994, Leeuwen; Kl. van 1867-1935, Leeuwen; mevr. Gerda van 1951-, Leeuwen; mr. W.F. van 1860-1930, Leeuwerink; Peter 1970-, Legner; J.C.U. 1859-1932, Leguyt; J. -, Lehmann; Bernd B.
ep; mr. J. van 1802-1868, Lennep; prof. mr. D.J. van 1774-1853, Lensselink; R. 1860-1946, Léon; M. 1838-1865, Leonhardt-Wirix; mevr. V. 1875-1938, Lerven; G.J. van 1885-1966, Leslie; C.R. 1794-1859, Lessing; C.F. 1808-1880, Letterie; Franke T.S. 1931veld; mr. L.A. -, Lijnden; jonkvr. Bsse. M. van 1880-1943, Limburg Stirum; freule C. 1867-1939, Linden; Rupert van der 1930-, Linden; Thomas van der 1934-, Linders; mevr. Mariëtte 1952-, Lindhout; William 1941-, Lingeman; L. 1829-1894, Linsewski;
da 1961-, Löhr; J. 1882-1928, Lokhorst; Bob 1900-1972, Lokhorst; D. van 1818-1893, London; J. 1872-1953, Lont; Piet C. 1947-, Loo; Bert van 1946-, Loo; mevr Martie van der 1945-, Looijen; mevr. Willy 1956-, Loon; Wouter van 1961-, Loon; Jkhr. W. van
8-, Lucassen; Reinier 1939-, Lugt; H. 1881-1950, Lund; mej. M. 1864-1931, Luns; prof. Huib 1881-1942, Lüpertz; Markus 1941-, Lüps; mej. E.M.D. 1889-1957, Lussanet; Paul de 1940-, Luttge-Deetman; mevr. A.G. 1902-1993, Luttge; J.M. 1904-1989, Luyken;
a 1971-, Mackay; mr. Baron A.E. 1838-1909, Mackenna; mevr. Tracy 1963-, Madou; J.B. 1796-1877, Maere; Corr. van der -, Maks; C.J. 1876-1967, Mandel; E. 1810-1882, Mandele; mevr. Anneke van der 1938-, Manders; Mark 1968-, Manen; mej. E.C.
9, Maris Jbzn.; W. 1872-1929, Maris; Frits 1873-1935, Maris; J.H. 1837-1899, Maris; S. 1873-1935, Maris; W. 1844-1910, Marius; mej. G.H. 1854-1919, Markas; mr. E. de -, Markerink; mevr. Cary 1951-, Markus Jr.; A. 1870-1955, Markus; mevr. Ans 1947-, Mar45, Maten; J.P. ter 1867-1966, Maten; J.P. ter 1867-1966, Matthes; P. 1872-1907, Maurik; J. van 1812-1893, Mauve Jr.; A.R. 1876-1962, Mauve Jr.; A.R. 1876-1962, Mauve; A. 1838-1888, Mauve; Thijs 1915-1996, Max; L.G.P. -, Mazel; J.Z. 1792-1884, Mazereeuw;
84-1970, Meijer; Jacques 1950-, Meijer; Johan 1885-1970, Meijer; L. 1809-1866, Meijers J.Hz; Fr. 1902-1986, Meijers; Karel A. 1945-, Meijs; Ronald van der 1966-, Meinema; Gerrit Klaas 1939-, Meiners; C.H. 1819-1894, Meiners; P. 1857-1903, Meissner;
882-1950, Menzel; Adolf 1815-1905, Meppelink; F. 1878-1959, Mercx; mevr. Mechteld 1961-, Merendonk; Jos van 1956-, Mertens; Peter 1955-, Mertz; J.C. 1819-1891, Mesdag-van Houten; mevr. S. 1834-1909, Mesdag; H.W. 1831-1915, Mesdag; Taco
r; J.F. 1818-1897, Meulen; F.P. ter 1843-1927, Meulen; J. van der -, Meulen; mevr. Majel van der 1968-, Mever; A.P. van 1899-1978, Meyer; Ton 1892-1984, Michaëlis; G.J. 1775-1857, Michels; Th. 1908-1981, Miedema; Harry 1954-, Miedema; Peter 1967-,
75, Moes; mej. Wally 1856-1918, Moes; mevr. Els 1950-, Moesman; J.H. 1909-1988, Mogendorff; mej. R.C. 1907-1969, Mohr; Thomas 1954-, Molenaar; F. 1821-1886, Molenaar; mevr. Laetitia -, Molijn; P.M. 1819-1849, Molkenboer; Ant. H.J. 1872-1960,
aan; P.C. 1872-1944, Monnickendam; Martin 1874-1943, Monnickendam; Maurits 1863-, Montfoort; mevr. Nella 1948-, Moock; P.F. van 1950-, Mooij; F. Albert 1884-1968, Moojen; P.A.J. 1879-1955, Moolhuizen; mr. J.J. 1900-1982, Moor; P.C. de 1866lder; Jan 1940-, Mulder; mevr. Jennie 1943-1994, Mulders; Marc 1958-, Mulertt; C.E. 1869-1915, Mulier; P. 1853-1901, Müller; Dirk 1946-, Müller; F.G. 1932-2006, Muller; Gerard 1861-1929, Müller; H.L. 1806-1843, Muller; Hans 1956-, Muller; Karel 1857-1942,
harlotte 1942-, Muysken; C. 1843-1922, Naamen van Scherpenzeel; mr. P.J. -1854, Nachtweh; J.H.F.C. 1857-1941, Nagell van Ampsen; A.W.C. van 1756-1851, Nakken; W.C. 1835-1926, Nanninga; D.B. 1868-1954, Nassenstein; Paul 1966-, Nat; W.H.
Alb. 1844-1914, Neuman Gz [Jr]; J.H. 1819-1898, Neuman; mej. C. 1851-1908, Neuteboom; Boudewijn 1941-, Nickisch; Holger 1963-, Nicolaas; J. 1885-1943, Nicolas; Joep 1897-1972, Nie; Eric de 1944-, Nielsen; Niels 1957-, Nieuwboer; J.M. 1852k; Chr. H. J. van 1872-1936, Nijkamp; Teun R. 1943-, Nijland; D. 1881-1955, Nijs; Jan de 1949-, Nijs; W.J. 1902-1961, Nijsten; Mariette H.A. 1939-1991, Nikkels; Walter 1940-, Nolte; Titus 1955-, Noordaa; L.S.W. van der 1894-1945, Noordhoff; Hans 1943-,
Odé Jzn.; A.W.M. 1865-1955, Odijk; Erik 1959-, Oerlemans; mevr. Yvonne 1945-, Oestreicher; mevr. Helly 1936-, Oey; Tjeng Sit 1917-1987, Offermans; A.J. 1796-1872, Offermans; T. 1854-1911, Oijens; D. 1842-1902, Oldeboerrigter; Melle 1908-1976,
7-1938, Oosterkerk; Ko 1928-2012, Oosterman; J. 1876-1963, Oosterzee; H.A. van 1863-1933, Oostinga; T.T, -1865, Oppenoorth; W.J. 1847-1905, Opsomer; prof. Baron Is. 1878-1967, Orazio; Federico d’ 1968-, Oren; Chaim 1948-, Orth; A.F. 1935-,
1858-1921, Oudheusden; mevr. Geertje van 1943-, Oudkerk; Sylvia 1943-, Oudshoorn; A.J. 1877-1930, Oudshoorn; C. 1812-1875, Ouendag; B.J. 1861-1932, Oven; C. Th. van 1883-1963, Overbeck; F. 1789-1869, Overbeeke; Michel van 1942-, Overmboom; Alex 1956-, Pander; H.P. 1937-, Panhuysen; Paul 1934-, Panhuysen; mevr. Dominique 1961-, Pant; mej. Th. R. van der 1924-2013, Pantus; mevr. Helma 1957-, Pas; Rob 1965-, Patte; F. 1857-1900, Paul; Louis 1947-, Paulides; H. 1892-1967, Pavert;
1956-, Pelt; A. van 1815-1895, Pelt; G.Th.M. van 1873-1926, Pen; J.J. -, Perlmuter; mevr. Pearl 1915-2008, Perridon; Raymond 1943-, Peski; M.F. van 1889-1916, Peter; Geni 1908-1969, Peters; Mark Robert 1965-, Peters; mej. E.M. 1867-1940, Petit-van Hove;
0, Pieters; E. 1856-1932, Pijnacker Hordijk; mr. C. 1847-1908, Pijnappel; mr. M.J. 1830-1906, Pijnenburg; R. 1884-1968, Piloty; Prof. C. von 1824-1886, PINK; mevr. 1943-, Pinto; Orit 1946-, Pismenny; Peter 1942-, Plaat; Henri E. 1936-, Plas; P. 1810-1853, Plas;
ggenbeek; F.W.M. 1860-1922, Poggenbeek; G.J.H. 1853-1903, Pol; J. van der 1949-, Polak; Dirk Maurits 1953-, Polderman; H.N. 1886-1977, Polet; Joh. 1894-1971, Polhuis; Gerard 1952-, Poll; H. van der 1877-1963, Pollones; J.A. 1882-1972, Ponsioen;
de 1828-1909, Post; Waldemar 1936-, Posthuma de Boer; Eddy 1931-, Posthuma; Simon 1939-, Postma; G. 1819-1894, Postma; Hannes 1933-, Pot; mevr. Basje 1922-2003, Potenti; Giuseppe 1810-1859, Pott; Erik 1952-, Pouderoijen; C. 1868-1948, Pratt;
utten; mevr. Hendri van der 1940-, Putten; mevr. Marja van 1956-, Quarles van Ufford; jkvr. M.E. -, Quien; mej. C.N. 1905-1987, Quien; mej. C.N. 1905-1987, Raalte; M.J. van 1873-1944, Raedecker; Michael 1963-, Raemaekers; L. 1869-1956, Ragaz-1875, Ratkai; Lajos 1931-, Rauch; C.D. 1777-1857, Ravenstein; J.A.T.G. van 1945-, Ravenstein; merv. Annemarie van 1946-, Ravenswaay Gz; J. van 1815-1849, Ravenswaay; J. van 1789-1869, Reda; Mo -, Reekers; H. 1815-1854, Reelfs; L. 1877-1953,
eisma; C. 1902-1962, Reisma; Peter Cornelis 1937-, Reiss; mevr. Karla 1955-, Rekers; mevr. Marlies 1944-, Remé; Jörg C. 1941-, Remiëns; A. 1890-1972, Remmers; J. 1874-1951, Rennefeld; J.H. 1832-1877, Rens; Maarten 1949-, Renssen; mevr. Mariette
9, Ridder von Haymerle; H. 1828-1881, Ridder von Rosenberg; F. -, Ridgway; mevr. Renée 1965-, Rieder; Jac 1931-, Riegen; N. 1827-1889, Rienks; J.P.E. 1953-, Riet; mevr. Carla van 1940-, Rietmeyer; René -, Rijk; J. James de 1806-1882, Rijn-van Dijk;
bert 1958-, Ritsema; J.C. 1869-1943, Ritsema; mej. Coba 1876-1961, Rive; Joseph I.W.M. 1944-, Robben; mevr. Marie-José 1959-, Robert Fleury; J.N. 1797-1890, Robert Janssen; mej. M. 1878->1925, Rochussen; Ch. 1814-1894, Rodin; Aug. 1840-1917,
ogier 1980-, Rogge; Cornelius 1932-, Roijer; ir. J.A. -, Roland Holst-de Meester; mevr. A. 1893-1987, Röling; prof. G.V.A. 1904-1981, Romein; T. 1811-1881, Römer; mej. Debora 1855-1926, Romme; mevr. Marije 1946-2010, Ronald Holst; R.N. 1868-1938,
, Roos; Aart 1919-2009, Roos; Erik Karel 1938-1994, Roosenboom; N.J. 1805-1880, Roosenboom; mevr. Marg. 1843-1896, Roosenburg-Goudriaan; mevr. J.M.A. 1915-1996, Roosjen; mevr. Anje -, Rooy; Gerard J.M. van 1938-2006, Roquas; Henri
nton R. 1921-2003, Rovers; Jos. 1893-1976, Roy; Ch. le 1884-1969, Roy; Guillaume L. le 1938-2008, Royaards; Benjamin L. 1939-2009, Royaards; J.J. 1902-1975, Royer; L. 1793-1868, Rueb; mej. G.J.W. 1885-1972, Ruebsaet; Jack 1976-, Rueter; Georg
uysch; mevr. Aletta 1860-1930, Sadée; Ph. 1837-1904, Sakurai; Yuko 1970-, Salberg; F. 1876-1909, Salm; G.B. 1831-1897, Salomons; mevr. Nora 1945-2010, Sandberg; Martijn 1967-, Sande Bakhuyzen; mej. G.J. van de 1826-1895, Sanders; Henry
evr. M. 1867-1926, Schaap; E.R.D. 1862-1939, Schabracq; Alexander 1957-, Schabracq; Hans 1946-, Schadow; F.G. 1819-1861, Schaefer; Willem 1928-, Schagen; G.F. van 1880-1968, Schaïk-Russell; mevr. M. van 1876-1965, Schaïk; W.H. van 1861tty Suus M. 1934-, Scheltema; Taco 1831-1867, Scheltema; dr. P. 1812-1885, Schemman; W.L. 1874-1955, Schendel; P. van 1806-1870, Schenkel; J.J. 1829-1900, Scherer; mevr. Diana 1971-, Schermacher; F. -1866, Scherrewitz; J.F.C. 1868-1951, Schied 1906, Schimmelpenninck van der Oije van de Poll ; baron W.A. 1800-1872, Schimmelpenninck van Nijenhuis; Graaf mr. R.J. 1821-1893, Schinkel; K.F. 1781-1841, Schippers; Wim T. 1942-, Schippers; mevr. Ellen 1955-, Schipperus; P.A. 1840-1929,
Scholten; H.J. 1824-1907, Scholten; Jan Willem 1964-, Scholten; W.A. 1818-1861, Scholten; mevr. Suzanne 1973-, Schonk; Aart 1946-, Schoonheyt; mevr. Mary 1938-2011, Schoot; mevr. Lique 1969-, Schooten; J.A. van 1870-1933, Schot-Breugelmans;
1987, Schouten; mevr. Lydya 1948-, Schouwenberg; mevr. Louise 1954-, Schram; Wout 1895-1987, Schrama; Egon J.M. 1947-, Schregardus; Jet 1935-, Schregel; B. 1870-1956, Schreppers; mevr. Karin A.M. 1949-, Schreuder ; O. 1869-1937, SchreuWm. 1894-1986, Schulman; D. 1881-1966, Schutte; L.H.H. 1904-1979, Schütz; W.J. 1854-1933, Schutze van Houten; C.G. 1807-1869, Schwagemann; D. 1920-, Schwanthaler; L. 1802-1848, Schwartz; S.L. -, Schwartzberg; Salomo 1956-, Schwartze;
afijn; Q.S. 1960-, Siegmund; Hans 1930-, Siemons; Jaap 1953-, Sierhuis; Jan 1928-, Sietses; J.J.H. 1947-, Siewertsz van Reesema; mej. E. 1862-1922, Silvestri; Adrian -, Silvestri; Stefan 1960-, Simon; Robert 1952-, Simonis; E. 1810-1882, Simons; dr. G.
ees 1946-, Slijper; H.J. 1922-, Slothouwer; prof.dr.ir. D.F. 1884-1946, Sluijter D.Jz; H. 1839-1931, Sluijter; mej. A. 1866-1866, Sluijters Jr; J. 1914-2005, Sluik; Ron 1961-, Sluis; H.P. 1931-2006, Sluiter; Willy 1873-1949, Sluizer; Kurt 1911-1988, Sluyter; D.J. 1811-1886,
00-1958, Smits; J.G. 1823-1910, Smits; J.J. -, Smits; Lucas Jakobus 1935-, Smorenberg; Dirk 1883-1960, Smout; C.A. 1876-1961, Snijders; Jan 1947-, Snijders; Jeroen 1959-, Snoeck; Jkhr. J.C. 1881-1921, Snoep; mevr. Agniet 1986-, Snouckaert van Schauh 1939-, Sont; mevr. Edith 1939-, Sörensen; J.L. 1812-1857, Spaans; Leen 1928-, Spaans; Peter 1953-, Spaanstra; Donovan 1971-, Spadaro; mevr. Rosetta 1967-, Spaltro; mevr. Baukje 1967-, Spanje; W.G.A. van 1862-1925, Speet; Joost 1948-, Spek;
20-1868, Spohler; J.J. 1811-1866, Spoor; C.R.H. 1867-1928, Springer; C. 1817-1891, Springer; J.B. 1854-1922, Springer; J.L. 1850-1915, Springer; W. 1815-1907, Spronck; mej. Elsie 1893-1985, Staller; G.J. 1880-1956, Stansfield; mevr. Elsa 1945-2004, Stark;
-, Steenwijk; H. van 1864-1937, Steffelaar; C. 1797-1861, Steijn; W. 1914-1980, Stekelenburg; Jan 1922-1977, Stekelenburg; mevr. Jacomijn -, Sterenberg; Johan 1920-2002, Sterk; G. 1942-, Sterk; Thijs G. 1913-1982, Sternheim; mevr. Bernardien 1948Stolk; mej. S.L. van 1888-1980, Stolte; mevr. Clary -, Stolwijk; Dick 1931-, Stomps; B.H. 1867-1944, Stoof; W.B. 1816-1900, Storchenegger; Andy 1977-, Stork; Hein 1924-1993, Stork; mevr. Neeltje G.M. 1953-, Storm van ‘s Gravezande; Jkhr. L. 1861-1930,
mevr. Yvonne 1961-, Strauss; Stefan 1957-, Streefkerk; mevr. Iek 1958-, Streur; mevr. Kim -, Strik; Berend 1960-, Strik; Lou 1921-2001, Strik; mevr. Elly 1961-, Stroebel; J.A.B. 1821-1905, Strube; Jan 1892-1985, Stuers; Jkhr. mr. Victor de 1843-1916, Stulemeijer;
02, Sultanik; mevr. Naomi 1939-, Summeren; Ton van 1953-, Surie; mej. J. 1879-1970, Suys; T.L. 1783-1861, Swagemakers; Th. 1898-1994, Sybrandi; K. 1807-1872, Sybrandi; S.K. 1772-1854, Symons; Jerome 1949-, Taanman; J. 1836-1923, Tabak; Luit
ylor; Baron 1789-1879, Teding van Berkhout; jkvr. Lijsbeth Fernande 1946-, Teding van Berkhout; mr. P.J. 1810-1892, Teeling; Peter 1946-, Teerlink; A.A. 1854-1915, Teeuwisse; A.J.P.F. 1919-1993, Teixeira de Mattos; H. 1856-1908, Teixeira de Mattos;
; mr. J. 1888-1952, Tétar van Elven; J.B. 1805-1889, Tétar van Elven; M.G. 1803-1882, Tétar van Elven; Paul 1823-1896, Tétar van Elven; Pierre 1828-1908, Tets van Goudriaan; jkhr. mr. J.G.H. van 1812-1885, Teulings; Raoul 1959-, Tex; jkhr. mr. C.J.A. den
970, Thorwaldsen; B. 1768-1844, Tiddens; H. 1793-1879, Tideman; mr. Bruno 1803-1881, Tiele; J.C. 1884-1956, Tieleman; Elias 1970-, Tielens; Joh. 1869-1957, Tienhoven; mr. G. van 1841-1914, Tijn-Dijkstra; mevr. Willeke van 1939-, Tilanus; mej. C. 1861ngeren; Herman van 1933-, Tongeren; J. van 1897-1991, Toorop; Jan 1858-1928, Toschi; P. 1788-1854, Toussaint; Dolf 1924-, Trantwein; A.H. -, Trapman; J. 1879-1943, Trapman; mevr. Selma S.S. 1950-1996, Travers; W.F.K. 1826->1866, Trepels; mevr.
; mevr. Tina van 1949-, Tussenbroek; O. van 1882-1957, Tutein Nolthenius; R.C.J. 1851-1930, Tüzüner; Isik 1954-, Uittenbogaard; Theo A. 1946-, Unger; Gerard Anthony 1942-, Unverzagt; mevr Carin 1957-, Vaal; mevr. Elisabeth de 1950-, Vaarberg;
mevr. Bertha 1862-1929, VanLoo; Babeth 1948-, Vathorst; Theo van de 1934-, Vathorst; Theo van de 1934-, Vaupel Kleijn; J.P. 1813-1850, Vautier; B. 1829-1898, Veen; Dora van der 1910-2001, Veen; Gerrit van der 1902-1944, Vegt; mevr. Rita van der
zen; mevr. Anoushka van 1966-, Ven; E. van der 1866-1944, Ven; J.A. van der 1799-1866, Vendel; Frans 1955-, Veneman; Peer F.C. 1952-, Vening Meinesz; mr. S.A. 1833-1909, Ventura; mevr. Julia 1952-, Verboeket; Norbert J.M.J. 1949-, Verborg;
erhulst; Joh. J.H. 1816-1891, Verkade; Jan 1868-1946, Verkerk; H.M.G. 1880-1927, Verlat; Ch. 1824-1890, Verleur; A. 1876-1953, Vermeulen; Alex 1954-, Vermeulen; M.C.T. 1868-1941, Vernée; mr. D.E. -, Vernet; H. 1789-1863, Verpoeken; H. 1791-1869, Ver877-1927, Versteegen; Klaus 1943-, Versteegh; M. 1756-1843, Versteegh; mevr. Laurien 1981-, Versteijlen; Leo 1955-, Verster; Floris 1861-1927, Verstolk van Soelen; baron J.G. 1776-1845, Vertin; P.G. 1819-1893, Verveer; Elchanon 1826-1900, Verveer;
l; mej. Const. van de 1882-1977, Vijzel; mej. Ida van de 1880-1964, Vinken; Huub 1967-, Vintcent; L.A. 1812-1842, Viollet le Duc; E.E. 1814-1879, Vis Blokhuizen; D. -, Vis; mr. D. 1906-2002, Visser Jr.; J. 1856-1938, Visser; Harry 1929-, Visser; Henk 1956-,
r 1894-1962, Vluggen; Chiel 1948-, Vlugt; Harald 1957-, Vlugt; J. van der 1823-1889, Vlugt; V. van der 1802-1867, Vlugt; Wm. van der 1787-1849, Vlugt; dr. J.W. van der 1890-1963, Vlugt; dr. W. de 1872-1945, Voerman; J. 1857-1941, Vogel; C.J. de 1824Voorhelm Schneevoogt; C.G. 1802-1877, Voorthuysen-van Hove; mevr. H. van 1861-1918, Vos Jbz; Jacob de 1803-1878, Vos Jr.; H.M. -, Vos Wz. ; J. de 1774-1844, Vos; A.J.J. van der -, Vos; H. de 1911-1982, Vos; Peter 1935-2010, Vos; Theo 1887-1948,
Vree; Hein 1926-1995, Vreedenburgh; C. 1880-1946, Vreedenburgh; H. 1887-1956, Vreeken; Jan 1922-, Vreugde; Louis J. 1868-1936, Vreugde; Marinus 1880-1957, Vreumingen Stoffers; mevr. E. van 1881-1971, Vries; B.A. de 1868-1906, Vries; Hans
J. van 1884-1970, Vuuren; J. van 1871-1941, Waaij; prof. N. van der 1855-1936, Waal; Martin C. de 1962-, Wabäck; mevr. Mandra 1970-, Wagner-Deines; J. 1803-1880, Wal; Fred W. van der 1942-, Wal; H.A. van der 1882-1963, Waldorp; A. 1803ppers; G. 1803-1874, Warnsinck Bz; W.H. 1782-1857, Warnsinck; I. 1811-1857, Wartena; mej. Froukje 1857-1933, Wassink; mevr. C.E. 1891-1983, Wauters; E. 1846-1933, Wayen Pieterszen; W.C. van der 1819-1874, Weber-van Bosse; mevr. 1852-1942,
an 1866-1939, Wegman; Godefridus 1957-, Wegman; mevr. M.A. 1868-1945, Wehmeijer; W.F. 1819-1854, Weide; Albert van der 1949-, Weidema; Gerben Wessel 1951-, Weidner; W.F. 1817-1850, Weijers; B.W. 1866-1949, Weijers; Ron 1960-, Weijns;
-1937, Wenning; Ype 1879-1959, Werdt; Rob van de 1958-, Werken; Ramon van de 1948-, Werlemann; C.F. 1874-1939, Werner; A. von 1843-1915, Werner; Fr. 1879-1955, Wertheim; mevr. C.A. 1962-, Wesemael; mevr. Angelique van 1964-, Wesley;
49-1906, Westmacott; R. 1775-1856, Westreenen van Tiellandt; baron W.H.J. van 1783-1848, Wetering de Rooy; J.E. van de 1877-1972, Wethmar; G.A. -, Weyand; Jaap 1886-1960, Wezelaar; H. 1901-1984, White; mevr. Linda 1972-, Wibaut; mevr.
erstra; Feiko 1933-, Wiesman; Philip M. 1946-, Wiggers; D. 1866-1933, Wijchgel van Schildwolde; mej. J.C. -, Wijk; Ch. van 1875-1917, Wijlacker; J.C. 1869-1895, Wijland; Gerard van 1912-1994, Wijnberg; Nico 1918-2006, Wijnen; Henk 1950-, Wijn vr. Nono de 1929-, Wilde; mevr. Tine 1955-, Wildner; Thomas 1966-, Wilkens; W. -, Willems; Flor. 1823-1905, Willems; J.W.M. 1915-1989, Willems; mevr. Margrit 1955-, Willemse; Henk 1915-1980, Willemse; mevr. Annetta 1963-, Willemsz; M. 1887-1981,
A. van der 1865-1926, Wisselingh; J.P. van 1812-1899, Witjens; Willem 1884-1962, Witkamp Jr.; E.S. 1854-1897, Witsen; W.A. 1860-1923, Witsen; W.A. 1860-1923, Witt; Ferd. de -, Witte; mevr. Anneke de 1957-, Wittenberg; J.H.W. 1886-1963, Wittering;
Wim 1939-, Worst; Jan Arend 1953-, Wortel; mevr. Katelijne 1960-, Woude; Reinder van der 1950-, Woudstra; Frits -, Wout; Dick van ‘t 1934-, Wouters; Henri 1866-1935, Wouters; Matthieu 1959-, Wouters; Wilm. 1887-1957, Wttewaall van Stoetwe y 1945-, Zandleven; J.A. 1868-1923, Zanten-Eilers; A. van 1933-2011, Zanten; Ek van 1933-, Zeegen Jr.; A. van 1881-1966, Zeegen Jr.; A. van 1881-1966, Zeelander; A.L. 1789-1856, Zeeman; A.J. 1811-1876, Zeeman; G.A. -, Zeeuw; mevr. Mirjam de 1959an; Henri J. 1825-1886, Zocher; L.P. 1820-1915, Zoetelief Tromp; J. 1872-1947, Zomer; Henk 1934-, Zomer; mevr. Maja 1961-, Zon; Jac. 1872-1932, Zürcher; A.F. 1825-1876, Zuyderland; Siet 1942-, Zwaagstra; Wladimir 1937-1990, Zwaan; Midas 1983-,
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
21
Ger van Elk
DE HORIZON IS EEN FICTIE. Een streep, recht als een
liniaal, waar water en lucht elkaar lijken te raken. In
Gezicht op Kinselmeer heeft Van Elk het beeld precies
gehalveerd. De twee delen scharnieren ten opzichte
van elkaar bij de horizon. Er is een duidelijke scheiding tussen onder en boven, tussen water en lucht. De
verdraaiing maakt hoogst concreet wat abstract is.
De onmogelijkheid wordt ons helder voorgeschoteld.
In het werk van Van Elk staat de foto altijd voor werkelijkheid en de beschildering voor het tegendeel
daarvan. Verf is hier het teken van stijl, van kunst, van
traditie. De Kinselmeers zijn romantische werken in
een negentiende eeuwse traditie, waarbij de schilder
de natuur intrekt met zijn ezel op de rug. Een in onbruik geraakte traditie van een in ongenade gevallen
genre. Al is de kunstenaar niet uit op eerherstel, maar
op misbruik. Zijn belangstelling geldt de spanning tussen echt en onecht, feit en fictie.
Elk schilderij is ook een leugen. De drager (doek, lijst)
is echt genoeg, maar de afbeelding – hoe realistisch
ook – bestaat niet. (Ceci n’est pas un horizon.)
Het hele oeuvre van Ger van Elk (1941-2014) balanceert
op de dunne lijn tussen waarheidsvinding en zelfbegoocheling. n
22
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Ron Kaal
STOEL O.A.
een stoel, waar net iemand in gezeten heeft,
een vriend, een vriend van buiten de stad vooral: theo
of gerard, die bij je gegeten heeft en in
die stoel zitten drinken, roken en praten, die nu
weer weg is (lopend of met een taxi naar
het station) – zo’n stoel, denk je dan, is toch minder
leeg dan een stoel in een meubelwinkel of op
een veiling – onzin, natuurlijk: hij is
even leeg (weet je ook wel), maar met
zulke leegtes vul je je leven.
Cees Buddingh
Uit de bundel Op slag van zessen, 1969
Cees Buddingh was de favoriete dichter van Ger van Elk. Hij waardeerde
het alledaagse en laconieke van Buddingh. Gierend van de lach kon hij
sommige gedichten citeren. Net als Buddingh hield hij van het gewone.
‘Draadjesvlees moet je stoven op een petroleumstelletje. Het is heerlijk
weer zullen we een glaasje wijn op de Lindengracht gaan drinken.Ben
jij ook zo dol op Blues March van Art Blakeley. Ik hou van een knapperige
houtvuurtje in de winter. Auto’s moeten zwart zijn. Het 1ste pianoconcert
van Bach heb ik het liefst gespeeld door Cyprien Katsaris. Kom je spekpannenkoeken met stroop eten. Als je een pet nodig hebt moet je naar The
English Hatter op de Heiligenweg gaan. Ik heb twee groene haringen met
ui en zuur meegenomen. Waarom wonen al mijn vrienden op de bovenste verdieping. Zeg, heb je wel eens gehoord van de kleur transparant?
Luister, je hebt een pot en daar doop je je kwast in en de inhoud is transparant als kleur en dan schilder je en al naar gelang je meer drukt wordt het
dikker. Dat lijkt me zo mooi….’
Ger van Elk was een kunstenaar die geestige, eigenzinnige en vaak filosofische werken schiep met alledaagse zaken; een rimpeling in het water, de
achterkant van een beroemd schilderij, een weggeretoucheerd politicus,
een zwerm opvliegende vogels, de horizon bij het Kinselmeer, een visje
in een spleet in het asfalt, een verloren liefde, de witte façade van een
Spaans huis, een cactus.
Van Elk schuwde de slapstick niet. Zo maakte hij de ‘The Co-founder of the
word OK’. Hij bezat de belangrijkste eigenschap die een kunstenaar kan
hebben: hij had maling aan regels in de kunst. Met het overlijden van Ger
van Elk is een groot Nederlands kunstenaar heengegaan. n
Robert Broekhuis, namens de redactie
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
23
Kazimir Malevich. Suprematische compositie, wit op wit, 1918, olieverf op doek,
Henk Peeters, Hommage à Malevich, 1962/1974, watten tussen zijde en synthetisch folie,
79,4 x 79,4 cm. The Museum of Modern Art, New York. Copyright MoMA, 2013
80 x 75,5 cm. Collectie Van Mechelen en Van der Weide, Arnhem
De Troubadours van de Toekomst
Petri Leydekkers
Van de witte volmaaktheid van Malevich naar het blauwe al van Yves Klein
In het eerste kwart van de 20ste eeuw waren in Sint Petersburg en Moskou
politiek en kunst sterk in beweging. Revoluties volgden elkaar op. Qua
provocaties en innovaties deden literatuur, kunst en wetenschap niet voor
elkaar onder. Ook op sociaal gebied waren de ideeën experimenteel,
vaak imaginair en weken af van de conventies. Er werd gezocht naar
nieuwe vormen van communicatie. In de beeldende kunst werden met
dank aan het Franse kubisme vormen uiteengehaald en opnieuw samengevoegd tot Sdvig, ‘alogische’ composities. Zaoum, een transmentale taal
die door de dichter Alexej Kruchenykh (1886-1968) werd bedacht, was een
irrationeel systeem van vreemde klanken waarin de band tussen woord
en betekenis was verbroken. Deze taal bezat geen regels omdat er een
vurige wens was afstand te nemen van de 19e eeuws tradities, van de rationele manier van spreken, de eeuwenoude schijn van het schone, waarin
alles werd verbloemd en de emotionele expressie geen kans had. Deze
experimenten werden levendig besproken op de talrijke bijeenkomsten
die plaatsvonden. De revolutionaire realiteit van kunst en politiek lagen
in elkaars verlengde. Al in december 1905 nam de toen 26-jarige schilder
Kasimir Malevich (1879-1935) vol overtuiging deel aan de barricadegevechten in Moskou.
libretto en Malevich het decor, de be-
‘Zwart suprematistisch vierkant’ als een
lichting en de kostuums gemaakt. Tekst
autonoom, zelfstandig schilderij temid-
en beeld waren doorspekt van zaoum.
den van een grote groep supremati-
De kostuums vormden vreemde geo-
sche werken. Op dit werk, dat hij tussen
metrische gestalten die door de begoo-
1913 en 1915 maakte, staat het vierkant in
chelde werking van het geavanceerde
het midden van een wit vlak van 79.5 x
lichtsysteem dan weer uiteenvielen in
79.5 cm. Of toch niet... Want door een
afzonderlijke delen, dan weer volledig
lichte afwijking van de zijden van het
opgingen in de picturale ruimte van het
vlak waardoor het net geen vierkant is,
decor. Met woorden en klanken namen
ervaren we een spanning. Na enig kij-
deze abstracte karakters de zon gevan-
ken blijkt het werk, dat zich in het begin
gen en vernietigden de tijd opdat uit de
voordoet als een peilloos niets, een bij-
daarop volgende chaos nieuwe waar-
zondere energie te hebben van waaruit
den konden opstaan. Voor de dichter
de zwarte vorm diagonaal in het wit lijkt
Benedikt Lifsjits was dit dé zaoem van
weg te zweven.
de schilderkunst, iets dat voorafging
De conditionerende voorwaarden
aan de ‘extatische non-objectiviteit van
voor een schilderij waren in dit werk
het suprematisme’. In een van de schet-
overboord gezet. Voor het eerst was er
sen die Malevich maakte, toont het ach-
een schilderij dat niet naar buiten ver-
terdoek op het toneel een vierkant met
wees maar volkomen op zichzelf stond.
De zaoum van de schilderkunst
sche Congres van de Troubadours van
daarin een kleiner vierkant diagonaal
Het moest het in zijn eentje doen. In zijn
In de zomer van 1913 besprak een groep
de Toekomst’ zoals ze de bijeenkomst
verdeeld in zwart en wit. Op het kos-
boek ‘De non-objective wereld’ schreef
futuristische kunstenaara en dichters in
noemden, werd de opera met als ti-
tuum van een lijkdrager staat een vol-
Malevich hierover: ‘In het jaar 1913 nam
het buitenhuis van de musicus Michail
tel ‘De Overwinning op de Zon’ in het
ledig zwart vierkant.
ik, in een uiterste poging de kunst van
Matjoesjin (1861-1934) aan de Finse kust,
vooruitzicht gesteld, kondigden ze het
Na het neerhalen van de zon (‘Wij zijn
het gewicht van de realistische wereld
op verzoek van de in 1910 opgerichte
nieuwe theater van de toekomst aan
vrij / De zon is stukgeslagen / Leve de
te bevrijden, mijn toevlucht tot de vorm
Petersburgse kunstenaarsgroep ‘Jeugd-
(idee van Malevich) en verklaarden ze
duisternis’) bleef het zwart vierkant
van het vierkant.’
bond’, plannen voor een experimentele
de vernietiging voor te staan van de
in het werk van deze kunstenaar een
De vorm moet in een opwelling zijn
opera waarin de zege over de traditio-
‘mooie, heldere, welluidende’ Russi-
grote rol spelen. De zon (de tsaar, de
ontstaan. Om zich de betekenis van dit
nele waarden het centrale thema zou
sche taal, de gangbare denkprocessen
oude kunsten, vastgeroeste vormen,
werk eigen te maken, bracht hij het on-
zijn. Naast de gastheer bestond het ge-
die op het causaliteitsbeginsel waren
of Apollo zelf, de rede?) had plaats-
der in taalmetaforen zoals ‘het vierkant
zelschap uit Kasimir Malevich die het ini-
gebaseerd, en het ‘elegante, luchtige
gemaakt voor de zwarte leegte waar
is een levend koningskind’, ‘het is geen
tiatief tot de bijeenkomst had genomen,
en schone van de kunst der goedkope
geen zwaartekracht meer is, maar een
matras waar je even de liefde op be-
en de experimentele schrijvers Khlebni-
kunstenaars’. Zij kozen voor de autono-
sfeer van buitengewone lichtheid, zoals
drijft’, ‘het vierkant = sensatie’, ‘het is een
kov (1885-1922) en Kruchenykh. Malevich
mie van het woord, zijn eigen vorm en
in het libretto staat te lezen.
uitdrukking van binaire gedachten […]
was het eens met hun taalexperimen-
kwaliteit. Zo snel mogelijke moesten de
ten die volgens hem overeenkwamen
oude ruïnes worden weggebezemd en
0.10 (nul-tien)
en géén.’ Opvallend is dat de schilder
met de kubo-futuristische beeldexperi-
in hun plaats een wolkenkrabber wor-
In het najaar van 1915 ontrolde Malevich
hiermee het vierkant niet als een sensi-
menten, de alogische composities, de
den opgericht ‘die treft als een kogel’.
in de ‘laatste futuristische tentoonstel-
tief geschilderd kunstwerk beschouw-
vervreemding, de wereld op zijn kop,
Op 3 en 5 december 1913 vond in het
ling’ die in het ‘Kunstenaarsburo’ van
de, maar cognitief, als een vormpoging
waar hij toen zelf aan werkte op zijn
Loenapark in Sint Petersburg de ope-
N.E. Dobytchina op het Marsveld in Pe-
vanuit een intellectuele drift.
weg naar het suprematisme.
ra plaats. Matyushin had de muziek,
trograd werd gehouden, zijn artistieke
Het vierkant als sensatie in een wit ge-
In het manifest van dit ‘Eerste Pan-Russi-
Khlebnikov de proloog, Kruchenykh het
revolutie met de presentatie van het
bied dat leeg is, duidt op een verschij-
24
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
tussen impuls en geen impuls, tussen één
nulnu
ning vanuit een verblindend licht (het
tegen een witte achtergrond. Malevich
verbinding vanuit het heelal de Rus-
eeuwige licht). Vanuit de lichte leegte
meende dat hij met dit ‘wit op wit’ de
sische kosmonaut Joeri Gagarin, die
van het begin (de oerspanningen van
‘witte volmaaktheid’ had bereikt, het
toen rond de aarde cirkelde, uitbundig
het ontstaan) verschijnt het vierkant
‘nulpunt’, en verkondigde: ‘Ik heb de
vertellen over de betoverende blauwe
zwart, als in een toestand van extreme
blauwe lampekap van de hemel naar
kleur waarin de aarde was gehuld toen
verdichting. Hiervanuit zouden we
beneden getrokken en ben aan gene
hij haar die ochtend achter de maanho-
het vierkant als het resultaat van een
zijde in de witte diepte, de vrije onein-
rizon zag opkomen: het diepe blauw,
elementair gedachteproces kunnen
digheid beland.’ En daarmee bij het ein-
in het oneindige en afstandsloze, weg
beschouwen en tegelijkertijd als een
de van de schilderkunst. Het suprema-
van al het stoffelijke: ‘In de verte, in de
primaire emotionele structuur, als een
tisme had de schilderkunst afgeschaft,
kleur, daar is de vrijheid.’ Onmiddellijk
creatie die door hem buiten elke grens
daar kon geen sprake meer van zijn,
kocht hij alle globes in zijn omgeving
van begrip, gevoel en rede werd ge-
noteerde hij in 1920 vol overtuiging en
en spoot ze blauw. Het monochrome
maakt. Het vierkant werd voor hem een
stapte over naar theoretische studies en
blauw werd Klein’s idee van grenze-
zwart alles usurperend vlak dat zweeft
architectonische structuren, bedoeld
loze vrijheid. Door hun diepe werking
in het lichte niets.
om in zijn rijk, het universum, te zweven.
nemen zijn doeken de beschouwer op.
Geen enkele lijn of vorm onderbreekt
De kosmos was voor Malevich de omgeving waarin hij zijn wereld dacht. Al in
Het is duidelijk dat de internationale Ze-
die illusie. De werken zijn stil. Door de flu-
zijn kubo-futuristische werken van rond
robeweging in de jaren ‘50 en ‘60 van
welen laag van het droge blauwe pig-
1912 zien we de objecten in de ruimte
de vorige eeuw die nu en in de komen-
ment waaruit het licht niet terugkeert,
zweven. In 1917 toen zich iedereen in
de tijd door een aantal grote exposities
komt de kijker tot rust en wordt naar bin-
Rusland politiek verklaarde, verklaarde
internationaal in de aandacht staat,
nen gezogen de diepte in van zowel het
hij zichzelf tot voorzitter van de ruimte.
schatplichtig is aan deze schilder. Henk
universum als het water van de zee. In
Het ‘Zwart vierkant’ (hij gaf het aanvan-
Peeters, de kunstenaar van de zachte
1961 patenteerde hij zijn blauwe verf en
kelijk de titel ‘Schilderkunstige realisme
witte monochromen, bracht hem in de
werd het onder het label IKB (Internati-
van een boerenvrouw in twee dimen-
jaren 60 een hommage met een klein
onal Klein Blue) op de markt gebracht.
sies’) was dan ook niet alleen het eerste
doek van grijze zijde en doorzichtige
Stak Yves Klein zijn grote voorganger
schilderij in een nieuwe stroming maar
synthetische folie met daartussen een
naar de kroon? Een veelzeggend teke-
ook in een nieuwe orde, het was totaal
witte rechthoek van watten. De mono-
ningetje dat hij in 1958 maakte, draagt
anders dan wat zich daarvoor had af-
chrome wereld waarin Malevich zich
als tekst ‘De positie van Malevitsj ten
gespeeld. Malevich verhief het tot een
rond 1918 begaf, zijn verwijzingen naar
opzichte van mij’. Het toont de Supre-
teken van een nieuw tijdperk dat volle-
de kosmische ruimte, spraken tot de ver-
matische schilder in diens atelier voor
dig ‘non-objectief’ zou zijn, met nieuwe
beelding van deze jonge kunstenaars
de ezel. Aan de muur hangt een leeg
vormen en symboliek, een nieuwe or-
die af wilden van de individuele emo-
vierkant. Wat die positie is, blijkt uit het
dening van de ruimte. In die zin is de
ties waarmee de schilderkunst werd
bijschrift bij dit vierkant dat Malevich zit
plaats waar hij het in Petersburg ophing,
opgescheept. Lucio Fontana (1899-1968)
na te schilderen: ‘Monochrome IKB’. En
veelzeggend: hoog in de hoek van de
eindigde in 1948 zijn ‘witte manifest’ met
hij voegde er aan toe: ‘(…) Malevich had
expositiezaal, de plaats waar in ieder
de constatering dat na eeuwenlange
in feite het oneindige voor zich – maar
huis het belangrijkste icoon werd opge-
aanpassingen van de mens aan zijn
ik zit erin. Men beeldt het oneindige niet
hangen.1 Het beeld zou hem zijn hele
omgeving er tenslotte plaats was voor
af, men schept het.’2 n
leven begeleiden, als schilderij, vignet
een kunst die gebaseerd was op actie,
en monogram.
tijd en ruimte. Zelf liet hij dat zien door
Gebruikte literatuur
De expositie op het Marsveld droeg als
zijn éénkleurige doeken eerst met het
Armando e.a. (red.) De nieuwe stijl, delen 1 en
titel ‘0.10 (nul-tien)’. Uit de brieven van
penseel en toen zelfs met een mes te
2, Werk van de internationale avant-garde,
Malevich krijgen we inzicht in de strek-
doorklieven. Ook de monochrome
Amsterdam 1965, 1966.
king hiervan. Op 29 mei 1915 schreef hij
schilderijen van Yves Klein (1928-1962)
Troels Andersen, Malevich, Amsterdam, 1970
aan Matyushin: ‘We hebben de bedoe-
waren, zoals hij zelf aangaf, bedoeld
Armando e.a. (red.) De nieuwe stijl, delen 1 en
ling een tijdschrift uit te geven en zijn
als een onbelemmerde beleving van
2, werk van de internationale avant-garde,
begonnen het hoe en wat ervan te be-
de ruimte. Niet gehinderd door lijnen,
Amsterdam 1965, 1966.
spreken. Omdat we alles tot nul willen
‘want de beschouwer van een schilderij
Wim Beeren e.a. (red.), De Grote Utopie, 1915-
herleiden, hebben we besloten om het
met lijnen, vormen en composities, blijft
1932, Amsterdam, 1992
tijdschrift ‘Nul’ te noemen. Later zullen
de gevangene van zijn vijf zintuigen’.
W.A.L.Beeren en J.M.Joosten (red.), Malevich
we zelf over het nulpunt heengaan.’
In 1957 verkondigde hij het Blauwe Tijd-
1878-1935, Amsterdam 1988/89
perk en toonde hij in Galerie Iris Clert in
K. Malevich, The non-objective world, Chicago
Zero-Nul, de ruimte van het mono-
Parijs zijn ‘onstoffelijk Blauw’.
1959.
chroom
Klein voelde zich aan Malevich ver-
Willem G. Weststeijn, De overwinning op de
In de vier jaar, dat hij het suprematisme
want. Wat Malevich het ‘niets’ noemde,
zon, Amsterdam 2013 n
verder ontwikkelde, zou het wit in zijn
noemde Klein de ‘leegte’. In zijn blauwe
Noten
schilderijen geleidelijk de overhand
schilderijen toont hij de vrije wereld
1. Zie voor de inrichting, ontvangst en beteke-
krijgen en de kleurvlakken verdringen.
waarin hij opgroeide, het diepe azuur-
nis van deze expositie o.m. Wim Beeren e.a
In 1917 en 1918, de jaren van zowel de
blauw van de lucht en de middellandse
1992, p.p. 112-124 en Frank Gribling, ‘Malevich
Eerste Wereldoorlog als de Russische
zee bij Nice. Hij signeerde de hemel en
en de opstand tegen de zwaartekracht’ De
Revolutie, schilderde hij doeken waarin
noemde die de mooiste en grootste van
Nieuwe, nr. 30, 2013
witte vormen als een vierkant, een kruis
zijn schilderijen. Op 13 april 1961 hoorde
2. Lien Heyting, Malevitsj’ Zwart vierkant: naar
of een rechthoek zich vaag aftekenen
hij voor de radio in een rechtstreekse
het Niets’ NRC 20-04-2007 n
Bij de opening van de tentoonstelling van het werk van herman
de vries in het Stedelijk Museum
Schiedam, 20 september 2014,
is het eerste yccahier verschenen,
een uitgave van yssel centre for
contemporary arts (ycca). yccahier1 bevat een reprint van nul=0,
serie 1, no. 1 (november 1961) en
no. 2 (april 1963) met aanvullende essays van Petri Leijdekkers,
Antoon Melissen en Johan Pas,
met een inleiding van Tijs Visser,
directeur van de ZERO foundation
in Düsseldorf.
nul = 0 ‘tijdschrift voor de nieuwe
konseptie in de beeldende kunst/
revue pour la nouvelle conception
artistique/zeitschrift für die neue
künstlerische konzeption’ werd uitgegeven door Henk Peeters en herman
de vries. Het eerste nummer (serie 1/
no. 1) verscheen in november 1961
onder redactie van Henk Peeters,
Armando en herman de vries. In april
1963 verscheen het tweede nummer
(serie 1/no. 2), met Henk Peeters
en herman de vries als redacteuren.
In 1963 en1964 verschenen de
nummers 3 en 4 van revue nul = 0
onder redactie van herman de vries.
De reprint is tot stand gekomen in
samenwerking met de ZERO foundation en het archief herman de vries en
Henk Peeters. De verkoopprijs van
yccahier1 bedraagt 27 euro.
Voor de uitgave van deze reprints
heeft herman de vries een uniek
kunstwerk gemaakt in een beperkte
oplage van 54 stuks. Een bijzondere
genummerde editie van yccahier1
bevat – naast de reprints en de essays
– dit kunstwerk, alsmede een (ongesigneerd) werk van de vorig jaar overleden nul-kunstenaar Henk Peeters.
De verkoopprijs van deze complete
genummerde editie bedraagt 540
euro, inclusief het werk van herman de
vries en Henk Peeters en inclusief de
eind dit jaar te verschijnen reprints van
de nummers 3 en 4 van revue nul = 0.
De opbrengsten van deze publicaties
worden geïnvesteerd in toekomstige
publicaties of projecten van ycca in
relatie tot (het werk van) herman de
vries en Henk Peeters.
yccahier1 is te koop via de
website www.yccart.eu.
U kunt het ook bestellen via
[email protected].
Wilt u een exemplaar reserveren van de in beperkte oplage
verschijnende genummerde
editie, stuur ons dan een mail.
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
25
Hiroshi Sugimoto, Henry VIII, 1999, gelatin silver print. (c) Hiroshi Sugimoto/Courtesy of Gallery Koyanagi, Tokyo
Werk van Sugimoto is te zien bij Pace Gallery London van 21 november 2014 – 24 januari 2015
26
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Camus Gauguin Tinguely Nietzsche Butler
Bartók Goethe Wilde
Wie de kunstenaar is en waar hij woont, interesseert de mensen meer dan wat hij maakt. Johann Wolfgang von Goethe
Kunstenaars zijn slaapwandelaars bij daglicht. Friedrich Nietzsche
Kunst is namaak of revolutionair. P. Gauguin
Als de wereld begrijpelijk was, zou er geen kunst zijn. Albert Camus
Kunst begint waar de nabootsing
eindigt. Oscar Wilde
Competitie is iets voor paarden, niet voor kunstenaars. Béla Bartók
De meeste mensen die zich kunstschilder noemen
zijn in feite kunsthandelaars. Alleen maken zijn hun
schilderijen zelf. Samuel Butler
Ik ben altijd anti-alles geweest, maar bovenal ben ik anti-kunst, meta-kunst of schijtkunst. Jean Tinguely
Jean Tinguely, Frigo Duchamp, 1962. Courtesy, Museum Tinguely, Basel, 2014
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
27
Ellen Kooi, Lissabon Tree
Afscheid van het gedroomde leven
‘Een pijnigende voorstelling dat vanaf een bepaald punt in de tijd de
geschiedenis ophield reëel te zijn. Zonder het te merken heeft de hele
mensheid plotseling de realiteit verlaten, alles wat sindsdien is gebeurd is
absoluut niet waar, maar we kunnen het niet merken. Onze taak is nu dit
punt te ontdekken en zolang we het niet hebben gevonden, moeten we in
de huidige vernietiging blijven volharden.’
Deze woorden van Elias Canetti worden door Baudrillard geciteerd in zijn
boek De fatale strategieën uit 1983. We moeten het spoor terug volgen,
terug naar het punt waarop de wereld is opgehouden ‘echt’ te zijn. Dat
zou het punt zijn waarop we met zijn allen de realiteit hebben verlaten.
Het leven is onecht geworden en zolang we niet weten wanneer dat
gebeurd is en vooral ook hoe, zijn we gedoemd om in deze schijnwereld
verder te leven zonder exit-strategie. ‘De tijd verdwijnt’ is een cliché dat de
werkelijke betekenis van deze drie woorden verhult, namelijk dat de ervaring van het verdwijnen van de tijd uit ons bewustzijn aan het verdwijnen
is. Ergens in het verleden zijn we het fatale ‘point of no return’ gepasseerd.
Huub Mous
dan een beschrijving daarvan in patho-
samenleving zijn inmiddels ver achter
logische termen. Het onbewuste werd
de horizon verdwenen. Zelfs het mo-
het bewijs bij uitstek van de pluraliteit
dernisme is verdwenen tijd. De post-
van de moderne mens. In Madame Bo-
moderne mens is een ‘zappende mens’
vary beschrijft Flaubert dat pluriforme
geworden die zijn versplinterde iden-
bewustzijn onder meer in de volgende
titeit beleeft in een volledig gemediati-
passage:
seerde wereld met 100 kanalen op tv en
‘Nog suf en warm van de slaap liet hij
overal op aarde een permanent bereik
zich wiegen op de kalme stap van zijn
via Wi-Fi. Boze tongen beweren dat er
rijdier. Toen dit uit zichzelf bleef staan
tegenwoordig nieuwe ziektes ontstaan
voor de met doornen omringde kuilen
zoals Infobesitas .
die men wel aan de rand van de akkers
De term Infobesitas is gevormd naar
graaft, schrok Charles wakker, en zich
analogie van obesitas, de medische
al snel het gebroken been herinnerend,
term voor zwaarlijvigheid. We hebben
probeerde hij alle botbreuken die hij
een overgewicht aan informatie. We
had geleerd in zijn geheugen op te
zijn te vet in de geest door alle prik-
roepen. Het regende niet meer, de dag
kels en keuzemogelijkheden die op
brak aan en op de takken van de kale
ons afkomen. Digitale vraatzicht dat is
Als het waar is dat er zo’n punt in de
van haar seksualiteit niet in overeen-
appelbomen zaten vogels, roerloos en
de kwaal van deze tijd. De rem om de
tijd bestaat, waar Canetti over schreef,
stemming was te brengen met het socia-
met opgezette veertjes in de kille och-
stekker eruit te trekken is weg. We zijn
dan moet het wellicht te vinden zijn in
le leven van haar omgeving, laat staan
tendbries. Eindeloos ver strekte zich het
verslaafd aan digitale stimuli. Alleen
de negentiende eeuw. De ontdekking
met de avances van haar minnaar.
vlakke land, en over dit grote grijze op-
een afkickcentrum met een radicale
van fenomenen als het onbewuste, de
Maar ook het leven in zijn algemeen-
pervlak dat aan de horizont versmolt
ontwenningskuur zou nog uitkomst
verdringing, de hysterie en de neurosen
heid viel uiteen in verschillende sferen
met de grauwe hemel, vormden groep-
kunnen bieden. Zo niet, dan rest alleen
valt samen met de definitieve teloor-
die elk hun eigen rol opeisten. En het be-
jes bomen rond de boerderijen her en
nog de cold turkey, de sprong in het me-
gang van de premoderne samenleving
wustzijn zelf viel uiteen in verschillende
der een donkerpaarse vlek. Charles
diale niets. We gaan dan gillen vanaf
met zijn organische verbanden. Daar-
mentale toestanden die zich simultaan
opende van tijd tot tijd zijn ogen; even
het balkon, want ons brein heeft voort-
door werd ook de persoonlijkheid plu-
kunnen aandienen: waken en dagdro-
later kwam, met het verslappen van
durend kicks en prikkels nodig. Zonder
riform en ontstonden er nieuwe ziekte-
men, waarnemen en herinneren.
zijn aandacht, weer vanzelf de slaap
permanente opwinding springen we in
beelden. In zijn roman Madame Bovary
De moderne roman, die met Flaubert
over hem, en hij geraakte in een soort
de afgrond, maken we amok, gaan we
(1857) beschreef Flaubert bij de hoofd-
een aanvang nam, markeert de ont-
verdoving waarin zijn verse indrukken
lukraak om ons heen schieten.
persoon een ‘verschoven leven’ dat de
dekking van dit pluriforme bewustzijn,
samenvielen met zijn herinneringen; hij
rechten van het gewone bestaan had
the stream of consciousness, waarin de
werd zichzelf gewaar in een dubbele
Uitzending gemist
overgenomen. Madame Bovary leefde
droom de werkelijkheid infiltreert. Het
gestalte, als student en als getrouwd
Als er geen prikkel meer is van iets
grotendeels in een gedroomde wereld.
onbewuste was in feite het resultaat van
man, liggend in bed zoals kort tevoren
nieuws, dan rest ons de informatieve hit-
Zij had de neiging om twee levens te le-
een splitsing in de persoonlijkheid, een
en lopend door een operatiezaal zoals
tedood. Onze opgefokte cultuur is een
ven en zo op te gaan in haar verbeelde
psychisch proces dat sociologische
vroeger. De lauwe geur van pappleis-
exploderend hemellichaam dat weldra
leven, dat het gewone uit elkaar viel.
oorzaken had. Dat proces van desin-
ters vermengde zich in zijn hoofd met
uitdooft en wegkwijnt in een zwart gat.
tegratie van de persoon ging steeds
de frisse geur van de dauw; hij hoorde
Baudrillard had gelijk, het einde van de
Psychisch vacuüm
verder naarmate de moderne samen-
de ijzeren ringen van de bedgordijnen
wereld is een verlaten ster, waar nog al-
Ook de volstrekte scheiding tussen
leving complexer werd. De moderne
over de roeden schuiven en tegelijker-
tijd één tv aan staat. Uitzending gemist.
seksualiteit en aseksualiteit, die met
mens werd ertoe gedwongen een ‘le-
tijd zijn vrouw slapen.’
De wereld draait door.
deze splitsing in het persoonlijk leven
ven in meervoud’ te leven’. In zijn boek
gepaard ging, leidde tot onhoudbare
Leven in meervoud (1963) heeft de psy-
Modern bewustzijn
gen, dat verdwenen ziektebeelden
toestanden. Zo ontstond de hysterische
chiater Jan Hendrik van den Berg op
Als het waar is wat Van den Berg al in
uit de late negentiende eeuw – zoals
vrouw die om de haverklap flauw viel.
fenomenologische wijze het ontstaan
de jaren zestig heeft beweerd over de
hysterie bij vrouwen – tegenwoordig
De flauwvallende vrouw, waar Freud in
van dit pluriforme bewustzijn beschre-
meervoudigheid van de het moderne
weer terugkomen bij pubers en ado-
zijn spreekkamer mee geconfronteerd
ven. Het gemis aan levenseenheid is
bewustzijn, hoe is het dan met de he-
lescenten. De overvloed aan informa-
werd, was in feite in een psychisch va-
nog altijd de status quo van het bewust-
dendaagse mens gesteld? De organi-
tie en keuzevrijheid zou belemmerend
cuüm beland, omdat het intieme leven
zijn. De leer van Freud is niets anders
sche verbanden van de premoderne
werken op het uitkristalliseren van een
28
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Laatst hoorde ik een psycholoog zeg-
Ellen Kooi, Blijha woodlands
eigen identiteit. Jonge mensen worden
voortaan talloze werkelijkheden naast
dat er een gedachte bij te pas kwam.
opwinding werd dan steevast gevolgd
hysterisch, apathisch en soms zelfs psy-
elkaar.
Sterker nog, het leek alsof ik geen eigen
door een onverklaarbare, diepe som-
chotisch als er teveel te kiezen valt. Altijd
De wereld versplintert en wordt één. Dat
centrum meer had, van waaruit alle in-
berheid die soms wekenlang kon aan-
maar weer die iPhone die knippert. Zelfs
is de vreemde paradox die de nieuwe
drukken werden verwerkt. De controle-
houden. Precies op het omslagpunt van
op de fiets kunnen we niet meer zonder.
media teweegbrengen. Datgene wat
kamer in mijn hoofd was leeg. De com-
deze twee basale stemmingen beleef-
nieuwe verbanden creëert is voortaan
puter stond aan maar de cursor deed
de ik het akelige gevoel dat ik mijn ‘ik’
Oneindig pluralisme
echt, en niet datgene waar de nieuw
het niet. Zoiets moest het zijn.
kwijt was. Dan overviel mij de gewaar-
De toenemende mondialisering cre-
gecreëerde verbanden door middel
Wonderlijk genoeg was ik mij wel dege-
wording dat ik niet meer wist wat ik het
ëert ook nieuwe definities van identiteit.
van taal of beeld naar verwijzen. Wij
lijk bewust van de situatie. Kennelijk was
volgende moment ging doen. Ik herin-
Identiteit hoeft niet alleen met traditie
zijn functionarissen geworden in dienst
er ergens een soort noodaggregaat
ner me nog, dat ik op zo’n moment, als
of afstamming van doen te hebben. Het
van apparaten. Maar is dat nieuws?
opgestart, een soort veilige modus,
de totale paniek in aantocht was, wel
is geen eenduidig begrip meer, maar
Het verontrustende is dat deze onheils-
waardoor ik precies kon registreren wat
eens ben weggevlucht. Op weg naar
valt uiteen in aspecten als zelfherken-
tijding in de afgelopen eeuw in talloze
er aan de hand was. Maar er was niets
nergens.
ning, beeldvorming, geborgenheid en
varianten verwoord is, maar inmiddels
aan te doen. Al mijn indrukken bleven
Zo zat ik opeens in de tram, in lijn ne-
imago. Er ontstaan nieuwe ervaringen
‘oud nieuws’ is geworden. Niemand
leeg. Ze trokken zonder enige sturing
gen op weg naar de stad. Op de Plan-
van identiteit door mensen die hun
hoort er meer van op. Nietzsche vroeg
voorbij in mijn ik-loze brein. Even had
tage Middenlaan sloeg de paniek toe.
burgerschap verdeeld hebben over
zich al af hoe zelfs de waarheid een fa-
ik de neiging om me om te draaien om
Ik vluchtte de tram uit en liep langs
diverse naties en nu eens een gastland
bel is kunnen worden. En als niets meer
zo weer in slaap te vallen. Kennelijk was
Artis. Maar ik wist niet meer of ik terug
en dan weer een land van herkomst als
waar is, dan is niet alleen alles geoor-
ik verkeerd wakker geworden. Helpers
naar huis moest of toch naar de stad.
identificatiemodel nemen. Identiteit is
loofd, maar ook alles onwerkelijk ge-
weg, tweede ronde, dan zou alles weer
Ik belandde in een soort Echternach-
dus niet langer iets exclusiefs, iets wat al-
worden.
normaal zijn. Maar er was geen weg te-
processie: twee stappen vooruit en drie
rug. Het commando om mij om te draai-
stappen achteruit en dan alles weer van
leen voor een gesloten gemeenschap
invoelbaar is, maar wordt steeds meer
Het ik-loze brein
en kon immers niet gegeven worden. Ik
voor af aan. Op een gegeven moment
een universeel toegankelijk fenomeen,
Opeens herinner ik mij iets. Er was iets
kon me wel omdraaien, maar dan ging
heb ik mij vastgeklemd aan het grote
dat telkens weer vertaalbaar en ervaar-
raars vanochtend toen ik wakker werd.
het vanzelf.
hek van Artis. Ik zag de witte dinosaurus
baar kan zijn in nieuwe en onverwachte
Ik zat vast in mijzelf. Heel diep, zo’n
Opeens kwam een herinnering boven-
van steen, die daar al sinds mensenheu-
ensceneringen. Alles gebeurt tegelijk,
beetje bij de tweede ruggenwervel van
drijven. Dit had ik eerder meegemaakt.
genis staat, verstard in een catatonische
en nooit meer synchroon op één mo-
onderen. Normaal, als je wakker wordt,
Jaren geleden, toen ik nog in Amster-
houding. Opeens wist ik het weer.
ment. De gelijktijdigheid van het onge-
kom je langzaam weer bij bewustzijn
dam woonde, werd ik nog wel eens ge-
Het was een zondag in september. Dat
lijktijdige splijt de wereld voortdurend
en komen ook je gedachten weer op
teisterd door wat psychiaters zo mooi
betekende toegang voor de halve prijs
in een oneindig pluralisme. Er is niet
gang. Nu zat alles op slot. Ik zag de
‘een manisch-depressieve golfslag’
voor het hele gezin. Mijn vader had
meer één werkelijkheid, maar er zijn
slaapkamer om me heen, maar zonder
noemen. Een korte periode van hevige
mij meegenomen samen met twee oudere zusjes. We hadden een tas met
proviand mee die mijn moeder had
klaargemaakt. Aangekomen bij Artis,
bleek dat de gereduceerde toegang
in september opeens was afgeschaft.
Mijn vader besloot toen om niet naar
binnen te gaan, want de volle prijs van
vier toegangskaarten was te begrotelijk voor het krappe huishoudbudget.
We hebben toen op een bankje aan de
overkant gezeten, naast het bejaardentehuis. De boterhammen werden keurig
opgegeten. Als troost voor het gemiste
vermaak kregen we nog een ijsje. Daarna zijn we met zijn allen teruggelopen
naar huis. ‘Dat is ook leuk,’ zei mijn vader. Toen deze herinnering weer volledig bezit had genomen van mijn brein,
liet ik het hek los. Mijn ‘ik’ zat opeens gewoon weer op zijn vertrouwde plek. Ik
liep terug naar huis, de versteende dinosaurus voorgoed achter me latend. n
Ellen Kooi, Velserbroek brug
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
29
iiiii (Tom Kummer), foto Haus am Gern, 2013
Fredie Beckmans
Borderline Journalisme als kunstvorm
Het was een mooie warme dag afgelopen herfst. Ik zat in mijn tuin onder
een appelboom en vanachter de heg hoorde ik een vrouw roepen:
’Gonzo hierrr, Gonzo blijf!’ De vrouw kwam bij de heg staan en riep dat
ik haar wellicht niet kende maar ze had me een tijd geleden met haar
schoonzoon hier in de tuin pingpong zien spelen. Kan best. De tuin is groot
genoeg en twee maanden geleden heb ik hier een pingpong party gegeven. Maar dat wil nog niet zeggen dat ze me ook pingpong heeft zien
spelen, heb ik bijna nooit gedaan, slechte rug. Dat ik haar daarna vroeg
wie dan wel haar schoonzoon was, had ik beter niet kunnen doen. Gonzo
zit, zei ze en daarna kwam ik er een halfuur niet meer aan te pas. Monika
heette ze, geloof ik. Haar schoonzoon was Tom Kummer, kende ik toch
wel? Tennisleraar in Los Angeles en voormalig beroemd Zwitserse journalist. Haar dochter en hun twee kinderen waren die dag ook in de tuin. Het
begon me te dagen. Een soort Latino met twee vet Amerikaans sprekende
kinderen, het jong van negen had een boek van Banksy: ‘Wall and peace’
uit de kast getrokken en de moeder sprak Zwitserduits. De schoonmoeder
gebruikte rare worden om hem te beschrijven, haar beroemde schoonzoon, een echte Schlawiner. Ik krabde me even achter de oren, wist heel
goed wat dat betekende, met een liefdevolle ondertoon bedoelde ze:
een sluwe schurk. Ze kwam zelf uit Duitsland, Hannover en woonde al
jaren in Zwitserland als lerares Duits en had al gehoord dat ik perfect Duits
sprak. Voor een Hollander.
30
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Beetje bij beetje kwam ik er door haar
waren niet te stoppen. Andere journa-
verhaal achter dat Tom Kummer in zijn
listen vroegen zich jaloers af waarom
jonge jaren een kunstenaar was ge-
hij voor Duitse en Zwitserse gerenom-
weest die steeds ­­­­­­m eer journalist was
meerde tijdschriften deze voor Europa
geworden. En hij was heel beroemd
vrij ontoegankelijke mensen de meest
geworden omdat hij zo’n beetje alle
opmerkelijke uitspraken wist te ontlok-
filmsterren uit Hollywood had geïnter-
ken. Ik sprong ertussen en vroeg Monika
viewd. Daar kwam een abrupt einde
waarom geen van de nietgeïnterview-
aan toen iemand ontdekte dat Tom thuis
den had geprotesteerd. IJdeltuiten die
een tafeltje had met twee stoelen en op
je alles kunt laten zeggen, hoorde ik
de tafel een computer. Het interview
haar zeggen. Ik voelde me direct met
kon dan beginnen. Tom begon zijn vra-
hem verwant en vertelde haar dat ik
gen uit te typen en de stoel tegenover
een soort omgekeerde Tom Kummer
hem bleef leeg. Hij heeft ze allemaal
was. En toch in de kern hetzelfde.
geïnterviewd, jarenlang. Ze kwetterden
en kwebbelden dat het een ware lust
Roddeljournalisme met inhoud
was en vertelden hem zonder gêne al-
Ik draai aan de knoppen van de waar-
les. Op iedere vraag hadden ze wel een
heid en vertel de waarheid alsof het
antwoord. De bekende filmster en regis-
een leugen is. Haar hersens kraakten.
seur Jean Penn citeerde de filosoof Kier-
Tom schreef dingen die beroemdhe-
kegaard, de bokser Mike Tyson haalde
den graag hadden gezegd als ze wat
Nietzsche aan, Brad Pitt en Dolly Par-
meer inhoud hadden gehad en niet
ton, Charles Bronson en Sharon Stone
door filmagenten en studiobazen wa-
kennen hun hoogte- en dieptepunten.
mooie vondst en daarbij niet verge-
tieke wijze hoe hij omging met het feit
Ik heb eens iemand geïnterviewd die
ten dat hij zichzelf daarmee al in 1996
dat hij in Zwitserland en Duitsland was
niets had te zeggen. Toen hij het inter-
heeft ontmaskerd. In dat jaar verscheen
afgeserveerd als journalist en nu aan al
view twee weken later teruglas, was
een boek ‘Good Morning, los Angeles’
die beroemdheden in Los Angelos ten-
de eerste reactie of hij dat echt had
waarin hij zich daarmee afficheert.
nisles gaf. Paddletennis verbeterde hij
gezegd? Ja hoor. Ik voelde nattigheid,
Borderlineteksten mengen waarheid
me. Een mengsel van tennis en squash.
shitstorm, ontslag. De betreffende per-
en leugen, of een artikel wordt bewust
En ze krijgen niet alleen tennisles maar
soon zei cool . Vond zich heel tof. Ik was
geantidateerd. In de Duitse journalistiek
worden ook bijgespijkerd uit Schopen-
door het oog van de naald gekropen.
gelden deze stukken als niet toelaat-
hauers werk, de Eristische Dialektik, de
Jaren geleden zelf door de Groene
baar tenzij wordt toegegeven dat het
38 kunstgrepen. Een werk, die 38 kunst-
Amsterdammer geïnterviewd, dan zit je
fictie is, dat je auteur bent maar geen
grepen waar vooral politici gebruik
aan de andere kant, wat te zeggen? De
journalist. Gonzo, het hondje van Mo-
van maken om tijdens een debat hun
nacht ervoor dwaalde ik door mijn tuin
nika, begon te blaffen. Genoeg geluld.
tegenstander neer te sabelen. Een klein
der dwaze spreuken en opende een
Wacht, Monika.
voorbeeld. Kunstgreep 1: beantwoord
je tegenstander met precies dezelfde
poortje. Op een bordje bij een veldje
courgettes stond: pornografie voor de
Bad Boy Kummer
tekst maar dan uitgebreider. Als dat niet
mond. Een week later stond boven het
Waarom noemde Tom zich dan niet een
werkt, kunstgreep 2: gebruik homonie-
interview: Beckmans maakt pornogra-
auteur maar journalist? Een journalist
men. De wat? Woorden die minstens
fie voor de mond. Mijn bedje was ge-
dient de waarheid en een auteur mag
twee betekenissen hebben, lever drie
spreid en ik werd de komende jaren op
publiceren wat hij wil. Waarom wil-ie
of vier. Zoals het woord bank. En je kunt
allerlei performancefestivals als food-
niet verder als schrijvende kunstenaar?
zo doorgaan tot kunstgreep 38 en weer
artist uitgenodigd.
Is ook nog eens een verhogende factor
opnieuw beginnen. Maar je leerlingen
in zijn schrijfkunst. ik vermoed dat je als
zijn geen politici. Nee, het zijn filmster-
Good Morning Los Angeles
journalist hoger scoort met iets onwaar-
ren die zich tijdens de tennisles tegen mij
Tom was een solodanser die beide
schijnlijks. Een vervalser van schilderijen
en andere interviewers kunnen wape-
partijen gelijktijdig speelde. Tom die
verdient meer met de naam Modigliani
nen door verbaal aanvallen of verde-
als journalist in Berlijn over feestjes en
onder een schilderij dan wanneer on-
digen. Nadat Tom me alle hoeken van
optredens had geschreven klom lang-
der hetzelfde werk Bob Bakker staat.
de tafel heeft laten zien, vraag ik wat
zaam op als een geslaagd interviewer.
Monika, mij schiet te binnen dat ik nog
zijn favoriete kunstgreep is. Schopen-
Zijn interviews zonder geïnterviewden
niet zo lang geleden op het St. Peters-
hauers kunstgreep 18 is een hele mak-
werden steeds mooier en wilder. Onge-
eiland hier in het meer van Biel stond
kelijke, telkens maar weer de vragen-
looflijk! Iedereen wilde te graag dat zijn
te schilderen. Ik had de slaapkamer
steller onderbreken. Liever kunstgreep
interviews waar waren. Zelfs de geïn-
van de Zwitserse filosoof Jean-Jacques
27, kijk goed waar de tegenstander zich
terviewden. Maar dan vergeet je een
Rousseau uitgekozen. In die kamer is
laat provoceren en daar uitbouwen. De
groep mensen. De kleurloze jaloerse
een geheime uitgang, luik met een trap
mooiste kunstgreep die ik mijn leerlin-
collegajournalisten. Die zijn op de loer
naar beneden. Een gelogen geheime
gen bijbreng is kunstgreep 31: domweg
gaan liggen om de sterjournalist te la-
uitgang. Rousseau heeft tijdens zijn ver-
onzin verkondigen en beweren dat het
ren getuned tot perfecte sterren die met
ten struikelen. Het was een journalist die
blijf in 1765 die uitgang nooit gebruikt
waar is. Op mijn vraag of kunstgreep
stereotiepe zogenaamde schokkende
in een van zijn laatste interviews teveel
omdat die pas vele jaren later is aan-
38 tijdens een debat, interview of spel
onthullingen komen dat ze als ze niet
onwaarheden ontdekte. Plaatsen wer-
gebracht. Ik was die uitgang aan het
en omdat het de laatste is, de allerbeste
acteur waren geworden zeker voor
den genoemd waar de geïnterviewde
naschilderen. Dankbaar onderwerp.
is, beweren Tom en Schopenhauer dat
de misdaad hadden gekozen. Maar
beroemdheid in de tijd die besproken
Een gids kwam met toeristen voorbij
kunstgreep 38 ook de gevaarlijkste is.
Hollywoodsterren die kwistig met filo-
werd op de aangesproken plaatsen
en vertelde een prachtig verhaal dat
Wanneer je merkt te verliezen of in het
sofische stellingen strooien? Gevaarlijk.
niet geweest kon zijn. De bom ontplofte
wanneer er teveel groupies J. Rousseau
onderwerp te verzanden kun je direct
Ze zouden je zomaar voor een socia-
en Tom moest rond 2000 weg en ver-
kwamen opzoeken, hij door dat gat
op de tegenstander spelen door hem
list of communist kunnen aanzien. Tom
geten worden. Maar Tom is ook een
vluchtte. Toen de toeristen weg waren
een klootzak te noemen. Erg gevaarlijk,
vulde een diep gat. Roddeljournalisme
levenskunstenaar en was in zijn jeugd
zei ik nog snel tegen de gids dat het een
want dat eindigt meestal in een matpar-
met inhoud, pornografie met een diep-
een succesvol tennisspeler geweest.
gelogen verhaal was. De gids zei dat
tij! Schaken of slaan vraag ik homonien
tepsychologisch verhaal. Alsof koning
Niks mooiers dan het zwaard trekken en
volgens een oud Italiaans spreekwoord
en uitgeput. n
Willem V tijdens een interview Spinoza
de sterren in Hollywood opgezocht. Hij
een verhaal mits goed verteld ook gelo-
met een klinkende spreuk zou citeren:
werd er tennisleraar bij de mensen die
gen mag zijn. Top, helemaal gelijk. Na-
‘De leugen regeert.’ *
hij kende, hoewel ze nooit aan zijn tafel-
dat Monika en haar hondje Gonzo wa-
*Noot van de redactie: ‘de leugen re-
tje hadden gezeten. Uit Europa kwam in
ren vertrokken, belde ik een vriend om
geert’ is niet een citaat van Spinoza
Ik heb ook mensen geïnterviewd en ben
2010 de vraag of hij in een film over Bad
Bad Boy Kummer voor een volgende
maar van prinses Beatrix in 1999, toen zij
zelf geïnterviewd. Ken alle klinkende
Boy Kummer, de hoofdrol wilde spelen.
pingpong party uit te nodigen. Tom had
nog koningin was en de gezamenlijke
en mooie, gemene en smerige trucs
Het zag er naar uit dat hij als ‘Schlawi-
er wel oren naar, maar dan moest ik
Nederlandse pers toesprak. Spinoza
van beide kanten en blijf het interview
ner’ toch nog een plek op het podium
deze keer wel zelf aan de tafeltennista-
beweerde: ‘Dwalen is niet onwaarheid
als een vorm van kunst beschouwen.
van het geschreven woord zou krijgen.
fel verschijnen en niet alleen maar aan
bezitten, maar wat waar is niet bezitten.
Een dans die door twee personen op-
In de film zien we iemand die de eigen
de zijkant toekijken. Tijdens het partijtje
Het onware is geen eigendom van ons
gevoerd kan worden. Beide kanten
stijl ‘borderlinejournalisme’ noemt. Een
pingpong vroeg ik hem op diploma-
verstand.’ n
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
31
Andrei Roiter What, Cape Cod, 2007
32
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Herinner je, lichaam
Lichaam, herinner je, niet alleen hoezeer je werd liefgehad,
niet enkel de bedden waarop je bent gaan liggen,
maar ook die verlangens die vanwege jou
duidelijk blonken in de ogen
en trilden in de stem - en een
toevallige hindernis maakte ze vergeefs.
Nu dat alles in het verleden ligt,
lijkt het bijna of je die verlangens
ook ingewilligd hebt – herinner je,
hoe ze straalden in de ogen die je aanzagen,
hoe ze trilden in de stem, om jou, herinner je, lichaam.
K.P. Kavafis (1863-1933)
vertaling Hans Warren en Mario Molengraaf
Jurgen Winkler, zonder titel, 2009, 60x75x35, hout en garen bewerkt
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
33
Elmgreen & Dragset, Eternity, 2014. Foto Philip Fokker
Het privémirakel van Elmgreen & Dragset
Wat een heerlijk museum heeft Renzo Piano op het kleine schiereilandje
Tjuvholmen in Oslo gebouwd! Doordat in de bouw veelvuldig van hout en
glas gebruik gemaakt is, voelt het licht aan. Grappig detail: de tentoonstellingen in het gebouw aan de waterkant moeten via de winkel worden
betreden, precies omgekeerd als in de meeste musea. Tot 24 augustus is
in het museum onder andere de Biography-tentoonstelling van het DeensNoorse kunstenaarsduo Elmgreen & Dragset te zien en die begint – stiekem
– al bij het opbergen van de tassen en jassen. In de garderoberuimte staan
slippers en hangt een stropdas aan een kluisje. Is dit toevallig ook de omkleedruimte van het zwembad of de fitnessruimte van het aangrenzende
appartementencomplex? Nee, het zijn de eerste installaties van Elmgreen
& Dragset – Gay Marriage, Amigos, The Touch – die je meteen de tentoonstelling intrekken.
bomberjack, veelal gedragen door
ruimte ook een stapel vuilniszakken in
potenrammende skinheads. Ik moet
wit blauw zwart met een vuilnisemmer
meteen aan de videoclip ‘Smalltown
als hoedje, een gier op een hekwerk
Boy’ van Bronski Beat denken. Vreemd
met erop twee bordjes waarop respec-
genoeg kan ik me als hetero man in
tievelijk ‘Miracle’ en ‘Private’ staat vor-
deze ruimte voorstellen dat dit is hoe
men de toegang tot de ruimte. Om de
homoseksuelen zich nog steeds voelen;
hoek bij het zwembad een gebarsten
nog steeds nét niet geaccepteerd, licht
deur met erboven een knipperende di-
melancholisch en een beetje angstig.
gitale teller: 0 0 0. Een wachtruimte met
Bij het verlaten van ‘de club’ knippert de
nummermachientje, de nummertjes er-
naam in neon boven de ingang: ‘The
voor op de grond, lege, witte wachtka-
Mirror’ blijkt deze installatie te heten.
mer stoelen, een verdorde yukkaplant.
Aan de muur een poster met de afbeel-
Venetië
ding van een fjord die de titel ‘The quiet
room ‘draagt.
Op de begane grond wandel ik een
ligt niet op de grond maar op een soort
In de ruimte buiten de nachtclub een
door Elmgreen & Dragset opgezette
standaard waardoor hij dynamisch op
zwembad met een mannenlichaam in
nachtclubsetting binnen. Een ieder die
zijn kant ligt. Er zit nepijs in de glazen tus-
smokingbroek en wit overhemd dat le-
Reizende tentoonstelling
vroeger in een soortgelijke horecage-
sen de bierflesjes, de lege pakjes siga-
venloos in het water drijft. Zijn schoenen
Een verdieping hoger hangt ‘The
legenheid heeft gewerkt kent de sfeer:
retten zijn wel erg netjes geplaatst en de
aan de kant, horloge en pakje Marlboro
named Series’: tien canvassen met la-
het feestje is over, leegte na het vertier.
bierflesjes langs de muur staan bij nade-
light liggen op de bodem. ‘Death of a
tex uit wereldberoemde musea. De
De zwarte, ronde bar staat eenzaam in
re inspectie ook in het gelid, quasi non-
Collector’ is de naam van dit werk en het
muurverf is met engelengeduld van
het midden van de grote ruimte. In een
chalant. Naar mijn smaak allemaal iets
was eerder in 2009 te zien op de Biënna-
de muren van onder andere het Cen-
hoek, geflankeerd door een zwaar
te gemaakt. Ik mis de geur van schraal
le van Venetië. Een jongetje met capu-
tre Pompidou, New Museum en Tate Li-
gordijn met homo-erotische zwart-
bier en vervliegende sigarettenlucht.
chontrui staart vanaf een ijzeren balkon
verpool verwijderd. Een stukje Berlijnse
witfotografie, staat een grote donker-
Maar toch: die geënsceneerde leegte
(denk: Meat packing district, New York)
muur, daar moet ik aan denken, als ik de
bruine bank in U-vorm. Op salontafel-
(twee ballonnen op de dansvloer blij-
op het zwembad neer met de lege blik
doeken bekijk. Ook ‘Irina’, een goud ge-
tjes lege bierflesjes en volle asbakken.
ken van glas) en de melancholische her-
die zo typisch bij pubers lijkt te horen.
kleurde dienstmeid uit de Housemaids-
In de ruimte klinkt opruimmuziek. Tussen
halende soundtrack scheppen wel een
Inderdaad: melancholisch en onbe-
serie van het kunstenaarsduo staart
de ‘U’ van de bank ligt een discobal zo
mooie sfeer. In de lege garderobe van
grepen en beide figuren zijn bijna niet
naar een van de doeken. In uniform,
groot als een skippybal. De discobal
de discotheek hangt nog één jas: een
van echt te onderscheiden. In dezelfde
handen op de rug, sereen.
34
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Elmgreen & Dragset, Irina, 2007, courtesy Galerie Perrotin.
Elmgreen & Dragset, Death of a collector, 2009. Colección Helga de Alvear, Madrid/Cáceres
Foto Philip Fokker
(Balcon) The Future, 2013. Courtesy of the Artists and Galleri Nicolai Wallner
Philip Fokker
Op naar de volgende ruimte. Volgens
de ijzersterke maar wel erg academische audio tour van het museum combineren Elmgreen & Dragset in hun werken realistische snapshots en foto’s uit
hun jeugd met geënsceneerde foto’s. Zij
doen dit om de grenzen tussen realiteit
en fictie te onderzoeken. De combinatie
van ‘The Brightness of Shady Lives’ (2005)
en ‘The Black and White Diary’ (2009)
wakkert bij alle bezoekers die de langwerpige ruimte met honderden witte fotolijstjes doorkruisen nieuwsgierigheid
aan, dat is zeker. Of zij doorhebben
dat zij getuige zijn, zoals de audiotour
dus meldt, van een zoektocht of onderzoek, dat betwijfel ik. Maar zij lijken zich
Elmgreen & Dragset, Amigos, 2011. Courtesy of Galería Helga de Alvear, Madrid. Foto Philip Fokker
allen prima te vermaken. Ik vraag mij
gaandeweg af waarom homoseksuele
mannelijke kunstenaars toch zo vaak
bestaat en dat is eigenlijk best jammer.
tische lading met onder andere bijbelse
ken op waarde, anders dan enkel esthe-
piemels laten zien? Een alternatief voor
Aan de andere kant willen zij duidelijk
verwijzingen naar hebzucht. Een witte
tisch, te kunnen schatten. Een privémira-
mainstreamcultuur, inclusief het gezins-
een lans breken voor de acceptatie van
gier op de rand van een leeg ledikant
kel zijn deze werken, zo hoor ik in mijn
leven, dat is deze verzameling fotolijst-
homoseksualiteit en een alternatieve
‘Eternity’, een witte arm die uit de muur
koptelefoon. En ja, dat vat deze grote
jes zeker. Vier het leven met seksualiteit
levensstijl. Ik hoop dan ook van harte
komt met een zak geld in de vuist ge-
expositie van dit kunstenaars koppelei-
en plat hedonisme. Met feestjes, leuke
dat deze tentoonstelling doorreist naar
klemd ‘Temptation’ en twee paar witte
genlijk ook wel goed samen. n
jongens en met halve en hele erecties.
China en Iran, al lijkt mij dat sterk.
handen verwikkeld in een kussenge-
Een beetje kinderachtig en leeg, zo-
De werken in de ruimte die ‘The Black
vecht ‘The Agony and the Ecstacy’: Hier
Elmgreen & Dragset - Biography
als jongens onder elkaar kunnen zijn.
Room’ – waarom niet ‘The Darkroom’?
is de uitleg via de QRcode op de muur
21.03.14 - 24.08.14
Maar ook de bevestiging van het cliché-
Vraag ik mij meteen af – heet hebben
die naar de audiotour op de mobiele
Astrup Fearnley Museet, Oslo,
beeld dat over homoseksuele mannen
alledrie een zware en maatschappijkri-
telefoon leidt zeker nodig om de wer-
Noorwegen n
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
35
Staar
Fragment uit een theatertekst van Nan Romijn
De acteurs richten zich in deze scène niet naar elkaar. Er is geen gesprek gaande.
Er wordt hoogstens een gesprek gesuggereerd.
Psychiater
De eerste symptomen openbaren zich meestal rond het twintigste le-
Filosoof
Piero Manzoni, Merde Artista, # 4, 1961, Courtesy Tate, Londen
Toegegeven, het leven is een hachelijke zaak. Vroeg of laat komen we
tijdens onze omzwervingen in de wereld allemaal in botsing. Een deel
vensjaar. Dan praat ik over een toestand van ernstige verwardheid.
van ons mens-zijn betekent nu eenmaal stoeien met onszelf. Dat heet
Filosoof
Tja... hoe houden we het in godsnaam uit met onszelf?
Psychiater
De patiënt kan het contact met de realiteit geheel kwijtraken. Er worden
ontwikkeling. Het is een gezonde toestand.
Una
moe oe oe - ooo - eee - aaa - iii -uuum (zangoefening)
Psychiater
Gebrek aan ziektebesef is een groot obstakel voor behandeling. De
gevoelens en waarnemingen ervaren die niet overeenstemmen met
de werkelijkheid.
wanen worden gezien als waarheid. De patiënt voelt zich geen patiënt
Filosoof
We kunnen niet ontkennen dat we als individu een klus hebben. Wijn is
maar gooit ondertussen wel het meubilair naar buiten omdat hij denkt
voor mij een probaat middel, maar meditatie is een betere optie. Ik doe
dat het besmet is.
het te weinig maar in de hersenen is bewezen dat het werkt.
Una
Una
Mam, mem, mim, mom etc... (zangoefening)
Filosoof
En dan is er de filosofie natuurlijk, gewoon ‘Method in de madness’
(opent haar mond om te zingen, maar ploft neer en begint met gierende uithalen te huilen)
Filosoof
We moeten emoties nooit ontkennen maar juist erkennen en zelfs verwelkomen. Onverschilligheid is de moeder van de chaos en de nacht.
brengen. De Kritiek van de Zuivere Rede van Kant is geschikt, maar in
de Oudheid waren er al wat lichtere programma’s: die van de Stoa en
Epicurus.
Wolf
Geen hol verder gekomen. Nada! De Jongen past niet in het protocol,
driekwart jaar zijn we nu bezig! En maar praten, praten, praten.
Una
Prrr… (zangoefening over het octaaf en weer terug)
Psychiater
Heeft u moeite met de concentratie? Bent u aanspreekbaar? Denkt u
om in beweging te komen. Vermoedelijk weten planten niet wat mooie
wel eens dat u God bent?
bloemen zijn omdat ze niet van hun plaats kunnen komen. Bij ons kan
Filosoof
Emoties zijn volgens Martha Nussbaum actieve tendensen, impulsen
iedere kleuter zich voortbewegen omdat we emotionele rouwdouFilosoof
De vraag is: hoe kunnen we de condition humaine de baas worden?
wers zijn. Het verstand kan er hooguit voor zorgen dat je het niet te grof
Onze hersenen zijn maar voor tien procent bezig met directe waar-
maakt.
neming en motoriek. Met de resterende negentig procent lopen we te
piekeren. Als die negentig procent de draad kwijtraakt, zijn we meteen
Moeder
Wolf
(grijpt haastig in zijn zak en zet de telefoon aan zijn oor, draait zich iets
Ik dacht dat jullie therapeutisch gingen fietsen om de Jongen actief te
houden, maar dit lijkt meer op een luxevakantie.
van slag. (wordt onderbroken door de ringtone van Wolf)
Una
Dat is het! Ik ben blijven hangen in het idee dat ik een… een personage
ben. Hoe kon ik zo blind zijn. iedereen is altijd het hele verhaal, ik ben
af en praat gedempt terwijl de filosoof weer doorpraat)
ook de trap die ik elke dag op en af ga of alle kleuren rood van die bos
Filosoof
tulpen daar, of…
Tel daarbij de complexiteit van de moderne samenleving en je begrijpt
dat ieder van ons iets moet.
Filosoof
Wolf
Het gaat niet alleen om wat wij zijn, maar ook om wat wij van onszelf
kunnen maken. De vraag ‘wat is de mens’ is een dynamische kwestie
(nog steeds aan de telefoon maar nu niet meer gedempt)
Ja, bemoeizorg, heb je dat artikel in de krant van vandaag gelezen?
Het is van een grote treurigheid, blijkbaar moet er eerst bloed vloeien
Wolf
Manzoni liet het al zien met zijn conservenblikken die hij met zijn eigen
stront vulde.
(windt zich op).
Zangdocent Geen spanning op je kaken alsjeblieft en denk aan je resonans, laat het
Una
Het hele verhaal. Dat is het! Ook die witte kerst die aan alles voorafging.
Die dagen waarin ik als een bezetene zat te schrijven omdat ik de geest
rondzingen.
had.
Psychiater
Het wijst erop dat tijdens deze pathologische toestand in bepaalde
hersengebieden teveel dopamine aanwezig is en in andere delen juist
Zangdocent Mezzo forte alsjeblieft, De Falla heeft het niet voor niets zo opgeschre-
ven en hier die triool… heb ik niet gehoord. Waar zit je met je gedach-
weer te weinig.
ten? Concentreer je op de muziek.
Moeder
Wat een triestigheid allemaal, gelukkig heeft de Jongen geen staar.
Wolf
Ach of je nou in stront gelooft of niet, je kunt je afvragen: als de kunstenaar bepaalt wat kunst is, wat bepaalt dan de kunstenaar?
Zangdocent Zet je handen eens op je flanken? Goed, adem in en voel je breed wor-
den. Juist, laat nu de lucht met weerstand gaan terwijl je middenrif in dezelfde positie blijft. Kijk zo…(doet het voor en maakt een sissend geluid)
Una
De mens wil boven alles geloven.
Moeder
Jij hebt makkelijk praten, jij hoeft niet onder het mes.
Wolf
Wat je zegt (begint te grinniken), het antwoord ligt natuurlijk voor het
Wolf
Ach, recent onderzoek wijst uit dat de zware gevallen minder in aan-
oprapen… wat? Ja sorry, je viel even weg, natuurlijk het leven zelf, in de
vorm van zijn adem, zijn bloed, zijn voedsel, zijn…
raking komen met justitie. (is even stil) Waarom? Omdat de waan van de
Psychiater
dag regeert, omdat het goedkoper is, omdat kwaliteit hier afgemeten
Zangdocent Stop maar, je overdrijft. De ontroering moet bij het publiek liggen niet
wordt aan verminderde overlast omdat…(is weer even stil). Nee, anders
bij jou. Zing de noten zoals ze er staan, hou het sec. De melodie is dra-
dan de ganzen op Schiphol kunnen onze zieken niet worden vergast.
matisch genoeg.
Bent u argwanend? Denkt u wel eens dat u het slachtoffer bent van een
Wolf
Una
Wolf
Precies, kunst is net zo gewoon als stront.
complot?
De mens wil boven alles geloven.
Moet je luisteren, als bemoeizorg zo succesvol is – getverdemme alleen
het woord al – als bemoeizorg zo succesvol is, waarom worden er dan
36
geen sanatoriumachtige omgevingen gecreëerd waar deze mensen
De tekst van het personage ‘de Filosoof’ is gebaseerd op uitspraken van René Gude
intensieve begeleiding kunnen krijgen?
in dagblad Trouw. n
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Charles Avery Untitled (Bejewelled Hare) 2009, Taxidermy, 75 x 50 x 25 cm
In februari 2015 is een tentoonstelling van het werk van Avery te zien in het GEM, Den Haag.
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
37
38
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
I
T
IC
A RT
E
ATSCHAPPIJ
ITIA E
MA
AM
20 DECEMBER 2014
- 8 MAART 2015
KEES
VERWEY
ROKIN 112, 1012 LB AMSTERDAM
denieuwe
J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E
39
Jurgen Winkler, Eigen baard eerst, 2011, 70 x 50 cm, digital print, glued on dibond (impression 5), foto Erik Veld, Megavolt
J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe

Aan: de ouders/verzorgers van de leerlingen van de

Lijst van deelnemers aan de ontmoetingsmarkt van het MyWorld

20 mei 2014 – 08.30u – CC Het Bolwerk te Vilvoorde

Samenstelling diverse organen

Persoonlijkheden in het koninkrijk der Nederlanden

Klik hier om het inschrijfformulier te downloaden (PDF)

Plaatsingslijst Archief Zangkoor H. H. Martelaren van

Bekijk hier het programma!

SNK: Sociale Netwerk Kaart-1/2: Mevr. Koopmans en mevr. Bos

Mentorenopleiding Banaba in Pediatrische en Neonatale