programmaboekje

deSingel
noAarchitecten
Ontmoetingen
vr 26 sep 2014
zo 4 jan 2015
Expo
Beel laag
openingsuren
woensdag tot en met zondag
14 > 18 uur en bij voorstellingen
gesloten ma, di en feestdagen
toegang € 5
tentoonstellingsgids gratis
coproductie
deSingel internationale
kunstcampus, Vlaams
Architectuurinstituut en
noAarchitecten
3
Tentoonstellingen
zijn georchestreerde
ontmoetingen
Katrien Vandermarliere,
curator tentoonstelling
Het oeuvre van noAarchitecten omvat een reeks gebouwen met
een brede culturele betekenis. De tentoonstelling ‘noAarchitecten
Ontmoetingen’ biedt een uitgelezen kans om hun positie als
ontwerper te duiden. Kunnen en willen zij hun schijnbaar intuïtieve
ontwerphouding expliciteren? Kan een tentoonstelling een
inhoudelijke kern detecteren en benoemen? Als dit kan, dan zal het
ook helpen om keuzes te maken in het presenteren en communiceren
over het werk. In die zin is een expositie maken een belangrijk moment
in de praktijk die noopt tot nadenken en positioneren.
Om het maken van een tentoonstelling hanteerbaar te houden,
wordt ze tot een ‘te bouwen project’. De contouren - tijdslimiet,
budget, vraag van de opdrachtgever … - bepalen het speelveld.
De eerste denkoefeningen bestaan uit het zoeken naar een
methodologie voor de nieuwe opdracht: met gesprekken over de
kenmerken van het werk en manieren van ontwerpen. Over de
context van bouwen in Vlaanderen hoeven we het hier niet te hebben.
Relevanter is het ontdekken van de manier waarop noAarchitecten
ontwerpbeslissingen neemt. Wat de stappen in het proces zijn en hoe
telkens weer de cruciale knoop in het ontwerp wordt ontward en voor
een omkering zorgt.
Het collectief van drie ontwerpers heeft in de loop van hun
samenwerking een ontwerpstrategie ontwikkeld. Dat was nodig
om samen te kunnen werken, om tot resultaat te komen, om te
communiceren met de bouwheer en de aannemer. De strategie houdt
in dat de architecten verschillende ontwerphoudingen toelaten,
afhankelijk van de vraag, de context en de doelstelling. Omdat ze ook
relevant zijn om meer inzicht in de tentoonstelling te krijgen, geven we
een aantal voorbeelden.
noAarchitecten accepteert de bestaande werkcondities, wat
betekent dat ze niet onmiddellijk in vooropgestelde kaders denken
of een formele vormentaal op een ontwerp projecteren. In het
bouwkundig onderzoek, het opnemen van de sfeer en het bevragen
van de opdracht halen ze onbekende, verdwenen, latente kenmerken
4
naar boven. Meer nog: die soms onzichtbare kenmerken vormen vaak
de ankerpunten van het ontwerp. De tweedelige expositieruimte van
deSingel, de lage kleine kamer versus de ietwat theatraal aandoende
grote zaal, worden ‘de studiekamer’ en ‘het evenementenplein’. De
studiekamer biedt gelegenheid tot verdieping, indien de bezoeker
dat wenst. Op het evenementenplein kan je je overleveren aan
gewaarwordingen, indrukken, gedachten en connecteren met je
eigen geschiedenis en kennis. De bezoeker regisseert zo zelf het
ritme, de inspanning, de overdracht en de ontmoeting. Voorwaarden
die noAarchitecten belangrijk vindt in kunsttentoonstellingen die hen
bijblijven.
Maar niet alleen de bezoeker regisseert, ook noAarchitecten.
De tentoonstelling biedt looproutes met wisselend perspectief,
doorzichten en repoussoirs in een opeenvolging van ruimtes en
elementen in elkaars verlengde. Wie het werk van noAarchitecten
leert kennen, bemerkt die uitgesproken aandacht voor de ruimtelijke
wandeling, zowel op plan als in de structurele opbouw van hun
gebouwen. noAarchitecten hanteert graag het beeld van een
organisch gegroeide stad: het gebouw is als een kleine stad die je
steeds op andere manieren kan doorkruisen. Het collectief prefereert
de metafoor van het labyrint boven het raster. Omdat dit vrijheid aan
de gebruiker geeft, complexiteit en gelaagdheid toelaat.
De oude stad is trouwens niet het enige type uit de architectuurgeschiedenis dat noAa inspireert. Andere architectuurtypes met
hun bouwkenmerken en symbolische, onderbewuste communicatie
worden aan elk nieuw ontwerp getoetst. Wat belichaamt
het ‘stadhuis’: de publieke hal, de raadzaal, de zone van de
dienstverlening … Hoe geef je een basisvorm en welk decorum is
gepast? Door situering in het plan, de constructieve opbouw en de
materialisering wordt uit een arsenaal aan referenties geput die het
ontwerp een diepte en rijkdom verlenen.
Elk object in de tentoonstellingshal is een ‘fundamental’ in de taal
van de architectuur. Het houten portiek van het stadhuis van Lo: de
verbinding tussen het oude en het nieuwe gebouw. De toren van de
te bouwen warmtecentrale in Antwerpen: een baken in een nieuw te
maken landschap. De hedendaagse gevel in een rij van historische
gevels van het Plantin Moretusmuseum: de geprononceerde ribben
refereren aan een uitvergrootte letterbak. Het papieren zwevend dak
voor het huis voor palliatieve zorgen: een gebaar van bescherming.
De maquettes zijn karakteristieken van een tiental ontwerpen die
worden uitgevoerd in baksteen, metaal, hout, papier en houtskool.
Ze bieden ook de gelegenheid om het ‘bouwmateriaal’ tentoon te
stellen. Dit is niet opgevat als educatief onderdeel, maar als antwoord
op hun uitdrukkelijke wens om ook het gereedschap van de architect
te laten zien. Het concrete fysieke materiaal dat zijn eigen specifieke
5
kenmerken heeft van hanteerbaarheid en toepassing en dat allerlei
zintuiglijke prikkels kan opwekken of uitsluiten. Ook het bouwen zelf
en de vakman die de maquette ter plaatse bouwt, wil noAarchitecten
incorporeren. Het is een ode aan de maker en het materiaal. Omdat ze
zich, bewust van hun positie als ontwerpers, afhankelijk weten van de
bouwers en de fabrikanten van materialen. Een project kan alleen door
zijn concreetheid en in zijn gebouwde toestand die volledige rijkdom
en alomvattendheid tonen die de architect bedacht. De architecten
stelden meermaals vast dat een goede vakman de kwaliteit van hun
voorgestelde oplossing oversteeg.
Het hoeft geen betoog dat noAarchitecten in elk ontwerp aandacht
heeft voor een rijke zintuiglijke beleving. Niet als een must. Het
is een logisch voortvloeisel uit het ontwerpen, het denken over
bouwbaarheid, de gesprekken en testen met materiaalproducenten,
het luisteren naar de constructeur en het samen zoeken naar de
uitvoerbaarheid. Voorbij allerlei principes van harmonie of evenwicht
zijn het meer de tegendraadsheid en de verdraaiing die de bezoeker
bijblijven. De zintuiglijke reflexen worden steeds aangesproken.
Toch is noAarchitecten weigerachtig om de zintuiglijke beleving te
benadrukken of als kenmerkend te erkennen. Het collectief ontkent
dat het om ‘stijl’ of ‘styling’ gaat. Ik kan dit enkel onderschrijven. De
onbenoembare zaken die in een gebouw op de psyche van de mens
inspelen zijn veel complexer en onvoorspelbaarder dan wat een
architect ‘programmeert’. Het collectief laat daarin trouwens ook ‘het
andere’ en anderen toe. Zoals kunstenaar Benoît van Innis die dragers
en texturen, kleuren en patronen voorstelde voor behangpapier
in het stadhuis van Menen. Of de tegelvloeren in de Hasseltse
universiteitsgebouwen. In ‘Ontmoetingen’ nodigt noAa een schrijver
uit: Jan Florizoone schrijft de muurteksten.
Door die strategie kan een gebouw of installatie op het eerste zicht
ambigu of onduidelijk lijken. Het laat zich niet in één oogopslag kennen
en verplicht tot meerdere lezingen en waarnemingen. Het laat toe om
de eigen herinneringen en ervaringen te laten spelen of zelfs nieuwe
betekenissen en associaties te maken. Het vereist van de bezoeker
een bedachtzaamheid, een bewustzijn van een uitnodiging voor een
‘ontmoeting’. Net zoals noAa’s gebouwen omkaderingen zijn voor het
alledaagse waarin ook de rituele dimensie immer aanwezig is.
Deze tekst wordt in licht gewijzigde vorm in het boek ‘noAarchitecten’ gepubliceerd
dat naar aanleiding van de tentoonstelling ‘noAarchitecten Ontmoetingen’
verschijnt. Het is de eerste publicatie in de nieuwe reeks North North West,
uitgegeven door Architectura & Natura, mede geïnitieerd door Christoph Grafe,
directeur Vlaams Architectuurinstituut.
075 Ontmoetingen
tentoonstelling deSingel, Antwerpen
26.9.2014 - 4.1.2015
9 grote objecten, 13 foto panelen, 3 grote tekeningen,
10 tafels, 10 stoelen, 10 krukken, 1 rek
6
7
maak de grond zichtbaar
Sommige liefhebbers van literatuur houden van eerste zinnen. Zoals
de prachtige opening van de roman ‘Die Verwandlung’: “Als Gregor
Samsa eines Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich
in seinem Bett zu einem ungeheueren Ungeziefer verwandelt.”. Je kan
ook de eerste maten van een symfonie koesteren. Maar waar begint
een gebouw? Aan de ingang of uitgang, boven of beneden, in het
midden of aan het uiteinde? Een gebouw beweegt voortdurend, in tijd
en in ruimte. Is er een steen die je stil kan houden? In het centrum van
Hasselt staat een gevangenis die verbouwd is tot universiteit. Binnen,
op een kruispunt van gangen, verheft zich een achthoekige ruimte,
een leeg middelpunt. Je kijkt omhoog, in het rond en naar de grond.
De vloer trekt de aandacht door een tekening in zwart en wit. Het
geometrisch patroon van de tegels is licht vervormd, de lijnen golven,
het lijkt of de bodem op en neer gaat. Je houdt je recht op een vlot,
voel je de grond? Hier begint de sensatie van de architectuur.
041 Universiteit Hasselt
Faculteit Rechten en Rectoraat Universiteit Hasselt
Nieuwbouw & herinrichting van oude gevangenis
2008 - 2013
Cirkel diameter 4,27m, dikte 9,5mm
Forbo Artoleum Graphic nr. 5301 + nr. 5302
Uitvoering Forbo Flooring
8
9
wolken krabben
Een bijbelse droom: Jakob droomt dat een ladder op de aarde staat
en tot de hemel reikt, engelen dalen af en klimmen. Een droom die
je graag in de werkelijkheid beleeft: stappen zetten die naar hoger
leiden. Op de trap naar de zolder, in de vuurtoren, langs de mast. Kijk
naar Marcello Mastroianni en Anita Ekberg die in Fellini’s Dolce Vita
de wentelende trap beklimmen, omhoog in de koepel van de SintPieter te Rome; klokken luiden, harten kloppen, ogen glanzen. Maar
ook in meer prozaïsche omstandigheden, kan de trap uitnodigen tot
hemelse vergezichten. Midden in een kantoorgebouw kan een trap
je wijzen naar de wolken, naar een opening in het hoge dak waardoor
het licht valt en weerkaatst op spiegelende vlakken. Een trap duwt je
opwaarts.
041 Universiteit Hasselt
Faculteit Rechten en Rectoraat Universiteit Hasselt
Nieuwbouw & herinrichting van oude gevangenis
2008 - 2013
Alucobond, 4m x 1m, gevouwen
Uitvoering Alitec
10
11
aankleden of uitkleden
Wat verkies je? Je geliefde uitkleden of aankleden? Gebouwen
verbouwen is een verhaal over uiterlijk en innerlijk, architecten kleden
aan en uit.
001 Stadhuis Kortrijk
Verbouwing, herinrichting en buitenaanleg van bestaand bankgebouw tot stadhuis
2001 - 2003
Foto’s op forex - cirkel diameter 4m - hoogte 2,80m
Foto 1 + 2 001 - Kim Zwarts
Foto 3 012 - Kim Zwarts
Foto 4 012 - Jan Kempenaers
Foto 5 + 6 041 - Kim Zwarts
12
13
kijk om je heen
Architectuur opent ruimte. Om je te lokken en binnen een draai te
geven zodat je bij het verlaten van het gebouw buiten je weg vindt.
Het spreekwoord ‘Oost west thuis best’ betekent: een huis leert
je hoe je te oriënteren in de wereld. Aan de Schelde in Antwerpen
komt een hoge schoorsteen te staan. De gassen dienen hoog boven
onze hoofden te waaien. De zuil staat tussen autobaan en park. Een
positie die goed onze beschaving uitdrukt: onrust aan de ene kant en
rust aan de andere kant. Tussen kunstmatigheid en natuur leven we;
bouwmeesters toon ons de weg. De toren wikkelt opwaarts en laat
je bewegen in het rond. Het is gebouwd met driehoekige vlakken die
naar binnen en buiten hellen. Op diverse hoogten en aan alle zijden
heeft de toren openingen. Binnen klim je op een wenteltrap om door
de gaten te kijken naar buiten. Zie stad, haven, water, lucht. Ook op
de begane grond leidt het gebouw je rond, de toren hoort zowel bij de
autoweg als bij het park. Leer kijken naar rook en wolken, wat is het
onderscheid?
070 Warmtecentrale Antwerpen
Nieuwbouw warmtecentrale Nieuw-Zuid Antwerpen
2013 Plasmagesneden staalplaat, gelast en gelakt
1,07m x 0,71m - hoogte 3,80m
Uitvoering Anders Construct
14
15
cultiveer je tuin
"Il faut cultiver son jardin" is de beroemde slotzin van de roman
'Candide' van Voltaire. Op de markt van Menen staat een tuin van
gebouwen. Een oud belfort en panden uit latere tijden horen losjes bij
elkaar, hun gelaat afgewend, moe. Aan het werk, zoals tuinbouwers
horen architecten het land te bewerken. Panden snoeien, ruimtes
heraanleggen, volumes laten groeien. Een nieuwe lente, renaissance.
Naar de markt toe kijken de gebouwen terug met opgeheven hoofd, ze
omarmen elkaar stevig, een fraai uiterlijk. Naar binnen groeien ze even
gracieus en vinden rust rondom een open plek. Centraal in het pand
ligt een atrium, een leegte, een vat vol licht en lucht. De kern heeft een
structuur van ranke stammen. Je kan de oase betreden, er vertoeven
onder de wolken. In de lucht hangen lampen, als in verre landen, om
er 's nachts wat te schijnen. Cultiveer je tuin, blijf dromen.
007 Stadhuis Menen
Restauratie, renovatie en uitbreiding van beschermd monument
2002 - 2007
Stalen kokerprofielen 40mm x 40mm, gepoederlakt RAL 9003
1,39m x 3,19m - hoogte 2,73m
Uitvoering: Bruns
Foto’s op forex, 2m x 2,80m
Foto 1 + 3 Stijn Bollaert
Foto 2 Kristien Daem
16
17
laat je leiden
Hoe trek je een lijn tussen twee punten, hoe leg je een weg aan?
Architectuur nodigt je uit te bewegen in een ruimte. Soms vrij, soms
dwingend. Tussen twee gebouwen in Lo loopt een gang. De ruimte
bevat weinig, ze is van glas en heeft een structuur van hout. Je stapt
naar binnen, gaat heen en weer, wat gebeurt er onderweg? Je wandelt
tussen zuilen onder de hemel, de ranke kolommen begeleiden je
passen. Boven je hoofd wijzen de diagonale balken naar ginds, ze
stuwen je. De transparantie van glas en de structuur van rechte en
schuine lijnen in hout zorgen voor een ruimtelijk spel. Je stappen
worden beantwoord door de architectuur of is het andersom: geeft de
suite van poorten jou elan?
046 Stadhuis Lo
Transformatie en uitbreiding van als monument beschermd klooster tot stadhuis
2008 - 2012
Vurenhouten structuur 2,29m x 7,08m - hoogte 2,41m
Kertoliggers 150mm x 62mm, pen-en-gatverbinding, geschroefd
Uitvoering Verstraetebouw, Roeselare
Foto’s geprint op forex, 2m x 2,80m
Foto 1 + 2 Filip Dujardin
18
19
wat gaat schuil achter de gevel?
Verleiding kan niet zonder begoocheling. Aphrodite is de godin van
de liefde maar ze is ook de godin van de list en de sprankeling. Alle
kunsten berusten op de gave van verleiding, ook architectuur kent tal
van middelen om te bekoren. ‘Het was liefde op het eerste gezicht’,
dit is een kort pleidooi voor de façade: de buitengevel, het gezicht
van architectuur, bepaalt de eerste aanblik. De façade kijkt ons aan,
lokt ons om dichterbij te komen en binnen in het gebouw te dringen.
In een nauwe straat in het historische centrum van Antwerpen komt
een nieuwe aanbouw van het museum Plantin Moretus. Een betonnen
bunker, een grote koele kamer, bestemd voor oude boeken die nog
eeuwen bewaard moeten worden. Laat je een bunker open en bloot
staan, midden in de stad vol sier en schijn? Er is nood aan een fraai
gezicht. Aan een gevel met een tekening, ritme en melodie. Het spel
van verticale en horizontale lijnen laat doorschemeren wat zich achter
de gevel bevindt: rekken vol boeken over de listen van Aphrodite.
040 Museum Plantin Moretus Antwerpen
Nieuwbouw van leeszaal en depots
2008 - 2015
Massief eik 4,33m x 0,05m - hoogte 4,03m
Uitvoering deSingel
Tekening op papier
20
21
071
007
046
041
070
B
007
041
041
046
023
041
023 + 070
012
032 + 073
008
040
001 + 057
007
046
040
001
008
012
C
A
073
012
073
008
040
001 Stadhuis Kortrijk
007 Stadhuis Menen
008 Kloosterhof Pamele Oudenaarde
012 ‘s Hertogenmolens Aarschot
023 Petrol Antwerpen
032 Basisschool ‘t Regenboogje Brussel
040 Museum Plantin Moretus Antwerpen
041 Universiteit Hasselt
046 Stadhuis Lo
057 Texture Kortrijk
070 Warmtecentrale Nieuw Zuid
071 Ecotron+ Universiteit Hasselt
073 Coda Wuustwezel
20
22
A makettetafel
B materialenrek
23
hoe zet je stenen op elkaar?
Welke vorm wil je bouwen als je stenen op elkaar zet? Verlaat je
gezellig atelier en trek naar buiten, naar de plek waar het bouwen
moet geschieden. Je kiest voor avant-garde, staat op de eerste rij
op het veld, oog in oog met de werkelijkheid. Geen plannen, enkel
handelingen. Je gaat in de weer met de elementen. Teken met steen,
gom met aarde. Zet een muur rechtop en breek af. Spreid de vorm
uit met je hele lichaam. Kijk rondom je, haal herinneringen op, hoor
verhalen, zie de toekomst. En let op hoe je de stenen op elkaar zet.
008 Kloosterhof Pamele Oudenaarde
Woonzorgcentrum
2002 - 2011
Kleiklinkers 2,21m x 2,31m - hoogte 0,43m
Steenbakkerij Vande Moortel, Nature - rood-bruin 190mm x 90mm x 45mm
Uitvoering: deSingel
24
25
kijk naar de hemel
Dit is een gewoonte in een ver oosters land: als je voelt dat je einde
komt, dan trek je de bergen in. Zonder woorden neem je afscheid om
voorgoed te verdwijnen in eenzame oorden. Hoe bouw je een huis
voor mensen die sterven? Als een huis van een kindertekening, niet
zo anders dan de woning waarin je opgroeide? Een mens zoekt immer
wat huiselijkheid. Een ruimte met een piano, een stoel en een tafel,
een snuisterij. En een bed waarin je komt te liggen. De oosterling
kiest de naakte grond als bed, tijdens zijn laatste momenten kan hij
nog even de wolken aanschouwen. Wat hangt er boven het hoofd
van de westerling? Heb aandacht voor het dak als je een huis bouwt
waar mensen hun aards bestaan beëindigen. Zorg voor een dak dat
kan zweven als een vlieger. Een dak dat rustig op en neer helt, in- en
uitademt. Wie hier in bed ligt en opwaarts kijkt, heeft een gevoel van
opening boven zich. Het dak lijkt je wat op te tillen en neemt je mee. In
de goede richting.
073 Coda Wuustwezel
Nieuwbouw palliatief centrum Coda
2013 Papier gevouwen en gekleefd 2,85m x 4,00m
Carta, Solida, gesatineerd, 1-zijdig gestreken, wit, 320g/m2, dikte 0.555 mm
Uitvoering: noAarchitecten
26
27
bouw een brug
Aan een beek staat een huis. Daar komt een molen bij, die zich welft
boven het water. Daar komt nog een huis bij, de molen draait goed.
Eeuwen verlopen. De rivier blijft stromen, de molen komt stil te staan,
de woning brandt op. Een nieuwe tijd breekt aan: mensen keren de
oude stenen de rug toe, ze bouwen moderne woningen in veelvoud,
ver van de oever vandaan. Tot je de schoonheid ziet van de eenzame
ruïne, o wat ruist het ranke riet hier rustig. Je delft in de aarde en
stoot er op de fundamenten die je leren over het vakmanschap van
vijfhonderd jaar terug. De gevallen stenen zet je op elkaar, molen en
woning herrijzen. Je bouwt bruggen. Bruggen tussen linkeroever en
rechteroever, oud en nieuw, klein en groot, recht en krom, staal en
steen. De rivier stroomt, schapen grazen.
012 ‘s Hertogenmolens Aarschot
Restauratie en herinrichting van 16de-eeuws molencomplex als brasserie en hotel
2004 - 2010
Houtskool op gipskarton 3,70m x 4,28m
Uitvoering: noAarchitecten
28
29
wend je tot een sfinx
Moeten architecten alles kunnen verklaren? Dient iedere
bouwkundige zet een functie te hebben? Wat verlangen we veel van
elkaar, op iedere vraag willen we een antwoord. In Antwerpen, op de
oever van de Schelde staat een monumentale blok. Het is gebouwd
met horizontale elementen. Aan alle zijden, tussen de horizontale
latten, stulpt een korrelige stof uit, sporen van het bouwen. Alsof
de blok wat slordig in elkaar werd gezet door een reus. De kubus
schemert, het gebouw baadt in een ijle kleur, een moeilijk te vatten
blauw. In één gevel zie je een grote snede. De inkeping zet het gebouw
in een lichte draai, geeft een duw. Met één oog kijkt het gebouw je
toe, hoe noem je het mythologische wezen dat maar één oog in het
gezicht heeft? Die inkeping leidt naar binnen, onzichtbaar voor de
buitenstaander.
Prikkeldraad rond het gebouw, een stapel containers in de buurt,
autobanen langs twee zijden, op enkele passen van het water. Het
gebouw geeft de indruk dat het er altijd heeft gestaan. Aan de kant,
met een zwijgzaam karakter. Een sfinx spreekt in raadsels.
023 Petrol Antwerpen
150/15kV onderstation te Antwerpen-Zuid
2004 - 2009
Foto op forex 2m x 2,30m
Foto Kim Zwarts
30
31
word onzichtbaar
Ben je al eens op stap geweest met een natuurliefhebber? Je moet
je kleden in het groen, je mag je nauwelijks bewegen; hou je stil en
zwijg. Onopmerkzaam observeer je de natuur. Ook een gebouw kan
zich zo in het groen nestelen. Uitgestrekt, liggend, vlijend tegen de
gewassen aan. Het gebouw dient zich te camoufleren, zich te kleden
naar de mode van de natuurlijke omgeving. Met een spiegel kan ze
zich omhullen, om hemel en aarde terug te kaatsen. Architectuur kan
zich oplossen in het ijle.
071 Ecotron+ Universiteit Hasselt
Field Research Center
2013 Alucobond, 2 platen van 1,15m x 4,20m
Uitvoering Alitec
32
33
noAarchitecten
An Fonteyne
noAarchitecten werd opgericht in 2000 door Jitse van den Berg, Philippe
Viérin en An Fonteyne. noA is geïnteresseerd in het maken van uitgesproken
hedendaagse gebouwen op een manier die verankerd is in een lange
bouwtraditie. Er wordt veel aandacht besteed aan een gepaste ruimtelijke
vertaling van de opgave, waarbij onderzoek naar typologie en de meerwaarde
van de architectuur voor de functie centraal staan. noA gelooft in de
emotionele impact van de ruimte en de fysieke kwaliteiten van het bouwen.
Het bouwen zelf vormt een wezenlijk onderdeel van het werk waarbij de
samenwerking met vakmensen actief wordt opgezocht.
Recente realisaties zijn het stadhuis in Lo, de stadscampus rechten voor
de Universiteit Hasselt, de herinrichting van de Lakenhallen in Ieper voor het
In Flanders Fields Museum en het museum Texture in Kortrijk. In uitvoering
zijn oa. de uitbreiding van het Museum Plantin Moretus in Antwerpen en een
besloten jeugdinstelling in Mechelen. noAarchitecten is een team van 15
mensen. Het bureau is verdeeld over twee locaties: een door hen verbouwde
papierfabriek in het centrum van Brussel en een historische locatie in de
Brugse binnenstad.
Geboren in 1971 in Oostende. In 1994 afgestudeerd aan de Universiteit
Gent. Na haar studie werkzaam bij DKV Architecten in Rotterdam en David
Chipperfield Architects in Londen.
medewerkers sinds 2000
David Claus Leen Corthier Sigert Defranq Bart Dehaene Didier De Roeck Jens
De Schutter Danny Dezutter Thomas Faes Maarten Franssens Greg Geertsen
Michiel Geldof Nathalie Goethals Freyke Hartemink Martijn Hendrickx
Sander Laureys Jonas Lindekens David Niville Beatrijs Noppe Christiaan
Oomen Michiel Pauwels Kim Pecheur Evelien Pletinckx Marijn Proot Gert
Somers Valentina Stehle Milo Strub Stijn Thomas Christoph Van Boxtel Rendel
Van Eyck Lourenço van Innis Arnout Van Vaerenbergh Simon Vermote Pieter
Verreycken Peter Verstraete Tim Wallyn
Jitse van den Berg
Geboren in 1971 in Nijmegen. Studeerde aan de TU Berlin en de TU Delft.
Afgestudeerd in 2000. Tijdens en na zijn studies werkzaam bij Sauerbruch
Hutton Architects in Berlijn en David Chipperfield Architects in Londen en
Berlijn.
Philippe Viérin
Geboren in 1969 in Brugge. Afgestudeerd aan de Universiteit Gent in 1992.
Na zijn studie werkzaam bij architect Stéphane Beel in Brugge en KCAP in
Rotterdam. Naast de samenwerking noAarchitecten heeft hij tevens een
architectenpraktijk in Brugge onder de naam Viérin Architecten.
Sinds 2008 is Philippe Viérin voorzitter van de Kwaliteitskamer WestVlaanderen.
noAarchitecten geeft momenteel les aan de TU Delft en Philippe Viérin doceert
aan de UCL-LOCI Tournai. De vennoten geven regelmatig lezingen en zijn
gastcriticus aan scholen in binnen- en buitenland.
Jan Florizoone (Brussel)
Auteur Jan Florizoone is kunsthistoricus, gastdocent Hedendaagse Sculptuur
aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten (KASK) in Gent en leraar
Geschiedenis van de schone kunsten aan de Academie van Koksijde. Jan
Florizoone schrijft onregelmatig over kunst en architectuur.
34
35
Projecten noAarchitecten
-001 Vetex Kortrijk
Prijsvraag
2001
-004 Cultureel Centrum Merelbeke
Prijsvraag
2000 - 2001
-003 Buurthuis Anzegem
Prijsvraag
2000
-002 HAUM Braunschweig
Prijsvraag
2000
-001 Vetex Kortrijk
Prijsvraag
2001
001 Stadhuis Kortrijk
Renovatie en herinrichting van
bestaand bankgebouw
2001 - 2003
002 Meulestede-Noord
Prijsvraag voor sociale woningbouw
en dienstencentrum
Gent 1999 - 2000
003 Woning Jacobs Gent
Uitbreiding van een rijwoning
2000 - 2001
007 Stadhuis Menen
Restauratie, uitbreiding en
herinrichting
2002 - 2007
008 Kloosterhof Pamele Oudenaarde
Nieuwbouw van een
woonzorgcentrum
2002 - 2011
012 ‘s Hertogenmolens Aarschot
Restauratie, uitbreiding en inrichting
van 16de-eeuws molencomplex als
hotel en brasserie
2004 - 2010
014 Scheepvaartmuseum Baasrode
Restauratie en nieuwbouw
2005 - 2007
36
015 Concertzaal De Kreun Kortrijk
Haalbaarheidsstudie
2004
017 Politiehuis Liedekerke
Nieuwbouw politiekantoor ism. Hans
Verstuyft
2005 - 2007
019 De Waterspiegel Gent
Nieuwbouw van een OCMWdienstencentrum
2005 - 2010
023 Petrol Antwerpen
Nieuwbouw van een 150kV/15kV
onderstation
2004 - 2009
027 Crematorium Holsbeek
Prijsvraag
2007
029 De Ham Oudenaarde
Prijsvraag
2007
030 Postsite Aalst
Prijsvraag
2007
032 Basisschool ‘t Regenboogje
Etterbeek
Nieuwbouw van een kleuterschool en
ruimte voor naschoolse opvang
2007 - 2014
033 Foppensstraat Brussel
Renovatie van drukkerij voor twee
woningen en twee ateliers
2007 - 2008
035 De Refter Brugge
Nieuwbouw en inrichting van
brasserie + gastenkamers ism.
Benoît van Innis
2007 - 2010
036 deSingel 35m3
Tentoonstelling noAarchitecten
2008
040 Museum Plantin Moretus –
Prentenkabinet Antwerpen
Restauratie en nieuwbouw van
leeszaal en depot
2008 - 2015
041 Universiteit Hasselt
Restauratie en uitbreiding van
de voormalige stadsgevangenis,
nieuwbouw van een faculteitsgebouw
Rechten en het rectoraat
2008 - 2013
042 In Flanders Fields Museum Ieper
Herinrichting Lakenhallen voor IFFM,
bezoekerscentrum voor de Westhoek
en kenniscentrum voor WOI te Ieper
2008 - 2012
045 Tour & Taxis
Prijsvraag
2008
046 Stadhuis Lo
Restauratie en uitbreiding voormalig
klooster
2008 - 2012
048 De Zande Ruiselede
Prijsvraag
2009
052 Foppensstraat 17 Brussel
Verbouwing van een voormalig depot
tot woningen
2009 -
066 Kaai 37 Antwerpen
Nieuwbouw van passief
appartementengebouw
2012 068 Psychiatrisch ziekenhuis SintKamillus Bierbeek
Prijsvraag
2012
069 De Lantaarn Aarschot
Nieuwbouw appartementen
en winkelruimte met integratie
pakhuizen aan de oude Demer
2013 070 Warmtecentrale Nieuw Zuid
Nieuwbouw van een warmtecentrale
voor een ecologische wijk
2013 071 Ecotron+ Universiteit Hasselt
Field Research Centre –
Laboratorium met ecosysteemsferen
voor klimaatonderzoek in Nationaal
Park Hoge Kempen.
2013 072 Materialenkaai Brussel
Prijsvraag
2013
057 Texture Kortrijk
Renovatie en uitbreiding van pakhuis
tot nieuw Vlasmuseum
2011 – 2014
073 Coda Wuustwezel
Nieuwbouw van een palliatief
centrum
2013 -
059 Yeosu Zuid-Korea
Inrichting Belgisch paviljoen op de
Internationale tentoonstelling
2011
076 Klaverstraat Sint-KatherinaLombeek
Vrijstaande woning
2013 -
060 Crematorium Zemst
Prijsvraag
2011
077 Veemarktkwartier Tilburg, NL
Masterplan
2014
062 Emmaüs Jubellaan Mechelen
Nieuwbouw voor besloten
jeugdinstelling
2012 - 2015
078 Wyckaert Gent
Prijsvraag
2014
064 Universiteit Antwerpen Gebouw Z
Prijsvraag
2012
079 Kerken West-Vlaanderen
Studie van de herbestemming van
twintig kerken
ism. De Smet Vemeulen architecten
Gent
2014 -
37
Bibliografie selectie
2014
Universiteit Hasselt & Stadhuis Lo in
Architectuurboek Vlaanderen N°11.
Architectuur middenin, VAi, 2014
2013
‘Stadscampus UHasselt’, door Eva
Storgaard, de Architect, februari
2013
‘Maximum effort with minimum
result’, door Willemien van Duijn,
Archined, 29 april 2013
‘Schriftvervalsing. Over herinneren
en vergeten’, door An Fonteyne.
Forum 05, Werken aan andermans
werk/AetA, Amsterdam
‘Stadhuis Lo-Reninge.
noAarchitecten’, door Dominique
Pieters in deArchitect, ARC 13
Awards, november 2013
2012
‘s Hertogenmolens Aarschot in
Architectuurboek Vlaanderen N°10.
Radicale Gemeenplaatsen. Europese
architectuur uit Vlaanderen, VAi,
2012
Stadsvernieuwingsprojecten in
Vlaanderen. Een eigenzinnige
praktijk in Europees perspectief,
Els Vervloesem, Bruno De Meulder,
André Loeckx, ASP
‘Echo’s uit het verleden’, door Jürgen
Vandewalle in A+239
XX Models Young Belgian
Architecture, A+editions / Bozar
Books
2011
Vierjaarlijkse Prijs voor Architectuur
van de Provincie West-Vlaanderen
2011, tentoonstellingscatalogus
‘Onderstation Petrol Antwerpen’,
door Haike Apelt in deArchitect,
maart 2011
‘Vormvisie’, door Eva Storgaard in
deArchitect, maart 2011
‘‘s Hertogenmolens Aarschot’, door
Merel Pit in deArchitect, december
2011
38
‘De Feniks van de ’s
Hertogenmolens’, door Pieter
T’Jonck in Prijs voor Architectuur van
de Provincie Vlaams-Brabant 2011,
catalogus
2010
‘Mysterious monument: 150/15kV
Petrol substation, Antwerp’, door
Martin Tschanz in Building in
concrete 2010/11
‘Belgische architecten en hun huis’,
door Muriel Verbist, Diane Hendrikx,
Luster
2009
‘Stadhuis Menen’, door Pieter
T’Jonck, Prijs Bouwmeester 2009,
categorie Herbestemming P/B/09
‘Stadhuis Menen’, door Pieter
T’Jonck, Prijs Bouwmeester 2009,
categorie Kunstintegratie P/B/09
Stadhuis Menen, in In publieke
opdracht. Vlaams bouwmeester
1999-2009, Hans Ibelings
‘Petroleumblauw’, door Marie-Cecile
Guyaux in A+219
‘Verbale processen’, door
Christophe Van Gerrewey in A+218
2008
‘Stadhuis Menen’, door Mechthild
Stuhlmacher in Jaarboek
Architectuur Vlaanderen 2006-2007,
VAi
‘Stadhuis Kortrijk‘,door Stefan
Devoldere in De Standaard
Architectuurbibliotheek Deel1
Hedendaagse architectuur
Stadhuis Kortrijk and
Scheepvaartmuseum Baasrode in
The Phaidon Atlas of 21st Century
World Architecture
‘Chirurgische ingreep. Stadhuis
Menen door noAarchitecten’, door
Marc Dubois in deArchitect, mei
2008
2006
‘Menen, Stadhuis’, in Kunst in
Opdracht, 1999 – 2005, Vlaams
Bouwmeester
2005
‘Menen – Stadhuis’, in Een
bouwmeester bouwt niet, 19992005, Vlaams Bouwmeester
‘Ruwe openheid’, door Dominique
Pieters in deArchitect, maart 2005
2004
Atelierwoning Oostende en Stadhuis
Kortrijk in Jaarboek Architectuur
Vlaanderen 2002-2003, VAi
‘Binnenstebuiten: stedelijke
paradigma’s in publieke
architectuur’, door Stefan Devoldere,
Achtergrond 02, VAi
‘Midden de mensen’, door Stefan
Devoldere in A+188
‘Belgitudes. 05 noAa in Kortrijk’,
door Caroline Goossens in Frame 39
juli-augustus 2004
2003
Kitchen for Restaurant De Karmeliet
in A+U no.393, 2003:06
2002
Restaurantkeuken De Karmeliet,
Brugge and Meulestede Noord Gent
in Jaarboek Architectuur Vlaanderen
2000-2001, VAi
2001
Jonge architecten in Vlaanderen,
tentoonstellingscatalogus, deSingel
internationale kunstcampus,
Antwerpen
2007
‘Programmatische helderheid: Het
gemeentehuis in Kortrijk‘, door
Martin Tschanz, Building in concrete
2006/07
39
Tentoonstellingen
Prijzen & nominaties
Colofon
2013
XX Models, Young Belgian
architecture La Maison de
l’architecture et de la ville PACA,
Marseille
XX Models, Young Belgian
architecture The Shenzen & Hong
Kong Bi-city Biennale of Urbanism/
Architecture: Urban Border
Architecture in context, Museum M,
Leuven
2013
Prijs Vlaams Bouwmeester,
Universiteit Hasselt, nominatie
Belgische prijs voor Architectuur &
Energie 2013, Stadhuis Lo-Reninge,
nominatie
ARC13, prijs van het Nederlands
tijdschrift De Architect, Stadhuis LoReninge, nominatie
coproductie
Vlaams Architectuurinstituut
deSingel internationale kunstcampus
2012
XX Models, Young Belgian
architecture, Bozar, Brussels
2011
Prijs voor Architectuur van de
Provincie Vlaams-Brabant, Leuven
Vierjaarlijkse Prijs voor Architectuur
van de Provincie West-Vlaanderen,
Avelgem
2010
Four Flemish Architects, London
Metropolitan University
2009
NICHE, Bozar, Brussel
2008
35m3, deSingel internationale
Kunstcampus en VAi, Antwerpen
2001
Jonge architecten in Vlaanderen,
deSingel internationale
Kunstcampus, Antwerpen
2000
Supernova, Young Belgian
Architecture, Brussels, Belgium
40
2011
Prijs Vlaams Bouwmeester 2011,
‘s Hertogenmolens Aarschot
Prijs voor Architectuur van de
Provincie Vlaams-Brabant 2011,
‘s Hertogenmolens Aarschot
Belgische prijs voor Architectuur &
Energie 2011, ‘s Hertogenmolens
Aarschot, laureaat
European Union prize for cultural
heritage / Europa Nostra Awards,
‘s Hertogenmolens Aarschot
Vierjaarlijkse Prijs voor Architectuur
van de Provincie West-Vlaanderen
2011, stadhuis Menen
Premie Orde van Architecten voor
stadhuis Menen
2010
Monumentenprijs ‘s Hertogenmolens
Aarschot, laureaat Vlaams-Brabant
Belgische prijs Architectuur en
Energie 2010, stadhuis Menen,
renovatieprijs
2009
Mies van der Rohe Award 2009
Stadhuis Menen, nominatie
Prijs Bouwmeester 2009,
Herbestemming / Kunstintegratie Nominaties Stadhuis Menen
curator
Katrien Vandermarliere (deSingel/Vlaams Architectuurinstituut)
Christoph Grafe (Vlaams Architectuurinstituut)
productie
noAarchitecten
Vlaams Architectuurinstituut
deSingel Internationale Kunstcampus
tentoonstellingsteksten
Jan Florizoone
productieassistentie
Birgit Cleppe
Hanne Platteeuw
teksten programmaboekje
Jan Florizoone
noAarchitecten
Katrien Vandermarliere (inleiding)
tekstredactie
Siska Claessens
Kristien Gerets
opbouw tentoonstelling
techniek deSingel
projectsponsors
ELIA | Febelcem | FSB | Universiteit Hasselt | Steenbakkerij Vande Moortel
materialen, meubilair en constructies
Alucobond | Anders Construct | Artek | Bruns | Forbo Flooring | Kree interieur |
PMC | Richard Lampert | Vandommele VCS | Verstraetebouw
41
open
Wednesday till Sunday
2 > 6 pm and with performances
7 > 11 pm
closed Mon, Tue & holidays
free exhibition guide
coproduction
deSingel International Arts
Campus,
Flemish Architecture Institute
and noAarchitecten
3
Exhibitions are
orchestrated encounters
Katrien Vandermarliere,
14 July 2014
The oeuvre of noAarchitecten comprises 15 years of work on a series
of buildings of broad cultural significance. The exhibition at deSingel
in Antwerp is an opportunity for them to elucidate their position
as designers. Are they able and willing to explain their apparently
intuitive attitude towards design? Can an exhibition detect and label
the substantive core of their work? If it can, this will also help make
choices in presenting and communicating about their work. In this
sense, creating an exhibition is an important moment for a practice, in
that it demands reflection and self-positioning.
To make the creation of an exhibition reasonably manageable it
is viewed as a ‘project to be built’. The outlines – the time limit, the
budget and the commissioner’s brief – determine the field of play. The
first reflections consist of a search for a methodology with which to
approach the task. These involve discussions on the characteristics
of the work and ways of designing. We no longer need to talk about
the context of building in Flanders. It is more important to understand
how noAarchitecten makes its design decisions; what the steps in
the process are and how, time and time again, the unravelling of the
crucial knot in the design leads to a complete reversal.
While working together, the members of the collective have
developed a design strategy. This was necessary for a number of
reasons: to enable the three designers to work together, to achieve a
result, and to communicate with the client and the building contractor.
Part of this strategy is that the architects allow a variety of design
approaches, depending on the brief, the context and what they wish
to achieve. As these are also relevant to gaining a better insight into
the exhibition, here are a number of examples.
noAarchitecten accepts the existing conditions in which they have
to work, which means that as designers they do not immediately
think in terms of preconceived frameworks, or project a formal
design idiom onto a design. When engaged in architectural analysis,
in understanding the context and in examining the brief, they bring
unknown, hidden and latent characteristics to the surface. But that
is not all: these sometimes invisible characteristics can turn out to
be the cornerstones of the eventual design. deSingel’s two-part
4
exhibition space – the small, low room as opposed to the somewhat
theatrical large room – take up their roles quite naturally: one becomes
‘the study space’ and the other ‘the public space’ that hosts a number
of different events. They create two conditions that are important
to noAarchitecten: one is a study space, which affords the visitor
the opportunity to find out more, if that is what he wishes to do. The
second is a space in which he can abandon himself to sensations,
impressions and thoughts, as well as connecting to his own history
and knowledge. The visitor himself can direct the rhythm, the effort,
the communication and the encounter.
But noAarchitecten also directs: the exhibition involves a
promenade featuring walking routes, changing perspectives and
vistas; it uses ‘repoussoirs’, and a succession of closely related
spaces and elements. All this determines the configuration of the
models in the large hall. It seems self-evident, but it is not. And
anyone who gets to know the work of noAarchitecten will notice this
pronounced focus on the spatial promenade, both on the plan and in
the structural composition of each of their buildings. They themselves
use the image of a city that has developed organically: the building is
like a small city that you can always traverse in a different way. They
prefer the metaphor of the labyrinth to that of the grid, as this gives
the user freedom and allows for complexity and stratification.
But the old city is not the only historical architectural archetype
noAarchitecten makes use of. Other architectural archetypes
with their architectural features and symbolic, subconscious
communication are tested in relation to every new design. What
embodies a ‘town hall’: the public entrance hall, the council chamber
and the public service zone? How do you set its basic form and what
kind of architectural emblems would be fitting? Together, the location
of and relationships between the various functions on the plan, the
composition of the construction (with its symbolism) and the choice of
materials, enables a whole range of references to be drawn upon that
lend depth and richness to the design.
Every object in the exhibition hall demonstrates a ‘fundamental’
in architectural terms. The wooden porch of Lo town hall connects
the old building with the new. The tower of the thermal power plant in
Antwerp, still to be constructed, is a beacon in a landscape yet to be
completed. With its pronounced ribs, the contemporary façade of part
of the Plantin Moretus Museum amongst a row of historical façades
appears like an enlarged typecase. The floating paper roof for the
palliative care centre is a gesture of protection.
The models represent characteristics of ten designs and are made
in brick, metal, wood, paper and charcoal; they provide an opportunity
to exhibit the ‘building material’ as well. This is not conceived as
an educational component, but as a response to noAarchitecten’s
5
specific desire also to show the architect’s tools in the exhibition.
This means the concrete physical material, which has its own specific
characteristics in terms of practicality and application, and which can
arouse or exclude all sorts of sensory stimulation. The construction
itself – with the craftsman who builds the model in situ – is also an
aspect that noAarchitecten wished to incorporate. It is an ode to
the maker and to the material, because, aware of their position as
designers, they know that they are dependent on the builders and
the manufacturers of materials. It is only by means of its concrete
presence, in its built state, that a project can display all the richness
and comprehensiveness conceived by the architect. The architects
have repeatedly noticed that while executing their design, a skilled
craftsman surpasses the solution that they came up with.
It goes without saying that for every design, noAarchitecten
takes care to provide a rich sensory experience. Not because it’s
obligatory; it is a logical consequence of their designs, their thinking
on constructability, their meetings and their tests with material
manufacturers, as well as of listening to the design engineer and
working out the building method together.
Going beyond various principles of harmony and balance, it
displays a certain contrariness, or distortion, a sense of friction which
catches your attention. Nevertheless, it also always appeals to your
sensory reflexes.
Yet noAarchitecten are reluctant to emphasise this or to recognise it
as characteristic. The firm has a point when it denies that its approach
is about ‘style’ or ‘styling’. These more indefinable characteristics
of a building that play on the human psyche work in a much more
complex and unpredictable way than anything an architect can
‘programme’. They also admit ‘the other’ and others: such as the
artist Benoit van Innis, for example, who suggests materials, textures,
colours and patterns for the wallpaper in Menen town hall, or for
the tiled floors in the Hasselt University buildings. In the exhibition,
they also allowed a writer to contribute a different perspective: Jan
Florizoone was invited to add a textual element.
The result may be that a building or installation can appear
ambiguous or unclear at first sight, or that the image vaguely reminds
you of something else. It cannot be grasped at a single glance. It
obliges you to make multiple readings and observations, and to allow
your memories and experiences to play a part. You may also come up
with new meanings and associations yourself. It obliges the visitor to
reflect, to be conscious, and invites him to engage in an ‘encounter’.
In the same way as noAarchitecten buildings are frameworks for
everyday things in which the ritual dimension is ever-present.
075 Encounters
Exhibition deSingel, Antwerp
26.9.2014 - 4.1.2015
9 large objects, 13 photo panes, 3 large drawings,
10 tables, 10 chairs, 10 stools, 1 bolt-together shelving
6
7
make the ground visible
Some literature lovers are fans of first lines, such as the beautiful
opening of the novel Die Verwandlung: “Als Gregor Samsa eines
Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich in seinem
Bett zu einem ungeheueren Ungeziefer verwandelt.” You can also
cherish the first bars of a symphony. But where does a building begin?
At the entrance or the exit, upstairs or downstairs, in the middle or at
the far end? A building is constantly in motion, in both time and space.
Is there a stone that you can keep still? In the centre of Hasselt,
there is a prison that has been converted into a university. Inside, at a
crossroad of corridors, an octagonal space rises up, an empty central
point. You look up, around you, and at the ground. The floor attracts
your attention with its black and white design. The geometric pattern
of the tiles is slightly distorted, the lines are undulating, and the
ground appears to be moving up and down. You keep yourself upright
on a raft, but can you feel the ground beneath your feet? This is where
the sensation of architecture begins.
041 Hasselt University
Faculty of Law and rectory of Hasselt University
Restoration and extension of former prison
2008 - 2013
Circle diameter 4,27m, thickness 9,5mm
Forbo Artoleum Graphic nr. 5301 + nr. 5302
Realisation: Forbo Flooring
8
9
scraping the clouds
A biblical dream: Jacob dreams that a ladder stands on earth and
reaches to the heavens; angels go up and down it. A dream you would
like to experience for real: to take steps that lead upwards. On the
stairs to the attic, in the lighthouse, up the mast. Look at Marcello
Mastroianni and Anita Ekberg in Fellini’s La Dolce Vita, climbing the
spiral staircase in the dome of St Peter’s in Rome; bells ring, hearts
beat, eyes gleam. But stairs can also invite one to heavenly distant
views in more prosaic circumstances. In the middle of an office
building a staircase may point you to the clouds, to an opening in
the high roof through which the light enters and reflects off mirrored
surfaces. A staircase pushes you upwards.
041 Hasselt University
Faculty of Law and rectory of Hasselt University
Restoration and extension of former prison
2008 - 2013
Alucobond, 4m x 1m, folded
Realisation: Alitec
10
11
to dress or to undress
Which do you choose? To dress or undress your beloved? Converting
buildings is a story of both the exterior and the interior; architects both
dress and undress.
001 Town Hall Kortrijk
Renovation and refurbishment of existing bank building
2001 - 2003
Photos on forex - circle diameter 4m - height 2,80m
Photo 1 + 2 001 - Kim Zwarts
Photo 3 012 - Kim Zwarts
Photo 4 012 - Jan Kempenaers
Photo 5 + 6 041 - Kim Zwarts
12
13
look around you
Architecture opens up space. In order to entice you and, inside,
twist you around so that when you leave the building, you can find
your way on the outside. The saying ‘east west home’s best’ means
that a house teaches you how to orient yourself in the world. A tall
chimney is to be built beside the Scheldt in Antwerp. The gasses have
to be blown out high above our heads, by means of a pillar standing
between the motorway and the park. A position that expresses our
civilisation well: restlessness on the one side and calm on the other.
We live somewhere between artificiality and nature, and architects
show us the way. The tower winds upwards and gets you moving
round and round. It is constructed with triangular surfaces that are
inclined both inwards and outwards. The tower has openings at
various heights and on every side. Inside, you climb up a winding
staircase in order to look out through the holes. You see the city, the
harbour, the water and the sky. On the ground floor, the building also
guides you: the tower belongs both to the motorway and to the park.
Learn to look at smoke and clouds, what is the difference?
070 Heating plant Nieuw-Zuid, Antwerp
Heating plant for ecological neighbourhood
2013 Plasma cut steel plate, welded and lacquered
1,07m x 0,71m - height 3,80m
Realisation: Anders Construct
14
15
cultivate your garden
‘Il faut cultiver son jardin’ is the famous closing line of Voltaire’s
novel Candide. On Menen’s market square there is a garden full of
buildings. An ancient belfry and buildings from later eras fit loosely
together, with their weary faces turned away. Get to work: just like
gardeners, architects need to work the land. To prune buildings, re-lay
spaces, let volumes grow. A new spring, renaissance. The buildings
are now looking the market square straight in the eye, their heads held
high; they are clasping one another in a strong embrace, presenting
a handsome exterior. They grow inwards equally gracefully and come
to rest around an open space. At the heart of the building is an atrium,
a void, a vessel full of light and air. Slender trunks give structure to
the core. You can enter the oasis; sojourn there beneath the clouds.
Lamps hang in the air as in far-off lands, to shine gently at night.
Cultivate your garden, keep on dreaming.
007 Town Hall Menen
Restoration, extension and refurbishment
2002 - 2007
Steel box sections 40mm x 40mm, powder-lacquered RAL 9003
1,39m x 3,19m - height 2,73m
Realisation: Bruns
Photos op forex, 2m x 2,80m
Photo 1 + 3 Stijn Bollaert
Photo 2 Kristien Daem
16
17
allow yourself to be led
How do you draw a line between two points: how do you lay out
a route? Architecture invites you to move within a space, either
coercing you or allowing you to move freely. In Lo, a corridor runs in
between two buildings. The space contains little, it is glazed and the
structure is in wood. You step inside, walk back and forth, but what
happens along the way? You walk between pillars beneath the sky; the
slender columns guide your steps. Above your head, diagonal beams
point the way yonder, they propel you onward. The transparency of
glass and the structure of straight and oblique lines in wood create a
spatial interplay. The architecture responds to your steps, or is it the
other way round: does this set of gateways enliven you?
046 Town Hall Lo-Reninge
Restoration, refurbishment and extension former convent
2008 - 2012
Pine structure 2,29m x 7,08m - height 2,41m
Kerto beams 150mm x 62mm, mortise and tenon joint, screwed
Realisation: Verstraetebouw, Roeselare
Photos printed on forex, 2m x 2,80m
Photo 1 + 2 Filip Dujardin
18
19
what is hidden behind the façade?
Seduction is impossible without deception. Aphrodite may be
the goddess of love, but she is equally the goddess of wiles and
of dazzlement. All the arts are based on the gift of seduction, and
architecture too has numerous ways to enchant. ‘It was love at first
sight’ is a short argument in favour of the façade: the exterior face of
architecture determines our first impression of it. The façade watches
us, enticing us to come closer and to penetrate inside the building. In
a narrow street in Antwerp’s historic city centre, there is to be a new
wing of the Plantin Moretus Museum. A concrete bunker, a large, cool
room, designed for old books that need to be preserved for centuries.
Do you allow a bunker to stand there unadorned in the middle of a city
governed by decorative flourishes and outward show? A lovely façade
is required; a façade that paints a picture, and that is both rhythmic
and melodious. The interplay of vertical and horizontal lines allows
what is behind the façade to show through: shelves full of books on
the wiles of Aphrodite.
040 Museum Plantin Moretus Antwerp
Restoration and extension with reading room and archives
2008 - 2015
Massive oak 4,33m x 0,05m - height 4,03m
Realisation: deSingel
Drawing on paper
20
21
071
007
046
041
070
B
007
041
041
046
023
041
023 + 070
012
032 + 073
008
040
001 + 057
007
046
040
001
008
012
C
A
073
012
073
008
040
001
Hall Kortrijk
001Town
Stadhuis
Kortrijk
007
Hall Menen
007Town
Stadhuis
Menen
008
Pamele
Oudenaarde
008Kloosterhof
Kloosterhof
Pamele
Oudenaarde
012
Hertogenmolens
Aarschot
012‘s‘s
Hertogenmolens
Aarschot
023
023Petrol
PetrolAntwerp
Antwerpen
032
Regenboogje‘tprimary
school Brussel
032’tBasisschool
Regenboogje
Brussel
040
Plantin
Moretus
Antwerp
040Museum
Museum
Plantin
Moretus
Antwerpen
041
University
041Hasselt
Universiteit
Hasselt
046
Hall Lo-Reninge
046Town
Stadhuis
Lo
057
057Texture
TextureKortrijk
Kortrijk
070
Plant Nieuw
Zuid Antwerp
070Heating
Warmtecentrale
Nieuw
Zuid
071
Hasselt
University
071Ecotron+
Ecotron+
Universiteit
Hasselt
073
Wuustwezel
073Coda
Coda
Wuustwezel
20
22
AAtable
with scale models
makettetafel
BBrack
with material samples
materialenrek
23
how do you put bricks on top of one another?
When you put bricks on top of each other, what form do you want to
build? Do you leave your cosy studio and go outside, to the place
where the building is to be done? You opt for avant-garde, stand in the
first row in the field, face to face with reality. No plans, only actions.
You set to work with the elements. Draw with stone, rub out with
earth. Erect a vertical wall and knock it down. Spread out the form with
your whole body. Look around you, recall memories, hear stories, see
the future. And watch out how you put the bricks one on top of the
other.
008 Kloosterhof Pamele Oudenaarde
Care home
2002 - 2011
Clay clinkers 2,21m x 2,31m - height 0,43m
Steenbakkerij Vande Moortel, Nature - Rood-bruin 190mm x 90mm x 45mm
Realisation: deSingel
24
25
look at the sky
This is a custom in a distant Eastern country: when you feel that your
end is approaching, you head up into the mountains. Wordlessly, you
take your leave and disappear into those solitary regions for good.
How do you build a house for people who are dying? Like a house in
a child’s drawing, not unlike the house you grew up in? People are
always searching for a degree of homeliness. A space with a piano, a
chair and a table, a few knick-knacks. And a bed for you to lie in. The
Oriental chooses the naked earth as his bed, and in his final moments
can take one last look at the clouds. What hangs above a Westerner’s
head? Pay attention to the roof if you are building a house where
people will be ending their earthly existence. Create a roof that can
float like a kite. A roof that calmly slopes up and down, breathes in and
out. Anyone lying in bed here and looking upwards has the feeling of
an opening above them. The roof seems to lift you up a little and take
you with it. In the right direction.
073 Coda Wuustwezel
Palliative care home
2013 Paper folded and pasted 2,85m x 4,00m
Carta, Solida, Fully coated bleached paperboard with white back, 320g/m2, thickness 0.555 mm
Realisation: noAarchitecten
26
27
build a bridge
A house stands by a stream. Later, a mill is built, arching over the
water. Another house is added, the mill is a success. Centuries pass.
The river flows on, but the mill grinds to a halt and the house burns
down. A new era begins: people turn their backs on the old stones,
building scores of modern houses far from the bank. Until you notice
the beauty of the lonely ruin, and the peaceful rustling of the delicate
reeds. You dig in the earth and come upon the foundations, which
teach you about the craftsmanship of five hundred years ago. You
pile up the fallen stones; the mill and the house rise again. You build
bridges. Bridges between the left bank and the right bank; between
old and new, big and small, straight and crooked, steel and stone. The
river flows on, and the sheep graze.
012 ‘s Hertogenmolens Aarschot
Restoration and extension of 16th century mill for hotel and brasserie
2004 - 2010
Charcoal on plasterboard 3,70m x 4,28m
Realisation: noAarchitecten
28
29
approach a sphinx
Should architects have to explain everything? Does every
architectural act have to have a function? Aren’t we demanding
rather a lot of one another if we expect an answer to every question?
Standing on the banks of the Scheldt in Antwerp is a monumental
block. It is constructed using horizontal elements. On all sides, a
granular substance bulges out from between the horizontal slats, as
if the block has been haphazardly constructed by a giant. The cube
shimmers in an unusual colour: a shade of blue that is hard to pin
down. In one of the façades you see a large incision. The effect of this
gash is to slightly twist the building, to give it a nudge. The building
watches you with a single eye - what’s the name of that mythological
creature who only has one eye? This incision leads to the interior,
which is invisible to those standing outside. Barbed wire around the
building, a pile of containers nearby, motorways flanking it on two
sides, a few steps from the water. The building stands at the side of
the road, to put questions to passers-by. A sphinx speaks in riddles.
023 Petrol Antwerp
150kV/15kV substation
2004 - 2009
Photo on forex 2m x 2,30m
Photo Kim Zwarts
30
31
become invisible
Have you ever been out walking with a nature-lover? You have to dress
in green, you are hardly allowed to move; keep still and be quiet. You
observe nature unobservantly. A building too can nestle down into the
greenery. Stretched out, supine, rubbing up against the plants. The
building has to camouflage itself, to dress in the fashion of the natural
surroundings. A mirror enables it to veil itself, to reflect sky and earth
back on themselves. Architecture can dissolve into thin air.
071 Ecotron+ Hasselt University
Field Research Center
2013 Alucobond, 2 plates of 1,15m x 4,20m
Realisation: Alitec
32
33
noAarchitecten
An Fonteyne (1971, Ostend)
noAarchitecten was founded in 2000 by Jitse van den Berg, Philippe Viérin and
An Fonteyne. They are interested in making distinctly contemporary buildings
that are rooted in a long tradition of building. Much attention is paid to a
spatial translation of the brief, whereby research on typology and the impact
of architecture occupy centre stage. noAa believes in the emotional impact
of the space and the physical qualities of building. Building in itself forms an
essential part of the practice and the collaboration with skilled craftsmen is
actively sought.
Recent realisations include the Town Hall in Lo, the Faculty of Law for
Hasselt University, the refurbishment of the Cloth Hall in Ypres for the In
Flanders Fields Museum and the museum Texture in Kortrijk. The extension of
the Museum Plantin Moretus in Antwerp and a youth institution in Mechelen
are currently under construction.
noAarchitecten is a team of 15 people. The office is located on two sites: a
refurbished paper factory in the centre of Brussels and a historic location in
the centre of Bruges.
graduated from Ghent University in 1994 and gained professional experience
working for DKV Architects in Rotterdam and David Chipperfield Architects in
London.
Collaborators since 2000
David Claus Leen Corthier Sigert Defranq Bart Dehaene Didier De Roeck Jens
De Schutter Danny Dezutter Thomas Faes Maarten Franssens Greg Geertsen
Michiel Geldof Nathalie Goethals Freyke Hartemink Martijn Hendrickx
Sander Laureys Jonas Lindekens David Niville Beatrijs Noppe Christiaan
Oomen Michiel Pauwels Kim Pecheur Evelien Pletinckx Marijn Proot Gert
Somers Valentina Stehle Milo Strub Stijn Thomas Christoph Van Boxtel Rendel
Van Eyck Lourenço van Innis Arnout Van Vaerenbergh Simon Vermote Pieter
Verreycken Peter Verstraete Tim Wallyn
Jitse van den Berg
Jitse van den Berg (1971, Nijmegen, NL) studied at TU Berlin and TU Delft and
graduated in 2000. During and after his studies he worked for Sauerbruch
Hutton Architects in Berlin and David Chipperfield Architects in London and
Berlin.
Philippe Viérin
Philippe Viérin (1969, Bruges) graduated from Ghent University in 1992 and
worked for Stéphane Beel in Bruges and KCAP in Rotterdam. Besides being
a partner at noAarchitecten, he also runs Viérin Architecten in Bruges. Since
2008 Philippe Viérin is president of the Commission for Architecture of the
Province West-Flanders.
The three partners currently teach at the TU Delft and Philippe Viérin also
teaches at UCL-LOCI Tournai. They lecture in Belgium and abroad and are
invited as guest critics at international schools and institutions.
Jan Florizoone
Jan Florizoone is art historian and visiting lecturer Contemporary Sculpture
at the Royal Academy of Fine Arts (KASK) in Ghent and teaches art history
at the academy of Koksijde. Jan Florizoone irregularly writes about art and
architecture.
34
35
Projecten noAarchitecten
-001 Vetex Kortrijk
Competition
2001
-004 Cultural Centre Merelbeke
Competition
2000 - 2001
-003 Community House Anzegem
Competition
2000
-002 HAUM Braunschweig
Competition
2000
-001 Vetex Kortrijk
Competition
2001
001 Town Hall Kortrijk
Renovation and refurbishment of
existing bank building
2001 - 2003
002 Meulestede-Noord Ghent
Competition for social housing and
community centre
Gent 1999 - 2000
003 House Jacobs Ghent
Extension to a terraced house
2000-2001
007 Town Hall Menen
Restoration, extension and
refurbishment
2002 - 2007
008 Kloosterhof Pamele Oudenaarde
Care home
icw architect Adinda Van Geystelen,
Antwerp
2002 - 2011
012 ‘s Hertogenmolens Aarschot
Restoration and extension of 16th
century mill for hotel and brasserie
2004 - 2010
014 Maritime Museum Baasrode
Restoration and extension
2005 - 2007
36
015 Concert Hall De Kreun Kortrijk
Feasibility Study
2004
017 Police station Liedekerke
Police station
icw architect Hans Verstuyft,
Antwerp
2005 - 2007
019 De Waterspiegel Ghent
Community centre
2005 - 2010
023 Petrol Antwerp
150kV/15kV substation
2004 - 2009
027 Crematorium Holsbeek
Competition
2007
029 De Ham Oudenaarde
Competition
2007
030 Postsite Aalst
Competition
2007
032 ‘t Regenboogje primary school,
Brussels
Kindergarten
2007 - 2014
033 Foppensstraat Brussels
Refurbishment of paper factory for
two lofts and two ateliers
2007 - 2008
035 De Refter Bruges
Brasserie
icw Benoît van Innis
2007 - 2010
036 deSingel 35m3 Antwerp
Exhibition noAarchitecten
2008
040 Museum Plantin Moretus
Antwerp
Restoration and extension with
reading room and archives
2008 - 2015
041 Hasselt University
Restoration and extension of former
prison, new faculty building for
Faculty of Law and rectory
2008 - 2013
042 In Flanders Fields Museum Ypres
Refurbishment of the Cloth Hall,
visitors centre and knowledge centre
on WWI
2008-2012
045 Tour & Taxis Brussels
Competition
2008
046 Town Hall Lo-Reninge
Restoration, refurbishment and
extension former convent
2008 - 2012
048 De Zande Ruiselede
Competition
2009
052 Foppensstraat 17 Brussels
Refurbishment of depot into five
apartments
2009 057 Texture Kortrijk
Renovation and extension of
warehouse into national Flaxmuseum
2011 - 2014
059 Yeosu South Korea
Interior and exhibition Belgian
pavilion on the International
Exhibition in Yeosu
2011
060 Crematorium Zemst
Competition
2011
062 Emmaüs Jubellaan Mechelen
Youth institution
2012 - 2015
064 Antwerp University - Building Z
Competition
2012
066 Kaai 37 Antwerp
Passive apartment building
2012 068 Psychiatric hospital SintKamillus Bierbeek
Competition
2012
069 De Lantaarn Aarschot
Urban housing
2013 070 Heating plant Nieuw-Zuid,
Antwerp
Heating plant for ecological
neighbourhood
2013 071 Ecotron+ Hasselt University
Field Research Centre
2013 072 Materialenkaai Brussels
Competition
2013
073 Coda Wuustwezel
Palliative care home
2013 076 Klaverstraat Sint-KatherinaLombeek
Villa
2013 077 Veemarktkwartier Tilburg, NL
Masterplan
2014
078 Wyckaert Ghent
Competition
2014
079 Churches West-Flanders
Study of the re-allocation of 20
churches
icw De Smet Vemeulen architecten
Ghent
2014 -
37
Selected Bibliography
2014
University Hasselt & Town Hall Lo in
Architectural Review Flanders N°11 Embedded Architectures, VAi
2013
‘Stadscampus UHasselt’, by Eva
Storgaard, de Architect februari 2013
‘Maximum effort with minimum
result’, by Willemien van Duijn,
Archined 29 april 2013
‘Schriftvervalsing. Over herinneren
en vergeten’, by An Fonteyne. Forum
05, Werken aan andermans werk/
AetA, Amsterdam
‘Stadhuis Lo-Reninge.
noAarchitecten’, by Dominique
Pieters in deArchitect, ARC 13
Awards, November 2013
2012
‘s Hertogenmolens Aarschot in
Architectural Review Flanders N°10.
Radical Commonplaces. European
Architectures from Flanders , VAi
Stadsvernieuwingsprojecten in
Vlaanderen. Een eigenzinnige
praktijk in Europees perspectief,
Els Vervloesem, Bruno De Meulder,
André Loeckx, ASP
‘Echo’s uit het verleden’, by Jürgen
Vandewalle in A+239
XX Models Young Belgian
Architecture, A+editions / Bozar
Books
2011
Quadrennial Architecture Award
Province West Flanders, exhibition
catalogue
‘Onderstation Petrol Antwerpen’, by
Haike Apelt in deArchitect, March
2011
‘Vormvisie’, by Eva Storgaard in
deArchitect March 2011
‘‘s Hertogenmolens Aarschot’, by
Merel Pit in deArchitect December
2011
38
‘De Feniks van de’s
Hertogenmolens’, by Pieter T’Jonck
in Architecture Award Province
Flemish Brabant, catalogue
2006
‘Menen, Stadhuis’, in Kunst in
Opdracht, 1999 – 2005, Flemish
Government Architect
2010
‘Mysterious monument: 150/15kV
Petrol substation, Antwerp’, by
Martin Tschanz, Building in concrete
2010/11
‘Belgian Architects and their house’,
by Muriel Verbist, Diane Hendrikx,
Luster
2005
‘Menen – Stadhuis’, in Een
bouwmeester bouwt niet, 19992005, Flemish Government Architect
‘Ruwe openheid’, by Dominique
Pieters in deArchitect, March 2005
2009
‘Stadhuis Menen’, by Pieter
T’Jonck, Award Flemish Government
Architect category re-Allocation
P/B/09
‘Stadhuis Menen’, by Pieter
T’Jonck, Award Flemish Government
Architect category Art integration
P/B/09
Town Hall Menen in Designing for the
Public Flemish Government Architect
1999-2009, Hans Ibelings
‘Petroleumblauw’, by Marie-Cecile
Guyaux in A+219
‘Verbale processen’, by Christophe
Van Gerrewey in A+218
2008
‘Town Hall Menen’, by Mechthild
Stuhlmacher in Flanders
Architectural Yearbook 06 07, VAi
‘Stadhuis Kortrijk‘, by Stefan
Devoldere in De Standaard
Architectuurbibliotheek Deel1
Hedendaagse architectuur
Stadhuis Kortrijk and
Scheepvaartmuseum Baasrode in
The Phaidon Atlas of 21st Century
World Architecture
‘Chirurgische ingreep. Stadhuis
Menen door noAarchitecten’, by
Marc Dubois in deArchitect May
2008
2004
Atelierwoning Oostende and Town
Hall Kortrijk in Flanders Architectural
Yearbook 2002-2003, VAi
‘Binnenstebuiten: stedelijke
paradigma’s in publieke
architectuur’, by Stefan Devoldere,
Achtergrond 02, VAi
‘Midden de mensen’, by Stefan
Devoldere in A+188
‘Belgitudes. 05 noA in Kortrijk’, by
Caroline Goossens in Frame 39 JulyAugust 2004
2003
Kitchen for Restaurant De Karmeliet
in A+U no.393, 2003:06
2002
Restaurantkeuken De Karmeliet,
Brugge and Meulestede Noord Ghent
in Flanders Architectural Yearbook
2000-2001, VAi
2001
Young Architects in Flanders,
exhibition catalogue, deSingel
International Arts Campus, Antwerp
2007
‘Programmatische helderheid: Het
gemeentehuis in Kortrijk‘, by Martin
Tschanz, Bouwen in beton 2006/07
39
Exhibitions
Awards & Nominations
Colophon
2014
Encounters, deSingel International
Arts Campus / Flemish Architecture
Institute (VAi), Antwerp
2013
Award Flemish Government
Architect, University Hasselt,
nomination
ARC 13 Awards, Town Hall LoReninge, nomination
coproduction
Flemish Architecture Institute
deSingel International Arts Campus
2013
XX Models, Young Belgian
architecture La Maison de
l’architecture et de la ville PACA,
Marseille
XX Models, Young Belgian
architecture The Shenzen & Hong
Kong Bi-city Biennale of Urbanism/
Architecture: Urban Border
Architecture in context, M –
Museum, Leuven
2012
XX Models, Young Belgian
architecture, Bozar, Brussels
2011
Architecture Award Province Flemish
Brabant, Leuven
Quadrennial Architecture Award
Province West Flanders, Avelgem
2010
Four Flemish Architects, London
Metropolitan University
2009
NICHE, Bozar, Brussels
2008
35m3, deSingel International Arts
Campus, Antwerp
2001
Young Architects in Flanders,
deSingel International Arts Campus
and VAi, Antwerp
2000
Supernova, Young Belgian
Architecture, Brussels, Belgium
40
2011
Award Flemish Government
Architect, ‘s Hertogenmolens
Aarschot, laureate
Architecture Award Province
Flemish Brabant, ‘s Hertogenmolens
Aarschot, laureate
Belgian Architecture Award,
‘s Hertogenmolens Aarschot,
laureate European Union prize for
cultural heritage / Europa Nostra
Awards, ‘s Hertogenmolens
Aarschot, nomination
Quadrennial Architecture Award
Province West Flanders, Stadhuis
Menen, laureate
Award Orde van Architecten,
Stadhuis Menen, laureate
2010
Belgian Heritage Award, Province
Flemish Brabant, ‘s Hertogenmolens
Aarschot, laureate
Belgian Architecture Award Renovation, Stadhuis Menen,
laureate
2009
Mies van der Rohe Award, Stadhuis
Menen, selection
Award Flemish Government
Architect, categories Re-allocation
& Art integration, Stadhuis Menen,
nomination
curator
Katrien Vandermarliere (deSingel/ Flemish Architecture Institute)
Christoph Grafe (Flemish Architecture Institute)
production
noAarchitecten
Flemish Architecture Institute
deSingel International Arts Campus
Texts Exhibition
Jan Florizoone
Production assistents
Birgit Cleppe
Hanne Platteeuw
Texts exhibition booklet
Jan Florizoone
noAarchitecten
Katrien Vandermarliere (inleiding)
Translation
Gregory Ball
Text editors
Siska Claessens
Kristien Gerets
Realisation
Technical crew deSingel
Project sponsors
ELIA | Febelcem | FSB | Universiteit Hasselt | Steenbakkerij Vande Moortel
materialen, meubilair en constructies
Alucobond | Anders Construct | Artek | Bruns | Forbo Flooring | Kree interieur |
PMC | Richard Lampert | Vandommele VCS | Verstraetebouw
41
architectuur
tentoonstellingen
lezingen
films
boeken
...
something
in deSingel
The Flemish Architecture Institute is supported by the Flemish Government.
The program is made possible by Reynaers Aluminium Group Bernaerts, Bulo,
Bulvano, Prospect. deSingel is an art institution of the Flemish Government
and is supported by the Province and the city of Antwerp. Media Sponsors are
Canvas, Cobra.be, De Standaard, Klara and Knack.
www.desingel.be
t +32 (0)3 248 28 28
Desguinlei 25
B-2018 Antwerpen
f deSingelArtCity
www.vai.be
t +32 (0)3 242 89 70
Jan Van Rijswijcklaan 155
B-2018 Antwerpen
f Architectuurinstituut
Het Vlaams Architectuurinstituut wordt betoelaagd door de Vlaamse Overheid. Het programma wordt mee mogelijk gemaakt door
Reynaers Aluminium, Group Bernaerts, Bulo, Bulvano, Vooruitzicht. deSingel is een kunstinstelling van de Vlaamse Overheid en
geniet de steun van de Provincie en de stad Antwerpen. Mediasponsors zijn Canvas, Cobra.be, De Standaard, Klara en Knack.
deSingel is een kunstinstelling van de Vlaamse Overheid
mediasponsors

Download Report