Natuurvriend 2014, nr 2 - KNNV Vereniging voor Veldbiologie

De Natuurvriend
Mededelingenblad van de KNNV afd. Gouda en omstreken
nummer 2014-2
Blad en afdeling
De Natuurvriend is het mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse
Natuurhistorische Vereniging (KNNV),
Vereniging voor Veldbiologie, afdeling
Gouda en omstreken. Het blad
verschijnt drie maal per jaar in januari,
mei en september.
De doelstellingen van de KNNV zijn
natuurbeleving, natuurstudie en
natuurbescherming. Activiteiten zijn
onder meer excursies, lezingen en
cursussen. Er zijn zeven werkgroepen
actief.
Ledenadministratie
Sari Bestebreurtje, Lage Gouwe 112
2801 LK Gouda 0182-511736
[email protected]
Penningmeester
Emka Krösschell, Jan Campertlaan 24
2741 AB Waddinxveen 0182-616267
[email protected]
Algemeen bestuurslid
Ries van Vliet, Zoutmansweg 36
2811 ET Reeuwijk 0182-392154
[email protected]
Website: http;//www.knnv.nl/gouda
e-mail adres: [email protected]
Redactie Natuurvriend
Jan Uilenbroek (voorlopig)
Contributie
Gewone leden: 34.00 euro
Huisgenootleden (zonder Natuurvriend
en Natura) en jeugdleden 16.00 euro.
Bankrek. NL91 INGB 0003980717
t.n.v. KNNV afd. Gouda e.o. te Gouda.
Opzeggen lidmaatschap: voor 1
november bij de ledenadministratie.
Coördinatoren Werkgroepen
Plantenwerkgroep
Aafke ten Kate
[email protected]
Vlinderwerkgroep
Huig Bouter
[email protected]
Kopij volgende nummer
Per e-mail in Word, inzenden voor
resp. 15 april, 15 augustus en 15
december.
Vogelwerkgroep
vacant
Bestuur
Weidevogelwerkgroep
Ries van Vliet
[email protected]
Voorzitter
Frans Kingma, Deborah Hoeve 9
2894 HH Gouda 0182-531615
[email protected]
Natuurbeschermingswerkgroep
Henk v.d. Weijden
[email protected]
Secretaris
Lourien van der Hoek, Palenstein 12
2804 GB Gouda 0182-532151
[email protected]
Zoetwaterbiologie
Gerard Tijsseling
[email protected]
Natuurhistorisch secretaris
Jan Uilenbroek, Klaverveld 17
2742 GH Waddinxveen
[email protected]
Gierzwaluwwerkgroep
Rob Schröder
[email protected]
www.gierzwaluwengouda.nl
2
Inhoud
Van de voorzitter
Verslag van een workshop fotografie
Fotowedstrijd
Programma van de plantenwerkgroep
Verslag vlinderwerkgroep 2013
Programma werkgroep zoetwaterbiologie
Cursus paddenstoelen
Wintertellingen Gouwe bos en Voorofsche polder
Gierzwaluwtellingen
Polderpark Oostpolder
En laat de oeverzwaluwen nu maar komen
Niets mussigs is ons vreemd
Giftige planten in Nederland
Planten uit de oertijd
Peilverlaging in de polders van Reeuwijk
Midweek Schiermonnikoog
Verband peilverlaging en achteruitgang van Krabbenscheer
Heemtuin Goudse Hout 30 jaar
Activiteiten andere organisaties
Activiteitenprogramma
3
5
5
6
6
7
7
8
9
10
11
12
13
16
17
17
18
20
21
22
Van de voorzitter
Terwijl ik dit stukje schrijf in mijn achtertuin geniet ik van het vervroegde
voorjaar. Een merelpaar broedt al in mijn klimop. Kool- en pimpelmezen zijn
actief in hun nestkasten en ik hoor een winterkoning, roodborst en heggemus.
Maar niet alleen vogels zijn druk met hun nesten. Ook onze vogelwerkgroep is
druk geweest met het maken van nestkasten. Een deel ervan dient als
Het bestuur vergadert
3
vervanging van de nestkasten in het Gouwe Bos, een ander deel is bedoeld
voor het Reeuwijkse Hout. Weer een andere groep houdt zich bezig met de
nestkasten van oeverzwaluwen, een project waar we via de gemeente Gouda
bij betrokken zijn en dat administratief onder onze vleugels komt. Verder
monitoren we voor de Gemeente Gouda samen met het IVN weidevogels in
de Oostpolder.
Onze afdeling heeft een aantal werkgroepen, die elk hun eigen programma
hebben. Om de samenhang te verstevigen is er dit jaar voor gekozen om eens
aan één gebied te werken. We zijn ecoloog genoeg om te weten dat in de
natuur alles met alles samenhangt. Het Reeuwijkse Hout is gekozen omdat
het gebied in onze regio van groot recreatief belang is en grote natuurwaarde
heeft. Eerder is in 1995 door Wim Vuik van de plantenwerkgroep een
uitgebreid vegetatie onderzoek gedaan. Wat is er intussen veranderd? De
natuurinventarisatie van het Reeuwijkse Hout is op dit ogenblik in volle gang.
De plantenwerkgroep inventariseert er de planten en de werkgroep
zoetwaterbiologie een aantal sloten. Een groep gaat o.l.v. Goof Overbeek de
libellen tellen, Tjerk Nawijn de paddenstoelen en Gert Vonk hangt er een
aantal nestkasten op.
Nestkasten voor oeverzwaluwen in aanbouw
Tijdens het periodiek overleg met het landelijke bestuur was er van een aantal
afdelingen kritiek op de hoogte van de contributie. De hoogte wordt
grotendeels bepaald door de afdracht aan het landelijk bestuur. Deze
bedraagt dit jaar 20 euro per lid. Minder afdracht is niet mogelijk. De landelijke
KNNV beschikt slechts over 1.5 fte en een blad als natura is duur. Naast de
contributie hebben veel afdelingen inkomsten voor het verrichten van diensten
voor instellingen, die zelf mensen in loondienst hebben. Ook bij ons als
vrijwilligers wordt in toenemende mate een beroep gedaan. Zo heeft de
Gemeente Gouda ons gevraagd weidevogels te inventariseren in de
Oostpolder en het beheer van de oeverzwaluwenkasten op ons te nemen. Dat
laatste kan inhouden dat wij financieel risico lopen bij schade of vandalisme.
Het is daarom redelijk dat belanghebbende organisaties een bijdrage leveren.
Ook voor het onderhoud van de nestkasten in het Gouwe Bos hebben we
subsidie aangevraagd bij het Recreatieschap.
4
Wat natuurbescherming betreft in onze regio, onze werkgroep houdt zich
bezig met een groot aantal uiteenlopende zaken zoals de effecten van
peilverlaging, weidevogelbeheer, inlaat van gebiedsvreemd water in de
Reeuwijkse Plassen, de aanleg van baggerdepots. De werkgroep heeft
dringend versterking nodig. We denken aan het organiseren van een cursus
natuurbescherming in de eigen regio samen met andere organisaties. Wellicht
kunnen we mensen enthousiasmeren mee te doen. In deze Natuurvriend
enkele artikelen over bovengenoemde zaken. Noteer in uw agenda de
excursies waar u aan wilt deelnemen.
Verslag van een workshop fotografie
Zes personen hebben op zaterdag 29 maart deelgenomen aan de workshop
fotografie. De workshop was georganiseerd in het atelier van de kwekerij van
Jan Lourier in Hazerswoude-dorp en werd gegeven door Yvonne Morak. Na
een gedegen uitleg over isowaarden, diafragma instellingen en sluitertijden
kreeg iedereen de gelegenheid om met zijn eigen camera foto’s nemen op de
kwekerij. De tuin van Jan Lourier leende zich op deze zomerse dag in maart
uitstekend om allerlei camera instellingen te oefenen.
Jan Uilenbroek
Fotowedstrijd
De KNNV Gouda organiseert samen met het IVN IJssel en Gouwe een
fotowedstrijd. Het onderwerp is Wilde planten in de regio Gouda. U kunt 3
foto’s insturen. Uiterste instuurdatum is 31-12-2014. De foto’s moeten worden
opgestuurd naar [email protected]. De jury zal bestaan uit Suze
Peters namens het IVN en Yvonne Morak namens de KNNV. De beloning
wordt een jaar lidmaatschap van een groene vereniging en eeuwige roem.
5
Programma van de plantenwerkgroep
14 mei inventariseren Reeuwijkse Hout
21 mei Botanisch tuin Fort Hoofddijk, Utrecht
11 juni inventariseren Reeuwijkse Hout
25 juni Berkenwoudse Driehoek
9 juli inventariseren Reeuwijkse Hout
16 juli Pinetum Blijdenstein, Hilversum
13 aug. inventariseren Reeuwijkse Hout
27 aug. stadsplanten, Gouda centrum
10 sept. inventariseren Reeuwijkse Hout
24 sept. winterprogramma opstellen
U bent van harte uitgenodigd een keer mee te gaan. Voor het inventariseren
in het Reeuwijkse Hout verzamelen we om 9.30 uur op de parkeerplaats bij
het restaurant. Voor plaats en tijd van vertrek van de overige activiteiten kunt
u
contact
op
nemen
met
Aafke
ten
Kate,
[email protected], tel 0182-537776 of 06-49892753.
Verslag vlinderwerkgroep 2013
Het nachtvlinderseizoen begon nat en laat. De werkgroep was uitgenodigd bij
Dierendal (de kinderboerderij in Waddinxveen), op het Heempad bij André van
Kleinwee en op de boerderij van Peter de Groot. Een leuke waarneming op
het Heempad was het Rood weeskind (3 exemplaren). Ook was de werkgroep
aanwezig bij de Nacht van de Nacht op 26 oktober. Deze avond was
georganiseerd voor de jeugd door
de Natuur en Vogelwerkgroep
Krimpenerwaard. Daar werden de
volgende 10 soorten waargenomen: Herfstspanner, Gepluimde spanner, Wachter vlinder,
Zwartstip
vlinder,
Herfstrietboorder, Grote worteluil, Geelbruine herfstuil en Jeneverbes
spanner. Dit is uniek voor de tijd
van het jaar. De jeugd had erg
veel belangstelling en dat maakte
het voor ons extra leuk.
Rood weeskind (foto Huig Bouter)
Ad Spee
6
Programma werkgroep zoetwaterbiologie
In maart is de werkgroep bijeen geweest. De werkgroep bestaat nu uit 10
enthousiaste leden. Op de bijeenkomst is besloten dat we een aantal sloten in
het Reeuwijkse Hout gaan inventariseren. De data zijn: zondag 25 mei,
zaterdag 28 juni, zaterdag 26 juli, zaterdag 23 augustus en zaterdag 20 sept.
Verzamelen om 10.00 uur op het parkeerterrein bij het restaurant aan de
Surfplas. De inventarisatie zal plaats vinden aan de hand van
determinatiekaarten en afstreeplijsten. Daarnaast wil Gerard Tijsseling een
aantal grachten in Gouda nader bekijken. De data van de
grachteninventarisatie zijn nog niet vastgesteld. Als u aan een van deze
activiteiten mee wilt doen neem dan contact op met Gerard Tijsseling
([email protected]).
Bloedsteelmycena
Cursus paddenstoelen
Dit najaar wordt door KNNV Gouda en IVN IJssel en Gouwe een cursus
paddenstoelen georganiseerd. De cursus bestaat uit 2 theorieavonden en 3
excursies. De theorieavonden zijn op 1 oktober en 15 oktober en worden
gegeven door Lia van der Sandt en Bregje Vellinga in de filmzaal van het
Streekmuseum in Reeuwijk. De avonden bestaan uit een theoretisch gedeelte
vóór de pauze en een praktisch deel na de pauze, waarbij de deelnemers
eigen meegebracht materiaal kunnen determineren. De excursies zijn op resp.
zaterdag 4 oktober naar Meyendel, zaterdag 18 oktober naar de Haeck bij de
Nieuwkoopse plassen en zaterdag 1 november naar het Brediuspark in
Woerden. De excursies duren tot ongeveer 13.00 uur. De kosten bedragen
20.- euro voor leden van KNNV, IVN en Heemtuin en 30.- voor niet-leden. U
kunt zich opgeven bij Jan Uilenbroek email: [email protected].
7
Wintertellingen Gouwebos en Voorofsche polder 2013/2014
De tellingen worden gedaan door vrijwilligers, die de resultaten van de
tellingen doorgeven aan SOVON en aan het Zuid Hollands Landschap
(Voorofsche polder) en Groenservice Zuid Holland (Gouwebos), die deze
gebieden beheren. De tellers waren: Cok Scheewe, Daniel Benders, Wil van
de Hoven, Gert Vonk, Mark van Leeuwen en George de Vries. We hebben in
de periode november 2013 tot en met maart 2014 zes tellingen gedaan. Deze
tellingen verlopen langs een vaste route door het Gouwebos en langs de dijk
van de Voorofsche Polder. Meten is weten en door de getelde aantallen te
vergelijken met vorige jaren krijg je een indruk over verspreidingen en trends
gemeten in de populatie van de vogels. De Voorofsche polder is natter
geworden sinds het ZHL dit beheert. Het Gouwebos wordt ouder, waardoor er
andere vogels in voorkomen.
top tien midmaandwintertelling 2013/2014 Gouwe bos
1
2
3
4
5
Wilde eend
Koperwiek
Turkse tortel
Vink
Koolmees
439
291
160
151
96
6
7
8
9
10
Kauw
Putter
Meerkoet
Merel
Houtduif
91
87
86
85
85
In totaal hebben we 60 soorten geteld. Toppers waren de grote en kleine
Barmsijzen in februari. Ook de waarneming van de Waterral mag bijgetekend
worden. De Waterral werd tijdens de laatste telling in maart gezien bij een
rietkraag in een sloot tussen de begraafplaats en de spoordijk. Helaas heeft
ondergetekende hem gemist maar mocht u in de verleiding komen om zelf
een fantastische waarneming te doen zou ik zeker eens poolshoogte gaan
nemen. De Tjiftjaf was een maand eerder dan vorig jaar. Een beetje jammer
dat we de boomklever deze winter niet waargenomen hebben. De
boomkruiper blijft rond hetzelfde aantal aanwezig wat toch een teken is dat hij
het naar zijn zin heeft in het ouder wordende Gouwebos. De Appelvink is dit
jaar opnieuw waargenomen en we hopen op een blijvend resultaat in de
toekomst.
top tien midmaandwintertelling 2013/2014 Voorofsche polder
1
2
3
4
5
Smient
Grauwe gans
Meerkoet
Kievit
Kokmeeuw
5324
656
490
439
240
8
6
7
8
9
10
Wilde eend
Spreeuw
Grutto
Kuifeend
Aalscholver
151
139
133
59
54
20 Februari heeft onze hoofdteller Cok Scheewe, de eerste 3 grutto’s gezien.
(Volgens waarneming.nl was de eerste waarneming op 16 februari met 3
grutto’s). Het aantal grutto’s viel niet tegen. De telling is vergelijkbaar met de
aantallen van de midwintertellingen 2012/2013. Er is zelfs een toename in
vergelijking met eerdere midwintertellingen. Hiermee wil ik niet tegenspreken
dat landelijk het grutto bestand afneemt. Een gegeven wat terecht zorgen
baart.
George de Vries
Gierzwaluwtellingen
Ieder jaar komen de Gierzwaluwen vanuit hun overwinteringsgebied in
centraal Afrika naar Nederland om er te broeden. Ze komen in de laatste week
van april en verdwijnen weer in de eerste dagen van augustus. In deze 3
maanden weten ze ook nog een nest van meestal 2 (soms 3) jongen groot te
brengen. Zo ook in de binnenstad van Gouda.
Sinds de oprichting van de gierzwaluwenwerkgroep is een groep vrijwilligers
actief om voor de Gierzwaluwen in de binnenstad van Gouda nestgelegenheid
te maken en bestaande nesten te beschermen. Aanvankelijk was het plan
precies na te gaan waar en hoeveel Gierzwaluwen in de binnenstad van
Gouda broeden. Immers dan pas kun je ze optimaal beschermen en heel
nauwkeurig aanwijzingen geven bij verbouwingen. Dat bleek minder
eenvoudig dan gedacht. Uit onderzoek in zowel Nederland als Duitsland blijkt
dat naast de eigen broedvogels vooral vanaf juli ook niet-broedende
Gierzwaluwen in de kolonies verschijnen. Om een idee te krijgen van de
aantallen Gierzwaluwen die in Gouda voor komen is besloten jaarlijks twee
luchttellingen te doen in de periode half juni tot eind juni. Omdat de meeste
broedvogels in de vroege ochtend en de late avond binnen een afstand van
enkele honderden meters van de kolonies blijven, is de ideale tijd om te tellen
de late avonduren. De resultaten van de luchttellingen van de afgelopen 3 jaar
staan in onderstaande tabel. In totaal werden gemiddeld 462 dieren per avond
geteld.
2011
2012
2013
telling 1
418
416
722
telling 2
299
550
367
Een aantal kerngebieden kunnen in de binnenstad worden onderscheiden.
Een tweetal grote kolonies springen eruit, een achter de Sint Janskerk en een
achter de Vismarkt. Deze laatste kolonie is voor een deel gehuisvest in het
badhuis aan de Lange Groenendaal, welke na de renovatie behouden is
9
gebleven. Grote aantallen zijn ook de vinden rondom de Nieuwe Haven,
Tuinstraat, Keizerstraat en de Turfmarkt.
De gierzwaluwenwerkgroep heeft zich vorig jaar aangesloten bij onze KNNV
afdeling. Meer informatie is te vinden op de website van de werkgroep
www.gierzwaluwengouda.nl. Ook dit jaar worden eind juni weer tellingen
gedaan. Als u daaraan mee wilt doen moet u contact opnemen met Riet
Peddemors ([email protected]).
Polderpark Oostpolder
In het westen van Gouda tussen het Gouwe kanaal en de ringvaart ligt de
Oostpolder. Deze polder is niet verveend en is recentelijk opnieuw ingericht. In
het zuiden zijn sportvelden aangelegd van voetbalvereniging de Donk en in
het noorden is het polderpark Oostpolder ingericht. Het gebied vormt via de
spoorviaducten een geheel met ’t Weegje. Het polderpark wordt evenals ’t
Weegje beheerd door de Groenservice Zuid-Holland. Het polderpark is
enerzijds van belang voor weidevogels, maar heeft anderzijds een recreatieve
functie. Door het gebied is een vlonderpad aangelegd. Dit pad is tijdens het
broedseizoen gesloten van 1 maart tot 1 juli. Vanwege de recreatieve functie
wordt er druk uitgeoefend op de gemeente of afsluiting van dit gebied wel
nodig was. Daartoe heeft de Gemeente Gouda de KNNV en het IVN benaderd
om een inventarisatie te doen van de aanwezige broedvogels. Dit betreft
voornamelijk de weidevogels zoals Grutto, Kievit, Tureluur en Scholekster. Uit
de vogelwerkgroep van KNNV en IVN is een groepje gevormd die gedurende
3 jaar de weidevogels zullen monitoren. Als u daaraan mee wilt doen moet u
contact opnemen met Ries van Vliet
10
En laat de oeverzwaluwen nu maar komen !
Het Gouwe Park is er klaar voor !
In de nieuwsbrief van maart liet ik u al weten dat op het industrieterrein Gouwe
Park nestkasten voor oeverzwaluwen zijn geplaatst. Zaterdag 29 maart jl. zijn
de gaten (nestholtes) gevuld met een zand-leem mengsel. Er is hard gewerkt
door 8 vrijwilligers. En het is mooi om te kunnen vermelden, dat behalve de
stadsecoloog André van Kleinwee en de ontwerper/bouwer Evert Hasselaar,
vrijwilligers van KNNV, IVN en Milieudefensie meededen. Het uitstel van de
bouw van een bedrijf, veroorzaakt door oeverzwaluwen, is uiteindelijk
uitgemond in de bouw van een mooie nestgelegenheid ! Vijf kasten hangen
tussen (hei-) palen op een landtong in het water, bij het bedrijventerrein
Gouwe Park. Vanaf de N207 zijn de kasten goed te zien. Verschillende
bedrijven sponsoren dit “bouwwerk”, ook de ondernemer die niet vrijwillig de
eerste oeverzwaluwen op Gouwe Park huisvestte. De directeur van het
bedrijventerrein heeft heel goed meegewerkt. Het onderhoud zal in ieder geval
twee keer per jaar moeten plaatsvinden. In het voorjaar door het vullen van de
nestgaten en wij
hopen in het najaar
van 2014 heel veel
gaten schoon te
moeten maken. Er is
plaats
voor
150
broedsels. In het
verleden is bewezen
dat
dit
terrein
geschikt is. Twee
keer hebben de
vogels
al
hier
gebroed. De aanvliegroute is vrij
gebleven van begroeiing, de bomenrij langs de weg is
onderbroken. Maar of de oeverzwaluwen deze nestgelegenheid net zo
geschikt vinden als dat wij denken, dat moet in de toekomst blijken. De
ervaring leert dat het wel eens een paar jaar kan duren voordat er echt
genesteld wordt. Wij wachten met z’n allen in spanning af. De werkgroep die
dit heeft voorbereid, bestaat uit Marianne Driehuijs ( van de gemeente
Gouda), André van Kleinwee ( van Cyclus) en van Milieudefensie Gouda doen
3 vrijwilligers mee. De groep is nu aangevuld met vier vrijwilligers van KNNV
en IVN. In de toekomst zijn meer vrijwilligers welkom ! Ik hoop dat we in het
najaar goede resultaten kunnen melden !
Iemkje Tijsseling.
11
Niets mussigs is ons vreemd.
De winter is een tijd die vogels simpelweg moeten zien te overleven. Sommige
vogels hopen op een niet al te strenge winter en wachten geduldig op betere
tijden. De ijsvogel is zo’n vogel die bij strenge vorst hoopt dat het snel weer
zal gaan dooien. Wachtend bij het bevroren water - ijsvogel blieven graag vis
op het menu -duurt het wachten vaak te lang en hebben ze geen energie
meer om naar zonniger oorden te vluchten. Gelukkig voor de ijsvogel was dit
een zachte winter en neemt, na enkele desastreuze winters, hun aantal weer
toe.
Op onze mussen zijn we zuinig. Het zijn ook dankbare afnemers van
‘wintervoedering’, maar ik heb tevergeefs gehoopt dat ze mijn tuin ook weer
met een bezoek zouden vereren. Omdat ze op de grond foerageren ben ik
scheutig geweest met strooien van mengvoeder op de grond. Vinken
apprecieerden dit wel en ook kleine zoogdieren wisten de weg naar mijn huis
te vinden. Maar nu is het
voorjaar en er moet weer
gepaard
worden.
Een
mussenpaar is elkaar in
principe trouw voor het leven,
in principe. In principe willen
mensen ‘world peace’ maar
hier worden wel erg veel
voorwaarden aan verbonden.
Dit is bij mussen niet anders.
Om sommige nesten wordt fel
en langdurig gevochten. Het
kan gaan om het nest zelf,
doordat het gunstig ligt ten
opzichte van de plaatsen waar makkelijk voedsel te vinden is. Het kan ook
gaan om het vrouwtje wat er bij hoort. Naast de balts van het paar komt bij
mussen ook een gezamenlijk baltsritueel voor. Het mussenvrouwtje zet het
gedrag in door actief de aandacht te trekken waarmee ze mannetjes lokt die
achter haar aan komen vliegen. Tijdens de balts pikt ze naar de mannetjes,
grijpt ze vast en schudt ze door elkaar. Even plotseling als alles begonnen is
eindigt het weer. Het vrouwtje heeft een dominante rol en meestal wordt er
niet gepaard. Na een sociale balts wordt wel meer gepaard door paren bij het
nest. Wetenschappers vermoeden dat dit ritueel moet zorgen voor een zekere
synchronisatie in de kolonie, zogezegd ‘de klok gelijk zetten’ voor de buren.
Dat is zeker van belang, want in een kolonie waarin alle paren ongeveer
tegelijkertijd broeden en hun jongen voeren, komen meer jongen groot dan
wanneer dat niet zo is en de vogels elkaar blijkbaar storen.
George de Vries
12
Giftige planten in Nederland
In de vorige Natuurvriend (2014-1) heeft u kennis gemaakt met de secundaire
plantenstoffen, die de plant gebruikt om zich te beschermen tegen bacteriën,
insecten en grazers. Sommige van deze secundaire plantenstoffen zijn niet
alleen voor hun belagers maar ook voor de mens giftig. Moord of zelfmoord
met een gifplant is in Europa uitermate zeldzaam. Ernstige onbedoelde
vergiftiging van mensen met planten komt weinig voor en vormt geen
maatschappelijk probleem. Vergiftiging komt nog het meest voor bij vee,
huisdieren, kinderen en alternatieve hobbyisten. Kennis van gifplanten kan
handig zijn om vee te beschermen en om patiënten te helpen. In de meeste
landen kun je daarvoor terecht bij speciale informatiecentra. Hierna volgen
enige korte beschrijvingen van giftige planten in Nederland.
Taxus.
Julius Caesar, onze eerste bezetter, schrijft in zijn Opmerkingen over de
Oorlog in Gallië (boek VI, hoofdstuk 31) “Catuvolcus, medekoning in het land
van de Eburonen (ergens in de buurt van Keulen), was te oud om de
vermoeienis van oorlog of vlucht nog te doorstaan. Hij pleegde zelfmoord met
het vergift van de taxus, een boom die in Gallië en Germanië veel voorkomt.”
Het vergift zit in de naalden en het zaad. De rode zaadrok (arillus) is niet giftig.
Zelfmoord met taxus is zeer zeldzaam. Vergiftiging van paarden komt af en
toe voor. Bind je paard dus niet vast bij een taxusheg.
Venijnboom (Taxus baccata)
Vingerhoedskruid (Digitalis purpurea)
Vingerhoedskruid.
Vingerhoedskruid (Digitalis) is in 1785 is door de Engelse arts William
Withering in de geneeskunde ingevoerd. Hij had deze soort gevonden als het
werkzame bestanddeel in een mengsel van twintig kruiden, dat een
kruidenvrouwtje gebruikte bij waterzucht (oedeem). Digitalis versterkt de
hartwerking en drijft daardoor het overtollige water uit het lichaam. Vanaf die
tijd is het tot poeder gebrachte kruid toegepast. De sterkte van het poeder
13
werd aanvankelijk in een laboratorium aan levende katten bepaald (nog in
1958 beschreven in de zesde editie van de Nederlandse Farmacopee), totdat
de werkzame stof (digoxine) in zuivere vorm geïsoleerd kon worden. Begin
1969 heeft zich in Veenendaal en omstreken een vergiftiging voorgedaan met
tabletten die door een fabrieksfout te veel digoxine bevatten. Ongeveer 400
mensen kregen vergiftigingsverschijnselen en er zijn misschien wel negentien
patiënten mede daardoor overleden. Tot grote frustratie van het OM was het
technische bewijs niet rond te krijgen. Andere planten die vergelijkbare stoffen
bevatten zijn onder meer Oleander, Lelietje der dalen, Vogelmelk, Meidoorn
en Kardinaalsmuts.
Waterscheerling.
Dit pronkstuk van het veenweidengebied is
een van de giftigste planten van de
Nederlandse flora. Bij doorsnijden van de
gekamerde en naar selderij en pastinaak
riekende knol treedt een bruingeel melksap
naar buiten. Dodelijke vergiftigingen zijn
herhaaldelijk voorgevallen bij lieden die deze
knol ‘uit moeder natuur’ aten. Verschijnselen
zijn: brandende smaak, heftig braken en
sterke krampen. Een soort die vergelijkbare
verschijnselen oproept is Dodemansvinger
(Oenanthe crocata), waarvan de knollen er
uitzien als de gezwollen vingers van een
waterlijk. Ook Gevlekte scheerling (Conium
maculatum) is giftig.
Waterscheerling (Cicuta virosa)
Doornappel.
Langs duinpaden zie je soms deze plant met haar stekelige zaaddozen. De
plant bevat atropine en scopolamine. Atropine werkt op de zenuwen (tegengif
van Sarin). Het veroorzaakt ook oogpupilverwijding. Scopolamine veroorzaakt
hallucinaties. Ook de zaden zijn giftig. Een zeldzaam geval van vergiftiging
was de dood van een jongeling die een kop vol zaden uit de vruchten had
verzameld en ingenomen om de visioenen van de roes te beleven. Andere
inlandse planten die atropine bevatten zijn Bilzenkruid en Wolfskers.
Tabak.
Bewerkte tabak bevat ongeveer 1,5 % à 2 % nicotine, het onbewerkte blad
wat meer. In 1828 is voor het eerst nicotine uit tabak geïsoleerd. Deze
techniek kwam korte tijd later van pas. Op 20 november 1850 werd op het
kasteel Bitremont bij Bergen in Henegouwen Gustave Fougnies vermoord
door zijn zuster Lydie en zijn zwager, de graaf de Bocarmé, die tezamen op
14
de erfenis uit waren. De vader van
Gustave en Lydie was kruidenier
geweest en had zijn kinderen wat
liggende
gelden
nagelaten.
De
edelman, die zijn bruid destijds had
getrouwd om zijn blazoen weer te
vergulden, had haar fortuin al verbrast;
maar hij wist raad. Onder valse naam
won hij inlichtingen in bij een professor
in Gent omtrent het bereiden van
nicotine uit tabaksplanten en hij kocht
ook een complete laboratoriumuitrusting om dit uit te voeren. Hij had
gelezen, dat nicotine niet was aan te
tonen. Op de genoemde dag werd
Gustave, die invalide was, tijdens het
Graaf de Bocarmë
diner vastgegrepen door de twee
echtelieden, die daarop het vergif in zijn mond druppelden. Bij het
politieonderzoek rees er verdenking, onder meer omdat het personeel iets
vermoedde. De energieke Belgische militaire apotheker Stas wist het gif in
mond, maag, diverse lijkdelen en braaksel van de vloer van de grafelijke
eetzaal op te sporen en aan te tonen. Op 19 juli 1851 viel 's avonds bij
kaarslicht op de markt te Bergen het hoofd van Bocarmé onder de valbijl.
Kruiden.
Wees voorzichtig met wilde kruiden. Weten is hier beter dan geloven.
Jacobskruiskruid, enkele andere kruiskruiden en Smeerwortel zijn af te raden
omdat ze kankerverwekkende stoffen bevatten. Zwarte nachtschade wordt in
sommige landen als groente gebruikt, maar geldt in veel landen als giftig,
hoewel niet dodelijk. Veel claims van geneeskrachtige werking van planten
zijn onterecht gebleken en het geneeskruid bevindt zich steeds meer in de
achterhoede. Gebruik in het verleden is geen garantie voor nu. Een extract
van Mannetjes varen werd vroeger als wormdrijvend middel gebruikt. Dat was
niet geheel ongevaarlijk en nu er wat beters op de markt is, is dit middel
terecht verlaten. U bent gewaarschuwd.
Literatuur
J.W. de Bruyn en F. Schneider, Giftige planten in en om de Tuin, A.A.
Balkema, Rotterdam, 1976. Een ander aardig boekje is: H. Altmann, Gids van
giftige planten en dieren, uit het Duits vertaald en uitgegeven door het
Spectrum, 1992.
Antoon van der Ark
15
Planten uit de oertijd
Deze zomer is in de Leidse hortus is een toonstelling over planten uit de
oertijd. Aandacht zal worden besteed aan o.a. de Japanse notenboom,
palmvarens en Wollemia. De Japanse notenboom (Ginkgo biloba) is de enige
vertegenwoordiger van een groep naaktzadigen die de grootste bloeitijd had
tijdens de Jura (200 miljoen jaar geleden). Aanvankelijk was de boom alleen
fossiel bekend, maar werd in de 18 e eeuw in Japan gevonden en bleek
inheems in China. De boom werd in 1730 in Nederland ingevoerd. Het
exemplaar is thans nog te bewonderen in de oude hortus aan de Lange
Nieuwstraat in Utrecht. Thans is de boom in elk tuincentrum te koop. De
palmvarens (Cycadales) behoren ook tot een oude groep met hun grootste
verspreiding tijdens de Jura. Het zijn geen palmen en ook geen varens, maar
naaktzadigen verwant aan de coniferen. In tegenstelling tot de Ginkgo’s
waarvan maar één vertegenwoordiger is overgebleven zijn van de Cycadales
nog 300 soorten beschreven. Cycadales groeien in tropische en subtropische
streken en staan daarom in de kas. Er staat in de kas nog een relict uit de
oertijd, Wollemia nobilis. Deze boom werd in 1994 in een bergachtige kloof in
Nieuw-Zuid-Wales (Australië) ontdekt. Hij hoort tot de familie van de
Araucariaceae (Slangendenfamilie), waartoe ook de bij ons bekende slangenden behoort. Fossielen van dit geslacht zijn circa 100 miljoen jaar oud. De
vindplaats wordt geheim gehouden. Om de soort voor uitsterven te behoeden
zijn stekken beschikbaar gesteld aan botanische tuinen overal ter wereld. We
hadden Wollemia al eens gezien tijdens de excursie vorig jaar naar Pinetum
Blijdenstein in Hilversum. De tentoonstelling planten uit de oertijd is nog tot 1
oktober.
Jan Uilenbroek
Palmvaren (Cycas)
Wollemia nobilis
16
Peilverlaging in de polders van Reeuwijk
De natuurbeschermingswerkgroep verzet zich al sinds 2006 tegen
peilverlaging door het Hoogheemraadschap Rijnland in de polders van
Reeuwijk. Immers door verlaging van het waterpeil worden planten en
diersoorten bedreigd. Soorten die door de Flora- en Fauna-wet (Ffw) zijn
beschermd zoals Krabbenscheer, Bittervoorn, Kleine modderkruiper en de
Groene glazenmaker. Door verlaging van het waterpeil verteert de
veenbodem en komen afbraakstoffen vrij zoals sulfaat en fosfaat. Dit leidt tot
eutrofiëring, waardoor draadwier en kroos gaan domineren. (zie artikel
“Verband tussen peilverlaging en de achteruitgang van Krabbenscheer”). Het
verdwijnen van waterplanten, o.a. Krabbenscheer leidt vervolgens tot het
verdwijnen van een aantal zeldzame vissoorten en de Groene glazenmaker.
Het Ministerie van Economische zaken, Landbouw en innovatie (ELI) moet
toezien op naleving van de Ffw. In een eerdere uitspraak van de Rechtbank in
Den Haag was de KNNV Gouda al in het gelijk gesteld. Dat wil zeggen dat het
Ministerie het Hoogheemraadschap geen
toestemming had mogen verlenen om het
waterpeil te verlagen. Omdat in deze uitspraak
compensatie achterwege bleef is de afdeling in
hoger beroep gegaan. Afgelopen februari heeft
de Raad van State in het hoger beroep uitspraak
gedaan. De Ffw kent wel degelijk ook een
herstelplicht, d.w.z. het ministerie van ELI moet
toezien dat de peilverlaging door Rijnland of wordt gecompenseerd of
ongedaan wordt gemaakt. Zoals u ziet moet u voor dit soort acties een lange
adem hebben. Degenen, die aan dit soort acties willen meewerken, over een
lange adem beschikken en de laatste nog niet heeft uitgeblazen kunnen
contact opnemen Henk van der Weijden van de Natuurbeschermingswerkgroep.
Jan Uilenbroek
Midweek Schiermonnikoog
Van maandag 15 tot vrijdag 19 september is op Schiermonnikoog een
midweek georganiseerd. Accommodatie is gevonden op de vakantieboerderij
de Kooiplaats. Omdat de midweek al was aangekondigd tijdens de
nieuwjaarsborrel in januari en de algemene ledenvergadering in februari is de
midweek met 12 inschrijvingen al volgetekend.
17
Verband tussen peilverlaging en de achteruitgang van
Krabbenscheer
Om de effecten van verlaging van het waterpeil te onderzoeken op
Krabbenscheer is een onderzoek gedaan in een 5-6 meter brede sloot in de
Zuidzijderpolder bij Bodegraven. Deze sloot is halverwege afgedamd. Het
westelijk deel heeft een hoog waterpeil en is dicht begroeid met
Krabbenscheer. In het oostelijk deel is het waterpeil verlaagd en bevat geen
Krabbenscheer (zie foto). Van beide delen van de sloot zijn watermonsters
genomen en deze zijn geanalyseerd op de aanwezigheid van kalk, chloor,
natrium, fosfor en zwavel. De resultaten zijn weergegeven in onderstaande
tabel.
locatie
Krabbenscheer
pH
Ca
mg/l
Cl
mg/l
Na
mg/l
P
mg/l
S
mg/l
westelijk
aanwezig
7.05
52.78
146.38
89.28
0.13
5.78
oostelijk
afwezig
6.97
300.21
750.00
464.26
0.76
52.53
Het westelijk deel van de sloot bevat een normale Krabbenscheer vegetatie.
Het water is redelijk helder water en de slootdiepte is 80 cm. De chemie geeft
aan dat het matig voedselrijk is (fosfor minder dan 0.2 mg/l) en de
zwavelconcentraties zijn laag (<15 mg/l). Het oostelijk deel van de sloot
daarentegen, gelegen in het gebied met een laag waterpeil, heeft een
waterdiepte van 50 tot 60 cm. Het water is troebel door de vele algen en
Krabbenscheer-vegetatie is afwezig. De zoutconcentraties zijn verhoogd
(chloride 750 mg/l, natrium 464 mg/l). Er is veel fosfor beschikbaar (0.76 mg/l)
en de zwavelconcentratie is het 10-voudige (52 mg/l). Deze concentraties
liggen ver buiten het optimum van de levensvoorwaarden van Krabbenscheer.
De hoge concentraties zijn een gevolg van drooglegging van het veen. Het
veen mineraliseert en de gebonden stoffen komen vrij, waaronder veel
voedingsstoffen, waardoor eutrofiering optreedt. Vooral de effecten van
zwavel zijn slecht voor het ecosysteem. De sulfide-toxiciteit is een beperkende
factor voor de ontwikkeling van slootvegetaties. Bovenstaande studie toont
overtuigend aan dat verlaging van waterpeil funest is voor de waterkwaliteit.
Bron: getuige-deskundige rapport Zuidzijderpolder, Dr. A. Barendregt.
18
westelijke locatie
oostelijke locatie
19
Heemtuin Goudse Hout 30 jaar
Begin jaren '70 werd destijds door de Werkgroep Milieu Gouda aan B & W van
Gouda een plan aangeboden voor een heemtuin. Een stukje grond langs de
Hollandse IJssel van ca. 1 ha zou ingericht worden als toonbeeld van
landschapstypen en vegetatie van het Zuid-Hollandse veenweidengebied.
Hanneke den Held was de ontwerpster van dit plan. Het plan belandde echter
in de bureauladen van de gemeentebestuurders, totdat in de jaren '80 de
Goudse Hout zou worden gerealiseerd. Gedeputeerde Borgman maakte zich op aangeven van enkele journalisten van de Goudse Courant - sterk voor de
aanleg van een Heemtuin in dat gebied. Er werd een commissie benoemd
waarin leden van de KNNV, IVN en Werkgroep Milieu Gouda participeerden.
De Provinciale Planologische Dienst werd aan het werk gezet en een plan
werd aangenomen voor aanleg van een bijna 3 1/2 ha. grote heemtuin. In mei
1984 werd de oprichtingsakte van de Stichting Heemtuin Goudse Hout in Den
Haag door o.a. ondergetekende van een handtekening voorzien. Medio 1987
werd het voorste deel van de tuin opgeleverd en eerst in 1990 het achterste
deel ( de hooilandjes e.d.). Dit laatste had alle te maken met een foutieve
aanleg door de aannemer: i.p.v. glooiende oevers had hij beschoeide oevers
gemaakt, glad, strak en netjes. Het was mooi de ontwikkelingen te volgen van
toen tot nu. Toen: moerasandijvie; nu: klokjesgentiaan, toen: broedende
kieviten, nu : groene specht. Het blijft een oase van rust en genieten. Dus een
ieder is van harte welkom.
Hans Schaap.
20
Activiteiten andere organisaties
IVN IJssel en Gouwe
Vrijdag 16 mei
nachtegalen excursie Meijendel o.l.v. Ton van
Rossum, vertrek 20.00 uur pannekoekenboerderij
Zondag 22 juni
waterbeestjes kijken in de Goudse Hout samen met
KNNV en Heemtuin
Kijk voor meer informatie op de website van het IVN IJssel en Gouwe
www.ivn.nl/afdeling/ijssel-en-gouwe/activiteiten
Heemtuin Goudse Hout
Zondag 15 juni
open dag ter gelegenheid van het 30-jarig bestaan
speciale opening om 11.00 uur
Zondag 22 juni
waterbeestjesexcursie samen met KNNV en IVN
Start om 14.00 uur bij de wielerbaan
Vrijdag 27 juni
landelijke nachtvlindernacht
Zondag 6 juli
libellenexcursie. Start om 14.00 uur bij de wielerbaan
Zondag 31 aug.
dagvlinderexcursie met Cyclus in Steinse Groen
14.00 uur vanaf hoek Willemskade/Voorwillense weg
Zaterdag 6 sept.
hooidag vanaf 10.00 uur
Kijk voor meer informatie op de website van de Heemtuin Goudse Hout
www.heemtuingoudsehout.nl
21
Activiteitenprogramma voorjaar 2014
De excursies maken we meestal per auto. We maken auto’s dan ‘vol’, zodat er
met zo weinig mogelijk auto’s wordt gereden. Van de mensen die meerijden
wordt een “liftersgeld” gevraagd van 5 eurocent per gereden kilometer. Dit
bedrag wordt met de bestuurder van de auto verrekend. Wilt u weten of er
voldoende auto’s/meerijdplaatsen zijn, dan kunt u van tevoren contact
opnemen met de natuurhistorisch secretaris. De KNNV is niet aansprakelijk
voor ongevallen en beschadiging of verlies van eigendommen. Voor meer
inlichtingen: Jan Uilenbroek, tel 0182-618037, [email protected].
zaterdag 31 mei
Plantenexcursie Loetbos
Het Loetbos gelegen tussen Krimpen a/d IJssel en Bergambacht heeft zich
ontwikkeld tot een aantrekkelijk natuurgebied. We vertrekken om 9.00 uur
vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot
ongeveer 13.00 uur.
zaterdag 14 juni
Excursie naar de natuur in de Rotterdamse haven
Als vervolg op de lezing over natuur in de Rotterdamse haven is Jan Putters
van het havenbedrijf Rotterdam bereid ons mee te nemen naar bijzondere
plekjes zoals de tweede Maasvlakte. We vertrekken om 9.00 uur vanaf het NS
station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot ongeveer 17.00
uur.
donderdag 19 juni
Berken trekken Veeerstalblokboezem
Ieder jaar helpen we het Zuid-Hollands Landschap met het verwijderen van de
berkenopslag. We verzamelen om 19.00 uur bij het toegangshek van de
Veerstalblokboezem aan de Gouderakse Tiendweg.
vrijdag 27 juni
Nationale nachtvlindernacht
De vlinderwerkgroep doet mee met de nationale nachtvlindernacht van de
Vlinderstichting. Onze werkgroep staat vanaf 22.00 uur bij de kano
verhuurplaats in het Loetbos.
zaterdag 28 juni
Bevertocht in de Biesbosch
Met een fluisterboot zullen we op zoek gaan naar bevers. De vaartocht
vertrekt om 20.00 uur van het Biesboschcentrum en duurt tot 22.30 uur. We
vertrekken uit Gouda om 18.30 uur vanaf het NS station, Bloemendaalse
zijde. De kosten bedragen 12.50 p.p. en 9.50 voor 65+ (leeftijdsdiscriminatie).
Voor deze excursie moet u zich opgeven. Er zijn 8 plaatsen gereserveerd.
Opgeven vóór 10 juni bij [email protected].
22
Vrijdag 11 juli
Nachtvlinderen
Huig Bouter staat met zijn team vanaf 21.00 uur op de Kinderboerderij “De
Goudse Hofsteden”. De vlinders worden gelokt met licht en stroop.
Zaterdag 12 juli
Excursie Sophiapolder
Midden in de rivier de Noord ligt het natuureiland Sophiapolder. Het gebied is
door het Zuid-Hollands Landschap ingericht als natuurgebied als compensatie
voor de aanleg van de Betuwelijn en de HSL. We vertrekken om 13.00 uur
vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot
ongeveer 18.00 uur.
Zaterdag 26 juli
Excursie waterbeestjes kijken
Met de werkgroep Zoetwaterbiologie bekijken we in het kader van de
inventarisatie van het Reeuwijkse Hout daar een aantal sloten. We
verzamelen om 10.00 uur op de parkeerplaats bij het restaurant. De excursie
duurt tot 13.00 uur
zaterdag 9 aug.
Vlinderexcursie naar de AWD
Met de vlinderwerkgroep gaan we naar de Amsterdamse Waterleiding duinen.
We starten bij de ingang Panneland bij Vogelenzang. De kans is groot dat we
behalve vlinders ook damherten en vossen zien. We vertrekken om 9.00 uur
vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot
ongeveer 17.00 uur
zaterdag 23 aug.
Vleermuizenexcursie
In een kantoorpand langs de Coenecoopbrug (Kanaaldijk 30 in Waddinxveen)
bevindt zich een kolonie meervleermuizen. Om 21.30 zal Niels de Zwarte ons
iets vertellen over het onderzoek dat daar plaats vindt. We verwachten dat ze
om ongeveer 22.00 uur uitvliegen.
zaterdag 6 sept.
Arboretum Schovenhorst
Bij Putten op de Veluwe ligt het arboretum Schovenhorst met monumentale
bomen. We vertrekken om 9.00 uur vanaf het NS station Gouda,
Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot ongeveer 16.00 uur.
maandag 15 tot vrijdag 19 september midweek Schiermonnikoog
zaterdag 27 sept.
Vogelexcursie naar de Brabantse Biesbosch
Er is in de Brabantse Biesbosch veel veranderd. Grote delen zijn onder water
gezet, waardoor er veel watervogels voorkomen. We vertrekken om 9.00 uur
vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot
ongeveer 17.00 uur.
23
De Natuurvriend is het orgaan van de afdeling Gouda en
omstreken van de KNNV, Vereniging voor Veldbiologie.
Het verschijnt drie maal per jaar.
Afzender/ledenadministratie
Lage Gouwe 112
2801 LK Gouda
24