Hier - Vereniging kleine kernen Noord

VERDIEPING 37
BRABANTS DAGBLAD WOENSDAG 26 FEBRUARI 2014
36 VERDIEPING
HERBESTEMMING
Een dorp moet klaar
staan om de kerk van
God over te nemen
Meer en meer kerken komen leeg te staan.
Maar ook zonder de Heilige Mis kunnen ze
gemeenschappen blijven binden. En misschien keert God zelf er ooit nog eens terug.
door Tom Tacken
E
en kerkdorp zonder kerk: dat is
even wennen. Maar een kerk
zonder kudde, iedere zondag
weer, staat ook niet fraai.
In alleen al het bisdom Den
Bosch worden daarom de komende jaren
zo’n honderd kerkgebouwen aan de eredienst onttrokken. Is er geen nieuwe bestemming voor te vinden, dan komt onvermijdelijk de sloper de hoek om.
Voor Lage Mierde gaat die nachtmerrie
niet op. Wie weet, komt deze droom uit:
anno 2054 trekt een processie van gelovigen naar de kerk van Sint Stephanus. Meneer pastoor gaat er na veertig jaar weer
voor in de Heilige Mis. Dat is te danken
aan de erven van Ad de Bruin, die hebben
gedaan wat de kunstliefhebber veertig jaar
eerder, op 26 februari 2014, in het Brabants
Dagblad beloofde: „Als de erfpachttermijn
voor de grond verstreken is, mag het parochiebestuur de kerk terugkopen tegen de
prijs die ik betaald heb. Wel mét rente.”
„Optimistisch vooruitzicht”, peinst Peter
Broeders, directeur-econoom van het bisdom Den Bosch. Toch is het wel degelijk
beleid om, als het even kan, een kerk niet
met grond en al tot in de eeuwigheid af te
stoten. Door erfpacht, liefst in combinatie
met een opstalrecht voor dezelfde termijn,
houdt de bisschop de mogelijkheid open
dat de parochianen ooit weer in hun eigen
kerk terugkeren.
Voorlopig biedt de kerk in Lage Mierde echter onderdak aan kunst van de Renaissance
tot in de Etruskische tijd. De Bruin maakt
van de kerk uit het dorp van zijn ouders
een privémuseum. „De banken zijn er al
uit. Daar komt vloerverwarming. Entree
vraag ik niet. Er komen wel twee offerblokken. Voor kinderen die in armoe leven.”
Doet zo’n museum recht aan het ‘maatschappelijk kapitaal’ dat een kerkgebouw
vormt? Die fraaie omschrijving komt uit
het statement dat vorige week in Tilburg
plechtig werd ondertekend door provincie,
gemeenten, kleine kernen, monumentenorganisaties, de protestantse kerk en de beide
bisdommen van Den Bosch en Breda.
Plaats van handeling was de Hasseltse
kerk, die als wijkcentrum De Poorten het
trefpunt van de wijk is gebleven. Zo zien
de ondertekenaars het ook het liefst. Nadat
een kerk zijn religieuze functie heeft verloren, kan het gebouw de plaatselijke samenleving blijven binden.
Al vóór de kerkpoort op slot gaat, moet een
dorp zich de vraag stellen hoe zijn hart van
steen kan blijven pompen. En de gemeente
hoort daar met haar bestemmingsplan flexibel op in te spelen.
NIEUWE FUNCTIE VOOR KERK
䢇
䢇
Van de ruim vijfhonderd kerkgebouwen
die Brabant tot voor kort telde, heeft
binnen enkele jaren nog maar de helft
een religieuze functie. De kerksluiting
houdt in het bisdom Den Bosch gelijke
tred met een reorganisatie. Het aantal
parochies gaat er terug van 230 naar 52.
Uit een landelijk overzicht van Reliplan,
betrokken bij 912 herbestemmingen,
blijkt dat een op de drie leegkomende
kerken overgaat naar een ander christelijk genootschap.
8%
9%
32%
24%
27%
ander christelijk kerkgenootschap
wonen of woon-werk (appartementen)
maatschappelijke functie
(kinderopvang, gezondheid, onderwijs)
cultureel (muziekpodium, theater,
expositieruimte)
bedrijfsruimte (kantoor, horeca)
bron: Reliplan
Maar het statement roept ook tot realiteitszin op: ‘Durf, waar geen passende oplossing gevonden kan worden, afscheid te nemen van een kerkgebouw.’
Lokale gemeenschappen die hun kerk ten
behoeve van de leefbaarheid op willen
knappen, kunnen een beroep doen op een
provinciale restauratiesubsidie. De pot bevat 3,2 miljoen euro. Tot dusverre is alleen
vanuit Rucphen en Sprundel, in West-Brabant, een verzoek ingediend.
Maar in Esbeek zijn ze ook mooie plannen
aan het smeden. De coöperatie die eerder
al het café voor het dorp behield, presenteerde zich in Tilburg met een plan voor de
vorig jaar tot woede van de pastoor gesloten kerk. De verenigde Esbekenaren willen
er nu een huis voor hun jeugd van gaan maken: basisschool, peuterspeelzaal, voor- en
naschoolse opvang. Niet eerder vertoond
in het bisdom Den Bosch, melden ze in Esbeek trots.
Zo kan de gemeentepolitiek in Schijndel
zich buigen over diverse plannen om van
de kerk van Wijbosch een wooncomplex te
maken, in samenhang met het naastgelegen dorpshuis.
Zo’n invulling ten bate van het collectieve
nut zat er voor de kerk van Hedikhuizen
niet in. Een ingenieur is er met zijn gezin
en bedrijf ingetrokken. De kerk is nu een
trainingscentrum, waarin cursisten van ’t
Mot Beter de geheimen van project management uit de doeken worden gedaan.
Vier jaar terug had een andere ondernemer
het plan om van de kerk van Hedikhuizen
een rouwcentrum te maken, inclusief de
mogelijkheid van bovengronds begraven.
De eigenaar van de kerk, altijd het parochiebestuur, zag dat wel zitten. Maar het bisdom, dat iedere herbestemming van een
kerk goed moet keuren, verkocht nee. Het
plan deed te veel denken aan de oude, religieuze functie van de kerk. De bisschop
ziet er streng op toe dat een dergelijke verwarring niet optreedt.
Een ander criterium, het ‘waardige’ karakter van een nieuwe bestemming, past het
bisdom in Den Bosch wel soepeler dan in
het verleden toe. ‘Dansen op het altaar’
blijft het afschrikwekkend voorbeeld van
de St. Josephkerk die in Den Bosch van de
paters redemptoristen feestcomplex de
Orangerie mocht worden. Maar een nieuwe bestemming als supermarkt, waarvan
in Helmond al een voorbeeld bestaat, is
niet langer uit den boze. Van een verschil
met het bisdom Breda, van oudsher wat
rekkelijker met het herbestemmen van kerken, is volgens Broeders ook geen sprake
meer.
Onveranderd zwaar weegt een derde criterium voor het bisdom: de financiële opbrengst. Leuk en aardig, een kerk als dorps-
‘Ontzielde dorpskernen krijg je’
‘K
Esbeek
huis, zoals ze in Oostelbeers graag willen.
Maar de parochie, die groter dan die ene
kern is geworden, wil andere kerken als
huis van God wel open kunnen houden en
het pastoraat bovenal voort kunnen zetten.
En daar is geld voor nodig.
In Lage Mierde zegt Ad de Bruin ‘niet de
hoofdprijs’ betaald te hebben voor zijn
kerk. „Nog minder dan wat je voor een rijtjeswoning kwijt bent. Maar ik betaal dus
ook veertig jaar lang erfpacht voor de
grond. En al is de kerk in perfecte staat, er
komen natuurlijk ook heel wat onderhoudskosten bij kijken. Wat denk je dat
het ook kost om zoiets warm te stoken?”
Op 27 maart is in het voormalige klooster
Bethlehem te Haren een congres over een nieuwe bestemming voor kerkgebouwen. De organisatie ligt bij Reliplan, een landelijke kennisgroep
van vastgoedadviseurs, architecten, makelaars, juristen, bouwkundigen en fiscalisten
“
Kerken vormen een
waardevolle cultuurschat.
Ze zijn deel van ons
maatschappelijk
kapitaal
Brabants statement over kerkgebouwen
“
Breek obstakels af die
herontwikkeling in de
weg staan. Gemeenten,
wees flexibel met
bestemmingsplannen
Brabants statement over kerkgebouwen
“
Durf, waar geen passende
oplossing gevonden kan
worden, afscheid te
nemen van een
kerkgebouw
Brabants statement over kerkgebouwen
erken zijn beeldbepalend
voor Brabant, vroeger bestond onze skyline uit schoorstenen en kerken. Maar het zijn ook
gebouwen die deel uitmaken van
onze collectieve geschiedenis.
Hier zijn mensen gedoopt, getrouwd, hier hebben ze afscheid
genomen van geliefden. Dat zijn
mijlpalen in een leven, waar kerken een grote rol in spelen.”
„Voor de leefbaarheid van dorpen
is het belangrijk dat er geen leegstand is, want dan krijg je ontzielde dorpskernen. Dat geldt voor
winkels, kloosters, schoolgebou-
wen, en zeker ook voor kerken.
Dat willen we niet, maar het ligt
wel op de loer als we niets doen.
Als provincie willen wij in dat
proces de smeerolie zijn: partijen
bij elkaar brengen.”
„Hoe creatiever een nieuwe bestemming, hoe beter. Maar niet alle kerken zijn te redden. Als draagvlak ontbreekt, kan sloop de beste
oplossing zijn.”
Brigite van Haaften, gedeputeerde
cultuur en samenleving provincie
Noord-Brabant
‘Blijven oppassen voor slopers’
‘H
Lage M
et gaat niet om een hoop stenen en een stuk grond. Zo’n
gebouw is een baken voor een gemeenschap. Architectonisch en
stedenbouwkundig zijn kerken
vaak de krenten in de pap, maar
even belangrijk is het gevoel van
verbondenheid dat zo’n gebouw
uitstraalt. Hou dat vast.”
„In 2006 hebben wij een Verklaring van Woudrichem opgesteld
om de massale vernietiging van
kerken een halt toe te roepen. Er
is in het verleden te vaak en te
snel gesloopt. Kerkgebouwen
staan nu eenmaal op A-locaties:
midden in een dorp of wijk. Projectontwikkelaars staan momenteel niet in rijen van drie opgesteld. Maar zodra de economie
aantrekt, dreigt het gevaar opnieuw.”
„In 2009 nog is in mijn woonplaats Dongen de Sint-Josephkerk
gesloopt. Het kan ook anders: in
de Pauluskerk hier hebben gehandicapten huisvesting en dagbesteding gevonden.”
Ranko Hamelinck, werkgroep
Taskforce Toekomst Kerkgebouwen
ierde
‘Red ook de heiligenbeelden’
‘H
oezo lege kerken? Het zijn gebouwen die gevuld zijn met
bezieling, herinneringen, kunst
en decoratie, met identiteit. Gelukkig leeft dat besef inmiddels
volop. De problematiek is concreter dan ooit, maar dat geldt ook
voor de oplossingen.”
„We hebben de jaren waarin
sloop de enige oplossing leek echt
wel achter ons liggen. Dat geldt
ook voor de achteloosheid waarmee kerken een nieuwe bestemming werd gegeven. De omslag is
gekomen in 2008, het Jaar van het
Religieus Erfgoed. Je ziet dat
sindsdien allerhande vormen van
samenwerking tussen verschillende partijen op gang zijn gekomen.”
„Ik zou wel tegen iedereen willen
zeggen: wees niet alleen voorzichtig met het onroerend goed, maar
asjeblieft ook met de roerende zaken in een kerk. Al die schilderijen, heiligenbeelden en andere
objecten maken deel uit van het
oude verhaal dat een kerk vertelt.”
Arnoud-Jan Bijsterveld, hoogleraar
cultuur
‘Een beetje kerk, dat gaat niet’
‘H
et bisdom staat open voor
een waardige herbestemming van zijn kerken, maar het
moet ook duidelijk zijn dat we
kerkelijk vermogen niet zomaar
weg kunnen geven. Zodra een
kerk aan de eredienst is onttrokken, mag er geen verwarring optreden. Dat ontstaat als een groep
parochianen op eigen houtje met
vieringen door wil gaan. Een beetje kerk, dat gaat nu eenmaal niet.
Ook het sluiten van een burgerlijk huwelijk in een voormalige
kerk, geeft aanleiding tot misverstanden. In het kader van de oecu-
mene is het geen probleem als
een ander, christelijk kerkgenootschap het gebouw in gebruik
neemt. Zo is in Best de Lidwinakerk momenteel een gereformeerde kerk.”
„Criterium is dat het gaat om een
genootschap dat is aangesloten bij
de Nederlandse Raad van Kerken.
Er kan dus geen sprake van zijn
dat een kerk in een moskee of synagoge verandert.”
Peter Broeders, directeur-econoom
van het bisdom Den Bosch

Download Report